Scarica in formato PDF - Portale di Archeologia Medievale
Scarica in formato PDF - Portale di Archeologia Medievale
Scarica in formato PDF - Portale di Archeologia Medievale
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
sem<strong>in</strong>ario sul tardo antico e l’altome<strong>di</strong>oevo, che sembra aver rilanciato con forza l’<strong>in</strong>teresse verso<br />
le pievi e le parrocchie rurali 32 .<br />
Questi anni <strong>di</strong> stu<strong>di</strong>o hanno fatto notare che le chiese tardoromane o altome<strong>di</strong>evali spesso sono<br />
costruite su ville romane, come è stato <strong>di</strong>mostrato <strong>in</strong> molte zone dell’Italia settentrionale 33 ;<br />
esemplificativi i casi <strong>di</strong> Palazzo Pignano 34 e <strong>di</strong> Pieve <strong>di</strong> Manerba a sud del Garda 35 .<br />
Proprio il comprensorio gardesano è stato oggetto <strong>di</strong> uno stu<strong>di</strong>o attento sul rapporto tra pieve rurale<br />
e <strong>in</strong>se<strong>di</strong>amento 36 . Tra i più recenti esponenti <strong>di</strong> spicco della questione, oltre a Brogiolo ci sono<br />
certamente Violante 37 , Settia, 38 e Castagnetti 39 .<br />
1.2 - Caso della Prov<strong>in</strong>cia <strong>di</strong> Siena<br />
Le <strong>di</strong>ciannove pievi contese sono fondate e appartengono all’Episcopio aret<strong>in</strong>o, ma sono <strong>in</strong>serite <strong>in</strong><br />
epoca longobarda nella iu<strong>di</strong>ciaria <strong>di</strong> Siena, questo è il motivo del perdurare della lite 40 (fig. 4). La<br />
questione si è protratta dal VII al XIII secolo 41 . La bibliografia prodotta su questo caso è ampia e<br />
molteplice 42 .<br />
Una prima bozza <strong>di</strong> elenco <strong>di</strong> pievi contese è stata prodotta nel 714 43 . In questo documento i<br />
baptisteria sono qu<strong>in</strong><strong>di</strong>ci, più due monasteri 44 .<br />
All’anno successivo risale un documento più completo, si tratta dell’esame dei testimoni, fatto dal<br />
messo regio Gunteram, nella questione vertente tra Luperziano vescovo aret<strong>in</strong>o e Adeodato<br />
vescovo senese 45 . E’ il giu<strong>di</strong>cato e decreto dei vescovi <strong>di</strong> Fiesole, Firenze, Pisa e Lucca, redatto il 5<br />
32 BROGIOLO, 2001. E’ previsto già il IX° sem<strong>in</strong>ario dal titolo: Le chiese rurali tra V e VI secolo <strong>in</strong> Italia settentrionale<br />
e regioni limitrofe, Garlate, parrocchiale <strong>di</strong> S. Stefano 26-28 settembre 2002.<br />
33 Anche se si tratta <strong>di</strong> una tendenza generalizzabile ad ogni parte dell’Impero, BROGIOLO, 1984 (A).<br />
34 Su una villa romana ricostruita nel tardo antico, si impianta una chiesa paleocristiana, sulla quale sorge la pieve <strong>di</strong> S.<br />
Mart<strong>in</strong>o nell’Altome<strong>di</strong>oevo, BROGIOLO, 1982.<br />
35 La pieve <strong>di</strong> S. Maria <strong>di</strong> Manerba (<strong>in</strong> Val Tenesi, a sud/ovest del Garda), sorge su un’area <strong>di</strong> pert<strong>in</strong>enza <strong>di</strong> un’antica<br />
villa romana, affacciata sulla costa del lago. In asse con la villa, nella tarda antichità sorge l’oratorio <strong>di</strong> S. Siro.<br />
L’<strong>in</strong>se<strong>di</strong>amento tardo antico e quello altome<strong>di</strong>evale, si trovano leggermente più a nord della chiesa romanica attuale (<strong>di</strong><br />
<strong>in</strong>zio XI secolo). Sotto la chiesa lo scavo stratigrafico ha messo <strong>in</strong> luce e<strong>di</strong>fici lignei con materiali <strong>di</strong> IV-V sec. d.C. e<br />
due e<strong>di</strong>fici <strong>di</strong> VII secolo, BROGIOLO, 1982.<br />
36 La nascita degli oratori cristiani sul luogo delle ville tardo antiche e <strong>in</strong>torno a <strong>in</strong>se<strong>di</strong>amenti m<strong>in</strong>ori, che cont<strong>in</strong>uano<br />
presso ville abbandonate, mostra una cont<strong>in</strong>uità <strong>di</strong> <strong>in</strong>se<strong>di</strong>amento dalla romanità all’Altome<strong>di</strong>evo, nonostante l’avvento<br />
del cristianesimo. Tale modello <strong>in</strong>se<strong>di</strong>ativo crollerà solo con l’<strong>in</strong>castellamento feudale, BROGIOLO, 1982. Molti altri<br />
casi possono essere portati ad esempio <strong>di</strong> cont<strong>in</strong>uità tra <strong>in</strong>se<strong>di</strong>amento romano (fasi tardo antiche) e fase altome<strong>di</strong>evale.<br />
A Sesto Calende (Varese), BROGIOLO, 1982; BROGIOLO, 1983. Presso S. Fermo a S. Felice del Benaco (Brescia),<br />
BROGIOLO, 1984. Presso il Duomo <strong>di</strong> Salò, BROGIOLO, 1987. In Friuli (Ribaria), BROGIOLO, 1982. Inf<strong>in</strong>e a Tic<strong>in</strong>eto<br />
(Alessandria), BROGIOLO, 1982.<br />
37 Il suo punto <strong>di</strong> vista è molto specialistico e legato alle questioni prettamente pastorali. In merito alla cont<strong>in</strong>uità egli si<br />
pone <strong>in</strong> contrasto con la corrispondenza tra pago e pieve.<br />
38 Specialmente <strong>in</strong> rapporto ai castelli, nell'ambito del sistema viario e dei collegamenti <strong>in</strong> genere, SETTIA, 1980,<br />
SETTIA, 1983. SETTIA, 1983 (A). SETTIA, 1991.<br />
39 CASTAGNETTI, 1982. Non si pretende con questa breve rassegna <strong>di</strong> esporre un panorama completo. Si tratta del<br />
tentativo <strong>di</strong> <strong>in</strong>quadrare il nostro stu<strong>di</strong>o <strong>in</strong> un ambito <strong>di</strong> ricerche precedenti con le quali mantiene alcune aff<strong>in</strong>ità.<br />
40 CASTAGNETTI, 1982, p. 29.<br />
41 MARONI, 1990.<br />
42 Solo alcune <strong>in</strong><strong>di</strong>cazioni: CASTAGNETTI, 1982, LUSINI, 1898-1900-1901, SCHNEIDER, 1975, MARONI, 1990,<br />
TACCHETTI, 1975-76, BOGNETTI, 1958-64, BERTOLINI, 1960, CONTI, 1965, TABACCO, 1966, TABACCO, 1969,<br />
TABACCO, 1974, SETTIA, 1982.<br />
43 In un giu<strong>di</strong>cato <strong>di</strong> Ambrogio, maggiordomo <strong>di</strong> Liutprando, dove si confermano all’allora vescovo <strong>di</strong> Arezzo, le chiese<br />
e i monasteri del territorio senese.<br />
44 Sancti Petri ad Axo e sancti Angeli <strong>in</strong> Luco, PASQUI, 1899, n. 3, p. 6.<br />
45 “In nom<strong>in</strong>e dom<strong>in</strong>i (…) Idest primum omnium <strong>in</strong>terrogavimus Semeris presbitero de monasterio sancti Ampsani (…)<br />
Item secundus presbiter <strong>in</strong>troductus est Gunteram senex de ecclesia et baptisterio sancti Stephani a Cennano (…)<br />
Tertius presbiter Maiur<strong>in</strong>us de basilica sancti Simpliciani <strong>in</strong> Sextano (…)<br />
Quartus presbiter Onnius de baptisterio sancti Ypoliti Ressiano (…)<br />
Qu<strong>in</strong>tus presbiter Deusde<strong>di</strong>t senx de baptisterio sancti Iohannis <strong>in</strong> Rancia (…)<br />
Septimus presbiter Garibalti de monasterio sancti Archangeli <strong>in</strong> fundo Luco (…)<br />
Item <strong>in</strong>troductus est Germanus <strong>di</strong>aconus de ecclesia et baptisterio sancti Andreae <strong>in</strong> Malcenis (…)<br />
7