Artea Historia I. Juan Plazaola - Etor-Ostoa

JUAN PLAZAOLA
TESTUINGURUA
ANTROPOLOGIA ETA INGURUNEAREN ESPARRUA
34 — EUSKAL ARTEAREN HISTORIA I
2.
Lehen arte abstraktoa
Paleolitoaren bukaeran, orain 10.000 bat urte, zenbait aldaketa oso garrantzitsuak iritsi ziren, kultura
berri bati sorrera emanaz, hasiera batetan Euskal Herrian K.a. 9.000 eta 5.000 artean kokatu ohi den eta
Neolitoa jarraikitzen zaion Epipaleolito aldiaren barruan gelditu zena.
Ingurugiroaren aldaketak, hein handi batetan, azken izoztea amaitu ondoren giroa epeldu eta hezetzen
hasi delako eman ohi dira. Erdi eta hegoaldeko lurraldeetatik arktiar animaliak Iparraldera alde
egiten dute. Ehiztarien helburu izaten jarraitzen dute oreinak, sarrioak eta ahuntzak; basurdeak eta
orkatzak ugaritu egiten dira. Urki basotxoen ordez pinudiak azalduko dira. Hostogalkor basoak hedatzen
doaz; eta euskal lurraldean, 800 metrotatik goragoko garaieratan pagadiak dira nagusi, gaztainadi eta
hariztiak berriz beheragoko mailatan.
Bestalde, eskualde honetako gizakia aldatuz doa gorpuzkeran. Urtiagako kobazuloan aurkitutako
buru-hezurrek geruzagrafia arrazoiengatik, Paleolito aldian koka zitezkeela pentsarazi zuten. 1 Gero kronologia
kokapen hau alde batetara utzia izan zen, eskuartean erabiltzen ziren aztarna antropikoen
zenbatekoa urria zelako. 2
Frantses irakasle Paulette Marquerrek, 1963an euskal erraza baten batasuna ukatu egin zuen, mediterranear
eitezko aldagai bat bezala baieztatuz, piriniar sartaldeko eiterik ez zuena.
Azkenik aztarnategiko geruzen ikerketa arretatsuago batek eta C14 probek, antropologoak lehen
daten balioztatze kritiko batetara eraman zituzten, delako buru-hezurrak Brontze Aroan kokatzera bultzatuz.
3
Hori ez zen oztopo izan zenbaitzuk Aziliense aroan (K.a. 9.000-6.000) aurkitutako giza aztarnak gaurko
euskal eitearen alderako iragaite joera azaltzen zutela pentsatzeko eta esan zitekeela Eneolitikoan eta
Brontze Aroan izan zela, orain 6.000 bat urte, gaurko euskaldunaren antzeko arraza eitea osatua gelditu
zen aldia. 4 Tesi hau hizkuntzalaritzatik baieztatua geratzen zela pentsatu izan zen, Harri Aroa gogorarazten
duten hitzak euskaran gordetzen zirela ikustean.
Halaz ere, ikerketa berriagoen arabera pentsa daiteke euskal eitearen osaketa genetikoa uste zena
baino konplexuagoa dela; Herriaren hegoaldetik, K.a. IX. mendean Pirinioetatik sartu ziren indoeuropar
taldeen aldetikako etnia eraginak izango zirela, eta baita Goi-lautadatik ere mende batzuk beranduago,
eta gaurko euskal biztanleriaren artean berezitasun bat gordetzea dela zuhurrena pentsatzen da.
Biztanleriaren transformazio genetiko maila “kultur erantzunek baldintzatua izan zitekeen, hein handi
batetan, oinarrizko beharren asetzearekin zerikusia duten eta gurutzamendurako oztopoak izango diren
kultur oztopoak izatearekin eta ondorioz biologiko eraginekin”. 5
Ebro ibaiaren haranean aurkitutako giza aztarnen ikerketak, non mediterraniar eiteari lotutako
antropologiazko trazuak azaltzen diren, arraza aniztasun baten ondorioa dakarke, euskararen euskalki
anitzek eta Euskal Herriko eta oro har, sartaldeko iparpiriniar eskualdeko beste kultur adierazpenak baieztatutakoa,
bestalde.
KULTUR ALDIAK: NEOLITIKOA, BRONTZEA ETA BURDINA
NEOLITIKOA. Euskal Herrian neolitizazioa, K.a. bosgarren milurtekotik abiatzen da, Ekialdeko kulturekin
alderatuz gero, atzerapen puska batekin. Neolitikoa finkatzeko funtsezko moduan hartzen diren alderdiak,
gradu eta aldi berean izan ez badira ere, hauek dira:
- Kobazuloetan eta haitzpeko babesetan bizi izatetik, aire librean bizitzera pasatzea;
- harrapakinen ekonomia utzi eta elikagaiak, nekazaritza eta abereen etxekotze ekoizpen teknika
erregular moduez baliatzea;
- industria osagai berrien agerpena (harri landuak, zeramikak), oso bistakoa den ostilamenduen hedapena
eta aniztasuna dakartena.
Aldaketa honek ondorio garrantzizkoak izango zituen. Biztanleriaren gorakada, talde edo tribuen
sedentarizatze gero eta handiagoa eta honekin batera gizarte sisteman eta giza harremanetan aldaketak.
Horregatik, litekeena da, goiko indarrenganako sinismena aldatua izatea, erlijiozko norabidea oraingoan
izadiarengana, hazien iturri eta giza bizia beraren iturria den ama izadiarengana aldatzea.
Ziurtasun osoz oraindik konpondu gabe daukagun arazoa, euskal lurraldean “neolitizatze” gertakaria
nola eman zen jakitea da. Jakinaren gainekoa denez, “neolitiko erreboluzioa” deitu ohi zaionaren zenbait
alderdi ez zirela aldi berean eman leku guztietan. Baina, bertan jaiotako biztanleriaren gertakari
berezia izan al zen edo beste herri berrien etorrerak eragindakoa izan al zen? Eta horrela bada, bertan
jaiotako biztanleriarengan zein neurritako eta mailatako etnia-kulturazko aldaketa gauzatu zuen?
Euskal Herrian, Epipaleolito eta Neolito aldiei dagozkien aztarnategi nagusiak Arabako Montico de
Txarratu eta Husos kobazuloan, Gipuzkoan Marizulon, Lapurdin Moulignen aurkitzen dira.