Schutten, schuren en overbruggen ... - Leven met Water

doorgetrokken naar de Rijn zal er ook sprake zijn geweest van scheepvaartverkeer door de sluizen op
de Gouwe.
Op een kaart van Gouda uit 1585 wordt de sluis afgebeeld met een windwerk voor het ophijsen van de
deur. 17 Aan weerszijden van de draaispil is een wiel of rad getekend. De grootte daarvan maakt het
aannemelijk dat het loopraderen moeten voorstellen. De hefdeur werd gehesen door in deze raderen
een niet al te groot persoon te laten lopen. In opdracht van het museum GoudA is van de sluis een
reconstructie op schaal gemaakt 18 . Ook de Gouwe Sluis was een keersluis. De sluisdeur kon alleen
worden geopend als de waterstand voor en achter de sluis vrijwel gelijk was.
Vaarweg
Met het doortrekken van de Gouwe naar de Rijn was er tevens een scheepvaartverbinding gerealiseerd
tussen de Rijn bij Alphen en het IJ. De doorgraving van de Gouwe maakte het mogelijk dat niet al te
grote schepen binnendoor via Gouda en Haarlem van Zuid- naar Noord-Holland konden varen. In een
oorkonde uit 1243 verleende Graaf Willem II kooplieden uit Hannover en Lübeck bescherming en
vrijgeleide als zij bij Geervliet tol hadden betaald voor in Vlaanderen gekocht laken. 19 Tot de
ondertekenaars hoorde ook Heer Dirck van der Goude. Hieruit wordt wel afgeleid dat ook Gouda daar
belang bij had en er ook schepen uit Noord-Duitsland door Gouda voeren. 20 Dat Dirck van der Goude
daarom ook het initiatief heeft genomen tot het graven van de Haven en het bouwen van de
scheepvaartsluis is speculatief.
In 1253 gaf de graaf bevel om in de dam bij het dorpje Spaarne een spoye of gat te maken, waar de
zeeschepen met hun lasten gemakkelijk door konden varen. 21 Deze formulering wijst op de bouw van
een sluis. De oorkonde bevatte tevens een lijst waarin het tolgeld voor de passerende schepen werd
geregeld. Het grootste vermelde scheepstype was de Eluscute, waarvan wordt aangenomen dat daar
een Elbeschip mee wordt bedoeld, een schip afkomstig uit de streek rond de Elbe. 22 Ook dat zou
wijzen op scheepvaart over de Gouwe van schepen uit Noord-Duitsland.
De sluis moest een breedte krijgen van 24 voet, ongeveer 7,5 meter. Een dergelijke breedte is voor die
tijd zeer groot te noemen. Een hefdeur of een enkele draaideur met een breedte van 7,5 meter in de
dertiende eeuw is nauwelijks voor te stellen, terwijl puntdeuren in Holland in die tijd nog niet bekend
lijken te zijn. Het is niet duidelijk of de sluis deze doorvaartbreedte ook daadwerkelijk heeft gekregen,
hoewel er een andere bron is die dat wel doet vermoeden. In 1284 rustte Graaf Floris V een leger uit
tegen Gelderland. Haarlem stuurt zijn manschappen met twee koggen. Als deze koggen in Haarlem
waren afgemeerd zouden ze de sluis in Spaarndam moeten kunnen passeren. Koggen uit de dertiende
en veertiende eeuw hadden een breedte van circa 6,8 à 7,3 meter. De Spaarndammer sluis zou dan dus
inderdaad een wijdte van ongeveer 7,5 meter moeten hebben gehad.
Sommige historici achten het aannemelijk dat de Haarlemse Koggen binnendoor via Gouda zouden
zijn gevaren. 23 Uiteraard moest dan ook de sluis te Gouda geschikt zijn om schepen door te laten. In
1597 werd een commissie uit Leiden opgedragen de waterlozing van Rijnland op de IJssel te
onderzoeken, waarbij ook de wijdte van de sluizen werden op gemeten. 24 Voor de ‘sluyse binnen der
Goude’ werd een wijdte gevonden van 1 roede, 3 voeten en 3 duimen. Omgerekend was de sluis toen
dus bijna 4,80 meter breed. Het is niet aannemelijk dat een vroegere sluis op die plaats breder zou zijn
geweest. Er schijnen echter ook kleinere en smallere koggen te zijn geweest met een breedte van circa
4 meter. Mogelijk hadden de twee koggen uit Haarlem dergelijke afmetingen, zodat ze de sluis in
Gouda konden passeren.
Gekostumeerde vaart
De scheepvaartverbinding ‘binnen dunen’ kreeg vanwege de grafelijke tollen bij Gouda en
Spaarnedam al spoedig de status van een gekostumeerde vaarweg. Gekostumeerd had vroeger de
17 Braun en Hogenberg.
18 De maquette werd gemaakt op initiatief en ontwerp van dhr. A. Blussé van Oud Alblas.
19 Abels e.a. (2002) p. 22, 51, 102; Kruisheer II (1986) p. 226-227.
20 B. van den Berg, H.J. Sprokholt en K. Goudriaan in Abels e.a. (2002) p. 22.
21 Van den Bergh I (1866) p. 306 no. 583; Van der Linden (1977) p. 138.
22 Brugmans (1922) p. 92-95.
23 Brugmans (1922) p. 91.
24 Van der Werff e.a. (1597) p. 24.
TU Delft GJA oktober 2007 8