Schutten, schuren en overbruggen ... - Leven met Water

2. Historie
Het ontstaan van Gouda is nauw verbonden met de Gouwe. De Gouwe was oorspronkelijk een
riviertje dat ontsprong in het veengebied rond het huidige Boskoop en dat bij Gouda in de Hollandsche
IJssel uitmondde. De oudste vermelding ervan is te vinden in een oorkonde uit 1139. 1 Dit onbetekende
riviertje werd in de middeleeuwen van een steeds groter belang voor de scheepvaart tussen Noord- en
Zuid-Holland.
Omstreeks 1100 werd begonnen met de ontginning van het gebied tussen de Oude Rijn en de
Hollandsche IJssel. Problemen met de afwatering zorgden ervoor dat deze ontginning moest worden
gestopt 2 . De Oude Rijn die in 1122 bij Wijk bij Duurstede werd afgedamd, verzandde bij de
uitmonding in zee bij Katwijk. Er moesten dus nieuwe uitwateringsmogelijkheden worden gezocht.
Een oplossing werd gevonden door het graven van enkele weteringen tussen de Oude Rijn en de
Haarlemmermeer. Via de Spaarne werd het overtollige water vervolgens afgevoerd naar het IJ. Een
van deze weteringen was de Heimanswetering die door het Grootwaterschap Woerden was gegraven.
In 1222 werd het gebied ten Zuiden van Alphen ontgonnen. Waarschijnlijk tijdens deze ontginning
werd de Gouwe verbonden met de Rijn. In 1244 verleende Graaf Willem II van Holland concessie
voor de ontginning van Poelien onder Waddinxveen. Eén van de uitgangspunten was dat de
waterafvoer via de Gouwe naar de Oude Rijn kon worden gericht 3 . De Gouwe moet dus toen al een
verbinding met de Rijn hebben gehad of op zijn minst spoedig hebben gekregen.
Ook na ontginning van een gebied zal de bodem dalen, enerzijds door inklinking als gevolg van de
ontwatering en anderzijds door oxidatie van het veen door luchttoetreding. De zakking van het
ontgonnen gebied maakt bescherming tegen hoog buitenwater noodzakelijk. Het gebied moest daarom
worden voorzien van een kade of dijk. Bedijking heeft echter geen zin als zijriviertjes een open
verbinding behouden. Gebruikelijk in die tijd was een zijriviertje af te dammen van de hoofdstroom.
Veel plaatsen ontstonden rond een dergelijke dam. Afdammen zonder meer zou betekenen dat
overtollig water niet meer kon worden afgevoerd. Molens waren in die tijd nog niet beschikbaar, zodat
men gebruik moest maken van natuurlijke lozing door middel van sluizen. Bij hoog buitenwater
werden de deuren gesloten terwijl bij laag water de deuren weer werden geopend om een teveel aan
water uit het gebied achter de dam te laten afvloeien.
De eerste sluis
Ook bij de uitmonding van de Gouwe in de Hollandsche IJssel zal dit hebben gespeeld. Wanneer hier
een dam met sluis is aangelegd, is niet met zekerheid te zeggen. De oudste vermelding van de sluis in
Gouda vinden we in een oorkonde uit 1321. 4 in dat jaar krijgt de abdis van Rijnsburg tolvrijheid door
de Goudse sluis voor haar eigen goederen. Tien jaar later krijgt ook het klooster van Egmond ‘ten
eeuwigen dage’ tolvrijheid door de sluis, ‘met name voor wijn’. 5 De sluis zal echter van oudere datum
zijn.
Aannemelijk is dat de dam met de sluis op zijn minst gelijk met de Gouwe Sluis te Alphen aan den
Rijn is aangelegd, dus halverwege de 13 de eeuw. 6 Omstreeks 1250 besloten enkele ambachten om een
keersluis in de Gouwe te bouwen om te voorkomen dat hoogwater op de Rijn ook problemen zou
geven op en langs de Gouwe. In een oorkonde uit 1284 wordt voor het eerst melding gemaakt van de
sluis in de Gouwe bij Alphen. 7 Ingezetenen uit de ambachten rond Alphen krijgen daarin toestemming
om de deur in de sluis in de Gouwe bij de Rijn te verwijderen, mits zij kaden aanleggen aan beide
zijden van de Gouwe van voldoende hoogte.
1
Snoep (1990) p.50.
2
Van de Ven in Giebels (1988) p. 9-17 en in . Denslagen (2001) p. 65-67.
3
B. van den Berg, H.J. Sprokholt en K. Goudriaan in Abels e.a. (2002) p. 21-22; Kruisheer II (1986) p. 238-
239.
4
Muller (1881) p. 96.
5
Muller (1881) p. 200.
6
Van de Ven in Giebels (1988) p. 13 en in Denslagen (2001) p. 67.
7
Kruisheer VI (1997) p. 434-436.
TU Delft GJA oktober 2007 6