Artea Historia I. Juan Plazaola - Etor-Ostoa

JUAN PLAZAOLA
1. Epipaleolitoko ibilbide mentalak
36 — EUSKAL ARTEAREN HISTORIA I
Eskematismoaren eta naturalismoaren auzia
Oraindik ez da azaldu paleolitotik irudizko eta naturalista artearen desagertzea argiro
adieraziko duen arrazoi bat bera ere. Honek ez du esan nahi arte eskematiko ala abstraktua,
aurreko arte errealistaren ordez etorria zenik, jakina baita Goi Paleolitikoan itxura abstraktuaz
hitz egin daitekeela. Eskemazko artearen adibideak Asturiasko kobazuloetan auñaziense multzoetan
nagusi dira eta batez ere Solutremse eta Madeleiniar kobazulo ugarietan, sarritan marra,
puntu eta mantxa soiletan geratzen direnak, egia bada ere askotan naturalista irudikatzeei lotzen
zaizkiela. Ezin hitz egin liteke, beraz, figuratibotik abstrakziorantz eskematismoan zehar eman
beharrezko garapen edo iragaitearen ondorioez, norbaitzuk Levanteko arteari buruz interpretatu
nahi izan duten bezala. Eskualde horretan hain zuzen ere, animalia irudi eskemazko batzuk
beste batzuen gainean jarriak izan zirela ikusi ahal izan da, horrela frogatuz, zenbaitetan bederen,
“eskematismoa naturalismoa baino zaharragoa dela”. 11
Denon gustura konpondu gabeko arazoa da gaur oraindik, estilizazioaren eta eskematizazioaren
erabateko zabalkundea, eta aldi berean naturalista artearen zokoratzea zerk eragin ote zuen
erabakitzea.
Errealitatearen ikuspegi estetikoaren sakon sakoneko aldaketa da, gertakari bitxia bereziki,
artearen forma eta estiloaren garapena mendeetan zehar industria, ekonomia eta bizi moduaren
eraginak adierazten dituzten historialari haientzat; zeren antzina antzinako garai horietako arkeologi
ikerketek azaltzen dute, Paleolitikoaren hurrengo zenbait milurtekoetan harri langintza
sistema berak jarraitzen duela, eta ekonomia sistema berak, ehizak alegia, nahiz eta aldi batez
kostaldeko itsaskiez babestua izan zen. Aziliense aldia, tresna teknika erabileran etenik gabe
agertzen da, Azken Madeleiniarraren jarraipen soil baten moduan, txikiagotze joera nabarmentzen
bada ere,beste zenbait aldaketen artean. 12
Postpaleolito aldi hauetan, eskematara eta geometriazko abstrakzioetarako joeran behin
eta berrizko marrak besterik ez dira azaltzen gizakiaren arima eta eskutik, bai arte higikorrean
nahiz haitzetako artearen alorrean. Kanpoko munduaren egiturekiko joera figuratiboa desagertu
egiten da. Mental egituren agintealdia da orain.
Aldaketa honen arrazoiak bilatu nahirik (historiaren mendeetan eman diren estetikazko
sentsibilitatean txandakako aldaketekin nolabaiteko antza baduen aldaketa) batek izaten ditu,
aldaketa horietan arrazoi psikologiko soilak ikusteko tentaldiak, egitura errealisten behin eta
berriz errepikatzen ibiltzearen neke arrunta, izan litekeena eta abar. Beste batzuk arrazoi sakonagoen
bila ibili ohi dira. Franzisko Jordá Cerdák adibidez, eskematiko artea Iberiar Penintsulan
sortutako erlijio sinismenekin zerikusia duten garrantzizko mugimenduen ondorioa izan zela
pentsatzen du. 13
Uste izatekoa da, aldaketa eragin zuten arrazoien arazoez kanpo, pragmatiko ikuspegitik
bederen, iragaite urratsak irudien mailaz mailako sinplifikatzearen bitartez eskematizatze, sinbolizatze
eta azkenik abstrakzioan amaitu ziren alderako joeran eman zirela.
AUZI HAU EUSKAL HERRIAN. Agian, hemendik jada, azpimarratzea komeniko da arte abstraktuaren
sorrera hau, hispaniar penintsulan aldi honetan nahiko arrunta eta geografikoki orokorra
izan bazen ere, piriniar eskualde honetan nabarmen samarra dela eta hain zu
zen ere, eskualde honen mendialdean, euskal arraza itxura nolabait osatzen ari denean ematen
dela.
Herriko zenbait aztarnategitan gai abstraktu batzuk azaltzen dira, hezurrean grabaturiko
lerroak edo marrak, interpretazio zailekoak; hain zailak izan ere, non hezurrak haragitik askatzerakoan
erabilitako tresnek eginiko marra soilekin nahastu litezkeela. Batzuetan zaila gertatzen
da artistaren asmo garbia eta haragi kentze arrasto horietan muga bat jartzea. Esanahi “artistiko”
garbiko lerroak batzuetan marra txiki paraleloak izaten dira, Arenazan bezala, sigi-sagan
bestetan, Lumentxan bezala.
Gure artean berriro haitzetako artea azaltzeko, beste milurteko batzuk gehiago itxaron beharko
da, Brontze Arora arte. Hain zuzen ere, aro honi eta gero etorriko den Burdin Aroari dagozkio
gure herrian azaldu diren eta berehala kontatuko ditugun haitzetako artearen aurkikuntza aleak.