Schutten, schuren en overbruggen ... - Leven met Water

In 1413 verschijnt een charter van de Hollandse Graaf Willem waarin deze boetes in het vooruitzicht
stelt voor degenen die niet willen bijdragen in de kosten 32 . De sluis moest namelijk worden betaald uit
een grondbelasting, het zogenoemde morgengeld. Grondeigenaren moesten betalen in verhouding van
de grootte van hun land en niet iedereen bleek daartoe bereid te zijn. De boete bedroeg twee maal de
heffing in contanten en viermaal de heffing wanneer deze in natura werd voldaan.
Nog dat zelfde jaar deelt de graaf in een charter mee dat na beraad met enkele Hollandse steden
besloten was in Gouda een verlaat en kolk te maken, aan beide zijden van de grote sluis. 33 De sluis
moest worden gebouwd ten nutte van Haarlem, Gouda en Noord-Holland. Wat precies wordt bedoeld
met ‘beide zijden van de grote sluis’ is niet duidelijk. Het meest voor de hand ligt dat er zowel op de
Gouwe als in de Haven een kering moest worden gebouwd, waardoor een gekoppelde schutsluis zou
ontstaand. Dat bedoeld zou zijn dat er parallel aan de bestaande sluis twee nieuwe schutsluizen
moesten worden gebouwd, ligt zeker niet voor de hand. In het charter worden de namen genoemd van
drie vertegenwoordigers van Haarlem, een vertegenwoordiger van Rijnland en de timmerman Jan van
Rhynsburg. Deze personen zouden in Gouda gaan bezien hoe men de sluis het beste kon bouwen.
Schout, schepenen en de raad van Gouda werd bevolen om deze afgevaardigden in alles behulpzaam
te zijn. Tegenwerking zou beschouwd worden als het zoeken van het verderf van het land dus min of
meer als landverraad.
Algemeen wordt aangenomen dat de sluis toen ondanks de strenge woorden niet is gebouwd. In 1435
verschijnt een charter met het besluit dat Haarlem, op kosten van een aantal Hollandse steden, in de
stad Gouda een sluis zal laten maken. 34 In het charter worden de steden Haarlem, Leiden, Amsterdam,
Gouda, Alkmaar, Hoorn, Medemblik en Edam genoemd. Van de steden die in gebreke bleven om
financieel bij te dragen, mochten de schepen in beslag worden genomen, totdat de bijdrage was
voldaan. Leiden en Amsterdam zouden Haarlem helpen met het laten maken van de sluis. Deze sluis is
toen ook werkelijk gebouwd en wel bij het Amsterdamse Veer, zoals blijkt uit rekeningen in het
Haarlemse Gemeentearchief. 35 De bouw van het Verlaat werd in 1436 in Gouda aanbesteed. De bouw
kende kennelijk wat tegenslagen want in 1442 was men nog steeds aan het bouwen. Er zou zelfs
smeergeld aan de baljuw van Gouda zijn betaald om een grotere doorvaarthoogte te krijgen. Dit kan
merkwaardig worden genoemd, daar ook Gouda er belang bij had dat zoveel mogelijk schepen de sluis
konden passeren. Het overladen van vracht zou immers verlies van sluisgeld opleveren.
De sluis wordt op oude kaarten aangeduid met het Verlaat. Later komen we ook wel aanduidingen
tegen als de sluis bij het Amsterdamse Veer, de Amsterdamse Sluis of het Amsterdamse Verlaat. Deze
laatste naam verdient de voorkeur. De keersluis vormt samen met de Donkere Sluis een lange
schutsluis, waarbij het tussengelegen deel van de Gouwe als schutkolk diende. De afstand tussen beide
sluizen bedraagt 380 m. Het Amsterdamse Verlaat is op kaarten rond 1600 evenals de Donkere Sluis
nog afgebeeld met een windas voor een hefdeur. 36
Uitwateren, spuien en schutten
Een hefdeur als afsluitmiddel houdt in dat overtollig water niet automatisch kan worden afgevoerd.
Door de aanleg van het Amsterdamse Verlaat was uitwateren via de beide sluizen vrijwel onmogelijk
geworden. Beide sluizen zouden dan bij laag water op de IJssel gelijktijdig moeten worden geopend
wat grote hinder voor de scheepvaart zou geven. Het is dan ook waarschijnlijk dat Gouda vooral
daarom in 1533 bij Rijnland aandrong op de bouw van een (uitwaterings)sluis in de oostelijke
stadssingel. 37 In 1535 verleende Karel V een octrooi voor het bouwen van deze sluis en gaf een
bijdrage van 400 gulden. Gouda moest zich echter verplichten de sluis voor altijd op eigen kosten te
onderhouden.
32 Van Leeuwen (1667) p. 74-75.
33 Van Leeuwen (1667) p. 79.
34 Van Mieris IV (1756) p. 1073.
35 Smit (1995) p. 444
36 Braun en Hogenberg.
37 Walvis (1714) p. 16.
TU Delft GJA oktober 2007 10