Schutten, schuren en overbruggen ... - Leven met Water

mogelijk bij laag water via de Hanepraaisluis en de Mallegatsluis weer op de IJssel zijn gebracht maar
het grootste deel zal op de Gouwe zijn geloosd om naar het noorden te worden afgevoerd. De grachten
langs de Spieringstraat en een deel van de Peperstraat werden doorgespoeld via de volmolenduikers.
De Havensluis speelde bij het schuren en spoelen geen enkele rol.
Het stoomgemaal dat in 1857 bij de Hanepraaisluis werd gebouwd, maakte het mogelijk dat het vuile
grachtwater na het schuren met de Donkere Sluis weer naar de IJssel kon worden gemalen. Deze rol
werd in 1937 over genomen door het gemaal Mr. P.A. Pijnacker Hordijk en nog weer later door het
gemaal bij de Mallegatsluis (1960) en het nieuwe Hanepraaigemaal (1987). Het schuren met de
Donkere Sluis werd in 1954 gestopt. Vervolgens werden ook Achter de Vismarkt en de Naaierstaart
(1954) en de Raam en het Nonnenwater (1960) gedempt. Schuren van het grachtenstelsel met behulp
van de Donkere Sluis is daardoor nauwelijks meer mogelijk. Alleen de waterweg langs Achter de
Kerk, de Zeugstraat en de Turfmarkt zou nog op deze wijze kunnen worden geschuurd. Verversing
vindt nu plaats door water in de te laten via de Havensluis en de beide volmolenduikers en het vuile
water weg te pompen met het gemaal bij de Mallegatsluis en het Hanepraaigemaal.
Ondanks alle vernieuwingen is nog een groot deel van de oude verversingssystemen aanwezig en ook
als zodanig herkenbaar. Het hiervoor gemelde maakt duidelijk hoe belangrijk deze systemen zijn
geweest voor de ontwikkeling van Gouda (A1). Niet alleen voor de economische maar ook voor de
hygiënische vooruitgang waren deze objecten onontbeerlijk. Het stelsel bestaat in feite uit
verschillende systemen die chronologisch werden aangelegd en in gebruik gesteld zoals hiervoor is
beschreven. In die zin geeft het totale stelsel een functionele ontwikkeling weer (A2). Daarmee is het
stelsel bovendien van groot belang voor de geschiedenis van de bouwtechniek (A4). Aan de hand van
de verschillende onderdelen kan de werking van de verschillende systemen worden uitgelegd (A6).
In de Middeleeuwen waterde ook een deel van het achterland via de Gouwe af naar de Hollandsche
IJssel waarmee het Goudse stelsel onderdeel van een groter systeem was (C1). In de zestiende eeuw
kreeg vooral de Hanepraaisluis daarin een functie. De huidige systemen zijn vooral van belang voor de
Goudse waterhuishouding. De verschillende stelsels vertegenwoordigen een zeer hoge
ensemblewaarde (C2). Diverse onderdelen van de oorspronkelijke verversingssystemen zijn inmiddels
verdwenen, maar toch kunnen grote delen daarvan nog authentiek worden genoemd (D2). Op zichzelf
is een verversingssysteem niet uniek. Ook andere grachtensteden kennen een dergelijk systeem. Bij
Amsterdam bijvoorbeeld speelden de Amstelsluizen een belangrijke rol bij het doorspoelen van de
grachten en bij Utrecht de Utrechtse Gemeenteschutsluis in Vreeswijk (Nieuwegein) en de Weertsluis.
Het feit dat verschillende verversingsstelsels nog duidelijk zijn aan te wijzen, maakt het systeem toch
bijzonder. Het unieke wordt echter vooral verkregen door de unieke objecten of overblijfselen
daarvan: de volmolenduikers en de kruisende deuren (E1). Het stelsel met kruisende deuren en dat met
de duikers is in enige mate representatief voor de tijd waarin deze werden gerealiseerd (E2). Kruisende
deuren werden wel eerder maar niet later toegepast. Afsluitbare duikers zijn op zich veel moeilijker te
dateren. De inrichting van de gemetselde duikers is dan ook van belang.
Donkere Sluis
De bestaande inrichting van de Donkere Sluis dateert uit het eind van de achttiende eeuw. De
geschiedenis van de sluis gaat echter veel verder terug. Zeer waarschijnlijk al in de dertiende eeuw
speelde deze sluis een rol bij de sociaaleconomische ontwikkeling van Gouda (A1). Vanwege het
privilege van Gouda gold dat zelfs voor geheel Holland. Was deze rol voor Gouda positief te noemen,
voor de economische ontwikkeling van Holland vormde de sluis eerder een belemmering.
De thans bestaande configuratie is van zeer groot belang voor de ontwikkeling van de sluisbouw in
Nederland (A2). Daarbij gaat het vooral om het zoeken van afsluitmiddelen voor scheepvaart- annex
spuisluizen die geen belemmering gaven in de doorvaartbreedte en de doorvaarthoogte van de sluis.
Kruisende deuren zijn een Nederlandse vinding uit omstreeks 1600 en zijn in die tijd voor een aantal
scheepvaart- annex spuisluizen gemaakt. Zij geven het toenmalig technisch kunnen in de sluizenbouw
weer. Het is een voorbeeld van het menselijk vernuft in een periode waarin men voor het aandrijven
van werktuigen naast menskracht alleen van wind en stromend water gebruik kon maken. Bij de
kruisende deuren maakte men gebruik van het getij. Door het manipuleren met schuiven konden de
deuren door het water zelf worden geopend. Gouda valt niet onder de vroege toepassingen van
kruisende deuren, integendeel, waarschijnlijk is de Donkere Sluis de laatste sluis waarin deze deuren
TU Delft GJA oktober 2007 22