Artea Historia I. Juan Plazaola - Etor-Ostoa

JUAN PLAZAOLA
22 — EUSKAL ARTEAREN HISTORIA I
Arte higikorraren distiraren kontrastean, Isturitzeko aztarnategiak ez du Ekain, Altxerri eta
Santimamiñeko aztarnategiekin alderatu daitekeen haitzetako arterik. Eta erantzun konbentzigarri
bat aurkitzea zaila litzateke, Isturitzeko arte higikorraren kalitate bikainari dagokion
kalitate bera zergatik ez den azaltzen haitzetako artean galdegingo balitzaigu. Inguratzen gaituen
ezjakintasun bera genuke, Santimamiñeko bisonteen egileek beren aztarnategiko konpresore eta
plaketen artean alderagarria den ezer zergatik ez zuten utzi galdegingo balitzaigu.
Jesus Altunak, Isturitzeko arte altxor horri buruz, zera adierazten du, artearen perfekzio horrek
berak Madeleine arte higikorraren “azken zatia” adierazten ote duen dirudiela: “K. a.
10.000. aldera artelanen dekorazioak Isturitzen halako dinamismo eta askatasuna iritsi izateak,
abstrakturako garaien atarietan egotea esan nahi duela”. Antropologo ospetsuaren adierazpen
hau guztiz garrantzizkoa iruditzen zaigu, gure ustetan, artearen historiaren beste garai batzutan
ikus daitekeenarekin bat datorrena. Azpimarra dezagun jadanik, beranduago gertakari honi buruz
aritu beharra izango baitugu, euskal artearen garapen estilistikoari lotzen gatzaizkionean.
3. Haitzetako artea
Euskal Herrian ezaguna zen haitzetako artea ez zen bereziki adierazia izan ia oraintsu arte.
Baina, azken urteetan izan diren aurkikuntzak, gure herria, paleolitiko artearen benetako garrantzizko
lekuen artean kokatua dute.
Pinturak eta grabatuak
Euskal Herrian haitzetako artea franko-kantauriko sailean kokatzen da. Prehistoriako gure
pinturen aurkikuntzen aurretik Lascauxekoak (1940) Dordoñan (Frantziako erdialdean) ezagunak
ziren eta askoz lehenago Altamirakoak (1879). Lascauxekoak antzinagokoak dira; Auriñaciense
aldikoak dira, nolabaiteko giro epel garaikoak; Altamirakoak Madeleine aldikoak dira.
Dirudienez, orain berriki (1995) Ardèche departamenduan (Frantziako hegoaldean) gertatua da
lehen mailako garrantzia duen beste aurkikuntza bat haitzulo batetan, adituak ikertzen ari diren
ehunka animalien irudienak, alegia.
Goi Paleolitikoan haitzetako artea, zehatzago esanda, Madeleine aldian, pintura eta grabatu
bezala azaltzen da.
Batzuetan, pinturak haitzen erliebe naturalei egokitzen zaizkie eta beroiek iradokiak direla
dirudite. Madeleineko ertilariak beltzez (ikatz edo manganeso dioxidoz), zuriz eta okrez, eta
hau horitik gorrira eta bioletarako aldaketekin margotzen du.
Eskualderen batzuetan, denok ezagutzen ditugun faunazko adierazpenaz gain, gutxi edo gehiago
geometrikoak diren forma bitxiak azaldu dira –“makaroniak”– marra okerren trazuak,
behatzez eginak bezalakoak; baita esku osoaren aztarnak ere, negatiboan, ia beti ezker eskuarenak.
Esan liteke gure eskualdeko artearen lehen zizakadurak hor ditugula. Giza eskuaren silueta
horiek kanpora azaltzeko modu bat dira, unibertsoan izen ematekoak; “jabegoa hartze” modu
bat, nolabait esan. Ez dezagun ahaztu plastiko gertakari honen eta euskarazko “esku-bide”aren
esanahiarekin bat etortze hori.
Gero etorriko da “antzekotasun” aurkikuntza mimesiaren harridura, milurtekoak beranduago
Aristotelek arte figuratiboaren iturri bezala aipatuko duena, alegia, “honoko hau (marraztutako
gauza) hura dela” ziurtatzearen atsegina. Eta beranduago, edo agian aldi berean, “zeinu
abstraktua” eta “sinboloa” azalduko da.
Gure paleolitiko artearen ondare bezala har dezakeguna gainetik aipatu eta azaldu baino lehen
egin ditzagun edozein historialariren berezko ohar batzuk. Ezer baino lehen, egin dezagun
ohar hau, guri naturala iruditu dakiguken zerbait, hasierako gizonarengan kreazio ahalegin bitxi
eta goiztiar baten balioa du: hiru dimentsioetako gauzakiak horma baten bi dimentsioen adierazpenetara
murriztea, alegia. Aipa dezagun gainera, eskala laburtuko erreprodukzio bat dela.
Dirudienez Afrikako zenbait herri oraindik ez da iritsi abstrakzio maila horretara.
Beste abstrakzio bat zera litzateke, margo bakar batez egindako marrazkiena, eredu naturalaren
margo aniztasuna ordezkatzen duena.