38e stuk - 1921 - Historisch Centrum Overijssel

VEREENIGING TOT BEOEFENING VAN
OVERIJSSELSCR REGT EN GESCHIEDENIS
VERSLAGEN EN
MEDEDEELINGEN
.. - ACHT EN DERTIGSTE STUK
'l'WEEDE REEKS :-: VEERTIENDE STUK
N.V. DEVENTER BOEK- EN STEENDRUKKERIJ
VROEGER FIRMA J. DE LANGE - 1921.

INHOUD.
Bladz.
a. Lijst der werken door de Vereeniging' uitgegeven I
b. Bestuur en aantal Leden IV
c. Verslag der 122ste Ledenvergadering V
d. Verslag der 123ste Ledenvergadering VIII
e. Verslag van het Mu eum en Boekerij XIII
1. Geschiedenis van Staphorst dool' F. A. HOEFER 1
2. Staphorst, Rouveen en Vriezenveen door L. JONKER 15
3. a. lets over Rumynghe door G. VAN ENGELE1\' V.
D. VEEN 19
b. Raadhuisbrand te Kampen in 1543 door G. VAN
ENGELEN V. D. VEEN 58
4. a. De Omwenteling te Deventer in 1795 door Dr. J.
C. VAN SLEE 68
b. Gedenkpenning der Munsterscha Wederdoopers
door Dr. J. C. VAN SLEE 75
5. Schepenen, Raden en Gezworen Gemeente te
Deventer van 1787-95 door Mr. H. KRONENBERG 79
6. Het Overijselsche Geslacht Putman door Mr. R.
KRONENBERG 88
7. Werkkring der Jezuieten buiten Zwolle door
G. A. MErJER 117
8. Kleine bijdragen uit Twenthe:
a. Een Tooversche in 1618 door C. J. SNUIF 145
b. Een Noetgericht in 1632 door C. J. SNUIF 147
9. Varia uit oud-Doventer dool' Dr. M. E. Honck 149

Werken. uitgegeven door de Vereeniging tot Beoefening
van Overijsselsch Regt en Geschiedenis. en door
bemiddeling van den Secretaris te bekomen voor
zoover voorradig.
Verslagen van de Handelingen van 100 gewone en 3 buitengewone
vergaderingen van de Vereeniging. (Niet in den
handel).
Register van Overijsselscbe Oorkonden, I, No. 1-369. II.
No. 370-890. III. No. 891-1118. IV. No. 1119-1291.
Verslagen en 'Mededeelingen, le-2ge stuk, Ie st., f 1.25 _
2e st., f 1.25 .- 3e st., f 0.75 - 4e st., f 1.00 - 5e st.,
f 1.25 - 6e st., f 1.50 - 7e st., f 0.75 - 8e st. - ge st.,
f 1.80 10e st., f 0.70 11e st., f 1.50 12e st.,
f 1.00 13e st., f 0.75 He st., f 0.60 15e st.,
f 0.60 16e st., f 2.00 17e st., f 1.75 18e st.,
f 1.00 1ge st., f 2.20 20e st., f 8.00 21e st.,
f 2.00 22e st., f 1.80 23e st., f 1.75 24e st.,
f 1.60 25e st., f 3.60 26e st" f 3.90 27e st.,
f 3.00 28e st., f 3.00.
Verhandelingen over het Graafschap Goor en beschrijving van
de heerlijkheid Almelo en Vriezenveen. Twee onnitgeg.
hoofdstukken van den Tegenw. Staat van Overijssel, dool'
M1". G. Dumbar, f 0.50.
Kronijk van Gerai-dus Coccius, f 0.70.
Charters en bescheiden over de betrekking del' drie Overijse.
steden, bijzonder van Kampen, op het noorden van Europa,
1251-1398, f 1.15.
Mr, J. P. Ver Laren, Lebuïnus en zijne stichting te Deventer
gedurende den eersten tijd van haal' bestaan f 4.50.
Uittreksels nit het dagboek van Arent toe Boecop volgens een
HS. van de 17e eeuw f 2.40.
Kamper Kronijken, 1. de Annalibus quaedam nota. f 0.70.
Kamper Kronijken, II. Kroniek van Johan van Breda. f 1.50.

TT
F. A. Roefel", De Klokken in den Toren del' Bovenkerk en
in den Nieuwe~ Toren te Kampen, in folio formaat met
phot. lithogr. afbeeldingen f 2.80.
Mr. J. W. Mulder, Zwolsche Kroniek van 1524 tot 1526. f 1.00.
M?". R. E. Haiiink, Landrecht der Twenthe declareert dool'
Ml'. Melchior Winhoff. f 1.90.
Mr. J. W. Racer, Aanmerk. omtrent de grondbeg. der zes
eerste titels van het Landregt van Overijssel f 1.75.
Mr. J. 1. van Doorninck, Geslachtk. aanteekeningen ten aanzien
van de Gecommitteerden ten Landclage van' Overijssel.
1650 - 1795, 5 st. f 10.-.
Officiatorinm Erederlei de Baden 1496-1516. f 4.00.
Mr. J. 1. van Doominck, Tijdrekenk. lijst van stukken welke
thans nog het oudarchief del' gemeente Oldenzaal uitmaken.
f 0.75.
Mr.R. E. Haiiink, Register op het end-archief van Ootmarsum
le stuk. f 1.10.
MT. P. J. Tedillg van Berkhout JI"., Register op het oudarchief
van Hasselt. f 4.50.
MI". J. van Doornuick, Catalogus del' Charters uit het archief
van het Burgerweeshuis te Zwolle. f 0.25 .
. Albergenela. Stukken betrekkelijk het klooster Albergen.
f 3.00.
Acta Visitation is dioececis Daventriensis ab Aegidio de Monte
factae 1571, door MI'. R. E. Hattink, f 3.00.
Hoofdpunten omtrent Marken. .
Verslag omtrent een uitgave del' stad-, dijk. en markeregten.
MI". J. van Doorninck, Schets eener verdeeling van Overijssel
in Schout of Rigterambten en marken, omstreeks 1750.
Overijsselsche stad-, dijk- en markeregten.
I. 1. Boek van Rechten der Stad Kampen. Dat Gulden
boek. f 3.60. - II. Digestum vetus. f lAO. - III. Stadregt
van Goor. f 0.35. :- rv. Stadregt van Hasselt. f 1.65. -
V en VI. Stadregt van Vollenhove, door Ml-. S. J. Fockema
Andreœ, 2 dln, f 7.40. - VII. Stadregt van Ootmarsum, door
Mr. A. Telting, f 0.75. - VIII. Stadregt van Ommen, door
]llr. A. Telting. f 0.90. - IX. Stadregt van Rijssen, door
Mr. A. Telling, f 0.25. -- x. Stadregten van Steenwijk, door

IH
M», A. Teliinç, f 2.25. - Xl. Ontwerp-Stadregt van Oampen,
door Mr. J. O. Bijsierbos. f 6.50. - XII. Stadboeken van
Zwolle, door MI". A. Telting, f 8.00. - XIII. Stadregt van
Almelo, door Mr'. R. E. Hattink, f l.00. - XIV. Stadregt van
Grafhorst, door Mr. A. Telting, f 0.40. - XV. Stadregt van
Wilsum, door Mr. A. Telting, f 0.40.
II. Dijkregton van: I. Vollenhove, f 1.50. - II. Hasselt,
f 0.25. - Hl. Znidbroek, 0.25. - ivo Hasselt (oud), f 0.15.
- v, Zalk, f 0.80. - VI. Oellemuiden, f 0.20. - VII. IJsselham,
f 0.50. - VIII. Vollenhove, Wanneperveen en IJsselham,
f 0.20.
Hf. Markeregten van: I. Lensen, f 0.35. - II. Emmen,
f 0.30. -- III. Dalmsholte, f 0.50. - IV. Arehum. f 0.20. _
V. Verssen, f 0.40. - VI. Stegeren, f 0.40. .,', VII. Herfte,
f 0.30. - VIII. Zalne, f 0.20. - IX. Lenthe, f 0.50. - X,
Gietmen, f 0.35. - XI. Hercule, f 0.25. - XII. de Lutte.
f l.20. XIII. Hengvorden. f 0.35. - XIV. Rande, f 0.25. _
xv. Markelo, f 0.35. - XVI. Albergen, f 0.60. - XVII.
Laarwolde, f 0.45. - XVIII. Epse en Dommer, f 0.30. _
XIX. Dat Marckenboeck van Bathman. door Mr. J. W.
Mulder, f 2.00.
Markekaart van Overijssel, (uitverkocht).
Platteg-rond van Campen, door P. Vtemoael, aP. 1598 (uitverkocht).
Quohier der bezittingen van's Konings vijanden in Salland,
opgemaakt in 1583. f 2.00.
Dr. J. de Hullu, Bescheiden betreffende de Hervorming in
Overijssel, le deel. f 3.00.
Mr. J. Nanninga Uitferdi;jk, Een Kamper Handelshuis te
Lissabon, 1572-1694, handelscorrespondentie, rekeningen en
bescheiden. f 3.75.
Dr. K. O. Meinsma, Het Oopieboek van Wolter van Heyden,
richter te Oldenzaal 1547-1570. f 0.80.
M,". G. J. ter Kuile, Geschiedenis van den Hof Espelo, zijn
eigenaren en bewoners. f.1.25.
W. Nagge, Historie van Overijssel, 2e deel, bewerkt door
F. A. Hoefer. f 3.00.
27e stuk Verslagen en Mededeelingen 1911. f 3.00.

IV
28e stuk Verslagen en Mededeelingen 1912. f 3.00.
2ge stnk Verslagen en Mededeelingeu 1913. f 3.00.
Register van Charters en Bescheiden del' Vereeniging tot
beoefening'van Overijsselsch Regt en Geschiedenis, doorM,'.
A. baron van Dedem, 1913. f 3.00.
30e stuk Verslagen en Mededeelingen 1914. f 3.00.
31e stuk Verslagen en Mededeelingen 1915. f 3.00.
W. Nagge, Historie van Overijssel, ledeel, bewerkt door
Mr. J. Nanninga Uitterdyk. f 4.00.
32e stuk Verslagen en Mededeelingeu 1916. f 3.00.
Dr. J. H. Holu;erda, De Hunenborg in 'I'wenthe (33e stuk
V. en M 1917). f 300.
34e stuk Verslagen en Mededeelingen 1917. f 3.00.
De Oude Gewoonten v. vererving bij de Twentsche boeren,
1917, door Dr. Je. van Anrooy. f 2.00.
35e stuk Verslagen en Mededeelingen 1918. f 3.00.
36e stuk Verslagen en Mededeelingen 1919. f 3.00.
37e stuk Verslagen en Mededeelingen 1920. f 4.00.
38e stuk Verslagen en Mededeelingen 1921. f 5.00.
BESTUUR:
Dr. J. C. van Slee, Diepenveen, Vooreitter.
Ml'. G. J. ter Ruile, Almelo, Secretaris.
Ml'. H. Kronenberg', Deventer, Penningmeester.
F. A.. Hoefer, Hattem, Directeur van het .lI{usemn.
C. J. Snuif, Enschede.
G. A. Meijer, Zwolle.
Dr. F. Bnitenrust Hettema, Zwolle.
J. Geesink, Zwolle, Bibliothecaris.
vV. baron Bentinck van Schoonheten. Olst.
Op 1 Maart 1921 telde de Vereeniging 424 leden.

VERSLAG DER HANDELINGEN VAN DE
122sTE VERGAHERINÇl nsn VEREENIGING TOT
BEOEE'ENING V AN OVERIJSSELSCH REGT EN GE-
SCHIEDENIS TE STAPHORST, OP 1 JUNI 1920.
De Voorzitter, Dr. J. C. VAN SŒE, heet het dertigtal
aanwezigen hartelijk welkom, zij het niet in een streek waar
kunstschatten hart en geest veredelen, maal' in een merkwaardige
plaats, die op het gebied van land en volkenkunde in ons land
naar den aard van zeden en gewoonten een eigenaardige plaats
inneemt. Hiermede open ik, zeide spr., de ] 22ste vergadering,
maar wil niet voorbijgaan het feit, dat ons lid de heer F. A.
Hoefer onlangslhet voorrecht had, zijn 70sten jaardag te vieren.
Bij de vereeniging was een brief van Ged. St. van Overijssel
ingekomen, dat door den heer Blois van 'I'reslong Prins een
subsidie wordt gevraagd voor de publicatie van de gedenkwaardigheden
van de kerken in Overijsel. Besloten werd de
uitgifte te steunen uit de provinciale subsidie, nadat te voren
inzage van het manuscript is gegeven.
Als nieuwe leden werdeu aangenomen: de heeren A. G. Beltman,
Deventer; Mevr. A. Loos - Houwing, Blokzijl ; G. A. C.
tel' Kuile, Enschede; A. H. J. van Wijngaarden, Staphorst;
L. H. Daendels en mevr. C. Daendels-van Ryck, Hattem;
Ds. D. van Noppen, Zwolle; mr. C. H. van Dam, Goor; dr.
C. H. Ebbinge Wubben, den Haag'; G. A. J. van Engelen
van der Veen, Kampen; R. C. C. van Hasselt, Kampen;
J. C. van Andel, Staphorst en J. H. Franken te Zwolle.
Overleden zijn de leden dr. C. C. Schot, Hardenberg; L. R.
Wieringa, Almelo; J. Dikkers. Zwartsluis.
Bedankt hebben voor het lidmaatschap: R. Frijling, W. H.
baron van Ittersum, P. Dorhout Mees, E. C. barenesse van
Ittersum, Mr. J. Kosters, Dl'. K. O. Meinsma, Dr. C. r,
Vitringa eu Freule D. H. van Haersolte. De leden der commissie
tot nazien der rekening-van den penningmeester consta-

VI
teel'en bij monde van den heer Kruys, dat zij deze hebben
nagezien en in allen deele uitnemend in orde bevonden hebben.
Onder dankbetuiging wordt de penningmeester gedechargeerd.
De stand der financiën is gunstig. De ontvangsten bedroegen
f 3117.62, de uitgaven f 2650.22 5 . De vereeniging' was in
staat den bundel onbesnoeid uit te geven. De heeren Hoefer
en Snuif werden als bestuursleden herbenoemd. De volgende
zomervergadering zal vermoedelijk worden gehouden te Kampen
met een tocht naar Schokland en Urk.
De heer F. A. HOEFER vangt zijn voordracht aau met de
mededeeling, dat de vereeniging zich hier bevindt op een
buitengewoon merkwaardige plaats. Hij gaat in den breede de
geschiedenis van Staphorst en omgeving na, ook aan de band
van eenige kaarten en afbeeldingen. Zijn dankbaar aangehoorde
voordracht zal in den Bundel worden opgenomen.
Hierna geeft Mr. H. IÜWNENBERG enkele historische bijzon-
derheden. Staphorst werd reeds in 1263 vermeld. De bewoners
schijnen uit Friesland afkomstig te zijn, nimmer heeft deze
streek van oorlogsgeweld te lijden gehad, de veenbodem was
een natuurlijke vesting. Spreker wijst nog' op eenige merk-
waardige zegswijzen, op de bijzondere indeel irig der erven en
op den Staphorster gemeenschapszin.
Ook de heer Dr. L, JONK~;Rmemoreert nog' eenige bijzonder.
heden van Staphorst en wijst op overeenkomsten met Vriezen.
veen.
Onder leiding van het nieuwe lid, den heel' Van Andel,
burgemeester van Staphorst, werd vervolgens een bezoek ge-
bracht aan de school, waar de kleinen zitten met fijne sier-
lijke gekrulde mutsjes. Die boven zeven jaar dragen allen
den blinkenden zilveren hoofdband tot over de oeren. De
vuurroode halsdoek, die in een punt in 't keurslijfj e eindigt;
was bij velen vervangen door een donkerblauwen doek, teeken
dat de familie nog in rouw was over een familielid. Hierna
werd nog een boerenhuis bezocht, het bewuste opkamertje
alles zonder licht en lucht. Zeer interessant was een Stap.
horster familie, voor 't bezoek gekleed, het moedertje, de
bruigom en bruid, de eerste met zijn eigenaardig hoofddeksel,
een hooge hoed met gekleurd vest, lange jas en buikriem met

VII
zilveren gespen. Daar zag het gezelschap ook het kostuum
van een loteling zooals hij met een groote hocgen hoed, met
afhangende linten tot op de schouders, in alle kleuren, getooid
wordt, wanneer hij zijn nummer getrokken heeft in het gemeentehuis
te Hasselt en op de grens van het gebied van de
gemeente Staphorst dool' de dorpsgenooten wordt opgewacht.
lu deze woning gaf men het gezelschap een idee van de
Staphorster kleederdrachten. Men zag daar het bruidje met
haal' typischen hoed met blauw lint, den bruigom met zijn
ouderwetsehen hoogen hoed, het meisje in kerkgangscostuum
Illet kerkstoof en bijbel met zilveren beslag aan een ketting,
dell loteling met zijn met linten versierde pet. Daarnaast zag
meu echter de overige leden van het gezin in hun gewone
doen, de overgrootmoeder aan 't spinnewiel, een kleindochter
naast het houten wiegje van haar kleintje van 14 weken, dat
met een muts op, een kleurig' omslagdoekje om en verder met
"vollen rokje, dikke wollen kousen als een miniatuur Staphorster
vrouwtje in haar kribje lag, den jeugdigen Staphorster
van 11/2 jaar in meisjeskleeren, die zijn mannelijk geslacht
alleen verraadde door een knoop op den mouwen die door
huis liep te dribbelen, ijverig zuigend aan een zuigflesch met
lange gummislang, ten slotte den vader, een vriendelijken
jongen boer, die er echter Diet van wilde hooren, dat 't groepje
van vier geslachten gefotografeerd werd, nit vrees, dat men
er een prentbriefkaart van maken zou. Langen tijd hebben
de bezoekers in dit vriendelijk tehuis vertoefd en er is heel
wat gevraagd en bekeken, zooveel, dat de tijd van vertrek
was aangebroken voor men het wist. Een gezamenlijk maal
in Zwolle besloot deze vergadering, die, door de goede Ielding
en door de vriendelijke tegemoetkoming der bevolking van
Staphorst, op zeldzame wijze geslaagd genoemd mag worden.

VERSLA G DER 123 s ' rE LED EN-
GADEBING GEHOUDENor 2 NOVE1IlBElt
1920 DES VOOln!. OM ELF' UUR IN DE GRQ01'E
SOOIETEITTE ZWOLT,E.
De Voorzitter, Dr. J. C. VAN SLEE, roept de 32 leden het
welkom toe. Bij acelamatie worden tot nieuwe leden aangenomen
Ds. A. Goedhart te Borne, Mr. Dr. J. W. Schneider te
Hengelo, H. P. Schoonenbeek te den Haag, lUr.. G. Barnasconi
te Hengelo, .T. S. B. van Wanrooy te Markelo, J. P.
Wolffensperger te Zwolle, Dl'. G. Fijn van Draat te Zwolle,
R. A. Hulscher te Diepenveen en E. Engberts te Leiden.
Overleden is sinds de laatste bijeenkomst A. C. Beelaerts
van Emmichoven, terwijl bedankt hebben de H.H.: H. A.
Plegt te Rossum, baron Van Hoevel tot Nyenhuis te den Haag,
Dr. Ussel de Schepper te Utrecht en J. C. baron van Haersolte
te Arnhem.
Allereerst werd behandeld de uitgave van de gewone publio
catie van de verslagen en mededeelingen in verband met den
staat der kas en de steeds honger wordende uitgaven. Besloten
werd te trachten om in 1921, zij het op beperkte zuinige wijze,
toch zoo mogelijk den gewonen "bnndel" nit te geven.
Vervolgens kwam ter sprake de plaats voor de zomervergadering
van 1921. Besloten werd het beslnit van de vorige
vergadering te handhaven en te vergaderen in 1921 te Kampen,
zoo mogelijk met een bezoek aan Wilsurn.
Nog' werd besloten om aan de restanratiecommissie van de
Hervormde Kerk te Borne bij te dragen een subsidie van f 200
over het jaar 1920.
De heer HOEFER bedankt bij de rondvraag den aanwezigen
burgemeester van Staphorst voor zijn medewerking', waardoor
de vereeniging' in 't bezit is gekomen van eenige merkwaardige
oude kleedingstukken nit Staphorst.

IX
De vergadering stond verder wel in het teekeu der kerkelijke
geschiedversehing.
Na de pauze verleende de voorzitter, dl'. J. O. van Slee,
het woord voor een voordracht aan den heel' pater G. MEIJER
over Zwolsche aflaatbrieven, hem door bijzondere welwillendheid
van het bestuur der EmmanuelsImizen tijdelijk afgestaan. 'rot
toelichting zijner stof ging spreker in den breede uiteenzetten
de kerkrechterlijke beteekenis in 't algemeen del' aflaatbrieven,
ell daarna de geschiedenis en beteekenis dezer belangrijke
Zwolsche exemplaren.
Met den weusoli dat zijn voordracht aanleiding' zonde geven
om nog eens in de provincie in het bijzonder na te gaan waal'
een aflaatbrief nog mocht bewaard gebleven zijn, eindigde
spreker zijn aandachtig aangehoord betoog,
Waar nit de hierop gevolgde gedachtenwisseling wel bleek
hoe uiterst zelden origineale aflaatbrieven voorkomen, werd
zeer aangedrongen op de mogelijkheid om deze stukken door
reproduotie in de werken del' vereeniging' tot grooter bekendheid
te brengen.
De VOOHZITTER vergastte hierna de vergadering op een lezing
over de ,,\Vording van de Waalsche Gemeente te Deventer".
Hij verhaalde hoe reeds meer dan een eeuw voor de herroeping
van het Edict van Nantes in 1685 een aanzienlijk aantal
Fransche predikanten de wijk genomen haddeu naar onze
republiek en hoe ten behoeve van de talrijke Fransche en
Waalsche vluchtelingen in meerdere Hollandsche steden Waalsche
gemeenten tot stand kwamen, opgenomen in één algemeen
synodaal verband der Waalsche kerken.
In het najaar van 1635 kwam te Deventer een afdeeling
Fransene huurtroepen in garnizoen : een vrij aanzienlijk aantal
dezer militairen behoorde tot de Eglise Proteatante en gevoelde
behoefte aan een evangelieprediking in de Fransche taal, De
Deventer magistraat belastte desverzocht den bekenden predikant
Jacobus Revins en professor Nicelaas Vedelins om den
dienst in de Frar~sche taal op zich te nemen. Dezelfde magistraat
droeg de verdere regeling' van den dienst op aan den
Gereformeerden Kerkeraad en bepaalde, dat "de Françoisen
eens tel' weecke op den Sondag dool' eene predicatie van col-
,

x
lega Revio en dl', Vedelio (souden) bedient worden"; "de predieatle
sal in de Bronrenkerken om half neg hen gehouden
worden so lange aie Françoisen hier in 't garnizoen zullen
blijven",
Spreker toonde in het vervolg' dezer gescldedeuis aan hoe
vooral Vedelins het spoedig te kwaad kreeg' met de Deventer
kerkelijke overheid, daar de professor alles in het werk stelde
om een Fransche gemeente aldaar te stichten en de Deventer
kerkeraad dit op alle mogelijke wijzen tegenwerkte, Zelfs na
het vertrek van het Fransche garnizoen bleef Vedelins zijn
stokpaardje berijden, gesteund door meerdere leden der Nederdnitsche
gemeente, die zijn pogingen begunstigden, Om der
wille van den vrede mocht men het in Deventer toejuichen
toen in 1639 Vedelins als professor naar Franeker vertrok.
In 1665 kreeg Deventer weer een aanzienlijk Franseli garnizoen,
n.l. JJvier Fransche compagniers van dezen Staat, de
auxiliaire 10 Musquetaire du Roy te paerde als noch 10 compagniën
te' voet en daaronder een goed aendeel toegedaen onse
religie, souderliuge onder de officieren, die verlangen alhier
te mogen hebben exercitie van publijcque godsdienst in haer
taele" ,
Het verblijf van dit garnizoen duurde evenwel slechts tot
het voorjaar van het volgende jaar, zonder dat een Waalsche
gemeente te Deventer alsnog was geboren,' Maar toen verzochten
65 burger aan Schepenen en Raad van D. 0111 een
ordinaris Franseli predikant te beroepen tot wiens traktement
ieder hunner aanbood jaerlijks vijf earoli guldens te betalen.
De Nederd. kerkeraad was hiermede weer matig ingenomen,
maar Schepenen en Raad vonden toch goed dat de Erausche
proponent, ds. du Bois, wegens zijn preken voor de Fransehen
door de stad "tot deze tyt toe sal worden gerecompenseert ende
dat zijn Eerw. voortaeu in sijn Fransche predicatiën sal continueeren".
De verwachtingen der Franschgezinde Deventersehen
werden evenwel deerlijk teleurgesteld door den proponent zelf,
"par son yvrongerie, ses querelles, ses médisances, sa liberté
de jouer, sa license à [urei; et autres fautes", tengevolge waarvan
hij Deventer smadelijk moest verlaten.
Omstreeks 1680 treffen wij te Deventer eenige Fransche

XI
gezinnen aan, ten behoeve van wie de Fransche schoolmeester
Simon 'l'issot de Patot in 1685 verlof vraagt voor een
geregelde predikatie in de Fransche taal. En nog in het laatst
van dat jaar wordt goedgekeurd, dat de Franschgezinden een
vasten predikant voor zich aanstellen, In Juli van het volgende
jaar werd ds. Isaac Lavernhe, gewesen predicant omtrend
Oasres in Frankrijk beroepen als Frausch voorganger, onder
goedkeuring van den magistraat. Ja, de Dev. magistraat was
hem zoo welg-ezind, clat hij diens traktement met 350 caroli
gulden suppleerde. In het. laatst van 1688 diende de pasteur
een verzoekschrift in bij Schepenen en Raad tot goedkeuring
van de vestiging eener "gestabiliseerde Fransche Kerck",
waarop de magistraat wel wilde ingaan, maar waartegen de
naijverige Nederduitsche kerkeraad weer opponeerde. 't Slot·
was dat wèl de pasteur en zijn adjunct-prediker in hun ambt
bevestigd werden, maal' een Fransche kerkeraad werd niet
aangesteld.
Tot het laatst van 1702 bekleedde Lavernhe, algemeen te
Deventer geacht, zijn hoogleeraaraarsambt tegelijk met zijn
bediening als Fransch predikant. Toen hij 18 Nov. van dat
jaar overleden was, werd zijn overschot veel eer bewezen en
Schepenen en Raad verleenden zijn weduwe een jaargeld.
Nog was er evenwel geen geregelde Fransche gemeente te
Deventer gesticht en de kerkeraad der Nederd, gemeente liet
geen enkele gelegenheid passéeren om zooveel mog-elijk daar
tegen te waken, terwijl hij steeds de rol van toeziende voogd
bleef spelen. Eerst in 1703 kwam de gewenechte verandering:
23 Augustus en volgende delibereerde de Dev. magistraat
goedgunstig op het verzoek van Lavernhe's opvolger, François
de Cordes, tot aanstelling van een consistorie, gelijk aan dat
van tal van andere Fr. gemeenten in ons land, De nieuwe
gemeente werd toen in het synodaal verband del' Waalsche
gemeenten opgenomen.
Ook deze rede werd met de meeste belangstelling' aangehoord
en lokte nog wel eenige gec1achtenwisseling uit.
Na al deze kerkgeschiedenissen meende de heer G. van Engelen
van der Veen uit Kampen liever te moeten afzien van zijn
aangekondigde voordracht over "Rumyng'he", d.i, een rechts-

XII
term en rechtsinstituut, voorkomende in de Grootburgei-rechten
van Kampen, Gaarne accepteerde de vergadering ziju aanbod
om ziju verhandeling in den Bundel del' vereeniging te publiceel'en,
Het was een hoogst leerzame en onderhoudende vergadering
voor allen geweest.

VERSLAG VAN HErr' MUSEUM EN DE
BOEKERI.T.
Evenals vorige jaren verheugde zich en Museum en Boekerij
in de toenemende belangstelling van velen. Deze blijkt in
geen geringe mate uit het feit, dat 21 schoolklassen het
Museum bezochten, terwijl bovendien het aantal bezoekers ook
dit jaar grooter dan het vorige was namelijk 1074.
Van de. boekerij j maar vooral van het archief werd een
druk gebruik gemaakt.
Aan allen die op eenigerlij wijze blijken gaven van hunne
belangstelling in onze verzamelingen zij een woord van dank
gebracht.
Bij vele teekeningen en prenten vertoonden zich vooral in
den laatsten tijd iu toenemende mate bruine vlekken. Ter'
verwijderiug hiervan en zoo mogelijk voorkoming worden zij
thans aan een zeer veel zorgeischende bewerking onderworpen,
terwijl door het gebruik van een bijzonder soort opzetpapier
en wijze van opzetten mede getracht wordt het weder opkomen
dier vlekken te breidelen.
Ten geschenke werden ontvangen:
Door wijlen Mej. H. W. Kuijk, overleden te Dieren
20 October 1919 werd gelegateerd een geschilderd portret
in lijst van den Luitenant-Kolonel Hendrik Tegelaar.
(Zie voor dezen verdienstelijken officier geb. te Zwolle
Il December 1790, over!. 19 Maart 1885 te Dieren.
"B~dr. t. d. Gesch. v. Overijssel", XIV, bl. 134 vlg.)
Van den Heer B. W. A. E. Roijer te Zwolle:
Een keper gravure, voorstellende een gezicht op Zwolle, op
den voorgrond twee biddenden.
Een keper gravure, voorstellende een gezicht op den Tuutenburg
te Vollenhove. (Beiden afgebeeld en besproken in
Versl, en Meded. 2e Reeks, 13 stuk blz. 113 vlg.)

XIV
Van Mej. G. J. Palthe te Oldenzaal:
Zeven stukjes echte kant.
Een kindermutsje en een paarlapjes, 'waarvan vroeger
mutsen' gemaakt werden.
Een doofpot van aardewerk.
In bruikleen werd gegeven :
Dool' Jonkvrouwe W. van der Wijck:
Een koperen doofpot.
Aaug'ekocht werden:
Een Staphorster .Jootpet" , vermoedelijk de eenigste nog aanwezig·e.
(Zie hiervoor Prof. Dr. J. H. Gallee, Het ~oerenhuis
in Nederland en zijne bewoners, Utrecht 1908).
Twee paal' oude Zilveren Staphorster knoopen z.g. "tons".
Photographiën werden genomen en aangeschaft van teekeningen,
aanwezig' op het Rijksprentenkabinet te Amsterdam van:
Grasdorp : Een gezicht in twee stukken, op Zwolle van
het Zuid en Oosten uit, tusschen de Sassenen
Diezerpoort.
A de Haan : Oldehuis te Vollenhove van voren, 1729.
Gezicht op Zwolle, 1674.
Ammunitie-toren te Zwolle, 1670.
O. Pronk: 't Huis. van den Baron van Heiden te Ootmarsum,
1729.
Staphorst, gezicht ~ll de kerk, 30 Juni.
Oldenhnis te Vollenhove, 1730.
Oldenhnis van binnen, 1730.
Proveniershuts bij Zwolle, 29 .Iuni,
Boekwerken:
Van de Oommissie voor's Rijks geschiedkundige publicatiën:
Gedenkstukken der Algemeene Geschiedenis van Neder.
land, 1795-1840, uitgegeven doorDr. H. T. Colenbrander,
We Dl. 3e stuk, 's Gravenhage 1920.

xv
Bronnen tot de Geschiedenis del' Leidsche Universiteit
door Dr. P. C. lVIolhuijsen, 4e Dl., 'a-Gravenhage 1920.
Dr. J. de Hullu en Ir. A. G. Verhoeven, Andries Vier·
lingh Tractaet van Dyckagie, 's.Gravenhage·1920.
Van het Ministerie van Waterstaat:
Verslag aan de Koningin over de openbare werken in het
jaar 1919, 'a-Gravenhage 1920.
Van het Historisch Genootschap te Utrecht:
Bijdragen ~n lVIededeelingen 41e DL, Amsterdam 1920.
Verslag van de Algemeene vergadeling del' Leden van het
Historisch Genootschap, gehouden ter gelegenheid van
het 75·jarig bestaan van het Genootschap 01 25 lVIei
1920, Amsterdam 1920.
Van de vereeniging tot uitgave del' Oud-Vaderlandscln Rechts-
brounen :
R. Fruin, De Keuren van Zeeland, 'a-Gravenhage 1920.
Kaart van het Bisdom Utrecht in 1560, door Mr. S.
Muller Hzn.
Van de Koninklijke Akademie van Wetenschappen te Amsterdam:
Verslag van de gewone vergaderingen del' Wis- en Natuur-
kundige afdeeling, Dl. XXVIII, Amsterdam 1920.
Verhandelingen A fdeeling Letterkunde, Nieuwe Reeks,
Dl. XIX, XX, XXI.
Natuurkunde Ie Sectie Dl. XIII, 1-
2e Dl. XX, 5.
Zittingsverslagen, Afdeeling Natuurkunde Dl. XXVII, 2.
Verslagen en Mecledeelingen, Afdeeling Letterkunde,
5e Reeks, Dl. 4, 3e stuk
Van den Directeur van het Rijksmuseum van Oudheden
te Leiden:
Oudheidkundige Mededeelingen uit 's Rijks Museum van
Oudheden te Leiden, Nieuwe Reeks T, 1 en 2, 1920.
Van den Minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen:
Verslagen omtrent 's Rijks verzamelingen van Geschiedenis
en Kunst Dl XLII, 1919 's Gravenhage 1920.

XVI
Museum Meermanno Westreenianum, Catalogus van de
Incunabelen, n.
.Iaarverslagsn 1919, van de Oommissie vaal' 's Rijks
Geschiedkundige Publicatiën en van het Nederlandsch
Historisch Instituut te Rome.
De Archieven. van Kloosters en andere stichtingen in
Delfland, door Dl'. J. M. Sernee en na haar overlijden
door Dr. S. W. A. Drossaers en .Jhr. Mr. W. G. Feith,
's-Gravenhage 1920.
Vau Gedeputeerde Staten van Overijssel:
Notulen van de Winterzitting der Staten van Overijssel
van het jaar 1919, Zwolle 1920.
Notulen van de Zomerzitting der Staten van Overijssel
van het jaar 1920, Zwolle 1920.
Verslag van den Toestand del' Provincie Overijsselover
1919, Zwolle 1920.
Van Gedeputeerde Staten van Limburg:
Verslag vau den Toestand van Limburg over het jaar
1919, Maastricht 1920.
Van Gedeputeerde Staten van Utrecht:
Verslag over den Toestand der provincie Utrecht in 1918.
Met supplement, Utrecht 1919.
Van de Overijsselsche Kanalisatie Maatschappij :
Verslag aan de aandeelhouders der Overijsselsche Kanalisatie-Maatschappij
voor de gewone vergadering van
Hi April 1920, over het jaar 1919, Zwolle 1920.
Van den Bibliothecaris der Koninklijke Bibliotheek :
Catalogus van de Pamfletten-verzameling berustende in de
Koninklijke Bibliotheek bewerkt door Dr. W. P. C.
Knuttel, ge DJ. Alfabetisch register van onderwerpen
1486 -1795. 'a-Gravenhage 1920.
Verslag der Koninklijke Bibliotheek over 1919 .
. Aanwinsten 1920, I, II, III.

XVII
Van'het Rijks Ethnographisch Museum te Leiden:
Verslag van den Directeur over het tijdvak van I October
1918-30 September 1919.
Catalogus Dl. xtv Sumatra-Supplement; Leiden 1920,
Dl. XV Java, vierde gedeelte, Leiden ...1920.
Van de LandbouwHoogeschool te Wageningen:'--
Mededeelingen van, de Landbouw ij;oogeschool en van de
daaraan verbonden instituten, Dl.&vî{ Aflevering 4.
Dl. XVIII. " 1-3.
Kungl. Vitterheits historie och Antikvitets Akademiens:
Antikvarisk Tidschrift for Sverige. 21 : 3 en 22 3.
Stockholm 192.
Smithsonian Institution, Washington:
Smithsonian Miscellaneous collections.
Volume 69 number l, 9, 10, 11, 12.
68 l, 2, 3, 5, 6, 7, 8, 10.
67 l, 2, 3.
68 l, 2, 3.
Report of U. S. National Museum 1919.
William Healey Dall, Spencer Fullerton Baird a Biography.
Philadelphia & Londen 1915.
Van de Vereeniging Gelre:
Bijdragen en' Mededeelingen, Dl. XXIII, Arnhem 1920.
Dr. J. S. van Veen, De laatste Regeeringsjaren van
Hertog Arnold (1456 -1465) Arnhem 1920.
Van het Provinciaal Genootschap voor Geschiedkundige Weten
schappen, Taal en Kunst in Limbnrg:
Limburg's Jaarboek XXVI 3, 4. Sittard 1920.
Van het Friesch Genootschap van Geschied-, Oudheid- en
Taalktmde:
De Vrije Fries,' 27e deel, aflevering 1.

XVIII
Van het Proviuciaal Genootschap van Kunsten en Wetenschappen
in Noordbrabant :
Oorkonden betreffende Rixtel, met aanteekeningen voorzien
door JIll'- Mr. A. F. D. van Sasse van J.Tsselt,
's Hertogenbosch 1920.
Yan de Vereeniging voor Heimatstudie der Stellingwerven :
Geschiedknndige aanteekeningen over de Stellingwerven en
. Omstreken door J. H. Popping. Oostenvolde z. j. (1920).
Yan de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden:
Tijdschrift voor Nederlandsche Taal en Letterkunde,
38e dl. Nieuwe Reeks, 30e dl. afl.. 1-4 31e dl. afl. 1-4.
Levensberichten 1919-1920.
Yan den heer Rijksarchivaris in Utrecht:
Catalogus van het archief der Heeren Yan Montfoort
door Mr. R. Fruin Th.Az. en Mr. A. le Cosquino de
Bussy, Utrecht 1920.
MI' Dr. S. Muller Fzn. en Dr. A. C. Bouman:
Oorkondenboek van het Sticht Utrecht tot 139l. Dl. r.
afl.. r. 695-1000. Utrecht 1920.
Mr. S. Muller Fz.
Regesten van het Archief der Bisschoppen van Utrecht
(722-1528). Utrecht .1919.
Yan het Gemeentebestuur van Deventer:
Ml'. J. Acquoy, De eameraar.
Yan de Commissarissen der Kamper Nuts-spaarbank :
Gedenkboek, uitgegeven ter gelegenheid van het lüû-jarig'
bestaan dezer instelling op 20 December 1920.
Yan de firma H. P. Gelderman & Zonen te Oldenzaal:
Gedenkboek.
Mitteilungen des Vereins ml' Geschichte und Landeskunde
Osnabrück. XXXXII 1919. Osnabrück 1920.
Van Dr. J. C. van Slee te Diepenveen:
Historie der Doopsgezinden te Deventer sinds 1533 tot
het einde der I8e eeuw. Overdruk uit .Doopsgezinde
Bijdragen 56e jaargang. Leiden i919.

XIX
Van Ml'. H. Kronenberg te Deventer:
Uittreksels uit de doop-, trouw- en begravenisboeken van
het Schoutambt van Colmschate. Overgedrukt uit "De
Nederlandsche Leeuw" 1920.
Van den heer G. A. Meyer, O. P. te Zwolle:
P. fr. G. A. Meyer. Dominicaansche Studiën. Tiel 1920.
Nopende het Aerts-priesterschap van Swolle naer de beroerten
deser Nederlauden mitsgaders van eenige gedenkweerdige
voorvallen door Arnold Waeyer, aartspriester en pastoor
van Zwolle, uitgegeven door G. A. Meyer O. P. Utrecht
Wed. J. R. van Rossem 1921. 1)
Van den schrij ver:
Jhr. Mr. B. M. de Jonge van Ellemeet. Het cartularium
van het kapittel der St. Clemenskerk te Steenwijk.
Overdruk uit het Archief voor de Geschiedenis van het
Aartsbisdom Utrecht.
Van den schrijver:
J. de Graaf. Het Huis Dorth en zijne bewoners, 1920.
Van Dr. F. Buitenrust Hettema, te Zwolle:
Het Jaarboekje van Alberdingh Tlùjm, 1897. Waarin:
v. Becker. S J. Thomas à Kempis, schrijver der
"Na volging ."
Van Dr. N. Frank, te Zwolle:
W. Buchan, Huiselyke geneeskunde. Utrecht 1775.
Joh. van Beverwycks, Schat der gesontheydt. le dl.
Amsterdam.
Van den schrijver:
Het oud-archief der stad Steenwijk, door P. Berends.
Van den Heer H. J. E. van Heek te Enschede:
Namens de Oommissie van Beheer van het Mr. W. J.
Engels van Beverförde-fonds der Overijsselsche Landbouw-Maatschappij
: Eenige archivalia.
1) In den handel à f 4.-.

xx
Vau den Heer B. W. A. Roijer te Zwolle:
1. G. van der Horst, Overijsselsch oog op Zwol verheel"
lijkt, Zwolle L 720, 1 Dl. 40.
2. Romanzes door Mr. Rhijnvis Feith, naar den besten
smaak op muziek gebragt door C. F. Ruppe, 2e druk,
Amsterdam 1806.
3. Placaet van de Staten Generael der Vereenigde Nederlauden,
14 October 1665, 'a-Gravenhage Anno 1665.
4. Defensions-schrift voor den WelEd. gheboren Gestrenge
heer Rutger van Haersolthe tot Haerst enz. Anno
Domini 1654.
5. Terminus Deciforius, cum annexa sententia insaken van
den vromen patriot, tegens Willem Roeyer. D. J. V.
als bemachtighde van Rutger van Haersolte, Drossart
van Lingen, MDCLV.
6. Scheel-ordre. Ridderschap en Steden de Staten van
Overijssel, Zwolle, 5 April' 1666.
7. Campen in Frieslaadt "Ora et Labora" s» 1626, 1 kaart.
Van de Oommissie van Uitgave:
Geschiedenis van Enschede en zijne naaste omgeving door
Dr. A. Benthem Gz. 2e druk. Enschede 1920.
Bulletin van den Nederlandschen Oudheidkundigen Bond.
13e .Jaargang 1920.
Verslag van het Museum van Oudheden te Rotterdam
over het jaar 1919.
Upstalsboom-Blätter für Ostfriesische Geschichte und
Heimatkunde, Neunter Jahrgang 1919/20.
.Iahrbuch der Gesellschaft für bildende Kunst und Vaterländische
Alterturner zu Emden. Bnd. XX 1920.
Aangekocht werden:
Mr. A. S. de Blecourt en Dr. N. Japikse.
Klein plakkaatboek van Nederland. Groningen 1919.
Repertorium op de Nederlandsche tijdschriften, 1920.
Geschiedkundige Atlas van Nederland.
Holland ten Zuiden van het IJ, 's Gravenhage 1920.

XXI
De kerkelijke indeeling omstreeks 1550, tevens kloosterkaart
1920. Blad 2 en 5.
De Marken van Drente, Groningen, Overijssel en Gelderland.
le afl.
Archief van het Aartsbisdom Utrecht.
45e dl., afl. 3.
46e dl., afl. l, 2.
Middel. Nederlandsch Woordenboek.
Dl. IX, afl. slot.
Dr. J. li. Gosses en Dr. N. Japikse.
Handboek tot de Staatkundige Geschiedenis van Nederland.
'a-Gravenhage 1920.
D. J. van der Ven.
Neerland's Volksleven. Zalt-Bommel 1920.
Deutsches Wörtenbuch.
Band XI. Abt. III, Lief. 7.
» XIII. abl. 17.
De Directeur van het Museum,.
F. A. HOEFER.

VOORDRACHT OVER STAPHORST
gehouden in de Zomer - vergadering te Sta p It 0 r st,
1 Juni 1920.
Het onderwerp "Staphorst" is zóó veelzijdig en elk ouderdeel
zóó belangrijk en uitgebreid, dat, vooral in verband met
den tijd, waarover wij beschikken en het vele, dat te zien is,
mij in hooge mate beperking wordt opgelegd. Ik zal dan ook
althans -grepen in den rijken stof doen en deze dan nog
schetsmatig behandelen. Hoofdzaak is u te doordringen van
het feit, dat wij hier staan op een plek N ederlandach grondgebied
niet alleen met een plaatselijke geschiedenis, maar ook
met een stuk algemeene Vaderlandsche geschiedenis .
. Dit laatste wordt u dadelijk duidelijk, wanneer u de kaart
van Nederland voor u neemt. Gij ontwaart dan tusschen
KuinreGenemuiden iu de richting van Coevorden een golvende
strook laag land en wel op de meeste plaatsen zóó laag', dat
gij u bij hoogen waterstand de provinciën Drenthe, Groningen
en Friesland als een eiland kunt denken.
Die van nature lage ligging van die strook werd in vroegere
eeuweu ten voordeele der landsverdediging aangewend en het
drashouden er van bevorderd. Nog op het einde del' 17de eeuw
verbood de Generalltelt het in cultuur brengen of beweiden
van het moer, bovenal het doorgraven van de leydijken. Hierdoor
vormden de weinige wegen door die moerassen tevens de
eenige toegangen tot die Noordelijke provinciën. Elk dier
wegen was door meel' of minder uitgebreide verdediglngswerken
afgesloten, die te samen een linie van defensie vormden,
waaraan zelfs den naam van een Coehoom verbonden was.
Houden wij dit in het oog, dan wordt ons het doel van werken,
die wij op oude en hedendaagsche kaarten nog vinden, duidelijk.
Dan begrijpen wij die penanten in het Zwarte water tusschen

2
Zwolle en Hasselt in hunne opstuwende werking van het water
vóór en om die linie, dan wordt ons de afsluiting duidelijk
door die Friesche Kaa of Bisschopsschans bij Rouveen, van
dat retranchement Á vereest, van die Ommerschans, van de
vesting Coevorden en van de Veenebruggerschans. Noemde ik
zooeven onzen vestingbouwkundige Coehoorn, de grootste
Artillerist van zijn tijd, als verbonden aan die linie, dan mag
ik ook niet vergeten, dat een Speckle zijn genie aan een ontwerp
van de vesting' Coevorden dienstbaar maakte.
Maar ik hield u reeds te lang met dit algemeene onderwerp
bezig, al raakt het ook Neerlaud's grootste belang, dat van
zijne onafhankelijkheid in vroegere dagen, waarop wij thans
nog teren. Ik zal thans in hoofdzaak alleen, nog maar aanstippen
wat meer bepaald Staphorst en Rouveen betreft. De
inwoners van beide plaatsen waren verplicht tot instandhouding
der vestingwerken van Hasselt daadwerkelijk mede
te werken. Dat die hulp niet altijd van harte verleend werd,
daarvoor waren zij te goede Nederlanders, en menig archiefstuk
getuigt hiervan.
Beperken wij ons veld tot de gemeente Staphorst, dan vinden
wij daarin den pas van Rouveen, de algemeene weg te Rouveen.
die de Bisschopsschans afsloot. Die pas is in onze krijgsgeschiedenis
bekend. Na de inneming van Zutphen en Deventer
trekt Prins Maurits dien pas door en bevindt zich den 16den
Juli 1591 te Staphorst. Dit feit wordt hem als een belangrijk
krijgsbedrijf aangemerkt. Op het belang van dien pas voor de
landsverdediging vestigt de Raad van State - ons tegenwoordig
Ministerie van Oorlog - telkens de aandacht van de
Staten-Generaal. Maar helaas de aard van den Nederlander,
zijn gewoonte van uitstel, waar het ile landsverdediging geldt,
is overbekend. De Raad van State klopt aan doovemansooren.
De oorlogsverklaring- van Bernhard van Galen op 9 September
1665 zet de klemschroeven aan. Te Zwolle zou het leger
onder Prins Joan Maurits samengetrokken worden. Bij het
Pannenhuis. nu de Lichtmis, verrees een sterkte, de latere
Schans, voorzien van twee stukken geschut en 280 man bezetting.
Bernhard van Galen verschalkt de onzen. Hij bedreigt
Zutphen en Hasselt en 'doet alsof hij over Avereest, Zuid-

3
welde haar Steenwijk wil, daarheen wenden zich de blikken
der onzen. Plotseling verschijnt hij echter bij het Panneuhnis,
daar had men niet op gerekend. De bisschoppelijke overmacht
overweldigde den 12 October de bezetting. Twee stukken
geschut vielen den vijand in handen. De onzen. hadden twee
dooden en een gekwetste. De bisschoppelijken trekken over Ronveen
en Staphorst door tot Punterbrug. begaan echter de fout
het retranchement niet te bezetten. De onzen deden dit en
sneden hierdoor den vijand den pas af. Den 18 April 1666
werd de vrede g·eteekend.
Het Hoogschoutambt Hasselt en de provincie Overijssel
hadden zwaar geleden. De schans geraakte in vergetelheid, het
was immers weer vrede l De tijden worden echter spoedig weer'
ernstig. In 1668 rijst het plan tot het bouwen van een "royaal
fort" te Rouveen. Het retranchement zou een schans worden,
waarvoor de Staten van Overijssel een ton toestonden. Toen
echter den 18den Mei 1672 Bernhard van Galen andermaal
den oorlog verklaarde, was men nog niet gereed. Na de over-
gave van Zwolle op 22 Juni verschenen den 23 Juni de Mun-
sterschen vóór de schans. De bezetting had een goed heen-
komen gezocht. Staphorst en Rouveen bezet zijnde moesten
zware oorlogschattingen opbrengen, zóó hoog, dat in het bégin
der 18de eeuw de daardoor aangegane schulden nog niet vol-
daan waren. Den 22 Avril 1674 kwam de vrede te Keulen
tot stand.
De houding'door de provinciën Gelderland, Utrecht en Over-
ijssel in 1672 aangenomen was, zooals bekend is, van dien aard,
dat de Staten-Generaal bezwaren maakten hen weder zonder
meer in de Unie op te nemen. Dit gevoelen weerspiegelde zich
zelfs in het lot derschans.
Aan Friesland en Groningen werd o. m. het recht toegekend
de versterking te vergrooten, het reelit van verboden kring
moest Overijssel eerbiedigen. De souvereiniteit over de plaats
der sterkte ging op de provinciën over. Het herstel en het
onderboud kwamen ten laste der provinciën. Ten allen tijden
zouden hunne gemachtigden den vrijen toegang in en uit het
fort hebben. Het recht tot inundeeren en de moeren onder water
te zet ten werd den provinciën toegekend.

4
Onmiddellijk werd daarop het fortin orde gebracht. Maar in
1690 vernemen wij reeds, dat het geheel verlaten was en
spoedig er na, dat het in verval geraakt was. De beide provinciën
schijnen niet lang gestaan te hebben .op hunne rechten
op de sterkte, maar haar aan de Generaliteit te hebben overgedragen;
Om de een of twee jaren had dan ook de inspeetie
over de versterking door een commissie uit den Raad van State
plaats. Dan werden Hasselt, Rouveen. de Ommerschans en
Coevorden bezocht en die commissie met haal' gevolg door den
bewoner -van de Ligtmis onthaald op een half anker zoeten
wijn, waarvoor hem het gebruik van het fort werd toegestaan.·
Ik zal niet in bijzonderheden verder treden alleen opmerken,
dat allengs de eigendomsrechten op de schans dermate verflauwden,
dat ten slotte de bewoner derLigtmis ongestraft
eigendomsrechten op de Schans liet gelden en den grond ~
verkocht ,,-.-'
Bet wordt tijd, dat wij ons meer met de plaatselijke geschiedenis
van Staphorst bezighouden. Het eerst voorkomen
van den naam en zijne beweerde afkomst zal ik onbesproken
laten. Eens lagen Staphorst en Rouveen in het kwartier Salland
en behoorden tot de Stad en het Boofdsch~'SlImbt van'
Hasselt, kerkelijk behoorde Staphorst vóór de invoering der
nieuwe bisdommen - 7 Augustus 1561 - tot Utrecht, daarna
tot het bisdom Groningen.
De burgerlijke gemeente Staphorst omvat thans de drie
kerkdorpen Staphorst, Rouveen en Llhorst, die elk hun eigen
historische ontwikkeling hebben en die ik in' het kort zal
mededeelen.
Wanueer men thans door Staphorst loopt, zoekt men tevergeefs
naar haar onde huizen. Dit geeft reeds te denken. De
geschiedenis leert ons dan ook, dat het in den loop del' tijden
driemaal verplaatst is. Eerst lag het bij Olde Staphorst -
de naam komt nog op de hedeudaagsche kaarten voor - bij
het Meppelerdiep in het hooiland. Het was oorspronkelijk, in I
de l3de eeuw, een vestiging van Friesche turfmonnikken. De
vervening in Oostelijke richting dwong ten slotte bij het toenemen
van den afstand de bewoners hunne woonsteden te
verplaatsen naar de uiteinden. Hierdoor ontstond, niet vroeger

dan het begin del' l5de eeuw, een tweede Staphorst, waarvan
de plaats op het terrein nog is aan te wijzen. Toen ook hiel'
de afstanden voor de verveenders te groot werdeu, verrees het
thans bestaande dorp langs den weg Rouveen-de Wijk. Ook
al stonden ons geen andere historische gegevens ter beschikking
dan kaarten, dan zouden wij nog met behulp hiervan en met
de gegevens op en in het terrein drie achtereen volgende verplaatsingen
waarnemen en wel in de knikken der sloten en in
de overblijfselen der nederzettingen in het terrein.
Het tegenwoordige Staphorst vormt een streekdorp d, w. z.
de huizen liggen, soms twee of meer, op eenigen afstand achter
elkander, op smalle strooken land, doorsneden door den straatweg.
Het bouwland vindt men aan de Oostzijde en bestaat uit
zeer smalle, soms 7 - 8 M. breede en zeer lange akkers.
Gescheiden door greppels heeft elk dier akkers nog een eigen
opgang'. H et onvoordeelige van een bebouwing van dergelijke
akkers springt zóó in het oog, dat ik hierbij even bij de
oorzaak er van wil stilstaan. Bij boedelscheidingen kan bij
gemis aan fondsen geen verefîening unet geld plaats hebben
en is alles aangelegd op afdoening' in natura, vandaar
dat oorspronkelijk breeder akkers hoe langer hoe smaller
worden.
Ten opzichte van het hooi- en welland aan de westzijde
gelegen valt op te merken, dat de perceelen onderling in
gebruik zijn, dus niet al het bouwland in lange stroeken
verdeeld. De hooilanden worden of gezamenlijk gehouden of
verwisselen als wandellanden jaarlijks vau gebruikers. In het
laatste geval stel, dat men viel' eigenaars A, B, C, en D
heeft, dan wordt de weide III de breedte verdeeld in viel'
stukken l , 2, 3 en 4. In het eene jaar beschikt A dan over
I, Bover 2, Cover 3 eu Dover 4 en het volgende jaar
krijgt A 2, B 3, C 4, D 1 enz.
Na deze meer algemeeue mededeelingen 'stel ik u voor in
\ gedachte op pad te gaan. Wij begeven ons naar het Gemeentehuis,
gelegen op het kruispunt der wegen naar Rouveeu,
Meppel en de Wijk. Niemand zal na het zien van het Gemeentehuis
zich verwonderen, dat ik erliefst over zwijg. Het vloekt
en doet pijn in die dichterlijke omgeving'. Alleen wil ik er op
5

6
wijzen, dat hier nog bewaard wordt een bus uit het begin der
19de eeuw met het inschrift:
"Nouville
de Marie
de Hasse
lel' Ambt."
Hierna begeven wij ons naar de kerk, wier begeving in den
katholieken tijd aan het kapittel van St. Lebuinus te Deventer
was. Het tegenwoordig kerkgebouw is reeds het derde van
Staphorst. Het oudste lag bij Olde Staphorst. Volgens de overlevering
brandde het in 1417 af. Men wil dat een ooievaar,
genesteld op het dak der kerk, van een Paaschvuur op Paasch-
Maandag een verkoold rijstje op zijn nest bracht. In het vliegen
werd het niet geheel verdoofde vuur van den tak aangeblazen
en stak' aldus de kerk aan.
Een tweede, gewijd aan den H. Nicolaas, verrees bij de
tweede verplaatsing, men zegt in 1436. Op die tweede plaats
maakte Staphorst de Hervorming door en bleven aan Staphorst
de moeilijkheden dier tijden niet gespaard. De bouw der tegenwoordige
kerk werd den 9 Mei 1752 aangenomen door Pieter
Brouwer, timmermansbaas te Zwollle, voor f 7615.50. Het
was er echter verre van dat de gemeente de aanneemsom kon
voldoen. Slechts f 4500 waren aanwezig, waarvan f 3500 als
een geschenk van Antonie Frederik Ooninck. Gevolg er van
was, dat Ridderschap en Steden den 21 Maart 1753 den ingezetenen
van Staphorst vergunden in de geheele provincie een
collecte te houden tot dekking van het te kort.
Die baksteenen kerk, met zandsteenen waterlijst en pannen
gedekt, heeft in grondplan den vorm van een Griekseli kruis.
De uiteinden der kruisarmen zijn rechthoekig gesloten. In het
snijpunt der armen verheft zich een achthoekige gestukadoorde
koepel, terwijl het overige g'edeelte der kerk met een houten
zoldering met zware balken overdekt is. Oorspronkelijk stond
op de kerkkap een torentje, waarin de klokken hingen, dit
werd echter wegens zwakte der kap verwijderd. De baksteenen
toren, die daarna gebouwd werd en eigendom der burgerlijke
gemeente is, heeft drie afdeelingen, opvolgend sterk insprin .
gende en is met een stompen leien spits gedekt. Boven den

7
doorgang, onder den toren, is in den westelijken muur een
steen ingemetseld met bet opscbrift :
"Magdalena
]\IJ aria van Dam
heeft hierden
eersten steen
gelegd
17 ~63,"
VIn
Zien wij nog eens in de kerk rond, dau treffen de aandacht:
een rouwbord uit 1678 en een koperen doopbekken met het
opschrift:
. "A. 1. R. B.
1802
1. L,"
een ijzeren kist nit de 17de eeuwen niet minder de vijf
zeventieneeuwscbe kaarskronen, waaronder een met het opschrift:
"Buitenkwartieren 1 ) Anno 1753,"
In den toren hangen twee klokken, één de Mariaklok uit
1400 vermeldende niet den naam van den g-ieter, maar die
van den priester Betnardus Brandt, waaronder zij gegoten
werd en een uit 1512 die Gherardus van 8chonenborch goot,
Over de waarde der laatste klok, volgens overlevering benijd
dool' Kampen, zal ik verder het zwijgen toedoen.
Wanneer wij thans een blik op de huizen werpen, dan treft
het, dat deze ten opzichte van den weg allen met de smalle
zijde el' heen gekeerd zijn. als gevolg van de smalle akkers
waarop zij staan. Soms of liever meestal liggen meerdere
achter elkander en ook vindt men huizen door meer dan een
gezin bewoond, Een en ander wijst op overbevolking. Die
huizen met hun voorgelegen meestal weinig verzorgde tuintjes,'
zijn grillig van lijn en kleur en boeien ongemeen vooral wanneer
zij nog gestoffeerd worden door de veelkleurige kl eeding
der bewoners. Die tuintjes dienen ook tot het inkuilen van den
,) Toi de zoogcunatudc huttenkwartieren onder Stuph orst behooren :
de Werkhorst. de Weert, Hcsselingen, Olde Staphorst, de Munrrikkengast.
Hauiingen en Olde Dingstede.

8
voorraad aan aardappelen. Beziet men het huis nader, dan
blijkt, dat het voorstuk - het woonhuis - geheel van steen
is en bij het overige alleen het voetstuk, de rest is in hout
opgetrokken. Bij de oudste huizen is de geveltop van hout,
bij de jongere vindt men de wolfskap evenals het dak met
stroo of riet gedekt. Wij zullen ons thans in het huis begeven,
maar hierbij de noodige bescheidenheid betrachten, deels' uit
hoffelijkheid tegenover de bewoners, deels omdat wij woekeren
moeten met onzen tijd. Met de voorwerpen in de verschillende
vertrekken aanwezig zult u straks in werkelijkheid kennis
maken en deze zullen· dan meer tot u spreken, dan een beschrij
ving.
Wij zullen de voordeur openen en ondervinden dan dat wi]
met de deur in huis vallen. Wij staan onmiddellijk in het
voorhuis, dienstdoende als eet-, woon- en slaapvertrek.
Links hiervan vindt men het opkamertje, waaronder de
kelder ligt en daarachter de melkkamer.
Rechts van het voorhuis treft men de bergkamer aan, soms
ook herbergende een inwonend familielid.
Achter het voorhuis sluit de deel aan, die van buiten bereikbaar
is door de banderdeur. waar vlak tegenover het kieldeurtje
ligt. Dan volgt "de potstal", waarin de koeien staart aan staart
in de lengte staan. Links hiervan vindt men den paardenstal.
Naar buiten staat dit gedeelte in verbinding door de mesdeure.
Ten slotte ligt hier achter de hooibergschuur met de schuurdeure,
Alle deuren, met uitzondering van de voordeur en die naar
de bergkamer liggen in de langzijden van het huis.
Overziet men ten slotte dit huis, dan moet men erkennen,
dat het een vrij groote oppervlakte beslaat en toch hebben de
bewoners nog behoefte aan een afzonderlijk kookhuis, een schuur
tot berging van wagens en hooi, een hooimijt, een plaggenmijt
enz. Voor het uitoefenen van zijn bedrijf eischen de klompenmaker
en draaier bovendien nog afzonderlijk huis] es.
Slaan wij nogmaals een blik op het huis van buiten met zijn
in harde kleuren gehouden schildering van denren en ramen,
mengeling van steen en hout en rieten dak en wat de lijnen
betreft spottende met elke regelmaat, dan moeten wij erkennen,

9
dat er een groote bekoring' van uitgaat, die. verhoogd wordt
doorverscholen ligging. Die onregelmatigheid van lijnen en
drapeering met groen dool' geen menschenhand beteugeld maken,
dat alle huizen onderling verschillen en elkander den loef
afsteken in het streelen van den schoonheidszin. Alleen doet
in Staphorst pijn zoo nu en dan te. stuiten op een hedendaagsoli
gedrocht van bouwkunst (?), dat in die omgeving
dubbel vloekt.
Wij zouden thans kennis moeten maken met de menschen,
die ten slotte huis en omgeving leven moeten bijzetten en dit
in zóó hooge mate juist in Staphorst doen, maar ik moet
hiervan afzien. U zult ze zien in nagenoeg al hun verscheidenheid
van kleeding.
Bij enkele karaktereigenschappen der bewoners wil ik echter
even stilstaan en dan treft in hooge mate het sterk ontwikkeld
gemeenschapsgevoel del' bewoners. Het is één familie onder
elkander, deelende in elkanders lief en leed. Dit gevoel uit
zich nader in het spreken van "ons volk", waartoe gij noch
ik behooren, maal' de Staphorsters onderling. Niet minder in
het groeten, het is niet het gewone "goeden dag saam" of
.,g'oeden dag", maar het komen in elkanders belangen. In het
.,an 't bouwen, "an 't rogge halen", min of meer in vragenden
zin gesteld, klinkt als het ware een goede wensch voor het
welslagen van den oogenblikkelijken arbeid. Het onderlinge
hulpbetoon blijkt uit het onderling helpen in het bouwen van
het huis door levering in natura of spandiensten. Eigenaardig
zijn de begrafenisgebruiken, die samenkomsten vroeger van
de spinsters, thans kousenbreisters, van de varkensbruiloft,
waarop de genoodigde mannen houten pennetjes voor de worst
snijden.
Groote drukte en eigenaardige gebruiken heerschen wanneer
de knechts in Februari van dienst veranderen, of wanneer dit
met de meiden tusschen Kerstmis en Nieuwjaar geschiedt.
Opmerkelijk is de plaats, die de vrouw inneemt, Zij werken
veel op het land, vermoedelijk nog een overblijfsel uit den
tijd, toen de mannen in de venen moesten werken. Bij de
geboorte brengt de nieuwe wereldburger den eersten nacht niet
bij zijn moeder door, maar in het huis van de buurvrouw of

10
wel bij een familielid, om aan de moeder de noodige rust te
verschaffen. Op het dan volgende wivemaal zal gelegenheld
zijn tot het bespreken van gewichtige zaken buiten de mannen
om. Dan komt toch zeker het onderwerp vrijen en trouwen te
berde, vooralomdat men een publiek engagement niet kent.
Maar wat zullen die gesprekken achterstaan in gloed en waarheid
bij hetgeen die opkamer zou kunnen vertellen, waarmede
wij bij het huis kennis maakten en waarin de trouwbare
dochters haar aanbidder's Woensdags en's Zaterdags ontvangt,
wanneer hij een jong man, maar's Donderdags, wanneer hij
een weduwnaar is. Er zijn zaken, waarover men liefst een
sluier hangt, al blijft hij doorzichtig. Dit teergevoel treffen
wij bij de kerkgangers aan.
Een kerkgang te Staphorst, wie heeft hiervan niet gehoord,
of niet die prenten gezien, waarop de vrouwen en mannen
gescheiden in hun karakteristieke kleedij zich ter kerk begeven?
Men duidt het terecht den vreemdeling euvel, dat hij op
Zondag. Staphorst bezoekt, om de kerkgangers in hnnne overdenkingen
te bespieden. Die kerkgangers toch verwijlen dan
in een andere wereld, wanneer zij in waarheid tot elkander
als beg-roeting de vragende woorden richten "zal 't wezen" en
het veelbeteekenende "ja" er op volgt. In die stemming is het
begrijpelijk, dat de Staphorster kerkganger, terugkeerende nit
de kerk, het groeten achterwege laat. Wij nemen niet deel
aan het zien naar den kerkgang en begeven ons naar
Rouveen.
Ook dit is driemaal verplaatst.
Hier moeten wij nauwe aanraking zoeken met het klooster
Zwartewater. gesticht in 1233. Dicht bij de plek, waar dit
klooster eens lag, wijzen nog namen en overblijfselen in het
terrein op de eerste nederzetting. Deze schoof om dezelfde
reden, die ik bij Staphorst mededeelde, Oostwaarts, waar nog
in het terrein op het erf de Hoeve IH~tkerkhof te vinden is.
Vandaar verplaatste het zich naar waar het thans ligt. In
afwijking met Staphorst ligt hier het bouwland ver van de
woningen en de hooi- en weilanden tel' weerszijden van den
straatweg. Wanneer wij ook hier een blik slaan op de kerk, .

11
dan vernemen wij, dat zij vóór de hervorming ter begeving
stond van het klooster Zwartewater. De tegenwoordige baksteenen
kerk bestaat uit een langwerpige, rechthoekige ruimte
met vlakke zoldering. Boven het Noorder portaal is een steen
aangebracht met het opschrift "A.no 1642", terwijl op het choor
zich een windwijzer bevindt met het inschrift "Op tot den
Heere".
Inwendig bezit de kerk een preekstoel uit het midden der
17de eenw met een koperen lessenaar, geschenk van Coninck,
dien wij reeds leerden kennen en verder twee zeventieneeuwsche
kronen. Twee klokken in den teren hebben onderstaande opschriften.
Op de kleine staat:
"Ik roep een iedereen, in het gemeen, tot een heilig werk
in Gods Kerk. Onder den dienst van den WelEerw. Heel'
Wilb. Sluiter, Kerkmeesterschap Jan Willems en Hendrik'
Luigjes. Anno 1742".
Op de groote:
"Ja 't geroep ter Kerk, dat is uw werk, en ook van nood
en's menschen dood. Onder den dienst van den Wellâerw. Heer
Wilh. Sluiter, Kerkmeesterschap Jan Plat en Hendrik Proost.
Anno 1762".
Wij zonden hiermede van Rouveen's kerk afscheid kunnen
nemen, ware het niet, dat een paaltje met onderstaand grafschrift
beter bedoeld dan gezegd de aandacht trok. Hierop
leest men:
"Het graf dat hier
dit stof bewaart
Was onze steun en
troost op aard".
Dringen wij ten slotte nog door tot het nachtmaalszilver,
dan vinden wij er twee zilveren bekers. De kleinste is van
gegraveerde bloemmotieven voorzien en op den bodem van het
opschrift:
lId' Gemeente van Rouveen s» 1696".
De andere beker, voorzien van gegraveerde symbolische
voorstellingen van liefde, gerechtigheid enz. heeft ten opschrift:
"Juffron Adriana Hodelija Sluiters van Groningen heeft deese
beeker gegeeven an de kerke van Roveen Anno 1731".

12
Boven de voordeur der pastorie is een steen ingemetseld
met bet opschrift:
'"Door den St. 'Andrea's vloed
Werd dit huis verwoest
en herbouwd door Konluk- "
lijke Mildadigheid
1825.
Weer 'herbouwd in 1879.".
Van het Zuiden moeten wij nog even door Staphorst naar
IJhorst. Hier verandert het landschap. Wij komen hier op
hooggelegen land. De huizen liggen meer verspreid.
Hierlag eens de Havezathe den Pol, gewoonlijk de Respers
genoemd, in 1670 tot riddermatige Havezathe verklaard en
eIken Overijsselaar bekend als bezeten door Joan Derk Van
der Capellen.
Gaan wij ook hier naar de kerk, die vóór de Hervorming
vermoedelijk aan de H. Maria gewijd was. Als bouwvallig
komt zij reeds in 1382 voor. De begeving was aan het klooster
Zwartewater. De bouw van het tegenwoordige kerkgebouw
was aangenomen door den aannemer H. Brouwer te Meppel
voor f 7470.-, waarvan f 500.- bestemd was voor de restauratte
van den Westergevel, die van de oude kerk kon
blijven staan.
Op een steen in de kerk leest men omtrent dien bouw:
"Jan Arend Godard de Vos
van Steenwijk tot Dikninge
oud 4 1js jaar
heeft den eersten steen
gelegd den 14 April 1823".
In de kerk bevindt zich een zeventieneeuwsche preekstoel,
waaraan een koperen arm met bord, voorzien van een doopbekken
en offerbus, yan hetzelfde metaal. Opmerkelijk zijn
verder eenige :eikenhouten banken en een koperen kroon, die
tot opschrift heeft:
"J an Hendericks van de Rusttee, Roelof
Warners van't Schot, Jan Jans ter
Haar, Jan Jans Besoen".
Banken en kroon zijn uit het einde del' 17de eeuw.

13
Op de orgelkast staat :
,,19 03
Geschenk
van
W. Koops en R. van Kleef";
terwijl als vervaardiger van het orgel vermeld wordt J. Proper
te Kampen.
In de kerk liggen' de volgende opmerkelijke grafzerken:
le. Een hardsteenen zerk met het opschrift, voor zoover het
te lezen is
'"Anno dÏÏi millesimo Vc
XLIII ipso die may obiit venerabilis
diis Johannes
Sche. , .ar abbas
hui' Oonvëtus . . ... req. at in pace"
2e, e'en andere steen vermeldt i
"Ao, 1652
geboren die
WelEdele
"I'ecla van Monster
dochter van
der Havlxhorst"
daarop volgt een afgesleten wapen en dan:
"Ende is
gestorven
den 26 Juni
1652,"
Van de kerk gescheiden staat een houten klokkenstoel van
balken opgetrokken; waarin een klok haugt met het opschrift
in blokletters:
"Pieter Seest Amstelodami
Anno 1780 me fecit,"
Ik zou hier kunnen eindigen gebood het de plicht niet
enkele verdienstelijke personen te gedenken, wier levensloop
met Staphorst meer of min verbonden is, En dan denk ik in
de eerste plaats aan dien Philippus Rovenius, geboren te Rouveen
in 1572 en den I October 1615 te Utrecht overleden;
dien Groningsehen Hoogleeraar Daniel Frantszius, die Staphorst

~ 14
van 10 Augustus 1705 tot 8 Juni 1706 als predikant diende;
dien sympathieken Eibergor zanger Wilhelm Sluiter, die voor
de Munsterschen ui~ Eibergen gevlncht korten tijd te Rouveen
predikant was.
Als personen waaraan deze streek veel te danken heeft,
noem ik in de 1ge eenw den Graaf van Rechteren, Gouverneur
des Konings' in Overijssel, en Baron van Dedem, den
stichter van de Dedemsvaart.
HATTEM. F. A. HOEFER.
I

\
STAPHORST-ROUVEEN EN
" VRIEZENVEEN~ ,
In de Driemaandelijksche Bladen, uitgegeven door de Vereeniging
tot Onderzoek van Taal en Volksleven in het Oosten
van Nederland, (Jaargang V, p. 35) schrijft C. H. Ebbinge
Wubben: "Staphorst,' oorspronkelijk een veenkolonie, is een
zoogenaamd streekdorp, d.w.z. de huizen liggen, soms twee
of meer, op eenigen afstand achter elkaar op lange smalle
strooken land, doorsneden door de straatweg, de diek. Van het
grasland, ten N., deels ten N.W., van de diek zegt men dat
het buten, van het bouwland, ten Z., deels ten Z.O., dat het
boven ligt. Wie an diek staat, kan dus vier richtingen' uit,
en bouen of boveruut, en buten of buteriuui, en oostert of
oostertuuten en uiesteri of westert1tut.
De lange smalle erven zijn onderling gescheiden door slooten,
meestal aan weerszijden met hout beplant, er langs loopt. op
elk erf een steeg, een in den regelonbestrate toegangsweg;
voor zoover hij langs een huis leidt, draagt hij den naam van
brink" 1). Mutatis mutandis geldt dit alles ook voor Vriezenveen,
als men daar op den weg of de straat staat kan men
ook vier richtingen uit, hen bwavI·n of buiaeverin, hen buten
of buieriin, hen oostert of oostertin, hen ioesieri of wesiertin.
Daar ligt het bouwland ten N. van den weg d.i bwaven, het
grasland ten zuiden van den weg d.i. buten.
Dr. Blink zegt in het Tijdschrift v.h. Nederlandsch Aardrijkskundig
Genootschap (XIX 1902 p. 80): "Als men iemand
die Staphorst vrij wel kent, plotseling in Vriezenveen plaatst,
zou hij den overgang sohier niet bemerken".
Dezelfde schrijver schrijft in het Tijdschrift der Nederl.
Heide Maatschappij, (14e jg. p. 37): "De Staphorsters helpen
1) Hier heeft .brink" dus nog zijn oude beteekenis van "rand, grasrand"
behouden. Verg. Verdarn, Middelnederlandsch Handwoordenboek.

16
elkander tegenover vreemdelingen tot het uiterste, tegenover
niet Staphorsters zijn zij één. Dit gemeenschapsbesef spreekt zelfs
uit het groeten. Als iemand voorbijkomt hoort men hier zelden
uitsluitend den gewonen dorpsgroet : goeden dag saam of goeden
dag, maar in den .groet spreekt een besef van ·deelneming in
den arbeid, dien de ander verricht. Is iemand b.v. .aan 't ploegen
dan luidt de groet: an 't bouwen?, is iemand aan '-t oogsten,
dan luidt hij: an ,'t rogge halen? en zoo klinkt de groet steeds
in een vragenden vorm, deelnemend aan den arbeid dien men
buren of dorpsgenooten ziet. verrichten."
Ook deze woorden zijn volkomen op Vriezenveen toepasselijk.
Evenals Staphorst is Vriezenveen een Friescue veenkolonie,
beide dorpen werden verplaatst naar gelang het veen was
afgegraven en de bodem tot ontginning was gebracht, de kerken
van beide dorpen zijn daardoor eenige malen verplaatst.
Te Staphorst werd oudtijds het plaatselijk bestuur gevormd
door het college van sestienen, te Vriezenveen door een dito
van kerkmeesteren en sestienen.
In de jaren 1627 tot 1630 voerde Johan van Rechteren tot
Rechteren en Bredenhorst, Heel' tot Almelo een proces 1) tegen
de ingezetenen van Vriezenveen, de zaak liep in hoofdzaak over
de vraag wat onder een hoeve moest worden verstaan daar
bij de oude concessiebrieven door de Heeren van Almelo
aan "de Vresen op den Vene" gegeven, wasbepaald dat van
een hoeve lands jaarlijks moest worden betaald een _emmer
boter, Zwolsche maat. \' olgens den Heer van Almelo was eene
hoeve 16 of hoogstens ]8 morgen groet, terwijl de ingezetenen
van Vriezenveen beweerden dat een hoeve aldaar geen bepaalde
maat vertegenwoordigde maar dat zij in de lengte steeds kon
worden uitgebreid dool.' ontginning van de veengronden tot aan
de noordgrens der Heerlijkheid. Zij legden getuigenissen- over
o.a, van drie personen geboren en lang gewoond hebbende te
Vriezenveen, die reeds jaren lang te Staphorst en Rouveen
gevestigd waren; deze verklaarden: "dat de Vriezenveensche
landen van één nature en also gelegensinnen als de Staphorster
1) Rijksarchief Zwolle,

]7
en Ronveensche, te weten beneden haar hooilanden, daarna de
weilanden ende daarna de bouwlanden, dewelcke int wilde en
woeste vene strecken, dat alle opgaande landen opt Vriesenveen,
Staphorst en Ronveen bij akkertal worden verkocht en verhuurd,
te weten 16 akkers voor eene hoeve, 8 akkers voor een halve
hoeve, 4 akkers voor een vierdel en 2 akkers voor een half
vierdel. dat de Vriesenveensche, Staphorster en Rouveensche
akkers meestendeels nit de wilde helde en onland tot land,
door groote vlijt en arbeid van de ingezetenen z\in gemaakt
en zij hunne huizen van beneden tot boven hebben moeten laten
'zetten en maken."
Ter verduidelijking wordt bij de processtukken overgelegd
een "Caerte van't Vriesenveene", waarop de indeeling del'
lauden in hoeven, akkers enz. in schema is voorgesteld, deze
zelfde kaart vindt men ook onder de stukken 1) betreffende
een proces dat de ingezetenen van Rouveen tegen die van
Staphorst voerden in de jaren 1632 tot 1637, in welke zaak
de Licentiaat Johan Telvoren als advocaat optrad, dezehad
als zoodanig ook de belangen der Vriezenveeners verdedigd.
De ingezetenen van Rouveen beweerden dat het Mosveen,
gelegen ten zuiden, deels ten zuidoosten van Staphorst, gemeenschappelijk
eigendom was; volgens de Staphorsters zou
de scheiding en verdeeling reeds voor ondenkelijke jaren hebben
plaats gehad. In zijne repliek, ingediend den 26 September
1634, zegt de advocaat Telvoren o.a.: "dat de Vriezenveensche
landen van gelijke nature zijn als die van Staphorst en Rouveen
met het onderscheid dat de laatste boven hoe langer hoe meerder
scherper toeloopen. 3 Januari 1637 deed Rudolph van den
Clooster, Schultis tot Hasselt, met advies van rechtsgeleerden,
uitspraak in deze zaak; hij verklaarde dat de ingezetenen van
Staphorst de vroegere scheiding en deeling niet genoegzaam
hadden bewezen en dat dus het Mosveen, van boven den Leidijck
tot de uiterste limiten toe, gemeénschappelijk eigendom van
de beide kerspelen was; hij veroordeelde beklaagden "om met
de klagers te treden in scheydinge ende deelinge, na g-rootte en
1) Rijksarchief. Zwolle No.

18
proportie van een iegelijks hoevetall, genietende die van Stap.
horst de proportie van 48 hoeven en die van Rouveen van
62 hoeven, compenserende de kosten om redenen."
Onder de bijlagen van deze processtukken bevinden zich o.a.
een opgave van de namen der landeigenaren en een uitvoerige
kaart van Staphorst en Ronveen gemaakt door den gezworen
landmeter Gysbert Sasse in 1635. .
DEN HAAG.' L .. JONKER.·

IETS OVER RUMYNGHE.
Bifhet'lezen van het "Rapport van de Commissie tot onderzoek
der Grootburgerrechten te Kampen" 1) viel het mij op,
dat de ,zinsnede: "In den yersten zal die stat van Campen
"behouden sinte Nyclaesbroeke, den Cruyshoep eude alzulc
.Jant, als si heer toe bezeten hebben, die hem-die ghezworen
"ter naester rumyngher af ghegaen hadden, sonder aensprake
"van ons of van onsen nacomelinghen, bisscopen t'Utrecht of
"van den erfghenamen vcersseid", voorkomende in eene oorkonde
van 1363 of 1364, uitgegaan van Johan van Arkel,
waarbij het aandeel van de stad Kampen in de te verdeelen
marke van Mastenbroek wordt bepaald, 2) door de commissie
aldus wordt weergegeven: "Alzoo behield de stad het St.
,.Nicolaasbroek, den Kruishoop en verder al zulk land, als de
"stad tot nu toe bezeten had en dat door de gezworenen van
"Mastenbroek bij de laatste ruminghe aan de stad was afqe-
"staan, zonder dat de bisschop of zijn opvolgers daarop eenige
"aanspraak zouden maken," 3)
Ret leek mij vreemd, dat nog eens uitdrukkelijk wordt bepaald,
dat de stad mag behouden wat zij reeds bezat en door
de gezworenen aan haar was afgestaan, Mijn twijfel aan de
juistheid der vertaling werd versterkt, toen ik in het vervolg'
van de oorkonde van bisschop Jan van Arkel deze zinsnede
aantrof: "Item- wes goet hoeren borgheren af geghaen is in
1) De bedoelde Commissie werd ingesteld bij besluit van den Minister
van Binnenlandsche Zaken van 29 April 1904. Haar rapport werd
11 Juli 1906 uitgebracht en verscheen in druk bij de Naamlooze
Vennootschap Drukkerij "Trio" te 'a-Gravenhage. Aangehaald als
Commissierapport.
2) No. 148 van het Kamper archief. Afgedrukt als bijlage C van
Commissierapport. De interpunctie en het gebruik van hoofd- en
kleine letters zijn door mij in overeenstemming gebracht met de
regels van het Historisch Genootschap.
3) Commissierapport, biz, 8.

20
"der rumynghe naestverleden, daer die eyghendom hoer af
"is ende tot ghenen erfpacht uutghedaen en is, dat sal men
"hem wedergeven, also verre alst in der deylingh van Mast-
"broec nyet hynderlyc en is."
Wanneer "afgaen" beteekende "afstaan", zou de laatste aanhaling
zeggen, dat men aan de burgers van Kampen moest
teruggeven, wat zij pas van de gezworenen hadden gekregen
en wel zoo gekregen, dat zij het eigendomsrecht der afgestane
goederen er door verloren hadden l
Daar in de laatste zinsnede "afgaen" niet kan beteekenen
"afstaan", mag ook in de eerste dit woord niet door "afstaan"
worden weergegeven, daar het verband, waarin het gebruikt
wordt op beide plaatsen het zelfde is.
Wat beteekent nu hier "afgaen" ? Het Middelnederlandach
handwoordenboek kent o.a. de beteekenis: "afstand doen van",
doch dan moet een persoon onderwerp in den zin zijn en de
zaak in den tweeden naamval staau. Riel' staat echter de zaak
iu den vierden naamval.
Met een zaak als ouderwerp en den persoon in den derden
naamval vindt men voor "afgaen" opg-egeven: "voor iemand
verloren gaan", "ophouden zijn eigendom te zijn". Op deze
wijze is het woord op de tweede plaats gebruikt en de beteekenis
van dezen zin is dus, dat aan de burgers van Kampen
moet teruggegeven worden, wat zij bij gelegenheid van de
laatste ruminge badden verloren, waarvan zij dus den eigendom
verloren badden. 1)
Voor "afgaen" met een persoon als onderwerp en de zaak
in den vierden naamval moeten wij besluiten tot eene beteekenis
van "afnemen" of "ontzeggen", in welk geval wij een zeer
goeden zin krijgen.
De oorzaak van het vertalen van "afgaen" door "afstaan",
ligt in het. woord "ruminghe". De oommissie stelt ruminghe
1) Op de zelfde wijze is "argaen" gebruikt in eene oorkonde van
1367, waarin bisschop Arend vall Hoorn zegt vernomen te hebben,
dat te Kamperveen "onses gesticb tes pale vercortet ende afgegaen
"sijn toe behoef des dorpes van Oestenwolde" en verklaart, dat hij
"dat lant, dat Campervene mit gewelt afgegaen was, daer weder toegegaen
heeft." (Kamper archief,' Diverserum A, fo1.152).

21
gelijk met afstand van eigendom. Zij zegt o.a.: "En waar
"wijders die zelfde bisschop in de van hem uitgegane oorkonde
"de ruminghe van de Kamper eilanden, in ruil voor de stads
"gewaardheid in Mastenbroek gelijk stelt en assimileert aan
"de ruminghe indertijd door zijne voorgangers omtrent de
"bewuste broeken ten behoeve van schepenen, raden en universi
"opidani van Kampen g-edaan, en tevens die voorgaande
"ruminghen bevestigt, ... daar moet ontwijfelbaar nit die gelijk-
"stelling en assimilatie afgeleid worden, dat ook toen reeds
"volgens de communis opinio evenzeer die door's bisschops
" voorgangers in vroegeren tijd ontruimde landerijen aan de
"stad Kampen als eenheid -waren afgestaan, zoodat hierbij.
"evenmin als bij de ruminghe van de Kamper' eilanden, kan
"gedacht worden aan een afstand aan Kamper ingezetenen ten
"einde die goederen mit Gesammter Hand als een markgenoot-
"schappelijk consortium te bezitten en te gebruiken". 1)
Nu is het volkomen waar, dat aan de stad Kampen de
Kamper eilanden zijn afgestaan, al geschiedde dit dan ook niet
door den bisschop 2); ook eerder .wàren reeds gronden aan
Kampen afgestaan door Hendrik van Vianden en Johan van
Nassau, maal' wat geeft de commissie het reelit .dezen afstand
van eigendomsrechten "ruminghe" te noemen?
De oorkonde van 1363 of 136.4 gebruikt het woord "ruminghe"
niet waar zij van de Kamper eilanden spreekt en evenmin
treft men dit aan in de beide brieven van Jan van Nassau
van 1284, waarbij de broeken aan de stad zouden zijn afgestaan.
3) Het gebruik van het woord "ruminghe" ter aanduiding
van de rechtshandelingen, waardoor Kampen eigenaar
werd van de Kamper eilanden en andere gronden, is zuiver
fantasie, doch deze beteekenis eenmaal aangenomen hebbende,
I) Commissierapport blz. 8.
2) Blijkens den aanhef, gaat de oorkonde wel uit van den bisschop.
doch niet hij, maar de verdeelingscommissie van Mastenbreek is
partij in de overeenkomst.
3) Kamper archief No. 4 ell 5; afgedrukt als bijlagen A en B ill
het Comrnissierapport. De vraag. welke gronden aan Kampen werden
afgestaan, hoop ik elders te behandelen.

22
bleef de Commissie niet anders over, dan "afgaen" te vertalen
door "afstaan". •
Slaan wij het Middelnederlandseli woordenboek op, dan
vinden wij voor "l'uming'he" meerdere beteekenissen, doch
welke hiervan moeten wij in een bepaald geval kiezen?
Deze vraag gaf mij aanleiding een aantal stukken, waarin
het woord gebruikt wordt, bij een te zoeken en te trachten
daardoor de oorspronkelijke beteekenis en de daarvan afgeleide
beteekenissen op te sporen. Voor zoover deze stukken nog
niet uitgegeven zijn, volgen zij hierachter als bijlagen.
"Ruminghe" is afgeleid van "rumen". Dit werkwoord kennen
wij nog in de uitdrukking "het veld ruimen", doch behalve
als vakterm+), komt het zonder voorvoegsel niet meer voor.
In de beteekenis van "opruimen" of "schoonmaken" ontmoeten
wij het woord "rumen" herhaaldelijk in de verschillende
dijkrechten. In het dijkrecht van Mastenbroek 2) komt eene
afdeeling voor, getiteld: "Van weteringen to rumen". Nauw
met deze beteekenis verwant is die van "wegnemen wat in
den weg staat", "wegruimen". In deze beteekenis treffen wij
het eenige malen aan in de stadsrekeningen van Ootmarsum 3),
waar meerdere betalingen aan werklieden, "dije den 'sten ut
der porten rumeden" , voorkomen.
V erder kan "rumen" beteekenen "ontruimen". Hierbij houde
men in het oog, dat. men zoowel zelf iets kan ontruimen ten
behoeve van een ander (b.v. zijn plaats ontruimen, zoodat men
de beteekenis krijgt van "plaats maken voor", "afstand doen
van"), als ook een ander iets doen ontruimen ten behoeve van
zich zelf of van een derde (de politie, die een zaalontruimt).
In de eerste beteekenis vinden wij "rumen" gebruikt in de
reeds meermalen aangehaalde oorkonde van 1363 of 1364,
1) In Overijssel spreken timmerlieden en smeden nog van .rnmen"
of .oprumen", wanneer zij bedoelen het wijder maken van een gat,
waarin een pen of schroef moet passen.
2) In H.S. in meerdere exemplaren op het Rijksarchief te Zwolle
en in het archief vanden polder Mastenbroek.
3) Uittreksels uit deze rekeningen vindt men in de Verslagen en
Mededeelingen van de Vereeniging tot Beoefening van Overijsselseh
Regt en Geschiedenis, 28e stuk, blz. 174 en vlg.

23
wanneer aan Kampen de verplichting wordt opgelegd om aan
de vlsschers _op Seveningen "enen merghen lants (te) rumen",
opdat deze daar hunne netten kunnen inhalen.
Van gelijke beteekenis is het "ruminghe doen", dat men in
meerdere stadrechten aantreft in verband met bepalingen omtrent
het bouwen van gezamenlijke tusschenmuren. Zoo komt in het
Kamper "Gtùden Boeck" 1) een hoofdstuk voor' "Van rnmynghe
des, die boven den anderen tymmert", waarin wij lezen:
,;Voert int jaer 1314 is overdragen, so wye boven den andere
"tymmert een woninghe hoge, den sal sijn nabuer rumynge
"doen op sijns selves cost. Ende wat weder costet to maken,
"dat meisterloen sal dieghene betaelen, die de wonynge boven
"tymmert. Ende die rumynghe ghedaen hefît, sal selven betaelen:
"calck, pannen, holt ende ijsel' ende wes reytscap daer to ghaet.
"Ende men sal nyet hoger die muren betaelen, dan dat spoerte
"staet" s). Ook in de Utrechtsche stadrechten is op meerdere
plaatsen van deze "rnminge" sprake S).
Zeer waarschijnlijk heeft dit "ruminghe doen", waarvan de
beteekenis vrijwel gelijk staat met "afstaan", de commissie
aanleiding gegeven in haar rapport iedere "ruminghe" gelijk
te stellen met afstand van eigendomsrechten. Ten onrechte
evenwel, want "rnminghe" is ook de rechtshandeling, waardoor
men een ander iets doet ontruimen ten behoeve van zich zelf
of van een derde.
Een veel voorkomend kwaad in vrijwel alle marken was het
eigenmachtig in bezit nemen van stukken onverdeelden grond
door gewaarden en ongewaarden en talloos zijn de bepalingen
1) Uitgegeven in de serie Overijselsche Stad-Dijk-en Markerechten,
Ie deel, Le stuk. De aanhaling op biz, 108. In de uitgave staat in het·
opschrift "Ramijughe". In het origineel echter "Rumynghe".
2) Bedoeld wordt, dat hij, die zijn muur moest afbreken en dien
half aan zijnen buurman moest afstaan, niet verder behoeft mede te
betalen, dan tot de hoogte, waar zijn daksporen in den muur rusten.
3) Glossarium. behoorende bij de Rechtsbronnen van de stad Utrecht,
uitgegeven door Mr. S. Muller }fz. (Ie reeks, lIIe deel del' Werkeü
van de Vereeniging tot uitgaaf der bronnen van het Oud-Vaderlandsche
Recht).

24
in de verschillende markerechten i), waardoor de erfgenamen
hebben getracht daaraan paal en perk te stellen. Hoewel van
economisch standpunt beschouwd, dergelijke inbezitnemingen
van onverdeelde, dikwijls woeste gronden - meestal aangravingen
genoemd - nuttig waren, is het toch zeer verklaarbaar,
dat de gezamenlijke erfgenamen deze verboden en niet schroomden
tot de meest drastische maatregelen over te gaan, om ze
ongedaan te maken.
De onverdeelde markegronden toch behoorden tot de in de
marke gelegen gewaarde hoeven, wier eigenaren als zoodanig
tevens gezamenlijk eigenaren waren dier onverdeelde gronden 2).
Groef een erfgenaam een stuk van den onverdeelden grond
aan; dan benadeelde hij zijne mede-erfgenamen; deed een
engewaarde dit, dan werden de gezamenlijke erfgenamen benadeeld.
In beide gevallen werd het object van de eigendomsrechten
van de gezamenlijke eigenaren verminderd.
Niet iedere aangraving was echter onrechtmatig. Onrechtmatig
was zij alleen, wanneer zij eigenmachtig geschiedde,
want niets belette de gezamenlijke erfgenamen, althans in
theorie, om het zij om niet, het zij tegen vergoeding een
1) Zie: Overijsselsche Markerechten, uitgegeven door de Vereeniging
tot Beoefening van Overijsselsch Regt en Geschiedenis. Geldersche
Markerechten, uitgegeven door Mr. Sloet in de Werken der Vereeniging
tot uitgaaf van de bronnen van het Oud-Vaderlandsche Recht
(He reeks, XIIe en XVe deel). Mr. Joosting, Willekeuren van Drentsche
marken, in het 6e· deel der Verslagen en Mededeelingen van ge-
noemde Vereeniging.
2) Het reëele karakter der gewaardheld komt yooral in de oudste
markerechten uit. Eerst later laat men splitsing van waren toe, zoodat
de mogelijkheid bestaat. dat een niet-eigenaar van eene hoeve of saalstede,
in het bezit komt van een waardeel. In vele markerechten
wordt echter aan den bezitter van zoo'n waardeel medezeggenschap
en medegebruik door de overige markegenooten ontzegd, wanneer
hij althans niet eenigen grond in de marke bezit. Zuiver personeele
gewaardheid komt in de echte marken niet, of althans zeer zelden
voor, wel bij "meenten", waar zij zelfs regel is. Geheel ten onrechte
spreekt het Comruissierapport (blz. 15) dan ook van gewaardheid van
de geslachten van Voorst, Rechteren, enz. "in de marke van Mastenbroek.
Niet als geslacht, doch als eigenaren van gewaarde hoeven,
behoorden zij tot de gewaarden.

25
grooter of kleiner deel hunner onverdeelde gronden Ran een
mede-erfgenaam of ongewaarde aï te staan.
Om niet stonden de gezamenlijke erfgenamen wel eens een
stukje grond af aan onvermogenden. Afstand tegen vergoeding'
vond. meestal plaats door uitgifte in erfpacbt; de canon treedt
dan in. de plaats van het genot in natura van den grond. In
vrijwel alle :markeu vindt men dergelijke in erfpacht uitgegeven
perceelen, meestal katersteden 1) genoemd. Verkoop van
stukken onverdeelden grond vond plaats, wanneer de gezamenlijke
erfgenamen geld noodig hadden, dat ûj anders bij wijze
.van omslag zouden hebben moeten opbrengen 2). .
Minder dikwijls komt het voor, dat de gezamenlijke erfgenamen
een waar of waardeel verkoepen. Verkoop van zoo'n
waar of waardeel staat gelijk met het scheppen van een nieuw
gewaard erf en vermeerderingvan het getal der eigenaren van
de onverdeelde gronden S). .
In theorie konden de gezamenlijke erfgenamen ook hunne
onverdeelde gronden in hun geheel of voor een grooter of
kleiner gedeelte verdeelen, waarbij aan ieder gewaard erf naar
mate van bet waartal een grooter of kleiner stuk werd toegeslagen
4).
1) Zie b.v, Dat Marckenboeck van Bathman. Overijsselsche Stad-
Dijk-en Markerechten. derde deel, 1ge stuk, blz. 3. De z.g. Erfgenamenkatersteden
treft men ook aan in Holten. (Zie J. de Graaf, Uit het
archier der marke van Holten, blz. 40 en 41).
Z) Dikwijls voor kerkherstel, b.v. in 1602 en 1'606 de marke van
Zwiep (Sloet Geldersche Markerechten II, blz. 231), in 1616 de marke
Groot- en Klein Dochteren (Sloet, t.a.p. II blz. 257). Ook voor andere
doeleinden. Uit een schrij ven aan den keizer door de Staten van
Overijssel in 1530 (Kamper Dagvaartboek fol. 30) blijkt, dat in vele
marken van Salland de erfgenamen gronden hadden moeten verkoopen,
"die affgegraven synt van der gemeenten", om de lasten van den
Gelderschen oorlog te betaleu.
') In 1643 verkochten de erfgenamen van Bathmen "seecker streepien
landt", waarop de schout zijn huis had gebonwd, "met een halve
waere" (Markenboek van Bathmen blz. 2). Dat zulks niet dikwijls
voorkwam blijkt door vergelijking van het aantal waren in verschillende
tijden in eene marke.
') Zie Bijdragen tot de Geschiedenis van Overijssel, deel XIII
blz. 271 en vIg., waar eene gedeeltelijke vercleeling der marke van

26
In de praktijk echter konden de gezamenlijke erfgenamen
niet geheel vrij beschikken over de hun in eigendom toekomende
onverdeelde gronden wegens het aan den landsheer toekomende
recht op den voorslag. Waarop dit recht steunde kunnen wij
hier in het midden laten j het is voldoende te weten, dat het
bestond en den landsheer recht gaf op ongeveer 10 % van de
onverdeelde gronden 1). Het is duidelijk, dat zijn belang medebracht
zoo veel mogelijk aangravingen met of zonder toestemming
van de erfgenamen en gedeeltelijke verdeelingen tegen
te gaan. Ook verkoop van gronden strekte tot nadeel van zijne
belangen.
Uit dit recht op den voorslag kunnen verschillende maatregelen
van den landsheer ten aanzien van de markeu worden
verklaard. In de eerste plaats wel de pogingen in Overijssel
sedert het begin der 14e eeuw door de opvolgende bisschoppen
aangewend, om tot verdeeling der Sallandsche markeu te komen,
welke verdeelingen vrijwel alle door of namens hen werden
ten uitvoer gebracht. 2) Deze verdeelingen haddim in vele gevallen
niet de opheffing van de markeu ten gevolge j zij werden
slechts gedeeltelijk verdeeld, maar de landsheer nam zijnen ,,"001'slag,
berekend naar de geheele oppervlakte onverdeelden grond.
Holten wordt medegedeeld. Een ander voorbeeld bij Joosting, Willekeuren
van Drentsche marken, blz. 44, waar bepaald wordt, dat het
turfveen van Buinen verdeeld zal worden. Ook de niet-gewaarden (de
huizen) krijgen hier een deel. Dit verdeelen heet meestal "hoefslaan"
aan iedere hoeve haar deel toewijzen, waarin het reëele karakter de;
gewaardheld uitkomt.
I) De hierachter als bijlage B medegedeelde oorkonde van 1312
wekt den indruk, dat de erfgenamen den bisschop een aantal hoeven
of morgens grond vrijwillig afstonden ter belooniug van zijne bemoeiingen
in zake de verdeeling. Uit de verdeelingsacte der marke
van Zwolle van het zelfde jaar (Verslagen en Mededeelingen van de
Vereeniging tot Beoefening van Overijsselsch Regt en Geschiedenis
lle stuk, blz. 105 en vlg.) blijkt echter, dat .de bisschop zijn voorslag
vooruit nam en hier zeit's aanzienlijk meer had genomen "dan. den
goeden luden van den lande dochte, dat reden was." Later heeft hij
er- dan ook een deel van afgestaan.
2) Zie bijlage B hier achter en de verdeelingsacte der marke van
Zwolle in noot 1 aangehaald. Verder de verdeeling van Mastenbroek
in het 6e stuk der Verslagen en Mededeelingen, blz. 21 en vlg:

27
Het spreekt van zelf, dat de markgenooten daarna geheel vrij
konden beschikken over de overblijvende onverdeelde gronden
en bij eene volgende verdeeling niet weder opnieuw eenen
voorslag behoefden af te staan. 1)
Niet alle maatregelen. van den landsheer vinden hunne verklaring
in dit recht op den voorslag.
Uit het proces tusschen de erfgenamen der marke en de stad
Rijssen blijkt, dat door den landsheer aan de steden van Twente
vergund was tot goedmaking van de kosten van den Geldersehen
oorlog land te "beslaen" van de omliggende marken, terwijl bisschop
Frederik van Blankenheim aan de stad Enschede in 1422
vergunde hout te kappen uit de marken van Driene, Lonneker,
Enschede, Usselo en Twekkelo voor wal en poorten der stad. 2)
Krachtens welk recht kon de landsheer dergelijke beschikkingen
maken? Ter beantwoording van deze vraag moeten
wij onderscheid maken tusschen vrije marken en marken met
eenen heer. 3)
De markebestaat uit een aantal gewaarde hoeven, wier
eigenaars qua talis tevens eigenaren zijn van de onverdeelde
gronden. Behooren nu alle gewaarde erven aan één persoon,
dan is deze tevens eigenaar van de onverdeelde gronden. De
grondheer maakt daar de bepalingen, die in vrije markeu de
gezamenlijke erfgenamen maken en beschikt over de gronden,
zooals elders de erfgenamen dit doen. De gebruikers der hoeven,
gewoonlijk hoorigen, zijn geen eigenaren van de hoeve en
dus evenmin mede-eigenaren van de onverdeelde gronden. Zij
hebben echter hier meer, daar minder uitgebreide zakelijke
rechten op de gronden: als gezamenlijke gebruikers der erven
besturen zij onder toezicht van den heer de marke en regelen
het gebruik ervan.
1) Zie bijlage B.
2) TijdreKenknndig Register, deel E, blz. 454 (van het jaar 1520)
en J. W. Mulder, Bijdrage tot de keunis van den rechtstoestand der
marken, blz. 29. Eerst in 1600 ontstaan hierover geschillen, terwijl
in 1616 de drost van Twente beweert, dat de bisschop nimmer "macht
beft gehat der erfgenamen guet wich to. geven."
3) Zie hierover Mr. L. A. J. W. baron Sloet. Marken in dl" Veluwe.
Van AI's blz. 70 en vlg ..

28
Dergelijke hoeven kunnen het eigendom worden van niet,
hoorigen, b.v . doordat de heer ze verkoopt. De eigenaar wordt
voor het aandeel der hoeve medeeigenaar der markegronden,
doch aan de rechten van den heer doet dit geen afbreuk. Eerst
wanneer de meerderheid del' hoeven eigendom is geworden van
niet-hoorigen, of wanneer de hoorigheid der gebruikers zich
in die richting heeft ontwikkeld, dat zij als eigenaren der
hoeven worden beschouwd en h.et eigendomsrecht van den heer
is ingekrompen tot een zakelij k recht op zekere uitkeeringen en
diensten, ontstaat eene vrije marke; meestal blijft dan echter
uit gewoonte de heer eene zekere bescbikkingsbevoegdheid
behouden, vooral wanneer de grondheer tevens landsheer is. 1)
De verslapping van den band der hoorigheid is zeer gelei,
delijk gegaan, zoodat het dikwijls moeilijk is uit te maken,
wanneer de gebruikers eigenaren zijn geworden en de rechten
van den heer tot een zakelijk recht zijn ingekrompen. Deze
onzekerheid omtrent de grens, waar het eigendomsrecht van
den een begint en van den ander eindigt, doet zich ook in Zog.
vrije markeu voor. Eene vrije marke is lang niet altijd eene
marke, welker erven in handen zijn van uitsluitend vrije per,
sonen. Het zeer groote aantal hoven Illet onderhoerige goederen
in Overijssel maakt dit reeds vrij wel onmogelijk. Eene vrije
marke is eene marke zonder heer, zoodat niet alle erven
eigendom van één persoon zijn. Vooral in Twente waren de
hoerige erven zeer talrijk en de graad van hoorigheid volgens
de verschillende hofrechten was beslissend voor de vraag, wie
als eigenaar der gewaarde hoeve moest worden beschouwd, de
eigenaar van den hof, waaronder de hoeve behoorde, dan
wel de gebruiker der hoeve.
In Twente badden de buren groote bevoegdheden in de
1) Racer in zijne .Almelosche Oudheden (deel I blz. 204 en 205)
beschouwt te recht den heer van Almelo als eigenaar van den grond,
zoodat alle bewoners der heerlijkheid op zijn grond wonen en daarvoor
aan hem tinsen moeten betalen. Ook erkent hij, dat de verkochte
erven rechten in de onverdeelde gronden bezaten, (loch van eene
marke wil hij niets weten. Racer, als advocaat van de vrouwe van
Almelo, kon moeilijk in de heerlijkheid gelijkgerechtigden met den
heer aannemen.

29
marken. In het algemeen verstaat meu onder buren de
inwoners der marke, waaronder zoowel de eigenaars-gebruikers
van hoeven, als meiers begrepen zijn. Waar de buren in eene
marke uitgebreide bevoegdheden hebben, zijn er blijkbaar de
gebruikers van hoerige erven onder te verstaan, onverschillig
of die hoeven' aan éénen grondheer dan wel aan verschillende
hofbezitters belmoren.
Zoo worden de bewoners van Vriezenveen, hoewel niet
bepaald hoerigen 'wegens de hun verleende rechten, die op
gronden van den heer van Almelo tegen botertins wonen,
steeds buren genoemd. 1)
In 1444 staan de buren van Itterbeke aan het klooster
Sipculo op zekere voorwaarden een stuk van de marke in
erfpacht af. 2)
In 1516 verkoopen buurrichter en gezamenlijke buren van
Ulsen onder goedkeuring van den graaf van Bentheim eenige
stukken markegrond om 'de brandschattingen te kunnen betalen. 3)
In Albergen sluiten de buren overeenkomsten met de erfexen.")
Het is duidelijk, dat iu markeu met eenen grondheer, wanneer
de gebruikers der erven tot een zekere hoogte van vrijheid
zijn gekomen, herhaaldelijk botsingen tusschen heer en hoevebewoners
zullen ontstaan en dit nog meer, wanneer een groot
deel der bewoners, op één plaats bijeenwonende, stadrecht heeft
verkregen. Racer's Almelosche oudheden leveren hiervoor bewijzen
in overvloed. Reeds in 1564 moest de heer beloven
geene toeslagen meer te maken, d.w.z, geene stukken meer
van den onverdeelden grond af te graven. 5)
De verhouding tusschen heer en inwoners in eene marke
1) Rechten van Vriezenveen bij Dumbar Analecta II, blz. 415 en
vlg. (van 1420). Die buren kunnen zeker wel als eigenaren der gronden
worden beschouwd, nadat de pogingen, door den heer van Almelo
aaugewend om de tinsen te verhoogen, mislukt waren.
2) Tijdrekenkundig Register, deel C blz. 57.
a) Tijdrekenkundig Register, deel E, blz. 319.
') Markerecht van Albergen (Ille deel, 16e stuk der Overijsselsche
Stad-, Dijk- en Markerechten), blz. 8.
5) Almelosche Oudheden, III, blz. 428.

30
met eenen grondheer leeren wij het beste kennen uit de willekeuren
der marke van Ruinen 1). In 1561 stellen de gezamenlijke
"Boulueden ende co tel'S to Runen" eene regeling op
omtrent het gebruik der marke en verzoeken den heer deze
goed te keureu en te bevestigen. De heer doet dit, doch behoudt
zich het recht voor deze te wijzigen. In 1600 stelt
de he e I' alleen de rechten van een ledig erf vast. Uit dit
stuk blijkt tevens, dat iu de marke van Ruinen erven in het
bezit waren van personen, die zeker niet op eenige wijze
hoorig aan den heel' waren. In 1637 stellen de erf g enam
e n zekere bepalingen vast, terwijl de heer, na overleg.
met erfgenamen en ingezetenen, eene instructie voor de gezworenen
vaststelt. In 1688 stellen de "t's am ent Iij eke
m a I' c k gen 0 ten" eene regeling- omtrent het turfgraven vast,
zonder dat van medewerking van den heer blijkt, terwijl
een reglement voor de gezworenen door de markgenoten in 1692
vastgesteld, door den heer moet "geapprobeert en geratificeert"
worden.
In Overijssel was de landsheer eigenaar van meerdere hoven
en als zoodanig eigenaar van een groot aantal gewaarde hoeven
in verschillende raarken en daardoor tevens, wanneer hij alle
hoeven of althans het grootste deel der hoeven in eene marke
bezat, eigenaar van of voornaamste mede-eigenaar van de
onverdeelde gronden. Een bewijs voor dit oorspronkelijke eigendomsrecht
van den landsheer leveren ons de rekeningen van
Salland en Twente.
In de 'Oudste rekening van Salland van 1500 2) treft men
niet slechts een groot aantal hoeven aan, waarvan tinsen in
geld of in natura worden opgebracht, doch ook tinsen voor
hofsteden in steden en deze tinsen kunnen alleen verschuldigd
zijn wegens het bouwen op gronden, die den landsheer in
eigendom toebehoorden.
1) Uitgegeven door Mr. Joosting in het VIe deel der Verslagen en
Mededeelingen van de Vereeniging tot uitgaaf der bronnen van het
Oude Vaderlandsche Recht, blz. 70 en vlg.
!) De oudste rekening van Salland bevindt zich in het Rijksarchief
te Utrecht. Een afschrift in het Rijksarchief te Zwolle.

31
7;00 werden in Deventer "in den inganck des bysscopspoerte"
talrijke tinsen betaald, die hoorden in den hof "toe Borgeloe"
en wei vail
20 perceelen "in des Bysscopsstraete"
15 perceelen "in Neerding Bergen straete"
Il perceelen "in Begijnen straete", waaronder het "Begijnenconvent"
6 perceelen in "Papenstraete"
4 perceelen "in A verstraete"
In Hasselt werd tins betaald' van een 8-tal hofsteden, in
Ommen van een 21 tal, die hoorden "in den hoff toe Ommen".
Volgens de rekeningen van Twente, of, wat op het zelfde
neerkomt, volgens het Manuaal van den rentmeester van
Twente uit de 14e eeuw, 1) werden "census arearum" betaald
aan den bisschop te Goor, Ootmarsum en Oldenzaal.
Het is natuurlijk mogelijk, dat deze woningen gebouwd zijn
op den grond van hoeven, waarvan de bisschop eigenaar was,
doch heel waarschijnlijk is dit niet, wanneer men in aanmerking
neemt, dat in den tijd, waarin genoemde plaatsen zijn ontstaan,
de markeu nog niet verdeeld waren, zoodat de hoeve slechts
bestond uit de eigenlijke saaistede met eene zekere uitgestrektheid
grond op den Esch. En dat juist het bouwland als bouwterrein
zou zijn uitgegeven lijkt mij al heelonwaarschijnlijk.
Wij kunnen m.i. veilig aannemen, dat in de marken,
waarin de genoemde steden zijn ontstaan, de onverdeelde
gronden aan den landsheer als eigenaar van de gewaarde erven
toebehoorden en dat dit ook in vele andere markeu het geval
zal zijn geweest.
Uit dit eigendomsrecht vloeit de bevoegdheid tot het nemen
van allerlei maatregelen en het beschikken over de markegronden
voort.
Op grond daarvan kon de landsheer het aangraven verbieden,
daarop boete stellen, deze boeten bij overtredingen innen en
gronden in tins en erfpacht uitgeven,
1) Uitgegeven door Mr. S. Muller Fz. als bijlage B in het Ile deel
der Registers en Rekeningen van het Bisdom Utrecht (Werken Historisch
Genootschap Nieuwe Serie No. 54).

32
Veel vroeger dan andere marken met eenen groudheer,
ontwikkelden zich de marken, waarvan de bisschop van ouds
grondheer was, tot vrije .marken en veranderde het 001'spronkelijke
eigendomsrecht van den landsheer in een zakelijk
reelit op uitkeeringen in geld of in natura. In dit verband is
de bewering van den drost van Twente, dat de bisschop nimmer
het recht had gehad om "der erfgenamen guet wich te geven"
zeer verklaarbaar, want in 1616 waren de bezitters van het
meerendeel del' hoiwen reeds lang eigenaars geworden. Tevens
wordt hierdoor verklaard, dat wij den bisschop slechts zelden
onder de gewaarden in eene marke genoemd vinden.
Twee omstandigheden hebben m.i, de vrijwording van vele
marken bevorderd. In de eerste plaats het in leen uitgeven van
talrijke oorspronkelijk hoerige hoeven en in de tweede plaats
het vrij maken van de bewoners van bepaalde landstreken 1).
In Salland was het klooster Essen oudtijds de voornaamste,
althans een der voornaamste grondbezitters. Als voogd of
advocaat over de hoeven van dit klooster 2) had de bisschop
veel gezag in verschillende Sallandsche marken en tevens reelit
op een derde gedeelte der opbrengsten. Hoe belangrijk dit
grondbezit was, blijkt wel nit eene lijst van hoeven van den
bisschop in Salland uit het begin der 14e eeuw 3), waarin
eene rubriek voorkomt getiteld: "Dese hoeven zijn den bisscop
ledich worden van heileghen goede", Van den toeslag aan
de goederen van Essen kreeg de bisschop in de parochie
Olst 5 Hoeven 1 hont; het geheele deel van Essen bedroeg
derhalve 15 hoeven 2 hont, terwijl in het geheel 23 hoeven
1) ZOO blijkt uit eene oorkonde van 1213, dat reeds vóór dat jaar
de inwoners van Zwolle en Zalk gevrijd waren. In dit stuk verklaart
de bisschop de menschen, die wonen op hoeven van de gebroeders
van Buckhorst vrij. In hoeverre de landsheer bevoegd was hoorigen
van anderen vrij te maken, durf ik niet uitmaken. Het gevolg van
de vrijmaking der inwoners van Zalk was, dat Zalk later eene vrije
marke is, waarin de heer van Bnckhorsl slechts als eigenaar van
eenige hoeven medezeggenschap heeft, doch niet als grondheer over
de markegronden kan beschikken. (Racer, Overijs. Gedenkst. II
bijlage 1).
2) Sedert 1226. Zie de oorkonde bij Sloet No. 491.
3) Bijlage A van de Registers en Rekeningen van het Bisdom Utrecht.

33
en 6 morgen van de marke werden verdeeld 1). Eene goederenlijst
van Essen uit de I5e eeuw vermeldt in de parochie
Dalfsen 18, in Hasselt 7, in Wil~um (hoofdzakelijk Oosterholt)
7 en in de parochie Zwolle niet mlnder dan 25 hoeven 2).
Die goederen van Essen waren echter ook reeds in leengoederen
overgegaan en te vergeefs zal men in de markeverdeelingen
het klooster Essen zoeken. Niet de leenheer doch
de leenmannen kregen bij markeverdeelingen de toeslagen 3).
Omtrent den omvang van het grondbezit van den bisschop
iu Salland is weinig bekend. Afgezien van het gedeelte vau
Iret latere Salland, dat oorspronkelijk tot Hameland behoorde,
schijnen er alleen hoven van den bisschop in Ommen en Raalte
te zijn geweest 4). De hoeven in Wijhe betaalden volgens de
rekeningen van Salland "optes bysscopshuys tho Deventer".
De oudste mij bekende lijst van hoeven .in Salland, hiervoor
reeds aangehaald, noemt nergens den bisschop als eigenaar
eener hoeve, wat evenwel niet uitsluit, dat hij er hoeven
bezat, daar in vele gevallen alleen de naam van het goed
wordt genoemd. Het eerste deel van de lijst van hoeven van
den bisschop in Salland, uitgegeven als bijlage A van de
Registers en Rekeningen van het bisdom Utrecht door Mr.
S. Muller Fz., welke lijst eenige jaren jonger moet zijn, dan
1) Blijkens eene lijst van boeven in Salland, voorkomende in een
H.s. betreffende de verdeeling van Mastenbroek. Rijksarchief Zwolle
rl+~46€If}fi'3. ¢'4,. --.,',,,4 I r>é1.
2) Verslagen en Mededeelingen der Vereeniging tot uitgaaf van de
bronnen van bet Oude Vaderlandscbe Recht, deel III, blz. 612 en vlg.
8) Of zulks wel met goedvinden van het klooster gebeurde valt te
betwijfelen. Zeer waarschijnlijk heeft men in den bekenden brief van
bet jaar 1374 van bet klooster aan zijnen ambtman, het besluit bevattende
om de toeslagen tot "de oelthoveghe lanthoven" in Mastenbroek
te vertinsen. eene poging te zien om aan deze praktijk een
einde te maken. Het stift bad feitelijk geen gezag over zijne hoeven.
De bisschop stelde zelfs de rechten der hoflieden vast. (Dumbar
Analecta II, blz. 249. 1320).
•) Dat Ommen niet tot het oorspronkelijke Salland heeft behoort
is zeker. In eene oorkonde van 1240 (Lindebor n blz. 73) behoort het
onder de Marken aan de Vecbt. Raalte acht ik twijfelachtig. In de
hoevenlijsten van Salland van, of kort na 1300 komt bet niet voor.

34
de juist genoemde I), heeft tot opschrift : "Dese hoeven horen
mijn heer den bisscop toe". Dit zijn evenwel geen oorspronkelijke
hoeven, doch zekere uitgestrektheden gronds in hoeven
aangegeven (een hoeve is 16 morgen), die den bisschop bij de
verdeeling der verschillende markeu als voorslag zijn toegedeeld,
wat kan blijken door eene vergelijking dier opgave met
bijlage B hierachter en met de rekeningen van Salland, waar
de zelfde oppervlakten gronds onder het hoofd "Voorslagen"
voorkomen.
Grondheer schijnt de bisschop in geen enkele marke van
het eigenlijke Salland te zijn geweest en slechts één' geval is
mij bekend geworden, waarin hij blijkbaar als zoodanig
over markegronden heeft beschikt, doch niet zonder pro'
test van de markgenoten. Het bedoelde geval is de afstand
van eene hoeveelheid gronds bij Kampen aan de stad, welke
gronden ongetwijfeld tot de marke Van Salland behoorden, al
beweert het commiesierapport het tegendeel 2).
In nauw verband met het beschikkingsrecht van den lands,
heer over markegronden, waarvan hij grondheer was, staat
de vraag of alle grond tot markeu behoorde, dan wel of er
g-roote uitgestrektheden woeste gronden bestonden, die niet
tot markeu behoorden en waarop niemand buiten den landsheer
gebruiksrechten had.
Wanneer b.v, de landsheer aan een groep Friezen in de
12e eeuw vergunning verleent om zich te vestigen in een veen,
dat later Kamperveen wordt, en de bisschop in 1132 aan
eenige personen eene wildernis bij Hoevelaken tegen tins "in
hereditarium proprietatem" ter ontginning afstaat 8), beschikken
zij dan over gronden, die niet tot marken behooren? .
Een algemeen antwoord is op deze vraag niet te geven. Er
I) De door Mr. Muller .uitgegevene bevat de resultaten van markeverdeelingen,
die gedeeltelijk in 1312 plaats vonden. De andere op
bet rijksarchief te Zwolle beeft nog betrekking op de raarken in
onverdeelden toestand. Veel kunnen zij echter niet in ouderdom verschillen,
want in beide vindt men vrij wel de zelfde persoonsnamen.
!} Zie de beide brieven van 1284, bijlagen A en B van bet Co\nmissierapport.
S) Oorkonde bij Sleet, No. 262.

35
zijn gevallen, waarin blijkbaar zulke wildernissen tot marken
behooren. Wat b.v , Kamperveen betreft, badden blijkens de
pri vilegebrieven 1) ook de "nobiles terre illius" toestemming
tot die vestig"ing gegeven, zoodat wij mogen aannemen, dat
ook anderen dan de landsheer rechten op dat veen hebben
gehad. De uitgestrekte wildernissen en venen tusschen Vecht,
Zwartewater, Meppelerdiep en Reest, meerendeels door Friesche
kolonisten ontgonnen, waren waarschijnlijk markegronden, die
evenals lVIastenbroek tot de marke van Salland behoorden. Wanneer
bisschop Willebraud in 1233 het klooster Zwartewater
sticht, is de voornaamste schenking af komstig van menschen
"Warandiam habentes in veno adjacente mouasterio", waarbij de
bisschop dan nog voegt de jurisdictie en de tienden "de toto veno
usque ad extremos terminos" ~). Er was dus eene marke endat
dit de marke van Salland was, blijkt uit de rekeningen van
Salland, waarin wij dezen post aantreffen: "Desen tijns hier
.mae besereven plecht men alle jail' toe betalen van den
"g'uede ende laude hier nae bescreven, des Dinxdages nae
"Paeschen toe Swolle in der kercken bij der vonten. Ende dat
"plegen wall eel' to beren die gesworen van lVIastebroeck eer
"ter tijt dat Mastebroeek geslaegen wairt ende en stonden
"in den olden register niet. Ende den plecht men toe betalen
"ende to boren tot mijns heren behoeff aan olde Engelsen;
"voir elcken Engels 1 stuver."
Er volgt dan eene opsomming van een 26-tal goederen
en erven, beginnende te Avereest met het nog bestaande
Westerhuizen en verder op de rij af langs Reest, Meppelerdiep
en Zwartewater. Genoemd worden o.a. IJhorst, Lauckhorst,
Beugelen, .Bullinge, Hesselingen, Hademanning (het
tegenwoordige Ramingen), Baarloe, Kranenweerd, Zedemuden
(het tegenwoordige Zwartsluis), het Velt (de Velde) en
het Klooster.
Wij kunnen hieruit afleiden, dat in oncle tijden vóór het
~) De oudste is van 1260. De verschillende brieven zijn uitgegeven
door Mr. Nanninga Uitterdijk in het 7e deel der Bijdragen tot de
Geschiedenis van Overijssel, blz.,247 en vlg.
!) Oorkondenboek van Groningen en Drente, No. 94.

36
ontstaan van de Friesche nederzettingen Rouveen en Staphorst
en de Drentsche IJhorst en A vereest zich langs de grenzen
va~ deze wildernis kolonisten hebben nedergezet, die erfpachten
moesten betalen aan de marke van Salland, omdat zij
zich op gronden dier marke hadden nedergezet. Later bij
toeneming van de bevolking zijn de grenzen van de verschillende
nederzettingen geregeld en ontstonden in deze venen
meerdere markeu. 1)
Naast die tot marken behoorende wildernissen zijn er andere,
waarvan niet blijkt, dat dit het geval was. Uit niets blijkt
b.v., dat de gronden bij Hoevelaken, die de bisschop in tins
uitgaf, markegronden wareu. 2)
Ook bestonden er oudtijds banwouden of wildbanen, door de
keizers ingesteld. Met welke bedoelingen en krachtens welke
bevoegdheid de keizers dit hebben gedaan, laat ik in het midden, 3)
alleen wil ik opmerken, dat het recht van den wildban nog
iets meer was dan het reelit om in dat gebied met uitsluiting
van anderen te jagen. Het gaf eigendomsrecht op den grond,
voor zoover binnen den wildban geen marken gelegen waren,
die reeds bestonden voor het instellen ervan. Niemand mocht
zich zonder vergunning' van den eigenaar van den wildban
daar binnen vestigen en bosschen en velden ontginnen, terwijl
zij, die zich daar met zijne toestemming vestigden, zich moesten
onderwerpen aan de wetten, door den heer gemaakt. Zij werden
daardoor veelal zijne hoerigen.
Uit ontginningen in den wildban door den heer zelf of
krachtens door hem verleende concessie, ontstonden de in de
oorkonden uit de Rijnstreek veel voorkomende "comprehen·
1) Vermeld vond ik o.a. de marke van Staphorst, van IJhorst, van
Bullinge, van Avereest en van Baarle. Het meerendeel wordt genoemd
in het cartularium van de ~bdij Dickninge. (Het archief der abdij
Dickninge, uitgegeven door. Mr. Joosting). Bij enkele goederen wordt
daal' de verplichting om Engelsen te Zwolle te betalen vermeld.
2) De wildernis behoorde tot een leengoed. Hier deed de leenheer,
wat in Almelo de leenman ten aanzien van Vriezenveen heeft gedaan.
In beide gevallen kwamen de tinsen ten bate yan den leenman.
S) Zie over den wildban Racer, Overijselsche Gedenkstukken, deel I.

37
siones" en "capturae" 1), welke waarschijnlijk den oorsprong
vormen van vele markeu met eenen grondheer.
Ten bewijze van mijne opvatting wijs ik op de overeenkomst
tusschen den bisschop en den graaf van Gelre van 1187' of
1188 2 ), waarin sprake is van eene vergoeding voor de "occupatio
wiltbanni", en waaruit blijkt, dat zij "qui manent infra
wiltbannum" onderworpen waren aan bepaalde schattingen. 3)
Wat Overijssel betreft, vormde het land van Vollenhove met
eenige nu tot Friesland en Drente behoorende aangrenzende
streken eenen dergelijken wildban, die in 944 aan den Utrechtschen
bisschop kwam.") Als heer vau dien wildban stond
bisschop Godfried in. 1165 aan een groep Friezen tel' bewoning
af eene streek, gelegen tusschen "Rutherikes Dole" en "Wibernes
sate" de oude Linde en de Kuinre, tegen betaling'
van eenen denarius voor iedere 10 dagmaten land 5).
Op dezelfde wijze vergunde een latere bisschop aan een groep
kolonisten zich te vestigen in de wildernissen en moerassen in
de buurt van het tegenwoordige Giethoorn 6). Uit de rechten
der 'bewoners, de St. Maartenslieden, blijkt,. dat zij hoorigen
waren.
Blijkbaar is ook de geheele Veluwe een wildban geweest
met uitzondering van verschillende marken, die reeds bestonden
vóór de invoering van den wildban aldaar.
1) Zie meerdere oorkonden bij Lacomblet, Urkundenbuch I.
i) Sloet No. 370. Deze oorkonde komt later nog uitvoeriger ter sprake.
3) Waaruit die schattingen bestonden. leeren ons de privilegebrieven
van Kamperveen. Genoemd worden daar de exactio precaria, de exactio
porcorum en de exactio, que vulgariter copple dicitur. Het manuaal
van den rentmeester van Twente bevat de hoofdafdeelingen: De
censibus, de precariis, de pecunia copulari, de porcis (onder verschillende'
benamingen). In Gelderland had men ook nog ploeggeld,
herberge, voederkoren, rijsvoeder.
. ~) Mr. S. Muller Pz. Het Oudste Cartularrm van het Sticht Utrecht,
No. 29. •
5) In afschrift ill het Liber Diverserum À van het Kamper archief,
fol. 77.
6) Zie het 28e stuk cler Verslagen en Mededeelingen van de Vereeuiging
tot Beoefening van Overijsselsch Regt en Geschiedenis,
blz. 104 en vlg., waar ook de rechten afgedrukt zijn.

38
Vorenstaande uitweiding over den grondeigendom was noodig
omdat de "rnminghe" daarmede in nauw verband staat en
alleen daardoor verschillende stukken, waarin dat woord gebruikt
wordt, verstaanbaar zijn.
Laat ons thans tot de aangravingen terugkeeren. Eene
eigenmachtige aangraving maakte inbreuk op eigendomsrechten.
Dat de eigenaren deze verboden, ze strafbaar stelden en ze
zoo noodig ongedaan maakten, spreekt haast van zelf.
Bij eenigszins uitgestrekte woeste gronden vielen aangravingen
niet terstond op, al behoorde het tot de taak van de
gezworenen in de markeu om daar tegen te waken 1). "Van tijd
tot tijd gingen de markgenooten de marke rond om aangravingen
op te sporen, of deed de grondheer in eene marke of de
landsheer in den wildban door eenige zijner ondergeschikten
of beambten zoo'n rondgang maken. De markgeneeten - ik
spreek nu verder voorloopig alleen van markgenooten, daar het
weinig verschil maakt of de handeling van de gezamelijke
grondeigenaren, dan wel van eenen enkelen uitging - deden
de aangegraven gronden door de aangravers ontruimen en
voegden ze weder bij de gemeente. Een voorbeeld hiervan is het
besluit van de markgenooten van Zwiep van 1524. 2) Markenrichter
en erfgenamen zonden de marke rondgaan, om te zien
of ook iemand "sonder orloff off bewiis van der marcken wes
"beslagen hedde : dat onbehoerlick weer, sal men nedder treden
"off bij den ertfgenaemen averkomen, alst behoeren sal".
Een dergelijk rondgaan heette "ruming·he gaen". Eene aanteekening
omtrent eene dergelijke "ruminghe" , in 1443 door
den Deventer magistraat als beheerder del' gemeen~ velden
om Deventer gehouden, vindt men hierachter als bijlage C.
De uitdrukking "ruminghe gaen" ontmoeten wij ook eenige
malen in overeenkomsten tnsschen den bisschop en de steden
Hasselt en Kampen betreffende Mastenbreek. Beide steden,
1) In het markeboek van Raalterwoold (op het Rijksarchief te
Zwolle) wordt in 1560 onder de verplichtingen van de gezworenen
vermeld, dat zij moeten waken, dat niemand "nije katersteden offte
landerijen aengraven" zou.
~) Sloet, Geldersche markerechten. II, blz. 232.

39
ontstaan uit of in marken, die in Mastenbroek gewaard waren,
matigden zich in het gebied van Mastenbroek rechten aan en
hadden er zich een soort van invloedssferen weten te scheppen. -
7Jij spoorden daar aangravingen op en gingen gronden verdeelen,
waartoe zij volgens den bisschop geen recht hadden.
Ten slotte moesten zij daar van afzien en o.a. beloven:
"Voert als van den Mastbroec, so en sel wi noch ruminghe
"gaen, noch ree treeken. noch rechten an hals noch an brande
"bnten den bisscop of zinen ghewaerden amptman". I)
Hoewel niet met, zekerheid blijkt, dat de bisschop grondheer
in Mastenbroek is geweest, schijnt hij toch het recht om
"l'uminghe te gaen" als alleen hem toekomende beschouwd te
hebben. Blijkens de reeds meermalen aangehaalde oorkonde
van 1363 of 1364 werd later de ruminge dool' gezworenen
van Mastenbreek gegaan. Niets belet ons echter om aan te
nemen, dat de bisschop als voogd over de Essensche g-oederen
erfmarkenrichter van Mastenbroek was, te meer waar deze
goederen bij de overeenkomsten over de verdeeling van Mastenbroek
steeds ter sprake komen. 2)
Of dergelijke rumingen op vaste tijden plaats vonden is mij
niet gebleken. Eene bepaling in het landrecht van Twente
echter maakt het waarschijnlijk, dat eene ruminge minstens
eens in de 33 jaar heeft plaats gevonden. Wij lezen daar:
"Wert sake, dat ene rumijnge queme ynt landt van Twente
"lUlde een man guet under hadde gehat drie unde dertich
"jaer unde sess wecken unde 3 daghe, an rechte bispraeke,
"dat wel' hem narer tho vorstane dan aff tho nemen." 8)
1) De drie oorkonden zijn vrijwel gelijkluidend. Die van Kampen
is van 6 December 1329, die van Hasselt van 13 Januari 133L De
brief van den bisschop aan Kampen van 16 December 1329_ Alle
drie uitgegeven door Mr. J. van Dooruinck als bijlagen 01en C 2,
van zijn opstel: Hoe is Kampen aan het regt van eigendom en altoosdurenden
aanwas del' Kampereilanden gekomen? In het 6e stuk der
Verslagen en Mededeelingen. Voor de geschillen over de verdeeling
van Mastenbreek verwijs ik naar dat opstel.
2) Van 1349 en 1363. Beide bij Dumbar, Analecta II, resp. blz. 274en 295.
J) Racer, Overij selscbe Gedenkstukken Ill, blz. 72 Om den zin
verstaanbaar te maken, liet ik het woord "de" achter eyn man weg.

40
Racer beschouwt in zijne aanteekeningen 1) deze ruminge
als eene gewone reviudicatio. Het wil mij echter voorkomen,
dat wij in verband met den aanhef van het artikel wel degelijk
te denken hebben aan eene door de bevoegde autoriteiten ge,
houden ruminge door de 'I'wentsche marken, te meer omdat nit
bijlage D blijkt, dat ook in Salland dergelijke rnmingen door
den schout werden gehouden en vooraf aangekondigd.
Op het ontdekken van eene aangraving behoefde niet steeds
de feitelijke ontruiming van het aangegravene te volgen. De
aangraver kon eene overeenkomst met de rechthebbenden
sluiten en na betaling der boete op de aangraving gesteld,
het aangegravene in erfpacht behouden. Dit blijkt reeds uit
de aanhaling uit het markerecht van Zwiep, waar gesproken
wordt van "averkomen". In dat zelfde markerecht komt eene
bepaling van 1549 voor, waarbij op het aangraven eene boete
gesteld wordt van 5 h. ponden. De aangravers worden echter
nog in de gelegenheid gesteld hnnne aangravingen bij de erfgenamen
aan te geven en tegen een nader overeen te komen
bedrag in erfpacht te ontvangen. Die zijne aangraving verzweeg',
moest de boete betalen en de feitelijke ontruiming
(intreden genoemd) zou volgen.
De ruminge werd op deze wijze een bron van inkomsten,
ook voor den landsheer, die blijkbaar een deel der boeten ontving.
Als voorbeeld wijs ik op' eene overeenkomst in 1331
tusschen den bisschop en den graaf van Gelre gesloten, hierachter
opgenomen als bijlage D. 2)
1) Racer, ter zelfder plaatse -.
I) In deze overeenkomst is de bisschop de lijdende partij. De graaf
van Gelre neemt geene verplichtingen op zich. De aanleiding tot het
sluiten dezer overeenkomst wordt niet medegedeeld. Ik vermoed, dat
zij in verband staat met de geschillen over de verdeeling van Mastenbroek
tusschen den bisschop en den heer van Voorst. Nog in 1329
was daarover oorlog gevoerd. Wellicht heeft de heer van Voorst zich
in dien oorlog tot den graaf van Gelre gewend om hulp onder belofte
van zekere voordeelen. De afstand van verschillende inkomsten
door den bisschop aan dien graaf is dan eene poging om in het vervolg
- de geschillen waren door den oorlog niet opgelost; alles was
bij het oude gebleven (zie Nagge, Historie van Overijssel I, biz, 114
en vlg.) - dien graaf aan zijne zijde te hebben of althans neutraal
te houden.

41
Eerst wordt gesproken van eene ruminge, die in "Zallaudermarc"
door den schout "gheropen" was. Onder die Sallandermark
hebben wij Mastenbreek te verstaan, het onverdeelde gebied
van de marke van Salland, die zich in een groot aantal
kleinere marken had opgelost. In dit Mastenbroek schijnt het
aangraven groote afmetingen aangenomen te hebben, er werden
althans zooveel inkomsten van het opsporen er van verwacht,
dat twee Iandsheeren het de moeite waard vonden deze te
deelen.
Al het geld en verval, dat die ruminge in de marke van Salland
zou opleveren, zou tusschen beide gelijkelijk verdeeld worden.
Verder zou de graaf van Gelre, wanneer de bisschop binnen
zekeren tijd overging tot het verdeelen van de marken "in den
ambachte" van Salland, 1/3 gedeelte van de opbrengst der voorslagen
genieten, terwijl dan verder uitvoerig wordt geregeld,
hoe de gronden in tins zouden worden uitgegeven.
Noodzakelijk was eene ruminge, wanneer men tot verdeeling
van eene marke wilde overgaan. Vóór men verdeelen en ieders
aandeel vaststellen kon, moest vaststaan wat markegrond was
en wat tot de particuliere hoeven behoorde. Ook in dit geval
kon men zoowel het aangegravene .feitelijk doen ontruimen,
als in erfpacht uitgeven en, zooals wij aanstonds zullen zien,
men kon ook aan de hoeven, wier eigenaars niet aangegraven
hadden, zooveel vooruit geven, dat zij met die van hen, die
wel aangegraven hadden, gelijk stonden.
Een uitvoerig verhaal van eenige dergelijke rumingen geeft
ons eene oorkonde van 1312, door den schout van Salland
opgesteld. 1)
Uit dit stuk blijkt verder, dat in deze markeu de landsheer
wel het initiatief tot de ruminge en verdeeling nam, doch dat
de markegenooten beide moesten goedkeuren.
De schout van Salland, Aliger van Heeckeren, begint met
mede te deelen, dat hij in opdracht van den bisschop in het
,) Bijlage B hierachter. De handelingen van den schout werden
reeds bij voorbaat door den bisschop goedgekeurd, ten zij wij moeten
aannemen, dat van Heeckeren de acte der verdeeling aanmerkelijk
later dan het tijdstip der verdeeling heeft opgemaakt,

42
kerspel Olst was gekomen en met de bewoners gesproken had
over eene ruminge en eene verdeeling. Blijkbaar was el' toen
eene rechtezitting gehouden en daarin uitgemaakt, dat en
tevens hoe beide moesten plaats viuden. Behalve Herman van
Voorst had zich niemand tegen het voornemen van den bis-
schop verzet.
Toen uitgemaakt was, dat de ruminge en verdeeling zouden
plaats vinden, begon de schout in de marke van Hengvorden.
Met 12 gezworenen en eenen landmeter begaf hij zich daar-
heen en "gene ene ruminghe", waarop behalve Herman van
Voorst niemand aanmerkingen rnaakte. Dit rumen geschiedde
zoo, dat het deel der niet-aangravers werd gelijk gemaakt aan
dat van hen, die wel hadden aangegraven. Na de ruminge, dus
toen vaststond wat en hoeveel verdeeld kon worden, werd aan
iedere hoeve een stuk toegewezen. De geheele marke werd
echter niet verdeeld. Het overblijvende stuk mochten de mark-
genoten verdeelen, wanneer minstens 2/3 der stemmen daarvoor
stemde, zonder dat men den bisschop dan weder eenen voorslag
verschuldigd was. 1) De bisschop kreeg als voorslag 7 1 /2 hoeve.
In de marke van Olst wordt op dezelfde wijze gehandeld;
het eenige verschil is, dat voor eene verdeeling van de over-
blijvende gronden geen 2/8 der stemmen noodig is, maar de
meerderheid ertoe kan besluiten. 2)
Daarna kwam de marke van Middel aan de beurt en ten
slotte de marke van Fortman. In de laatste was echter geen
grond aangegraven, zoodat eene ruminghe niet noodig was en
ook de verdeeling achterwege bleef.
Van eene dergelijke ruminge, voorafgaande aan de marke-
verdeeling, is ook sprake in de door Racer medeg-edeelde oor-
konde betreffende de marke van Ane en Anewede. 3) In overleg
met de erfgenamen had de bisschop in die marke eene ruminge
1) De marke van Hengvorden bleef nog bestaan tot 1861; tot dat
jaar althans loopen de. resolutiën. Het markerecht 'is uitgegeven in
he't 3e deel, I3e stuk der Overijsselsche Stad-, Dijk- en Markerecbten.
2) De marke Olst bleef nog tot in het midden del' 1ge eeuw bestaan
Op het Rijksarchief te Zwolle bevinden zich de verschillende marke~
boeken.
S) Racer, Overijsselsche Gedenkstukken, VIJ, blz. 243.

43
"doen gacn", blijkbaar omdat Egbert van Gramsbergen zich
daar rechten aanmatigde, die volgens de meening van de
erfgenamen hem niet toekwamen. Na de ruminge wordt
zoowel aan Egbert van Gramsbergen "VOl' sijn waerdeyl ende
sijn aendeyl", als aan de overige erfgenamen grond toegeslagen.
Onder het aandeel van dezen Egbert was begrepen de grond,
die .,hem ofgernympt" was. Een zeer groot deel der gronden
bleef onverdeeld.
Racer zegt, dat de ruminge hier diende tot verdeeling van
gemeenen grond. 1\1. i. is dit niet juist. De ruminge ging aan
de verdeeling vooraf.
Ik geloof dat het thans duidelijk is, wat met de "rnminghe
naestverleden" in de op de eerste bladzijden gedane aanhalingen
wordt bedoeld. Het plan bestond om Mastenbroek te verdeelen,
Voor men ieders aandeel kon bepalen moest uitgemaakt worden,
wat er te verdeelen was. De gezamenlijke erfgenamen benoemden
eene verdeelingacommissie onder voorzitterschap van den bis-
schop, terwijl beëedigde personen rond gingen om onrechtmatige
aangravingen en inbezitnemingen op te sporen en weder bij de
marke te voegen. Deze gezworenen vonden Kampen in het bezit
van eenige gronden, door vroegere bisschoppen aan de stad
toegewezen, welke toewijzing echter nimmer dool' de marke
van Salland was erkend maar sedert 1284 in rechten betwist,
Het kon niet anders of de gezworenen moesten Kampen
deze gronden doen ontruimen, opdat de markgenoten er over
konden beschikken. Het is wel van zelf sprekend, dat deze
ontruiming niet feitelijk heeft plaats gevonden; op papier
werden de gronden echter bij de te verdeelen oppervlakte ge-
voegd eu zij strekten tot vermeerdering van ieders aandeel. Bij
de bepaling van Kampens aandeel werden in de eerste plaats
deze gronden aangewezen.
Evenals de stad moesten natuurlijk ook de burgers van
Kampen hunne aangravingen ontruimen; zoo eenigszins moge-
lijk werd echter de aangraving ouder hunnen toeslag opgenomen.
Ik meen thans de beteekenis van het woord ruminghe in de
oorkonde, die mij aanleiding gaf naar de beteekenis van dit
woord een onderzoek in te stellen, te hebben vastgesteld. Voor

44
ik .echter eindig moet ik volledigheidshalve nog een oogenblik
bij eene afgeleide beteekenis van ruminge stilstaan. In Gelderland
werd namelijk door verschillende Veluwsche dorpen om
de 4 jaar eene belasting tot een vast bedrag onder den naam
van ruimgeld betaald. Volgens de Veluwsche rekening van
1560 werd dit geld betaald wegens "gebruick des forsten
"heedtfelden, broucklanden, straeten ende stegen, venen ende
"anders", terwijl de opper- en lagere houtvesters belast waren
met het invorderen van deze belasting. 1)
Mr. Sloet twijfelt ernstig, of de aangegeven oorsprong wel
de juiste is en kan geen verband vinden tusschen jacht en
het weiden van vee. Hij ziet evenwel wel verband tusschen
de "ruminga in Velua" , waarvan gesproken wordt in door mij
hiervoor reeds aangehaalde oorkonde van 1187 2), en het latere
rnimgeld.
Houdt men echter in het oog, dat, zooals ik hiervoor reeds
opmerkte, het recht van wildban een uitsluitend recht op den
grond van den wildban, voor zoover deze niet behoorde tot
marken, die reeds voor de instelling van den wildban bestonden,
in zich sloot 3), dan is m.i. het verband tusschen wildban en
gebruik van grond duidelijk.
Ook in den wildban konden aangravingen plaats hebben
en deze werden door de grafelijke boschbeambten opgespoord
en ontruimd. Ook in den wildban werd ruminge gegaan en
daar ook hierin plaats van de feitelijke ontruiming tegen
betaling van zeker bedrag het aang-egravene kon behouden
1) Sloet, Van AI's, blz. 81.
2) Sloet, Oorkondenboek No. 372.
S) Ik wijs in dit verband nog op oorkonde No. 435 bij Sloet van
tusschen 1213 en 1216, waarbij bisschop Otto aan den graaf van Gelre
novaal tienden in de Veluwe toewijst. Daaruit blijkt, dat er op de
Veluwe gronden waren, die welontgonnen konden worden zonder
toestemming van den beer, dus blijkbaar markegronden, De graaf
mocht geen tienden heffen van aangravingen aan oudhoevige lauden j
die tienden kwamen aan hen, die de tienden over de oudhoevige
landen bezaten j wel echter van gronden, die "in locis pa.lustribus vel
, silvosis excolerenter, que excoli non possint, nisi de Iicentia ips ius
et consensu."

45
worden, kreeg het bedrag, dat in plaats van deze ontruiming'
trad, den naam van ruminge, ruminga of ruimgeld.
Blijkbaar werd eens in de 4 jaar zoo'n ruminge gehouden
en de beambten van den wildban zamelden bij die gelegenheid
tevens de erfpachten van vroeger toegelaten aangravingen in,
Dit inzamelen door de boschbeambten wijst op zeer onde tijden,
toen er op de Vel uwe nog uitgestrek te bosschen -en wildernissen
met eene uiterst schaarsche bevolking waren en rechts- en
bestuursmacht nog bij de boschbeambten berustten,
De toeneming van de bevolking en de invoering van eene
bestuursorganisatie deden de taak van de boschbeambten inkrimpen
tot het eigenlijke jachtbedrijf, Zij bleven wel belast
met het opsporen van aangravingen, doch konden deze niet
meer in erfpacht afstaan, Dit geschiedde nu dool' de ontvangers
van Veluwe, die ook de bevoegdheid bezaten om op verzoek
stukken van den wildban ter ontginning' uit te geven, De
daarvoor te betalen bedragen noemde men tinsen.
Waar evenwel op het oogenblik van de invoering van het
nieuwe stelsel de boschbeambten vau ouds ruimgelden in ontvangst
namen, bleef dit gehandhaafd.
Aanvankelijk was ik van meening, dat ruimgeld betaald
werd voor onrechtmatige, eigenmachtige aangravingen, zoodat
el' een soort boete in opgesloten was, terwijl voor geconoessioneerde
aangravingen tinsen betaald werden. Ik ben echter
van deze meening terug gekomen, omdat in de ontginning
Oldebroek, welker aanvang door van der Aa gest.eld wordt
in 1170 en die zeker niet zonder toestemming van den landsheer
heeft plaats gevonden, aanvankelijk ruimgeld werd betaald,
Blijkbaar is el' tusschen beide geen verschil en is ruimgeld
eene oudere benaming, die heeft stand gehouden in die plaatsen,
waar het oudtijds door de boschbeambten werd ingevorderd,_
Eene geconcessioneerde aangraving gaf den bezitter tevens
het recht om een zeker gebruik van de omliggende velden en
bosschen te maken, Hij kon daar zijn vee weiden, plaggen
steken, wellicht ook brandhout hakken 1). Behalve door de
1) Punt 8 van de instructie voor den boschbewaarder van Veluwe
van 1685 erkent dit recht van de omwonenden nog, (Bchrassert,
Codex, Aa),

46
afgescheiden gronden van bestaande marken, was dit recht
niet locaal begrensd.
Zoodra zich meerdere personen in eene buurt vestigen ont.
staat de wensch om deze rechten op een zeker gebied met
uitsluiting van andere omwonenden te kunnen uitoefenen.
De mogelijkheid hiertoe bestond door van den landsheer een
stuk van het heerenveld in erfpacht te nemen. In meerdere
tinsboeken vindt men dim ook tinsen, die betaald worden
"de communitate" 1). Opmerkelijk is hierbij, dat steeds gesproken
wordt van "vicilli" of van "buren", die voor hunne
gemeente betalen, niet van erfgenamen. Eene marke in den
waren zin van het woord is zoo'n communitas op tins niet,
want zij behoort niet tot bepaalde gewaarde erven. Zij kan
zich echter wel tot eene marke ontwikkelen, wanneer n.l. de
bewoners der buurt, die op het oogenblik der verkrijging
daarin woonachtig zijn, het aandeel in het gebruik van iedere
hofstede vastleggen en nieuwe inwoners niet of slechts in beperkte
mate tot het medegebruik toelaten 2).
Ter verklaring van de plaats over de ,jruminga in Velua"
in de oorkonde vau 1187 of 1188 (Sloet No. 370), bedenke
men, dat in een veen of moeras in Salland zich ongeveer in
het jaar 1170 Friezen en Hollanders hebben gevestigd. Dit
moeras lag tusschen de oude marken Hattem, Zalk, Wilsum,
Kampen en Doornspijk. Deze markeu behoorden deels tot het
gebied van den Geldersehen graaf, gedeeltelijk tot dat van
den bisschop, doch eene territoriale grens tusschen beider gebied
in dat veen bestond niet. De enkele bewoners, hoorigen
van den bisschop, van den heer van Buckhorst of van den
graaf van Gelre, behoorden, onverschillig 'waar zij zich in het
veen bevonden, onder de jurisdictie van den heer wiens hoerigen
1) Bloet, Van Ars, blz.lOl, waar men mede een voorbeeld van het
in tins geven van een stuk heerenveld vindt.
2) Met dergelijke communitates staan de z.g. stedelijke meenten
vrijwel gelijk. Ook daar kan het gebruik zich in verschillende richtingen
ontwikkelen. Nu eens zijn alle burgers gerechtigd en is dus
het aantal gerechtigden wisselend, .dan weer is op een gegeven oogenblik
het aantal gerechtigden gefixeerd, hetzij zakelijk door het gebruik
aan huis en erf te verbinden, hetzij persoonlijk, in welk geval het
recht overgedragen kan worden en op de gewone wijze vererft.

47
zij waren. De kolonisatie van dit veen maakte eene grensregeling
noodig en het spreekt haast van zelf, dat hierover
geschillen zijn ontstaan. De zelfde oorkonde zegt dan ook, dat
de graaf van Gelre aanspraak maakte op een grooter gebied,
dan de bisschop achtte, dat hem toekwam. De verdeeling van
dat veen tusschen twee heeren bracht tevens verandering in de
rechtsbedeeling. Thans besliste niet meer de band van hoerigheid
over de jurisdictie, waaronder de inwoners behoorden, doch
de plaats, waar zij zich gevestigd badden. Het territorialiteitsbeginsel
was ingevoerd. l\Jeerdere hoorigen van den bisschop
of diens leenmannen bleken zich gevestigd te hebben op het
aan den graaf van Gelre toekomende deel en werden door
dezen als "occupatores" van den wildban geschat. Zij moesten
het ruimgeld betalen, wat aanleiding gaf tot klachten.
In de overeenkomst wordt nu bepaald ten aanzien van dit
ruimgeld, dat de bisschop zalopgeven, waar zijne hoerigen ten
onrechte daarmede belast worden, terwijl de graaf onder eede
zalopgeven, waar hij terecht deze belasting vordert. Feitelijk
zal dus nauwkeurig de grens tusschen beider gebied worden
vastgesteld. Wie dan blijkt binnen den wildban gevestigd te zijn,
mag of zijne aangraving opgeven en naar het Stichtsche gedeelte
van het veen terugkeeren, in welk geval hem het ruimgeld
wordt kwijt gescholden, of hijkan blijven, doch moet
zich dan onvoorwaardelijk aan de regelen van den wildban
onderwerpen.
Eene volgende alinea regelt de bevoegdheden van de wederzijdsche
rechters. Bevoegd is de rechter van de plaats, waar
het misdrijf wordt begaan.
Deze oorkonde leert ons, dat in de ontginning Oldebroek
ruimgeld door de kolonisten moest worden betaald. Later zijn
zij daal' echter van vrijgesteld. De oudste landbrief van Oldebroek,
die ons bewaard is gebleven 1), bepaalt o.a.: "In dierste
I) Van 1320, uitgegeven door van Spaen in den Codex diplomaticus
achter het IVe deel zijner Oordeelkundige Inleiding. Er bestaan
4 afschriften uit verschillende tijden, het oudste. blijkbaar uit de 15e
eeuw, waarnaar de jongere zijn vervaardigd. De tekst verschilt nog
al met dien, door yan Spaen gegeven, (Rijksarchief Arnhem, Stnkken
van Elburg, Lade 10 No, 9).

48
"g'heve wi hem, dat sij quit ende vri siin ende soelen wesen
"van alrehande bescattinghe, dinst, bede ende minninghe;
"sonder horen tins ende tin de soelen si ons alle jare gheven
"ende onsen erven, also als si nu gheven ende et haercomen is".
In plaats van minninghe, dat in alle afschriften voorkomt,
zal het origineel waarschijnlijk gehad hebben "ruminghe" , dat
eenen goeden zin oplevert. De kolonisten betaalden in 1320 dus
reeds alleen tins en tiend, dezelfde uitkeeringen, waartegen
men nog in de 17de eeuw heereuvelden in gebruik kon nemen.
Als belasting vond ik de ruminge nog vermeld in eenige
oorkonden bij Sloet. In een stuk van het jaar 1250 1 ), waarin
door den graaf van Gelre aan het klooster van Bethlehem te
Doetinchem vrijdom van verschillende belastingen wordt verleend,
wordt o. m. gesproken van twee solidi, die eenige
hoeven moesten betalen "quando est rumething". Rumething
beteekent hier in verband met den uitgang "thing" eene gerechtelijke
ruminge. Het gebruik van het woord quando leert ons,
dat ook in de omstreken van Wichmond de ruminge op gezette
tijden plaats vond en dat de bedoelde hoeven binnen den
wildban waren aangelegd.
Een ander stuk van 1~69, de koopbrief van den hof te
Dieren 2) spreekt van een recht "quod ruminge dicitur", dat
den landsheer toekwam.' Hier is de naam der belasting blijkbaar
gebruikt voor het reelit om die te heffen. In een schenkingsbrief
,aan de kerk te Zutphen van 1207 3 ) is sprake van eene
exactio "que vulgo ruemethynt dicitur". Daar het dikwijls in
oude handschriften moeilijk uit te maken is of een c dan wel
een t geschreven is, durf ik niet uitmaken of hier het ruimgeld
als een tiend wordt beschouwd, dan wel of wij moeten lezen
ruemethync, als in de oorkonde van 1250.
Resumeerende vinden wij voor "l'uminge" de volgende beteekenissen:
ontruiming van eigenmachtig in bezit genomen
gronden ; de rechtshandeling, waardoor de ontruiming dier
gronden wordt ten uitvoer gebracht of de in bezitneming wordt
1) Sloet No. 712.
2) Sloet No. 912.
3) Sloet No. 421.

49
gewettigd; vaststelling van de grenzen tusschen particulier en
marke eigendom; de vergoeding, voor de feitelijke ontruiming
in de plaats getreden; eene belasting die op gezette tijden
voor in gebruikneming van den wildban moet worden betaald;
het recht om die belasting te heffen ten aanzien van een bepaald
goed.
Ik ben overtuigd, dat - afgezien. van de ruminge in de
steden - ook op andere plaatsen, waar dit woord gebruikt
wordt, een der medegedeelde beteekenissen van toepassing zal
zijn.
KAMPEN, Oct. 1920.
G. A. J. VAN ENGELEN V AN DER VEEN.

BIJLA GE A.
1311, 27 April.
Bisschop Guy bevestigt de ruminge en markeverdeeling,
door zijnen schout van Salland in de
parochie Olst verricht.
Copia litterarum Hengvordermercke,
Wij Ghie, bij der genaden Goets bisscop t'Utrecht, doen
cont alle dien ghenen, die dessen brieff sellen sien of horen
lesen, dat wi die ruminghe ende dien slach, elc man t'sine,
van dier mercke, die gelegen is in den kerspel van Olst, die
onze scoute bij ons ende onse gesworen ende onzen lantmetere
heft gedaen mit rechte ende mit ordele in oirbair ons ghemeens
stichts, vast ende stade houden voir ons ende onse nacomelinghe.
In orconde des briefs besegelt mit onsen segell. Gegheven
int jaer ons 1) Heren MCCC ende elve, des Dinxdages
na sinte Marcus dage, Evangeliste.
Naar een afschrift, geschreven met eene vroeg
15e eeuwsche hand, voorkomende op fol. 150 van
foliant No. 1607 van het Deventer archief.
1) In de copie staat twee maal ons,

BIJLAGE B.
1312, 6 Januari.
Aliger van Heeckeren, schout van Salland, geeft
uitvoerig verslag van zijne werkzaamheden bij de
ruminge en verdeeling van eenige markeu in het
kerspel van Olst,
Ic Aliger van Hekere, scnlte vau Sallant, do knudich ale
(sic) de ghenen, die dessen breef siin ende solen horeu lesen,
dat ie quaem van mines heren wegen, biscap Gyen van Utrecht,
iu dat kerspeIl to Olste nuder die gude Inde van deen kerspele
ende sprac se umme ruminghe ende hoefslach to gevene van
deer meenre marke, also als ordel ende rech (sic) vair mij
gewiset hadde, dat ie et met rechte was schuldich to done.
Do spraken die gude lude, se woldent geerne doen, in wilken
ende ie es beginnen wilde, utgesat Herman van Vorste.
Int irste soe gene ie in die marke van Hen!)orden ene
ruminghe bij tweloff erfgenoten ghesworene, also dat al deen
mene markenaten wall geneghede - uytgesecht Hermens van
Vorst - in dusgedaenre vorwarden, also dat men dat bi deen
meere dele van deen markenoten liken solde, wat mallie deer
markeu beslagen hadde ; dat men de ghenen, die der meenre
marke niet ne hadde, 1) also vele van der meeure marke gheven
solde, alse deen meren hope van deen markenoten duchte, dat
redelic were; daimrede so genoghede den meenen markenoten
wal van der ruminge, uetgesat Hermen van Vorst.
Daerna so gaf ie den hoefsclagh(sic) in deselve marke mit
Henrike deen laentmetere, also dat des de meenen marcghenoten
wal ghenegede, uetgesacht Hermen van Vorst.
1) ZOO althans meen ik te moeten lezen. El' staat: "dat men de
ghenen die die gene die der meenrc marke niet ne hadde". De beteekenis
is, dat bij meerderheid van stemmen de stukken, die verschillende
personen van de marke in bezit badden genomen, zouden gelijk
gemaakt worden en dat men hen, die geen grond in bezit badden
genomen, een stuk vooruit zou geven, om hen gelijk te stellen met
hen, die het wel hadden gedaan.

52
Dat markeden se ende dat bepaelden se. Voir(sic) meer soe
gaf ic Roderike van Vorste mit Henrike den landmetere ende
mit den meenen markenoten em ende sinen gude 1), dat em
mit reeter mate borede: dat merkede men em ende bepaledet em.
Voertmeer heb ie om geboden bij mines heren bote elleken
sinen hoefslagh an to vane, alsoe als mij mijn here mit sinen
openen breve nutboet.
Ende die andere marke, die dair blivet, de mogen se delen
mit den tweendelen van oeren markeneten. buten broke mijns
heren van Utrecht ende sire ammetlude.
Umme desse voirgescrevene verwarde, so hebben desse voir-
gescrevene markeueten - utgeseght Hermen van Vorst -
biscob Gyen vau Utrecht gegheven in erebare des mienen
stichtes soven hoven in(sic) ene halve, de sin gelegen bij den
hues tot A verwech.
Voertmeer so VOl' ie in de marke to Olste ende rumede dair
mit tweloff gesworens also, dat des deen menen markeneten
allen wal genogede - uetgesat H ermene van Vorst ende
Scweder den Reneschere - also, dat men dat liken solde mit
deen meesten dele van deen markenoten, van deen, dat mallie
beslagen hadde, also dat men deen andere, de neet ene hadde 2),
gheven solde also vele, als den meesten hoepe van deen mar-
kenoten dnchte dat redelic were.
Voirtmeer so gaf ie den hoefslach in desel ve marke mit
Henrike den lantmetere also, dat alremalike wal genogede, die
dair markenoten waren, uetgesat Hermen van Vorst ende
Scweder den Reneschere ; dat marked en se ende bepaleden se.
Vortmeer soe gaf ie Roderike van Vorst, Hermanna van
Vorst ende Scwedere den Renessehere mit Henrike den lautmetere
ende mit den menen markeneten em ende oeren guede,
dat om mit rechter mate boerde; dat markede men em ende
bepaeldet em.
Voertmeer so heb ie geboden bi mines heren boten ellek in
sinen hoetslach an to vane also, als mij mien here mit sijnen
apenen breeff ontboet.
1) De woorden van "Voirmeel'" tot en met "gllde" zijn tweemaal
geschreven.
I) Ene hadden ; lees; inne hadden,

53
Ende die andere merke, die dair blivet, die moghen (se) 1)
deelen mit den meren hope van den markenaten, buten broke
mijns heren van Utrecht ende sine ammetlude.
Umme die vairscreven verwarde, soe hebben desse volreereven
markenaten - ntgeseget Roderike ende Hermanne van Vorst
ende Scweder den Reuessehere -' biscab Gyen van Utrech
(sic) in orebaere des menen stichtes (gegeven)~) twe hoven,
die sijn gelegen bij den huys ter Hunne ende ene have, die
is gelegen bij den hues to Birkeseampe, '
Ende veiruneer sa var ick in die mercke to Myddele ende
rumede dair mit tweloff geswaren also, dat des de meenen
markenaten allen wal genoghede; ende vortmeer sa gaf ic den
hoefelach in dieselve met. Henrike den landmetere also, dat al
den merkenaten wal genogede; dat markeden se ende bepaelden
se,
Voertmeer soe heb ie em gebaden hij mines heren bate,
elleken sinen hoeffslaeh an te vane also, als mij mijn here mit
sinen apenen breve outboet.
Omme dese .vorwarde, die, hiel' vairgescreven is, sa hebben
desse voirscreven markenaten gegheven biscap Gyen van
Utrecht in erebare des ghemeenen .stichtes ene have, die is
gelegen bijder Hulset.
-
Voirtmeer soe voel' ic in die marke to Vortmen. Daer ne
vaud ic negene marke beslagen aft to delene. Dair scold ic se
quyt van rumingen
van Utrecht,
ende van hoefslagh van des biscap wegene
Dese rumiuge ende desen hoefslach heb ie Aliger van Hekere.
seulte van Sallant, gegheven ende gedaen int kerspel van Olste
in allen punten also, als hijr vair gesereven is, als bij hete
des biscops Gyen van Utrech. Ende were eliken manne der
rumingen ende des hoefslages VOl' mi eude alle mine nacomelinge,
die soulte van Sallant wesen solen, als veer, als spreket mines
heren opene breef, 'des biscops van Utrech, biscap Gyen, de
mij alle desse dinek bevalen hevet. In orecunde des breves soe
1) Dit woord is door dell afschrijver blijkbaar overgeslagen,
!) De afschrijver beeft dit woord blijkbaar overgeslagen,

54
heb ic Aliger, schulte van Sallant, mien ingeseghel hier an
gehanghen int jaer ons heren mille OOemo ende tweloff, des
naesten Vriedages na Jaresdage.
Naar een afschrift, onmiddellijk volgende op en
met de zelfde hand geschreven als de oorkonde
van bisschop Guy van 1311, op fol. 140 en fol. 140
v.o. van foliant No. 1607 van het Deventer archief.
Opmerking. Men bedenke dat in Overijssel niet slechts iu de
spreektaal, doch ook meermalen in geschriften de li wordt weggelaten.
Em is hem, et is het, enz.

BIJLAGE C.
1443, 18 Juni.
Opgave van perceelen, die de magistraat van
Deventer bij eene ruminge bevonden heeft onrechtmatig
aaugegraven te zijn. Bevel aan de aangravers
om de afscheidingen tusschen hunne aangravingen
en de meente te slechten. Gebod aan een ieder, die
aangegraven heeft, doch wiens aangraving niet
was ontdekt, deze ongedaan te maken.
Nedergetreden op die meente.
Jnt jair ons Heren dnsent IIucXLIII, des Dynxdages nae
Beloken Pynxsteren, scepenen ende raet ende die gemeente,
die opper stadhuys plegen geboet te werden, hebben ingetreden
dat hier nae besereven steet; dat sij voir meente holden.
Volgt een reeks perceeleu in Borgeler en 'Ijoener
mark, bouwland, grasland en hofsteden. Meerdere huizen
moesten worden afgebroken.
Item, soe wes schepenen ende raet myd den borgeren ingetreden
of gernymt hebben, dat ellick, die sich dat onderwonden
hevet, voirt effenen ende slichten sal bynnen achte dagen, bij
alsnlcken kner, als hem geboeden wort.
Item, soe wie sich. myente onderwonden heeft, dat laest niet
begaen noch ingetreden: en waer, doe die laetste rnyminge
dair te vneren ingetreden was, dat sal elek selven intreden
bynnen achte dagen, bi 5 olde schilde.
Naar fol. 62 van foliant No. 1607 van het
Deventer archief.

1331, 12 Juni.
BIJLAGE D,
De bisschop van Utrecht en de graaf van Gelre
sluiten eene overeenkomst omtrent de verdeeling
der baten, die uit eene in Sallandermark te honden
ruminge zullen voortvloeien, en omtrent eene verdeeling
van de tinsen, die van de voorslagen in
de markeu van Salland zouden kunnen komen.
W~i Johan, bi der ghenaden Goeds bisscop t'Utrecht, ende
wij Reynald, greve van Ghelren ende van Sutphen, maken
coud allen Inden, dat wij overeen ghedraghen zijn met dusdaenre
verwarden, alse dat wij onderlinglie deylen zoelen half ende
half, al dat ghelt ende vervalle, dat comen sal aise van der
ruminghen, die in Zallandermarc nu gheropen is bi heren
Walraven van Benthem, scoutheit van Zallant.
Voert zijnt verwarden, waerd dat zake, dat wij Johan, bis,
scop t'Utrecht vorsereven, onse wildemiese van den marken,
die in den ambachte van Zallant gheleghen zijn, hoeffslaechden
ende utegheven wouden tusschen dit ende sunte Johansdaghe
te midzomer naestcomende over twe jaren, soe zoel wij Johan,
bisscop van Utrecht, ende wij Reynald, greve van Ghelren
ende van Sutphen voernoemt, zetten twe manne, elc van zijure
zijden enen man, die allen den voerslach van den ambacht van
Zallant vertinsen zoelen om den meesten tins ende om dat
meeste ghelt, die si met redenen moghen, na hoeren besten
goetduncken van den erve, dat daer gheslaghen wort.
Ende wat ghelde, dat van desen vorseiden voerslaghe comet,
des sal ons Johan, bisscop t'Utrecht vorseit, bliven die twedeel
ende ons Reynalde, grève van Ghelren ende van Sutphen, dat
derdendeel. behoudens ons Johan, bisscop t'Utrecht vorseit, ende
onser eyghenre lude alle die toeslach, die ons ende onsen luden
vorsereven tot onsen oudhoveghen lande gheslaghen word ende
behouden ons Johan, bisscop t'Utrecht, aire tyende ende tins,

57
die hier af comen mach, die ons ende onsen ghesticht alleen
bliven zoelen.
Voert zijnt verwarden, waerd dat zake, dat van desen voerslaghe
vorsereven soe eleyne gheldes quame ende soe vele erves
ons Johan, bisscop t'Utrecht, van den voerslaghe bleve, die
dese vorseide twe lude niet vertinsen en mochten ·na hoeren
goednncken, also dat ons Johan, bisscop t'Utrecht vorseid,
heren Burgheer uten Werde, seclaster tot Oudemunster. ende
heren Arnd van IJselstein, ridder, dochte, dat her Reynald,
greve van Ghelren ende van Sutphen, te eleine hadde voer
sinen cost, so mocht wij drie vorsereven dat vermeerren in
reden na onsen goedduneken ; maer waerd, dat dat ghelt soe
groet beliepe, dat ons drien seggheren vorseid docht, dat her
Reynald, greve van Ghelren ende van Sutphen, daer met redene
mede liden mocht, soe soude hi bliven aen sijn derdeel, sonder
enich meerdoen. aIse vorsereven is.
Ende alle dese vorsereven vcrwarden ghelove wij Johan,
bisscop t'Utrecht, ende wij Reynald, greve van Ghelren ende
van Sutphen vorsereven, met goeden trouwen voert te doen
ende voert te driven met ons ende met onse vrienden ende elc
onser op zinen, cost, sonder alrehande arghelist, In oercunde
des, so heb wij desen brief beseghelt met onsen seghelen.
Gheglieven te Swolle op sunte Odulfsdach int jaer ons Heren
dnsent drie hondert ende eenendertich.
Naar het origineel op perkament, waarvan de
zegels verdwenen zijn, in het Rijksarchief te
Utrecht, Archief der bisschoppen, charter No. 436.
Regest No. 666.

ZIJN DOOR DENRAADHUISBRAND VAN
1543 DE OUDSTE KAMPER ARCHIEF-
STUKKEN VERLOREN GEGAAN?
"Verg'ebens forsehen wir in den Zeitbüchern des frühen
Mittelalters nach dem Namen des Ortes, von dessen dasein
wir erst gegen die Mitte des zwölften Jahrhunderts sicbere
Kunde erhalten" , , , ,
Deze woorden, waarmede Lacomblet een artikelover de
oudste geschiedenis van Düsseldorf inleidt 1), zijn volkomen
toepasselijk op Kampen, wanneer wij slechts in plaats van 12e,
13e eeuw lezen.
Roe en wanneer zich in de marke van Kampen eene bevolking
van niet-landbouwers heeft gevestigd, wanneer en van
wien 2) deze vestiging stadrecht heeft ontvangen, is evenmin
bekend als het tijdstip, waarop Kampen eene parochie is geworden
en hoe en wanneer het kapittel van Deventer het
patronaatrecht over die kerk heeft verworven. 3)
Plotseling, nadat het te voren slechts enkele malen terloops
genoemd wordt, verschijut Kampen in 1266 4) als eene stad,
bestuurd door schepenen en raden, staande in handelsbetrekkingen
met Hamburg.
De oudste vermelding, die met zekerheid op het Overijs-
1) Archif für die Geschicbt.e des Niederrheins, Band III.
2) Meil bedenke, dat Kampen aan de Velmvsche zijde van den
Us el gelegen is en dat het heel goed kan hebben behoord tot den
"comitatus in terra Sallaudie", dien de bisschop in 1226 door aankoop
verkregen heeft. (Zie Bloet, Oorkondenboek van Gelre en Zutphen,
No 487, 488 en 495) Geeft de omstandigheid, dat de bisschop meende,
dat eene visscherf bij Kampen in dien koop begrepen was, niet eene
aanwijzing in die richting?
3) Dumbar (Kerkelijk en Wereldlljk Deventer I, blz. 349) deelt
mede ergens gelezen te hebben, dat bisschop Otto de Ile de kerk van
Kampen aan het Deventer Kapittel zou hebben geschonken.
'J Hamburger Urkundenbuch No. DOOXIII.

59
selsche Kampen 1) betrekking heeft, is, voor zoover ik heb
kunnen nagaan, die in eene oorkonde van 1227 2), waarin
bisschop Otto JI het recht van het Kapittel van Zutphen op
eene visscherij bij Kampen erkent.
Uit eene oorkonde van 1236, door Lindeborn medegedeeld 3),
blijkt, dat er te Kampen in dat jaar eene parochiekerk was
en uit de vermelding van "antecessores" van den toenmaligen
pastoor Ismahel is af te leiden, dat die parochie reeds eenigen
tijd bestaan had.
De parochianen worden "cives" genoemd, zijn dns vrijen
doch geen "opidani" . Daaruit en uit de omstandigheid, dat die
cives zelve optreden en niet door een stadsbestuur worden
vertegenwoordigd, zou af te leiden zijn, dat Kampen toen nog
geen stadrechten bezat,
Het stadrecht moet dan verleend zijn tusschen 1236 en 1248,
want in het laatstgenoemde jaar krijgen de bewoners van
Ommen .Jfbertatem talem, qualem oppidani nostri Daventrienses,
Swollenses, Campenses habeut' 4), Eene nauwkeurigere dateerlng
is met de thans bekende gegevens niet mogelijk.
Een "opidum" wordt Kampen genoemd in eene oorkonde
van 1260, waarbij de rechten en vrijheden van de bewoners
van Kamperveen door Hendrik van Vianden worden bevestigd 5) ..
Vóór het begin der 14e eeuw bemerkt men van Kampen
weinig'. Het archief bevat slechts een 9tal stukken, onder dan
1300, De beide oudsten van 1251 noemen Kampen niet; no. 3
is een 15e eeuwach afschrift van den stadbrief van Genemuiden:
1) Het Duitsche klooster Kamp komt meermalen in den vorm
"Campis" voor, Vandaar de vermelding door Moulin in zijne Kamper
kroniek (I blz. 77) van eenen abt van Kampen.
2) Sloet No 508, "pi cariam sive tractum aquarum apud Carupis".
8) BIz. 266 van de Keulsche uitgave van 1670.
4) Stadbrief van Ommen, afgedrukt op blz. 1 van het Stadrecht van
Ommen, uitgegeven in het Eerste deel, Achtste stuk van de Overijsselsche
Stad- Dijk- en' Markerechten.
5) Bekend in twee vidirnusbrieven, een van 1298 en een van 1309.
Naar den eersten uitgegeven door Mr. Nanninga Uitterdijk in deel VII
van de Bijdragen tot de Geschiedenis van Overijssel, blz. 251 j naar
den tweeden, door Racer in deel II zijner Overijsselsche Gedenkstukken,
blz. 191.

60
eerst de beide brieven van 1284, handelende over de weiden
en visscherijen om Kampen, hebben op de stad zelve betrekking.
Wanneer toe Boecop 1) ons de stadwording van Zwolle
beschreven heeft en met Kampen zal beginnen, zegt hij, dat
hij omtrent den oorsprong en oudste geschiedenis der stad niets
heeft kunnen ontdekken en hij wijt dit aan den raadhuisbrand
van 1543, waardoor een groot aantal stukken, geborgen in de
mede tot bergplaatsen ingerichte zitbanken der schepenkamer,
zou zijn verloren gegaan.
Deze verklaring voor het niet meer bestaan der oudste
bescheiden omtrent Kampen klinkt zeer aannemelijk. Door dien
brand zullen zeel' zeker een groot aantal, wellicht zeer belangrijke
stukken zijn verloren gegaan, doch dat toen de stadbrief
en andere bescheiden betreffende de oudste geschiedenis
van Kampen zijn te niet gegaan, is onjuist. Met zekerheid
kan uit thans nog aanwezige stukken worden aangetoond, dat
deze reeds vóór den brand niet meer bestonden.
In de eerste plaats is het reeds vreemd, dat wanneer die stukken
in 1543 eerst waren verloren gegaan, de in 1466 aangenomen
secretaris Jacob Bijndop ons in zijne kroniek "de Annalibus
quaedam nota"2) omtrent de oudste geschiedenis absoluut niets
weet mede te deelen. Zijne mededeelingen omtrent Kampen beginnon
eerst omstreeks 1400; vóór dat jaar geeft hij slechts
enkele grepen nit de algemeene en Bijbelscue geschiedenissen.
Op het Kamper archief is nog aanwezig een Privilegeboek"),
IJ Arend toe Boecop, Kroniek der bisschoppen van Utrecht, uitgegeven
door het Historisch Genootschap, Codex Diplomaticus, deel V,
blz. 216.
~) Onder dien titel uitgegeven door de Vereeniging tot Beoefening
van Overijsselsch Regt ell Geschiedenis.
sJ In den zomer vall 1920 eene oorkonde, dool' Bogerman in zijn
aanstonds te vermelden Repertorium aangehaald, willende raadplegen,
bleek mij, dat uit het Privilegeboek een aantal bladen misten.
Uiterlijk was daarvan aan het boek niets te bespeuren en daar
toevnlligerwijze op de laatste bladzijde voor de lacune eene oorkonde
eindigde en op de eerste bladzijde na de lacune eene nieuwe begon,
s het ontbreken van een aantal bladen aan de archivarissen bij het
bewerken der regesten voor de Registers van Charters en Bescheiden

UI
naar het schrift te oordeelen in het begin del' L5e eeuw aangelegd,
waarin afschriften van privilegien en andere belangrijke
stukken tot in het midden del' 16e eeuw zijn opgenomen.
Alle nog in originali aanwezige oorkonden uit de 13e en 14e
eeuw zijn opgenomen. Is het wel denkbaar, dat de eerste
samensteller juist de oudste stukken, wanneer zij nog' bestaan
hadden, zou hebben overgeslagen?
Uit het voorgaande kunnen wij reeds met zeer groote waarschijnlijkheid
afleiden, dat die stukken ten tijde van het aanleggen
van het privilegeboek en Bijndóps secretariaat niet meer bestonden
en deze waarschijnlijkheid wordt zekerheid wanneer
wij Boghermans Repertorium raadplegen 1).
Dl'. Reynel' Bogherman van Dokkum, secretaris van Kampen,
kreeg in 1541 opdracht van de stadsregeering om eene verzameling
van de stedelijke privilegien en rechten, die in allerlei
boeken en losse stukken verspreid stonden, en waarvan het
opsporen soms lastig en tijdroovend was, te vervaardigen.
Hij begon, zooals hij op het eerste blad mededeelt, dit werk
den 16 Juli ·1541 en voltooide het den 5 Augustus 1542,
ruim een jaar vóór den brand van het raadhuis.
niet opgevallen. De bladen XIII tot en met XLV, die blijkens de
inhoudsopgave van Bogerman hoofdzakelijk privilegien van Noorsche
vorsten moesten bevatten, bleken niet meer aanwezig te zijn. De
tegenwoordige archivaris, Mej. Weloker herinnerde zich eenige jaren
geleden een stuk van een perkamenten handschrift, dat juist dergelijke
privilegien bevatte en waarvan het formaat overeenkwam met
dat van het privilegeboek, te hebben gezien bij den heer Bondam te
Arriheru. 'I'erstond werden door haar pogingen .in het. werk gesteld,
om dit stuk voor het archief te verwerven en deze warden
dool' de bereidwilligheid van den bezitter met succes bekroond. Na
ontvangst van luit fragment, bleek het werkelijk een deel van het
Privilegeboek te zijn. Het bevatte echter niet alle mankeerende
bladen. Folio XXXVI, XXXVII en XLIVontbreken nog, terwijl
folio Xl.H slechts gedeeltelijk aanwezig is. Dit blad is door midden
gescheurd en de rechterhelft ontbreekt. Hoewel de aanwinst zeer belangrijk
genoemd mag worden, zijn el' geen onbekende stukken door
aan het licht gekomen.
1) Zie over Dl'. Reynel' Rogherman van Dokkum een opstel van
Mr. Nanninga Uitterdijk in het lOe stuk van deze Verslagen en Merledeelingen.

62
Het resultaat van zijn werk is ons bewaard gebleven in
eenen lijvigen foliant op papier, eenige honderden bladen
bevattende en gebonden in eenen fraaien lederen band met
overslag, die vroeger met een knip gesloten kon worden,
Hoewel meestal aangehaald als Repertorium, luidt de titel
van het werk: "Der stadt Campen privilegien, rechten, statuten,
plebiscieten, willekoeren, overdrachten, usancien ende gebruken,
uth diverse eude ouderscheidene stadtboeken, registers ende
brieven geaccordeert, verssmelt ende bijeengebracht van den
jare onsz heren Christi geboorte VIlle ende XV beghynnende
tot den jare XVe XL I inclusum".
De eigenlijke repertoria, waaraan het zijn naam ontleent,
vormen niet het hoofdbestanddeel van het werk, doch wel het
meest geraadpleegde 1).
Een beknopt overzicht van den inhoud moge hier volgen.
Blad 1 bevat eene voorrede 2) en eene "Invocatio ad Deum
pro adjutorio", waarop een aantaloorkonden uit de Stichtsche
cartularia, voor zoover deze op Overijssel, Groningen en Drente
betrekking hebben, volgen, gedeeltelijk van eene vertaling
voorzien 8).
Blad 32 en vlg. bevatten het "privilegie, dat keyser Karolus
magnus den Vriesen gegeven hefft anno acht hondert", terwijl
op blad 4 L het vredesverdrag van 13ï9 tusschen Gelre en het
Sticht begint.
Blad 46 tot en met 53 bevatten eene inhoudsopgave van de
privilegien, die voorkomen "int copienboek in holte myt roet
leer gebonden, in latijn", met welk copieboek het nog bestaande
Pri vilegeboek bedoeld wordt.
Onder het opschrift "Repertorium oft tabula van den vorsz.
privilegien . per A, B, 0, etc.", nader toegelicht door de
1) Tm' vergemakkelijking van bet gebruik zijn bij het begin van
ieder nieuwonderdeel aan het eerste blad kleine knopjes van gevlochten
perkament bevestigd.
2) Medegedeeld in het reeds aangehaalde opstel van Mr. Nanninga
Uîtterdijk over Begherman.
S) Die oorkonden zijn waarschijnlijk overgenomen uit een nog op
het Kamper archief aanwezig perkamenten handschrift. uit de l5e
eeuw, dat dezelfde stukken, die Bogherruan mededeelt, bevat,

63
woorden: "Repertorium van der stadt privilegien, staende int
copienboeck in holte gebonden in roet leer", volgt dan een
klapper op het Privilegeboek 1).
De nummering der bladen houdt daarna op. Na enkele
onbeschreven bladen vindt men vermeld: "Diversorum A.B.O.
Van allen privilegien ende diversen saken sal men vynden in
den III beken, genant Diversorum, dat een geteykent myt A,
dat ander myt B, dat lIlde myt O. Nota. Een generael remisserum
van al tgene in Diversorum tribus libris reperibile est,
sal men vynden int boeck daer 0 op staet, fol. OXXXVIrI,
post titulos dominorum" 2).
De drie genoemde boeken zijn nog op het archief aanwezig
en onder de namen Diverserum A, enz. bekend; de inhoudsopgave
beviudt zich in deel 0 op de aang-egeven plaats
Verder wordt het bekende Digestumvetus 8) vermeld als:
"Decretum dominorum. daer diverse' pieturen in staen" en omtrent
den inhoud van dat boek gezegd : "Repertorium, wat in
dyt vorsz. boeck mytten schilderijen staet, sal men vynden in
eodem libro folio CI".
Dan begint eene nieuwe afdeeling, waarvan de bladen genummerd
zijn van 1 tot en met 239, onder het opschrift:
"Rechten ende Statuten del' stadt Oampen, conoorderende
mit den' gemenen besereven keyserliken rechten" 4). Uit de
inleiding, lnidende: "Hyr beghint dat Gulden boeck fi) del'
1) De klappers zijn werkelijk goed bruikbaar De bevestigingsbrief
van Jan van Nassau van 1284, betreffende de weiden en visscherijen,
zal men vinden op Johan, op Nassau, op Broeken, op visscherij, op
St Nicolaasbroek
2) Eene lange lijst van titels, waarop de meest verschillende wereldlijke
en geestelijke heeren van allerlei rang recht hadden.
3) Met overneming van een aantal teekeningen gedeeltelijk uitge-
'geven in het Ie deel, lIe stuk der Overijsselsche Stad-Dijk- en Markerechten.
') Reeds op bet eerste blad van zijn werk deelt Bogberman hieromtrent
mede: "An elck statuyt int eynde sal men vynden allegationes
juris ende concordancien der keyserliken rechten ende wair op tselve
statuyt gevestigt enne fundeert is".
Dit gedeelte van bet werk verdient een riader onderzoek.
5) Het Gulden boeck is ruet het Boeck van Recbte uitgegeven in
het Ie deel, Ie stuk del' Overijsselscbe Stad-, Dijk- en Markerechten.

64
stadt Campen anno M lIreXXXIlIl ende ist yrste capitel int
XXXlIIIste blat ende wort oick genoempt die yrste brieff 1).
Hyr to voeren was, eude is noch, een oldt stadtboeck, in
pergament oick geschreven ende in holt gebonden, myt zwart
leer overtoghen, dat beghynt int yrste capitel ende derde blat:
In Godes namen, Amen. Wij scepenen ende raidt der stadt van
Campen", enz., leeren wij, dat het Guldenboek in 1334 en het
oude stadboek, waarmede het Boeck van Rechten wordt bedoeld,
in 1300 is aangelegd.
Dit deel van het werk beslaat 223 bladen. Op blad 224
moest het Waterrecht beginnen, doch de behandeling daarvan
is achterwege gebleven; wel zijn er 9 bladen voor open-
gelaten.
Verder vindt men dan de volgende inhoudsopgaven en klap-
pers, ieder een aanmerkelijk aantal bladen beslaande.
Ie. "Dit is een repertorium, anwijser offte tabula van del'
stadt Gulden Boeck van Campen, nae den litteren A. B. C, etc.,
ende mede van dit boeck." 2)
2e. "Repertorium, watter staet int olde stadtboeck, dair
'dat Gulden Boeck meestendeels nth gemaket is, ende is in
parkelment geschreven ende in holt gebonden myt een bruen
roet leer overtoghen, sonder crampen".
3e. "Dat hyr nae volget sal men vynden in der stadt grote
platte papyren boeck, dair op staet geschreven Collectorium et
de electione magistratns. Anno dusent Ille is die oldste data
in dyt boeck, folio leXXXVI,"
Aan het slot leest men nog eens: "Dit alle tsamen op sijn
litteren vorsz. zal men vynden als vorsz. is in Digesto vetert
off Collectorio veteri ende is dat grote, olde, platte, papyren
boeck myt een parkelrnenten ommeslach".
4e "Repertorium Digesti Novi, incipientis anno M lIIIe L in
vigilia nativitatis Johannis Baptiste".
1) Zie blz. 135 van de uitgave.
B) Bogherman bedoelt, dat dit een d ubbele klappor is, zoo wel op
het origineele Gulden Boeck, als op zijne verhandeling over dat boek
in de voorgaande bladzijden.

,
65
Hierop volgt: "Finis Intjus libri. Oompletus est anno
XVe XLII, Vta Augusti."
Opgemerkt dient nog te worden, dat zich tusschen 3e en 4e
eene opgave van muntwaarde, getiteld: "Payment nth ene olde
tolcedule" bevindt en dat bij de verschillende artikelen uit het
Gulden Boeck steeds op den rand wordt aangegeven in welk
punt en op welk blad van het Boeck van Rechten het zelfde
artikel te vinden is,
Het merkwaardigste nu is, dat alle boeken en bescheiden,
die Begherman kent, ook thans nog aanwezig zijn en dat zijne
beschrijving van deze stukken volkomen op hun tegenwoordigen
toestand past, behalve wat het Colleetorium betreft, "Dit boek
is ook thans nog wel groot en plat, doch niet meerin eenen
perkamenten band gebonden, De bladen van dit boek zijn dool'
water zwaar beschadigd en de randen grootendeels verdwenen,
terwijl zij door aan- en opplakken van stukken wit papier op
ongeveer gelijke grootte gebracht zijn, Van bijna alle bladen
ontbreekt het gedeelte, waar zich het nummer bevonden heeft -
de tegenwoordige nummering is van jongere dagteekening -
en deze liggen niet in de volgorde, die Begherman gekend
heeft. Vermoedelijk is dit boek bij den brand door vuur
en water beschadigd en heeft men bij het herstellen en op,
nieuw binden de oorspronkelijke volgorde der bladen niet meer
kunnen herstellen,
Of dit boek thans nog alle stukken bevat, die Bogherman
vermeldt, is mij onbekend; het onderzoek zon tetijdroovend
zijn,
Zijn er door den brand in 1543 stukken verloren gegaan,
dan zijn dit zeker niet zeer belangrijke, althans geen stukken,
die in den tijd van Bogherman van belang geacht werden,
geweest.
Duidelijk blijkt, dat ook Bogherman omtrent de eerste ge-
schiedenis van Kampen en het tijdstip der stadwording niets
wist. Zoo staat op den rand naast een pri vilege van Eric van
Noorwegen uit het jaar 1294-, afgeschreven in het pas teruggekregen
deel van het Privilegeboek, met de zeer kenbare
hand van Begherman geschreven: "Hyr uth blijeket dat
Campen was een stadt auno 1\1 Ile XCIIlIto" , terwijlook

66
in het Repertorium dergelijke aanteekeningen voorkomen.")
Dat verloren gaan der oudste stukken, waaronder behalve
de stadbrief zich ook de brief van Hendrik van Vianden, betreffende
de toewijzing van weiden en visscherijen, zal hebben
bevonden, schijnt reeds zeer vroeg geschied te zijn. Aan een
vergaan der stukken door den tand des tijds kan niet gedacht
worden; de magistraat zou dan zeker bijtijds voor een afschrift
of vidimus hebben gezorgd. Door een ramp, een brand of
overstrooming, zullen zij te niet zijn gegaan. Daar van 1300
af de privilegebrieven vrijwel volledig bewaard zijn gebleven,
moet dit vóór 1300 hebben plaats gevonden, zelfs zou ik
nog eene schrede verder willen gaan en die gebeurtenis vóór
1284 stellen.
De woorden van de beide bevestigingsbrieven van Jan van
Nassau doen het weliswaar voorkomen, als of die brief van Hendrik
van Vianden nog bestaat, doch eene aandachtige lezing van die
stukken wekt daaromtrent twijfel. Afgezien nog van de omstandigheid,
dat de vroegere brief niet, zooals gewoonlijk geschiedde,
in zijn geheel wordt overgenomen, wekt de inhond
den indruk, dat men niet precies wist, wat in dien brief
gestaan heeft en dat men uit zijne herinnering eenige punten
heeft opgenomen. Men wist, dat de brief van Hendrik van
Vianden was, doch den juisten datum kende men niet. Men
herinnerde zich, dat er cene jaarlijksche erfpacht van 5 solidi
moest betaald worden en dat er zegels aan gehangen hadden
van verschillende autoriteiten. Die bijzonderheden worden vermeld,
doch de omschrijving van de weiden en visscherijen is
1) Bogherman was sterk in het maken van marginale aanteekeningen.
In bijna alle registers treft men die aan. Soins blijkt daaruit,
dat de naijver tusschen de steden onderling ook al betrekking had
op hare beweerde oudheid. Zoo schrijft Bogherman bij het privilege
van Koning Zwentibold van 896 betreffenàe tol vrijheid van de
Utrechtsche kerk in Deventer en Tiel (Muller, Het Oudste Cartularium,
blz. 18) ter hoogte van de woorden "in Daventria villa" met blijkbare
voldoening de woorden: "Deventer een dorp I", terwijl naast de
woorden "in villa Groninga nuncuputa", voorkomende in het "Praecepturn
Heinrici IIII de Groninge sub Beruoldo" (Muller, liet Oudste
Cartula rium, blz. 84) staat: "Groeningen was noch een dorp Ao MXL.

67
al zeer vaag. Slechts één naam, dien van het St. Nicelaasbroek
wist men nog; verder volstaat men met de weinig zeggende
omschrijving, dat het broeken, weiden, hooilanden en visscherijen
waren, die om de stad lagen, Ook de woorden "ac ceteris"
in den tweeden brief wijzen er op, dat men niet meer volledig
op de hoogte van den inhoud was.
v. E. v. D. V.

DE OM'VENTELING TE DEVENTER
IN 1795.
Op de Deventer Athenaeum-Biblietheek bevindt zich een
Handschrift waarin de heer Ooenraad Alexander J ordens heeft
opgeteekend,- wat hij als oogg-etuige gezien en mede beleefd
heeft in zijn vaderstad Deventer gedurende de maand Januari
van 1795.
Het is miuder geschikt. om in zijn geheel te worden afgedrukt;
maar de feiten, daarin vermeld, zijn, voor zoo vel' ik weet,
nergens zoo uitvoerig medegedeeld en verdienen daarom wel
voor de vergetelheid bewaard te blijven. Aan de opteekeningen
van den Heer J ordens is mitsdien het volgende ontleend.
In de allereerste dagen van Januari 1795, toen de Fransehen
onder Pichegru reeds een eind ver ons land waren binnenge-
drongen, bespeurde men ook te Deventer, dat de Engelseli-
Hanuoveraansch- Hessische hulptroepen der Republiek, zich niet
bij machte rekenende om den vijand te weerstaan, uit het
midden des lands veiligheidshalve naar de IJsselstreken terug-
trokken. Weldra passeerden dan ook 200 legerwagens met
hunne veldsmederijen en artillerietrein den IJsselkant te Deventer
op weg naar Twenthe. Bijna gelijktijdig' verschenen ver-
scheidene corpsen lichte troepen te Wilp, onder anderen het
Corps artillerie velante van den Prins de Rohan, die zijn
hoofdkwartier vestigde op het buitengoed "het Zand" van den
Heer Budde, en wiens roodgerokte manschappen met zulk een
. ongeloofelijke snelheid hunne manoeuvres met de kanonnen
verrichtten en van hunne paarden op- en afsprongen, dat het
meer op een voltigeerspel, dan op een militaire exercitie geleek.
Hierna kwamen de krijgstroepen der Engelschen, Hannoveranen
en Hessen, door cavalerie geëscorteerd, Deventer binnen, en
werden bij onderscheidene burgers in de stad gehuisvest. Vluch-
tende troepen van allerlei wapenen, in uniformen van allerhande

69
conleuren. waaronder infanteristen, die er zeer smerig uitzagen,
en Berg-Schotten ten deele zonder broeken, volgden nu, zoodat
cie stad en de omtrek spoedig met eenige duizenden militaireu
opgevuld waren, Wagens en paarden bleven in den barren en
strengen winter dag en nacht onder den blauwen hemel staan,
en wegens de schaarschheid van brandstoffen werden op
de Worp banken en omheiningen afgebroken en boomen
omgehakt, terwijl de wapenknechts in de tuinhuisjes een
onderkomen zochten, Sommigen hunner, alsook verscheidene
paarden, stierven van koude en ongemak en door ouvoorzichtigheld
brandde het fraaie koepeltje van de Wede, Pieterman
geheel af, Ook in de stad ontstond brand in het huis van
den Heel' Hagedoorn aan den Berg' en in het Stadswijnhuis,
die echter beide spoedig gebluscht werden. Door de vele
vuren was het 's avouds op den Brink bijna dag, Toen
de ziekenwagens van het Engelsche hospitaal een aantal
patiënten in de stad hadden gebracht, werden cleze op de
Burgerwacht, in de 'Vaag, het Stadswerkhuis en in de in 1787
geruïneerde woning van Professor A, F, vau der Mark onder,
gebracht, Met wie reeds op de wagens of in de voornoemde
huizen stierven werd op barbaarsche wijze gehandeld, Als
krengen van beesten werden zij door hun landgenooten buiten
de deur gesmeten; eenige deoden werden op zekeren avond op
het plein of. balcon del' Burgerwacht neergeworpen; 's nachts
stijf bevroren, stroopte men 's morgens hun de kleeren af, als
van een aal het vel. In het Werkhuis wierp men een lijk op
de bleek en, 's avonds geen zitbanken hebbende, sleepte men
den stijf geworden Engelsclunan weer naar binnen en ging in
een rei op hem zitten, Op een kar werden de dooden,
soms in opene kisten, naar de kuilen vervoerd waarde
vilder zijn paarden en beesten placht te begraven. Inmiddels
werden door de terugtrekkende troepen in den omtrek het
huis te Voorthuizen en te Millingen leeggeroofd en verbrand,
het Loo uitgeplunderd en de kostbaarste tapijten voor dekkleeden
del' paarden gebruikt, terwijl het Zwaantje, het Wezeveld
en cie Kolkhof van den oud-burgemeester Heselenberg
hetzelfde lot ondergingen. Deventer werd dool' vluchtelingen
overstroomd en had eenige dagen lang meerdan 6000 Engel-

70
schen ingekwartierd, en een menigte vee, aan de boeren
ontroofd, werd door de stad gedreven. Het huis van den heer
J ordens moest, evenals dat van meer anderen, als stal dieast
doen, terwijl de Oommissartsgeneraal van den Engelschen koning,
Brook Watson, met zijn geheele gevolg bij hem werd ingekwartierd.
't'Vas een zeventig-jarig man, oud-admiraal en Pair
van Engeland, maar een wellevend en goedhartig persoon, zeer
vriendelijk jegens de kinderen van den heel' J ordens, dien hij
nog een grooten dienst bewees, Een Hessisch officier toch had
den beer Jordens gelast zijn buitengoed, de WeeIe, voor hem en
de zijnen in orde te brengen en voor het noodige voor een goeden
tafel te zorgen, Maal' de Engelsche Commissaris-generaal zond
den koetsier van den heer Jordens te paard naar den Hes om
hem te laten weten, dat hij' uit het buitenverblijf had te
blijven. Niettemin bracht de inkwartiering hem groeten last,
Want al aten de Engelschman en zijn secretaris in het Wijn,
huis, zijn gevolg kookte en braadde in diens voorkamer, zoodat
in vergelijking daarmede, het vuilste logement zindelijk mocht
genoemd worden,
Het ergst echter leden door de aankomst en het verblijf der
Engelsehen de kerken, die men genoodzaakt werd te openen,
De Groote en de Bergkerk werden in paardestallen en de
Fransche, dat is de Broerenkerk, in een victualiemagazijn
herschapen, waarin de zakken met beschuit zelfs den hemel
of het klankbord van den predikstoel bedekten, Weldra begon
men in beide eerstgenoemde kerken de banken en gestoelten
af te breken, tegen de pilaren vuren aan te leggen en om er
den rook en de walm te doen uittrekken, de glasruiten stnJkte
schieten, Er was welhaast geen magistraatsgestoelte, geen koorhek,
geen predikstoel meer te vinden, Ook de graven werden
geopend 0111 de kisten als brandhout te kunnen gebruiken, en
de bekkenelen lagen hier en daar verspreid op den grond, In
de Bergkerk werd de Armenkas opengebroken, de bekers en
schotels voor het avondmaal werden vertrapt en in beide kerken
lagen een menigte doode paarden, Het leek wel of de gebouwen,
gesticht tot Gods eer, door Orauje's hulpbenden herschapen
waren in holen tot uitoefening van het geweld des Duivels,
Troepeu, die na eenige dageu inkwartiering weer vertrokken,

7l
werden spoedig door andere vervangen, Ook nu kreeg de heer
Jordeus zijn deel aan de inkwartiering in den persoon van
den Engelschen kapitein van de Koninklijke Guarde, Murray,
een jong, vrijwelopgevoed man, en zes Hannoveraansche soldaten
met een hunner waschvrouwen en drie gevluchte Velper
boerinnen, die echter den volgenden dag weer vertrokken,
Kort daarop verscheen de achterhoede derterugtrekkende
troepen, Engelsche dragonders en huzaren van Hompesch;
maal' gelukkig waren 1000 man Hessische infanterie enkele
dagen vroeger van Zutphen binnen Deventer gekomen, over het
geheel geschikte lieden, wiel' generaal, dool' een sterke wach t
aan den IJsselkant, het binnendringen van de zooeven genoemde
Engelsche cavalerie belette, Daarover verwoed, begon deze nn
alles aan de overzijde derrivier te plunderen en te vernielen
en staken zij de kapitale herberg "de nieuwe Strookap", even
over de Langebrug. in brand, waar de door hen geplaatste
voorposten verhinderden dat men tot bluseching kon komen
toeschieten, Maal' eindelijk trokken allen, ook de Hessen af,
Van de komst der Fransehen hoorde men evenwel nog niets,
daar alle postroutes gestremd waren en bijna alle correspondentie
afgebroken was,
Inmiddels had de patriotisch-gezinde partij onder de Deventersche
burgerij niet stil gezeten en in 't grootste geheim de
noodige maatregelen genomen om, als het goede oogenblik
daarvoor zou zijngekomen, ook hier de omwenteling tot stand
te brengen, In dell vroegen Maandagmorgen van 2 Februari
1795 was dat oogenblik daar, De partijgenooten werden gewaarschuwd
om gewapend aan het koffijlmis van Siebers achter
de Waag te verschijnen en Illet de Fransche nationale cocarde
voorzien vertoonden zij zich op straat, De jonge Heyligers
aie, daarmee getooid, door de voornaamste wijken der stad had
gereden, had daartoe reeds het sein gegeven, en nu begaf
men zich, van een aantal jongelieden te paard in huzarenuniform
vergezeld, naar het genoemde koffijhuis. Van hier trok
het Comité-revolutionair, na vooraf Raad en Gemeente verzocht
te hebben op het Raadhuis te vergaderen, derwaarts.
Burger H. van Marle, weleer predikant te Delft, las daar in de
Raadskamer een stuk voor, waarin de aftreding' der in 1787

72
op het kussen geraakte Regenten geëischt werd, Deze begrepen
dan ook, dat zij moesten heengaan en dropen beschaamd af,
zonder dat hun echter met woorden of daden 'eenige beleediging
werd aangedaan; geheel anders dus, dan toen op den beruchten
Donderdag 20 September 1787, de toen zittende patriotische
Regenten door een opgeruid gepeupel met publiek geweld van
hunne kussens waren gejaagd en daarna aan allerlei beleedigingen
waren blootgesteld, terwijl plundering' en ruineering
van hunne bezittingen dag aan dag plaats had,
Toen de heeren van den Raad en de Gezworen Gemeente
het Raadhuis hadden verlaten, werd daar de Nationale vlag
van het balcon uitgestoken, Gelijktijdig trad het Comité
revolutionair naar buiten en las burger van Marle aan
de in grooten getale toegestroomde menigte een proclamatie,
met betrekking' tot de omzetting del' stedelijke regeering,
voor, Een algemeen ,.Hoezee I Vivat de vrijheid! was daarop
het antwoord, terwijl de gewapende burgers hunne hoeden
op de bajonetten plaatsten en omboog hieven, Even daarna
verschenen de nieuwaangestelde Representanten op het
balcon en na hen de jonge commandant Heyligers, Het
vreugdegejuich werd geruimen tijd voortgezet onder het
spelen der klokken, en alzoo verliep alles in goede orde,
De omwenteling' was te Deventer zonder hnlp del' Fransche
troepen tot stand gebracht,
Eerst den volgenden dag kwamen 300 Franscue huzaren in
vollen ren de Langebrug over en rukten dool' de drie IJsselpoorten
de stad binnen onder 't gejuich van honderden menschen,
Zij werden bij de burgerij ingekwartierd, de jeugdige generaal
Regner met zijn Aide-de-Oamp bij den heer Jordens. Twee
dagen later kwamen nog twee regimenten Fransche infanterie
met een flink corps muzlkanten de stad binnen,
En nu moest de Vrijheidsboom worden geplant, waarvoor
reeds de noodige toebereidselen waren gemaakt, Op Donderdag
5 Februari des uamiddags begaf zich daartoe de nieuw aangestelde
gewapende burgerij van het Groote Kerkhof nMI'
den Brink en een half uur later volgde een in deze orde
opgestelde stoet, bestaande uit:
1°, het corps jonge burgers te paard in hnzarenuuitorm ,

73
2°. de viel' nieuwaangestelde beden, dragende de roeden
der Justitie;
3°. de oudste dochter van den Burger-representant Oost,
hebbende in de eene hand een speer, waarop een roode
Jacobijnen-muts, eu in de andere een driekleurige driehoek,
als zinnebeeld van vrijheid, gelijkheid en broederschap;
4°. de Municipaliteit of Burger-representanten Illet hunne
drie aangestelde nieuwe secretarissen Cramer, G.• T.
Jacobson en H. J. Jordens;
5°. een kapitale troep Fransche muzikanten;
6°. de jongste dochter van Mevrouw de Weduwe Jordens,
dragende een groote Jacobijnen-muts, die op den Vrijheidsboom
gezet moest worden;
7°. de oudste dochter van Burger Westenenk. dragende de
Nationale vlag;
8°. de oude, bevende grijsaard Rensen, omringd door vier
kindertjes, die gebroken ketenen in hun handjes droegen,
ten bewijze der nu geëindigde slavernij, welke ketenen
in de kuil, waarin de Vrijheidsboom stond opgericht te
worden, geworpen zouden worden;
gO. een rei van meer dan honderd jonge meisjes, van
allerlei stand en rang, in het wit gekleed met nationale
cocarden en linten versierd, tusschen hunne handen een
guirlande houdende, die om den boom geslingerd moest
worden;
10°. een detachement Fransche huzaren.
Toen· deze stoet op den Brink was aangekomen, werd de
Vrijheidsboom statig opgeheven en vastgezet, onder een superbe
muziek en het gestadig gejuich der samengevloeide menigte.
Vervolgens werd de gewone rondedans om den boom verricht
en door den secretaris G. J . .Tacobson een korte toespraak tot
den alhier commandeerenden Franschen officier gehouden. De
stoet ging daarna weder terug naar het Stadhuis, al waar dool'
de jonge meisjes de rondedans in de groote zaal herhaald werd
en verder alles in de beste orde afliep.
Korten tijd hierna gaven de alhier in garnizoen zijnde Fransche
officieren een festijn en bal op het Stadhuis, dat vroolijk en

74
vriendelijk tot in den morgen voortduurde, maar door het
spoedig vertrek dertroepen niet meer dool' de burgerij met
een soortgelijk feest beantwoord kon worden.
De heel' C. A. .Jordens deelt teil slotte nog mede, dat de
continueele inkwartiering op zijn buitengoed daaraan geen
aanmerkelijke soliade had toegebracht, maar alleen de fraaie
eikenboomen aan de allee langs den Zutphensehen weg te
Gorsel meerendeels waren omgehakt.
/'
J. C. VAN SLEE.

EEN GEDENKPENNING DER
MUNSTERSCHE WEDERDOOPERS
VAN 1534.
In mijn opstelover "de Doopsgezinden te Deventer van
1533 tot het einde der 18de eeuw" (Doopsgez. Bijdrag. 1919)
'deelde ik uit het Sententieboek der Stad Deventer mede, dat
een der in 1535 uit Munster afgezondenen, om de "Bundgenoaten
Christi" op te wekken zich onder "dat Panier der
götlicken gerechtichelt,' dat de Heer "wil doen flieghen" op
te maken, "een keten om den .hals hadde, myt vyf schildekens
mit die Wapenen van Munster, Wesel, Deventer, Amsterdam
en Lon(den)."
Ik herinnerde mij jaren geleden een soortgelijk voorwerp
gezien te hebben op het stadhuis te Weesp, waarvan de toenmalige
secretaris mij zeide, dat het' afkomstig was van de
Mun tersche Wederdoopers. Slechts ten deele bleek mij dit
juist te zijn, toen ik onlangs in de gelegenheid was bedoeld
voorwerp nog' eens in oogenschonw te nemen. De Directeur
van het Rijksmuseum, de heer Van Riemsdijk, had het als
een insig-ne of keten van een gildemeester aangeduid en ook
op de zes daaraan hangende schildjes wareu andere wapens,
dan die der vijf bovengenoemde steden aangebracht. Aan een
herkomst van de Munstersche Wederdoopers viel dus moeilijk
te denken. El' bevond zich evenwel daarnaast een gedenkpenning,
die ervan gescheiden is, maar vroeger, schoon ten
onrechte, aangehangen schijnt geweest te zijn, die wel van de
Munstersche Wederdoopers afkomstig' is. De inscripties laten
daaraan geen twijfel over,
Zij heeft een middellijn van nagenoeg 6 centimeter en is
van een koperachtig metaal. Aan den bovenrand bevindt zich
een oogje en daaraan een gedeelte van een ketting met een
toegebogen haak,

76
Op de voorzijde staat in den buitensten cirkelrand te lezen:
"we nicht gebore' is uth de wate' un' geiste mach"
terwijl de binnen cirkelrand de woorden bevat:
"nicht ingain - dat wort is fleish geworden un wanet in uns."
De bij "mach" en nogmaals bij "nicilt ingain" afgebroken
zin, wordt aan de keerzijde voortgezet, waar men leest:
"int rike godes ein koninck uprecht ove'ral."
In een tweeden cirkelrand vindt men:
"ein Godt ein gelove ein doepe",
en in het midden:
,,1534 tho muns ter".
Het. te Weesp voorhanden exemplaar is ongetwijfeld een
dier gedenkpenningen, die Jan van Leiden in 1534 liet slaan
en. om hunne groote zeldzaamheid alleszins merkwaardig zijn.
Het komt mij niet onwaarschijnlijk voor, dat zulk een gedenk-

77
penning ook gehangen heeft aan den keten, die een del' naar
Deventer gezonden afgevaardigden uit Munster om den hals droeg.
Dr. Georg Tnmbült deelt ons in zijne monograpbie "Die
Wiedertaüfer" (S. 81) mede, dat een stempel, waarmede deze
gedenkpenningen geslagen zijn, zich nog bevindt in het
slot Pürglitz in Bohemen van vorst Fürstenberg. Maar niet
alle waren geheel aan elkander gelijk. Zij behelzen niet steeds
dezelfde inscripties, korten de woorden en zinnen soms anders
af en vertoonen wel eens een verkeerde letter.
Zoo is het met een gedenkpenning, voorhanden in het. vorstelijk
Muntkabinet te Donauschingen, die Tumbült afdrukte (S. 72).
Op de voorzijde staat in het midden:
"dat wordt is fleis geworden u[nd] warnet] un[tel'] uns 1534".
en daarom heen:
"so mach he gades rike nicht schei".
Aan de keerzijde leest men in den buitensten rand:
"et si dat i madt upt nie gebare[n] werde]n]",
in den binnencirkelrand :
"ein her ei[nJ gelov[e] ein doep",
en in het midden:
"tho munster."
Het stempel was blijkbaar vrij gebrekkig, daar op de voorzijde
"schei" staat in plaats van "sehen" en op de achterzijde
"madt" voor "mach".
Ook in het Koninklijk Muntkabinet te Berlijn bevindt zich
er eene (Tumbült S. 71), wel met dezelfde inscripties als
op het Weesper exemplaar, maar sommige letters zijn daarop
anders geplaatst, zoodat ook hiervoor een ander stempel is
gebruikt. Tumbült drukt (S. 68 en 70) nog een tweetal gouden
ketens af, waaraan ook Munstersche gedenkpenningen haugen,
de eene in bezit van graaf von Merveldt, de andere behoorende
aan Freiherr von Heereman, beide te Munster. Z~j hebben
gelijksoortige opschriften.
Overgebleven uit de dagen, waarin de pronkzieke en prachtlievende
Jan van Leiden er op uit was zijn koningstroon allen
luister bij te zetten, is, evenals de andere, het Weesper exemplaar
een merkwaardig historisch gedenkstuk nit een tijd,

78
waarop met zoo bitteren ernst Hamerliugs woorden van toepassing
zijn.
Grosz ist die Zeit und gewaltig; doch wehe, wenn unsere
Herzen rein nicht sind: wie sollen im riesig:en Kampf wir
bestellen?
J. C. VAN SLEE.
DIEPENVEEN, November 1920.

SCHEPENEN, RADEN EN GEZWOREN
GEMEENTE TE DEVENTER VAN 1787-1795.
Dumbar geeft in zijn Kerkelijk en Wereltlijk Deventer
(DeelI pag. 70-153, Deel II pag. 184-213) lijsten van
de leden van de magistraat en van de gezworen gemeente tot
en met het jaar 1786. Ik meen, dat het van genoegzaam
belang is deze lijsten tot 1795 te completeeren. Immers juist
in deze jaren valt de beslissing in den strijd tnsschen Oranjegezinden
en Patriotten voorloopig ten gnnste van eerstgenoemden
nit en het spreekt van zelf, dat te Deventer, waar de strijd
zeer hoog liep, deze uitkomst zich in de lijsten weerspiegelt.
Reeds bij de Petrlkeur van 1783 was burgemeester Everhard
Herman Putman, een van de vurigste Oranjemannen te Deventer,
niet herkozen. De Prins, die de approbatie vau de keur der
gezworen gemeente had, maakte in datzelfde jaar bezwaar
tegen de keuze van Hendrik Budde en A. G. Besier als
gemeenslieden in de Engestraat en Overstraat en benoemde
daarvoor in de plaats Abraham van Suchtelen en Joan Hagedoorn.
Beide heeren bedankten evenwel voor de eer en nu geeft de
Prins bij schrijven van 22 Maart 1783 nadere approbatie op
de keur tot herstel van rust en eendracht.
In 1~87 valt de keus in zeer woelige dagen. De twisten
over de wijziging in het . regeeringsreg'lement tusschen de
patriotten en de over het algemeen Oranjegezinde gilden badden
in J anuari de patriotten genoodzaakt de hulp van het vrijcorps
in te roepen om den toestand baas te blijven. Op 22 Februari
werden de Oranjegezinde burgemeesters G. G. J. van Suchtelen,
S. de Schepper, W. A. Eekhout, J. L. Bosc de la Calmette
en Joan van Suchtelen niet herkozen maar door vijf onvervalschte
patriotten vervang-en n.l, de Heeren G. J. Dumbar,
G. J. Jacobson, A. G. Besler, J. J. Bannier en A. Vijfhuis.
De vroedschap was thans zuiver uit patriotten samengesteld.
Maar de vreugde zoude van korten duur zijn. Den 13 September

80
1787 trokken de Pruisische troepen ons land binnen en
20 September brachtten 24 Pruisische ruiters onder bevel van
den luitenant Krofft de ommekeer te Deventer te weeg. Nog
dienzelfden dag werd de magistraat door een oranjegezinde
vervangen. Bij missive van 25 Sept. 1787 werd de gedane
keus door den Prins goedgekeurd, "zullende de Regeering van
UE. stad volgens voornoemde keure aan blijven, van nu af
aan tot Petri 1789". Het nieuwe college van Schepenen en
Raden bestond voor een deel uit leden van de oude regentenfamilies;
meer naar den geest des tijds waren ook een paar
vertegenwoordigers van de gezeten burgerij er in opgenomen
als de apotheker Middelburg en de lakenkoopman Noordink.
De nieuwe gezworen gemeente was geheel van karakter veranderd.
Werd de vroegere in hoofdzaak gevormd door leden
van de regeerende klasse, thans waren het, op enkele uitzonderingen
na, personen uit den middenstand, leden van de
gilden; juist deze klasse was hoofdzakelijk oranjegezind, of
beter gezegd behoudensgezind, omdat zij bij een patriottische
orde van zaken vreesde voor het toekennen van gelijke rechten
aan de Katholieken, die zij buiten de gilden wenschten te
honden.
Na deze korte inleiding kunnen thans de lijsten volgen:
1787
Schepenen
Gerrit David .Iordens D.
Willem Herman Cost D.
Bartold Jan IJssel de Schepper D.
Joachim Willem Hagedoorn D.
Damiaan Joan van Doorninck D.
Arnold Jacob Weerts D.
Jacob Joan Fockink D.
Gerhard Jacob Dumbar D.
Coenraad Alexander J ordens D.
Jan Willem TichIer D.
Joan Damian van Duren D.
Coenraad Willem Sloet D.

81
Raden
Gerhard Joan Jacobson D.
Augustijn Gerhard Besier D.
Jan Jellis Bannier D.
Adam Vijf huis D.
20 Sept. 1787-22 Februari 1789
Schepenen.
Everhard Herman Putman D.
Gijsbert MiddelbUl'g.
Gerhard Anthony Menninck D.
Andreas le Cavelier D.
Joan Eylard Borgerink D.
Albertus 'I'heodorus Hartkamp.
Jan Louis Bosc de la Calmette D.
Abraham Hendrik van Suchtelen D.
Joan van Suchtelen.
Philip Winold Noordink.
Wijer Anthonij Eekhout D.
Gerhard Gisbert Joan van Suchtelen D.
Raden.
Joan Jacobson D.
Barthold de Schepper D.
Henrik Rag-edoorn D.
Johan Diederik Troulja D.
1789
Schepenen.
Everhard Herman Putman D.
Gerhard Anthonij Menninck D.
Joan Eylard Borgerink D.
Jan Louis Bosc de la Calmette D.
Joan van Suchtelen.
Joan Jacobson D.
Philip Winold Noordink.
Barthold de Schepper D ..
Wijer Anthonij E.ekhout D.

82
Henrik Hagedoorn D.
Johan Diederik 'I'roulja D.
Arend Willem Heselenberg.
Raden
Albertus 'I'héödorus Hartkamp.
Abraham Hendrik van Suchtelen D.
Gijsbert Middelburg.
Andreas le Cavelier D.
1790
Schepenen.
Everhard Herman Putman D.
Gijshert Middelburg.
Gerhard Anthony Menninck D.
Andreas le Cavelier D.
Joan Eijlard Borgerluk D.
Albertus 'I'heodorus Hartkamp .
•Tan Louis Bosc de Ia Calmette D.
Abraham Hendrik van Suchtelen D.
Joan van Suchtelen.
Philip Winold Noordink.
Wijer Anthonij Eekhout D.
Johan Diederik Troulja D.
Raden
Joan Jacobson D.
Barthold de Schepper D.
Hendrik Hagedoorn D.
Arend Willem Heselenberg.
1791
Schepenen.
Everhard Herman Putman D.
Gerhard Anthonij Menninck D.
Joan Eijlard Bergerink D.
Jan Louis Bosc de Ia Calmette D.
Joan van Snchtelen.

83
Joan Jacobson D.
Philip Winold Noordink.
Barthold de Schepper D.
Wijer Anthony Eekhout D.
Henrik Hagedoorn D.
Johan Diederik Trouljá D.
Arend Willem Heselenberg.
Raden.
Gijsbert Middelburg.
Andreas le Cavelier D.
Albertus 'I'heodorus Hartkamp.
Abraham Hendrik van Suchtelen D.
1792
Schepenen.
Everhard Herman Putman D.
Gijsbert Middelburg.
Gerhard Anthony Menninck D.
Andreas le Cavelier D.
Joan Eylard Borgeriuk D.
Albertus Theodorns Hartkamp.
Jan Louis Bosc de Ia Calmette D.
Abraham Hendrik van Suchtelen D.
Joan van Suchtelen.
Philip Winold Noordink.
Wijer Anthony Eekhout D .
•Johan Diederik Troulja D.
Raden.
Joan Jacobson D.
Barthold de Schepper D.
Henrik Hagedoorn D.
Arend Willem Heselenberg.
1793
Schepenen.
Everhard Herman Putman D.

84
Gerhard Anthonij Menninck D .
•Toan Eylard Bergerink D.
Jan Louis Bosc de la Calmette D.
Joan van Suchtelen.
Joan Jacobson D.
Philip Winold Noordink.
Barthold de Schepper D.
Wijer Anthony Eekhout D.
Henrik Hagedoorn D.
Johan Diederik Troulja D.
Arend Willem Heselenberg.
Raden.
Jan Loman.
Andreas le Cavelier D.
Albertus 'I'heodorus Hartkamp.
Abraham Hendrik van Suchtelen D.
1794.
Schepenen.
Everhard Herman Putman D.
Jan Loman.
Gerhard Anthonij Menninck.
Andreas le Cavelier D .
•roan Eilard Borgerink D.
Albertus Theodorus Hartkamp.
Jan Louis Bosc de la Calmette D.
Abraham Hendrik van Suchtelen D.
Joan van Suchtelen.
Philip Winold Noordink.
Wijer Anthony Eekhout D.
Johan Diederik Troulja D.
Raden.
Joan Jacobson D.
Barthold de Schepper D.
Henrik Hagedoorn D.
Arend Willem Heselenberg.

Adam Persoon.
Gerhard Slichtenbree.
Everhard Herman Putman.
Gezworenen Gemeente.
1787.
Waterstraat.
Gerhard Antonij Menuinck. Joan Derk Hagedoorn,
Joan Eilard Bergerluk. Pieter Queysen.
Martiuus v. Doorninck. Jacobus Terpstra.
85
Polstraat.
Johan Weerts.
Bartold de Schepper.
Lambert Bannier.
Joan Casper Lemker,
Norenbergstraat.
Ledewijk v. Eyll Ribbins.
Abraham Hendrik v. Snchtelen. Joan Jacobson.
Wolter Herman van Hoëvel.
Engestraat.
Hendrik Hagedoorn J. F. Jan Hendrik Jacobson.
Willem Gijsbert Lernker, Wilhelm Umbgrove.
Gerard Cornelia Schouten Hendrik, Budde.
v. Cleeff.
Berend Elias Dapper.
Bisschopstraat.
Arnold van Suchtelen Am. F.
Gerhard Willem Jacobson. Gerrit de Schepper.
Alexander v. Suchtelen. Herman Jan lordens H. W. F.
Joan Dapper.
Antonij Klopman.
Rudolph Iordens,
Hendrik Hagedoorn H.F. H.N.
Christiaan Slichtenbree.
Jacob v. d. Graaff.
Joan v. cl. Plas Bouwmeester.
Herman Vijflmis.
Adriaan Cock.
Overstraat.
Georg v. Hemelt.
Otto Nicelaas Westenenk.
Bergstraat.
Assenstraat.
Gerhard Schimmelpennink
Gerhz.
Willem Laurens Storm van
's Gravenzande.
Derk v . d. Wijck.

Barthold de Schepper.
Adriaan v. Dalen.
Derk Abbink.
20 September 1787-22 Februari 1789.
Jan Vnnderink.
Anthony Lentink
Arend Willem Heselenberg.
Polstraat.
Noren bergstraat.
Jan Vierink.
Abram Rijks,
J an Holterman Alberszcon.
Jan Jeronimus Hartman. Herrnannus Hoekers.
Hendrik ten Harmsen. Hennaanus Hagens,
Hermanns ten Cate. Zwier ten Voorde.
Derk Nijland.
Jan Jacobus Horsman.
Egbert Middelburg.
Bisschopstraat.
Arnold v, Suchtelen Arnoudsz. Berend Willemse.
Jan Loman. Hermanns ten Harmsen.
Derk Hendrik Snel. Reind Oosterhoff.
Albert Knit.
Willem van Breen.
Hendrik Heidentrijk.
Hendrik Middelberg.
Jan Bos.
Hendrik Raland.
Willem Scholten.
Willem Brandenburg.
Berend Winoldi.
86
Waterstraat.
Engestraat.
Overstraat.
Bergstraat.
Assenstraat.
Ooenraad Bax.
Hendrik Jan van Houten,
Antony Cruisweg.
Adriaan van Steenbergen.
Jacobus Tange v. Velsen.
Jan van der Sauw,
Jail' Hendrik Beekman.
Peter Zickler.
Gerrit Overweg.
Berend van Koningsvelt.
J an Holterman Gerritsz.
Albertus Lammers.
Hermarmus v. GOOI'.
Jan Weyenberg.
Dirk Jan Keusekamp.

87
In de gezworen gemeente kwamen .tot 1795 de navolgende
veranderingen:
1788 Bisschopstraat, Heimerich Jan Kronius in plaats van
Hermanus ten Harmsen.
1789 Polstraat, Antony de Schepper in plaats van Barthold
de Schepper.
Engestraat, Steven Bastiaan in plaats van Egbert Middelburg.
Overstraat, Jan Lammers .Hz. in plaats van Jan
Hendrik Beekman.
Assenstraat, Abraham Johan v. Suchtelen in plaats
van Berend Winoldi.
1790 Waterstraat, Hendrik v. Suchtelen A.Hz. in plaats van
Arend Willem Heselenberg.
] 791 Waterstraat, .Diederik Alexander .IohanTroulja in plaats
van Hendrik v. Suchtelen.
Bergstraat, Hendrik Jan Helderman in plaats van
Jan Bos.
1792 Polstraat, Arnold Hendrik v. Markel Bouwer in plaats
van Abraham Rijks.
Assenstraat, Arnold Jan Bernard v. Snchtelen in plaats
van Hermannus v. Goor.
1793 Norenbergstraat, Gorhardus Westenberg in plaats van
Hermanns ten Oate.
1794 Bisschopstraat, Gerrit Hissink in plaats van .Ian Loman.
H. KRONENBERG.

HET OVERI.TSELSCHE GESLACHT
PUTMAN
door Mr. H. KRONENBERG.
Met opzet plaatste ik boven deze genealogie als titel "het
Overijselsche geslacht Putman". Ook elders in Nederland hebben
geslachten van dezen naam gebloeid. In het bijzonder heb ik
hier het oog op Amsterdam, waar in de 17e en 18e eeuween
geslacht Putman leefde. Opmerkelijke overeenkomst in de
voornamen bij het Overijselsche en Amsterdamsche geslacht
hebben bij mij een sterk vermoeden gevestigd, dat deze twee.
geslachten takken van één stam zijn en de mogelijkheid is
niet uitgesloten, dat het Amsterdamsche geslacht afstamt van
een zekeren Abraham Putman, die ik straks even noemen zal.
Een onderzoek is hierover evenwel door mij niet ingesteld en
ik heb mij voorloopig alleen tot het Overijselsche geslacht
beperkt.
Eenige aanteekeningen over dit geslacht verschenen vroeger
in de Bijdragen tot de Geschiedenis van Overijssel XIII 291
vgl. Deze aanteekeningen zijn mij bij het samenstellen vall
deze genealogie een eerste grondslag geweest, en bleken mij
bij mijne vele archiefonderzoekingen voor deze genealogie een
zeer nauwkeurige brou te ziju. Fouten trof ik er zoo goed als
niet in aan.
Alle data hier verder genoemd berusten op officieele gegevens ;
is dit bij uitzondering niet het geval, dan wordt het uitdrukkelijk
vermeld. Ik zal er mij daarom van onthouden de
verschillende inschrijvingen in de doop- trouw- en begrafenisboeken
in extenso op te nemen. Wel zal ik als bijlagen eenige
stukken opnemen, die moeilijk in hun geheel in de text kunnen
vermeld worden.
Wapen in rood drie gouden emmers 2. 1.
In het wapenboek van het Geldel'sch-Overijselsch

89
Studenten College te Utrecht (zie Nederlandsche Leeuw'
33ste jaarg·. 155 en 34ste [aarg. 255) wordt aange-
troffen het wapen van den hierna te noemen Paulus
Pntman; hij voert de emmers van zilver en als helm-
teeken twee gekruiste pnthaken in natuurlijke kleur.
De Deventer Burgemeester Everhard Herman
Putman zegelt in 1789 met de 3 emmers en als helm-
teeken een vogel met ontplooide vleugels (puttertje?)
De straks gemelde aanteekeningen in de Bijdragen
tot de geschiedenis van Overijssel laten de stamboom
beginnen met Rutgems Putmanuus J. U. L. geboren
in den Ham in Westfalen, raad en reutmeester van
een Graaf van der Lippe gehuwd met. Agnieta Bosch.
Bij zoude 2 zonen gehad hebben Joannes en Abraham.
Van dezen Abraham zoude misschien de Amsterdamsche
familie Putman kunnen afstammen. De tot nu toe
bewezen stamboom van het Overijselsche geslacht
begint met:
J. Johannes Putman geb t te Goor 16 November
1656 omstreeks 80 jaar oud op Zondag na St. Martini
en begraven in de kerk aldaar Donderdag 20 November.
Hij was gehuwd met Mechteld Meijel' t te Goor op
Vrijdag' 5 Februari 1664. Johannes Putman was sinds
21 April 1604 schoolmeester te Goor en werd 2 Januari
1612 aldaar tot predikant beroepen. Hij was een krachtig
tegenstander van de Arminiaansche leer, waarom de
Staten van Overijssel in 1617 de jaarlijksche uitkeering,
die hij kreeg uit de goederen van het klooster St. Jans
Camp introkken. (Zie Revius Daventria Illustrata 594).
Een geschilderd portret van hem en zijne echtgenoote
berustte in 1917 bij den Heer D. J. Gulden te Essen.
Uit (lit huwelijk:
[ ste, Rutger volgt II.
2de. Abraham volgt lIa.
3de. Eng-elken Putman gehuwd met Winold van
Diepenheim, die in 1649 te Goor als hulpprediker kwam.

WAPEN VAN PAULUS PUTMAN
VOORKŒfENDE IN HET WAPENBOEK VAN HET
GELDERSCH-OVERIJSELSCH STUDENTEN COLLEGE
TE UTRECHT.

91
Bij stierf te Goor 18 Mei 1667 en werd 21 Mei in
de kerk aldaar begraven.
4de. Anneken gehuwd met Christoffel' Stuer. Bij
overlijdt te Goor 7 October 1663 "na langduurige quijninge
ende gezwel des lichams," en is 12 October in
de kerk aldaar begraven. Zij is waarschijnlijk eveneens
een dochter van Johannes Pntman. Zij wordt vermeld
als met haar man in Goor te wonen in 1658 en komt
in 1671 nog als zijne weduwe voor.
II. Rutger Putman t te Delden 1) in het 63ste jaar zijns
levens 13 Maart 1674 huwde te Delden 23 April 1643
Johanna van den Bergh, dochter van Paulus van den
Bergh en van Johanna Logier 2). Zij sterft te Delden
16 Februari 1667, eu ligt met haar man in de kerk te
Delden begraven, binnen het doophek, onder een nog
goed bewaarde zerk, waarop hun beider wapens en een
Latijnseli grafdicht. Rutger Putman werd 8 December
1630 in het album studioscrum van het Deventer Athenaeum
ingeschreven en 14 Maart 1633 in dat te Groningen.
De Staten van Overijssel droegen bij tot zijne
studiekosten, blijken de uit deze resolutie d.d. 7 Februari
1632: "Rutgero Putmanno sijn geaccordeertt 50 K. gl.
"eens in sijn subsldinm studiornm, ende 25 gul, pro
"dedicationum te betalen door den rentmr. van Sipkelo
"ende Albergen". Hij werd 13 Juli 1634 door Wilhelm
landgraaf van Hessen beroepen tot predikant te Dülmen,
3 maanden later verplaatst naar Dorsten en 19 October
1636 beroepen tot predikant te Delden, welk ambt hij
tot zijn dood aldaar vervulde Het kerkeboek van Delden
vermeldt: "Tn plaats van D. ter Mollen is beroepen
----
IJ De doopboeken van Delden beginnen 20 Maart 1647 en loopen
dan door met een hiaat van 29 Januari 1665-11 Jan. 1680. De trouwboeken
beginnen Juni 1674 Overlijdensboeken ontbreken. Voor
Rutger Putman en zijne kinderen heb ik dus de meeste data moeten
ontleenen aan de Aanteekeningen in de Bijdragen tot de Geschiedenis
van Overijsse1.
2) Johanna Logier hertrouwt Arent Plate lid yan de gezworen
gemeente te Deventer. Zij dient haar Atl.estatie bij de Hen' gemeente
te Deventer in 1637 in, komende uit Amsterdam.

92
"D. Rotgerus Putman welke candidatus S. S. Theol.
"sijllde van Wilhelm Landgraaf van Hessen (als deselve
"bijna· geheel Munsterland overheerd badde) is beroepen
"tot Predicant binnen Dülmen Ao 1634 den 13 Julij
"en na een verloop van omtrent 3 maanden verplaatst
"van Dülmen tot Dorsten, van Dorsten tot Delden be-
"roepen s» 1636 den 19 October, overleden Ao 1674
"den 13 Meert Stijl veter".
Dit zijn huwelijk:
10. Paulus Putman geb. te Delden 10 Sept. 1644 taldaar
8 Nov. 1644 (data ontleend aan de Aanteekeningen).
2°. Johanna Putman geb. te Delden 9 Maart 1646 gedoopt
aldaar 11 Maart 1646 taldaar 27 Februari 1652 (data
ontleend aan de Aanteekeningen).
3°. Paulus volgt III.
4°. Sara Putman ged. te Delden 25 Januari 1652 huwde
1671 (huwelijksafkondiging te Wierden 23 Juli 1671)
Joachim Liens, predikant te Wierden van 1668-l6Bl,
daarna te Vriezenveen tot zijn dood in 1696, zoon van
Joachim Liens, officier in Staatsehen dienst en van ....
Schuttenius.
Sara Putman is mogelijk hertrouwd met Joan .Ietz.
Immers in mijn bezit is een boedelbeschrijving zonder
datum of jaartal, waarvan het opschrift luidt: "Anno-
"tatie van de meubilen offte huisgeraet van Joan J etz
"ën Za. Sara Pntmans, voor so vole gld. Jetz bij lossinge
"toeg-evallen ën verkofft sijn".
lIa. Abraham Putman t te Goor 1683 huwde 20 October
1635 Christina Borgerluk t te Goor 15 September 1678
en begraven in de kerk aldaar 20 September. Abraham
Putman werd 21 April 1630 als student te Groningen
ingeschreven; in 1633 werd hij beroepen tot predikant
te Weerselo, vanwaar hij in 1638 naar Diepenheim
vertrok. In zijn vaders plaats werd hij 16 October
1657 te Goor beroepen, nam op Hemelvaartsdag (20 Mei)
van dat jaar te Diepenheim zijn afscheid en deed zijn
intree den Zondag na Hemelvaart te Goor. Uit het door

hem aangelegde "kerkenboek van Goor", dat een voorbeeld
voor een dergelijk boek mag genoemd worden,
gaf ik vroeger uittreksels in de Wapenheraut 1915_
Uit zijn huwelijk: (geen van zijne kinderen is te Goor
geboren; de geboorteplaatsen zullen Weerselo en Diepenheim
zijn, doch zijn ill geen van beide plaatsen de (loopboeken
van zoo ouden datum, dat dit is na te gaan.
Ook de volgorde zijner kinderen is willekeurig).
1°. Een dochter gehuwd met...... Eibergen. Zij t te
Lingen 1679. In het kerkenboek teekent haar vader
aan' "Tn desen tijt (najaar 1679) sijn mij vele.swancheden
overcomen, so van mijn swacheit, als overlijden
van mijn lieve dochter Eibergen ende haer dochter
Rotmans beide gestorven ende begraven sonder mijn
weten tot Lingen" . Volgens de Wapenheraut 1914
pag. 4 zoude haar echtgenoot zijn geweest Hermannus
van Eibergen van 1658-1694 predikant te Diepenheim.
Deze hertrouwde jonkvr. J osina Gijsberta Sloet, dochter
van Jr. Berman Sloet, burgemeester van Doesburg en
van Ermgard van Rouweneort.
2°. Johannes Benjamin volgt IlIa.
3°. Gerhard volgt Illb.
4°. Aleida Putman huwt te Goor 6 Juli 1679 (huwelijksinzegening
door' Ds. Paulus Putman uit Delden) Joan
Sprakel, smid en uurwerkmaker te Goor, burgemeester
en ouderling' aldaar, zoon van J orriën Sprakel uurwerkmaker
en van diens vrouw Elisabeth. Aleida Putman
en Joan Sprakel maken 13 September 1721 een mutueel
testament, dat 13 Nov. 1739 geopend is. (rechterlijk
archief vau Goor). Aleida Putman aangenomen te Goor
in 1666.
5°. Anna Maria Putman huwt te Goor Maandag 1 Januari
1672 Frederick Muller chirurgijn, zoon van Z. Gerrit
Muller te Borculo. Dit huwelijk ingezegend door Ds.
Herman van Eibergen uit Diepenheim.
III. Paulus Putman geb. te Delden 5 Maart 1648 en gedoopt
aldaar 9 Maart (data volgens de Aanteekening) t te

94
Deventer 2 Juli 1720 en aldaar 6 J uli in de Lebuïnus-
kerk begraven, huwt te Diepenheim 29 Dec. 1674
(proclamatie te Delden 13 December). Aleida Borgerinck
ged. te Deventer 25 April 1644, begraven te Deventer
in de Lebuïnuskerk 30 Maart 1722, dochter van wijlen
Joan Borgerinek, gewezen voigt van N ottenstein, later
wonende te Deventer aan de Brink en van Christina
van Oarnebeek.
Paulus Putman werd in 1667 (V Kal maj.) inge"
schreven als student aan het Deventer Athenaeum, en
den 13 September 1669 aan de Hoogeschool te Groningen
en bezocht daarna nog de Utrechtsche academie.
In plaats van zijn vader werd hij den ] 5 September
1674 tot predicant te Delden beroepen en aldaar 20
September door zijn oom Abraham Putman bevestigd
Van 1674-172.0 was hij predicant te Delden.
Hij verkoopt 23 November 1719 een hooijmathe in
de Harriker meen in de wandeling genaamd Laurensersslag.
(Zie rechterlijk archief Goor.)
Uit zijn hnwelijk:
1°. Johanna Putman geb. te Delden 2 December 1675 (datum
volgens de Aanteekeningen) huwt te Delden 28 Juli
1696 (procI. te Delden 21 J uni) Lenard de Jonge uit
Amsterdam; zij hertrouwt te Enter Maart 1718 (ondertrouw
te Delden 6 Maart attestatie gegeven 20 Maart)
Dr. Oarel Frederik Cramer, medicinae doctor, 26 Maart
1733 benoemd tot richter van Delden, sinds 1734 eigenaar
van het Leijerweert onder Wierden, geboren te Rheda
omstreeks 1680 "r te Delden 1 Juni 1763. Hij was
weduwnaar van Anna Catharine Bekker, dochter van
Wilhelmus Bekker en van Lucia van Neel, met wie hij
in April 1714 te Weerselo was gehuwd.
Silhouetten van Dr. Carel Frederik Cramer en van
Johanna Putman bij den Heel' O. F. H. Putman Cramer
te Stratum bij Eindhoven.
2°, Judith Maria Putman geb, t.e Delden '1677 'r aldaar 4
Maart 1704, (datums volgens de Aanteekeniugen.)
3°, Mechteld Aleijda Putman geb. te Delden 8 December 1678

95
(datum volgens de Aanteekeningen) t te Deventer 15
December 1763 en aldaar den 19 December in de
Lebuinuskerk begraven (hoogste reeht f 8.8.) Zij maakte
14 Januari 1734 voor de Schepenen Lambert Nilant en
Joan Dapper te Deventer een testament, welk testament
20 December 1763 in tegenwoordigheid vanden advocaat
Paulus Putman en de luitenants Vos v. Avesate en
Bruijn geopend is, en waarbij zij haren broeder den
reutmeester Adolph Henrie Putman of bij overlijden
zijne kinderen tot erfgenamen instelt.
4°. Een doode dochter geb. Delden 1681 (volgens de Aanteekeningen.
)
5°. Adolph Hendrik volgt IV.
6°. Anna Maria Putman gedoopt te Delden 6 September
1685 ongehuwd te Deventer t overleden Maart 1733
en 6. Maart 1733 in de Lebuïnuskerk begraven, (hoogste
recht f 8.8.).
IlIa. .Tohannes Benjamin Putman, volgens A. Moonen's Naemketen
t Goor in 1722. huwde Ie (proclamatie te GOO1",
10 December 1682 ondertrouw te Zutphen 3 December
1682 (Anna Vatebender ged. te Zutphen 24 October
1649, dochter van Peter Vatebender en van Geertgen
Verwit ; hij huwde 2e 1684 Fenna Couper of Cuiper
dochter van Vi! olter Cuiper te Goor en van Bernardiue
ten Hengel. Zij is aangenomen en bevestigd te Goor
op Paschen 1676 en leeft nog blijkens een straks te
noemen akte 25 November 1730. Johannes Benjamin
Putman wordt op Paschen 1672 te Goor aangenomen
en bevestigd, Il October 1675 als student aan het
Deventer Athenaeum ingeschreven en 17 October 1680
oud 25 jaar als theologisch student te Leiden. Den 23
April 1682 werd hij door Borgmannen, Burgemeesters
en kerkeraad van Goor tot adjunct van zijn vader aangesteld;
voorts bepaalden zij:
"datt bij aldien de Heere Godt· derr ouden Predicant
"quam af te halen, in sodanen, vall sullen sien op des
"Vaders en Grootvaders diensten aan dese Kerke be-

96
"wesen en de Soon praeïereeren." Na het overlijden
van zijn vader werd hij 20 Mei 1684 tot predikant te
Goor beroepen. Hij maakt met zijn vrouw 6 Maart 1719
een wederkeerig testament. (rechterlijk archief Goor.)
Volgens het boek van Hypothecatiën, Testamenten
en 'I'ransporten der stad GOOI' 1709 -1738 verklaart
Fenna Ouipers, weduwe wijlen Dom. Jan Benjamin
Putman op 25 November 1730 aan haar schoonzoon
Jan Willem Sprakel en diens echtgenoote schuldig te
zijn vierhonderd en tachtig guldens; vervolgens transporteert
zij aan haarvoorn. schoonzoon en dochter "om
"redenen dat haer soon Abraham Putman alle de
"klederen en linnen tot t lief van mijn wijlfin eheman
"gehoort hebbende met een groot gedeelte huijsraed
"getrokken en' mede nae Deventer genomen heeft, haere
"noch resterende en voorhanden sijnde huijsraed."
Uit het huwelijk van Johannes Benjamin Putman
en Fenna Cuiper :
1°. Anna Christina Putman, gedoopt te Goor 13 September
1685 en aldaar aangeuomen en bevestigd op Kerstmis
1699, huwt Jan Willem Sprakel ged. te Goor 20 Mei
1680 i' voor 1784, burgemeester van Goor 1743-1758,
zoon van burgemeester Joan Sprakel en van Aleijda '
Putman.
2°. Abraham volgt IVa.
3°. Wolter Putman gedoopt te Goor 16 Febr. 1690.
4°. Wolter Joan Putman gedoopt te Goor 26 Juni 1695.
Deze 2 laatste kinderen zijn waarschijnlijk jong
overleden; in de acte van 25 November 1730 worden
zij niet genoemd.
IIlb. Gerhard Putman t te Delden kort voor 13 November
1723, burgemeester van GOOI',.reutmeester van het
klooster Almelo, huwt te Goor 6 .Iuli 1679 (proclamatie
te Goor op Pinxtermaandag; ondertrouw Zutphen 8 Juni,
attestatle naar Goor 1 Juli 1679) Gertruit Sluiter uit
Zutphen, dochter van Herman Sluiter, Zij + tusschen
26 Mei 1732 en 10 Juli 1733. Den 13 Nov. 1723

97
wendde zijn weduwe zich per request tot de drosten en
gecommitteerden nit de ridderschap van Overijssel om
te mogen worden gecontinueerd in de administratie van
het rentambt van het klooster Almelo, welk rentambt
requestrante vele jaren bij het leven van haar man
wegens desselfs zwakheid waargenomen heeft. Hierop
werd beschikt suppliante bij provisie te continueeren in
de administratie van dit rentambt tot nadere ordre.
Het rechterlijk archief van Goor geeft nog de volgende
akten:
1 Mei 1732 heeft Jacob Schutte aangegeven gecoft
te hebben van de Wed. Putman en kinderen een stukjen
land op den Malberg gelegen 't Oelengat genaamd
voor f 92.10.
11 Mei 1732 heeft Joannis EenS1TIaaangegeven, dat
hij op den 29 A pril gekoft heeft het huis en hof van
de Wed, van wijlen de rentmr- Putman en desselves
kinderen alhier binnen Goor gelegen eh wel voor een
somma van f 1505.
26 Mei 1732 heeft Paul ten Cate aangegeven gecoft
te hebben van de Wede. Putmans en haer kinderen
't kleine huisjen staende naest 't grote op den 30 April
deses jaers voor f 225.
10 Juli 1733 heeft de vronw van Bern. v. Enden
aengegeven in 't begin van de rnaent gecoft te hebben
een stukke land van de Elf.qen. van de Wede- Putmans
liggende op den Malberg alhier voor f 256.
10 Aug. 1735, gecompareerd secretaris Wolter Potho£
als volmr- van Dom. Abraham Putman, predicant. tot
Staphorst en. de Scholte Smits en bekende comparant
publiek te hebben verkocht haal' bijder eijgendoemelijke
grote huis met den Hof daerachter gelegen binnen Goor ...
Uit het huwelijk van Gerhard Putman en Gertruit
Sluiter zijn geboren :
1°. Johannes Putman, geboren te Goor Vrijdag 20 Augustus
1680, gedoopt aldaar 22 Augustus 1680.
2°. Christina Putman, gedoopt te Goor 10 September 1682.
3°. Abraham volgt IVb.

98
4°. Anna Christina gedoopt te Goor 22 Augustus 1686.
Z~i kwam 25 Decembel' 1708 volgens ingekomen attestatie
metterwoon te Staphorst, waarschijnlijk als huishoudster
bij haar broeder Abraham, die 18 September
1708 te Staphorst als predikant was beroepen. Zij huwde
te Staphorst 28 December 1710 Hendrik Smits, schout
van Rouveen. zoon van wijlen luitenant Lourens Smits.
5°. Herman Putman, gedoopt te Goor 13 April 1688.
6°. Laurens Wilhelm Putman, gedoopt Goor 5 Oct. 1690.
Over de kinderen onder l , 2, 5 en 6 genoemd, heb
ik verder niets kunnen vinden. De sub 2 genoemde
Christina zal wel jong overleden zijn, daar een latere
dochter ook weer Christina gedoopt werd. Maal' wat
betreft de zonen sub l , 5 en 6 tast ik voorloopig in
het dnister. Evenwel is het opmerkelijk, dat bij de verkoop
van het ouderlijk huis te Goor 10 Augustus 1735
alleen Abraham Putman en de schout Hendrik Smits
optreden, zoodat het aannemelijk schijnt, dat Johannes,
Herman en Laurens Wilhelm toen reeds overleden
waren. Zie ook nog aan het einde dezer genaelogie bij
de niet te plaatsen personen.
IV. Adolph Hendrik Putman I. U. D., gedoopt te Delden
27 Augustus 1683, t te Deventer I Januari 1753 en
6 Januari in de Lebnïnuskerk begraven huwt Ie 1
Januari 1715 te Delden RoeIina Maria Krull, in 1695
4 jaar oud t te Deventer in het kraambed 18 December
1715,' dochter van kapitein Rudolph Krull en van
Maria Kotgen. Hij huwt 2e te Deventer 10 Januari
1717 (ondertrouw 26 December 1716) Hermanna Rouse 1)
begraven te Deventer in de Lebuïnuskerk 13 December
1741, dochter van Everhard Rouse, burgemeester van
Deventer, gecommitteerde ten landdage van Overijssel
IJ De doop van Hermanna Rouse te Deventer niet gevonden, wel
die van haar broers en zusters. Toch blijkt bet uit de inventaris van
de goederen, opgemaakt in 1706 bij bet 2de huwelijk van haar vader,
dat ook zij eene dochter is van Gerhard Rouse en Susanna Geertr. Stam.
Recbterlijk Archief Deventer Inventari.ssen Waterstraat 1700-1727.

99
en tel' Generalltelt en van diens 1ste vrouw Susanna
Geertruid Stam. Everhard Rouse hertrouwt 1706 Hermanna
van Lennep.
Adolph Hendrik Putman werd in 1700 als student
aan het Deventer Athenaeum ingeschreven en promoveerde
10 Augustus 1707 aan de Utrechtsche academie
tot doctor utriusque juris op een dissertatie "continens
quasdam selectas jvris quaestiones." Hij vestigde zich
daarna als advocaat te Deventer en won aldaar 13 Maart
1709 de kleine burgerschap. Van 1717-1753 was hij
lid van de gezworen gemeente voor de Assenstraat.
Den 4 Maart 1718 werd hij aangesteld tot advocaat
van het Kapittel en 1 De-cember 1722 benoemd tot
rentmeeeter van het Kapittel, in plaats van wijlen Arend
van Suchtelen. Den 9 April 1725 werd hij benoemd
tot ordinaris raad van de vorstin douairière van Oranje
Nassau, welke aanstelling 19 Mei 1733 door een nieuwe
aanstelling van den Prins van Oranje werd bevestigd.
Voorts was hij verwalter-richter en ontvanger van
Nijbroek, verwalter-dijkgraaf van de Veluwe en stadhouder
van de leenen van Dorth, Cannenburg, Wilp,
de Lathmer, Beukelaer, Twickel, Boscamp, Lutseveld,
de Dam, Oosterhof el). Nijenlniis.
Uit zijn tweede huwelijk zijn geboren 14 kinderen:
1°. Roelina Maria Putman ged. Deventer 11 November 1717
taldaar 16 Maart 1810 huwt Deventer 25 Februari
1740 Herman Borgerink J. U. D. ged. Deventer 29 Juli
1714 t Deventer 6 Oct. 1790, van 1735-1772 contrarolleur
der convoijen en Heenten en van 1744-1782
secretaris van Deventer, zoon van Antonij Borgerink,
richter van Oldenzaal en rentmeester van ter Hunnep
en van Anna Ounera Hagedoorn. Zij bewoonde des
zomers de buitenplaats de Dijkhof, onder Twello, welke
plaats zij bij testament aan haar neef Mr. Adolf Hendrik
Cramer vermaakte.
Mr. Herman Borgerluk en Raclina Maria Putman
koopen 29 April 1761 een erve en huis in de Assenstraat ;
29 April 1779 koopen zij 2 erven en Imizen naast

100
elkaar aan de Stroomarkt, de Reiger en de Wereldkloot
genaamd, benevens een stal en koetshuis in de Nieuwstraat.
Vrouwe Roelina Maria Putman weduwe Mr.
Herman Borgerluk verkoopt 6 October 1790 een huis
in de Smedenstraat. (Deventer renuutiatieboeken.)
2° Everhard Herman Putman gedoopt Deventer 22 September
1719 taldaar 9 Augustus 1738 en 13 Augustus in de
Lebuïnuskerk begraven. Hij was juist in dat jaar gekozen
tot lid van degezworen gemeente voor de Waterstraat.
3° Paulina Aleyda Putman gedoopt Deventer 12 Januari
1722 taldaar 23 Juli 1807 en 25 Juli in de Lebuïnuskerk
begraven huwde Deventer 19 Maart 1752 Carel
Wibrandus de Lannoij geb. Bolsward 15 Augustus 1705
t Geertruidenberg Februari 1782, zoon van Geuit de
Lannoij. Hij was weduwnaar van' Maria Aletta
Schull geb. Nijmegen 4 Juli 1717 + 31 Mei 1748
dochter van Mr. Adam Schull en van Sam Jacomina
Smits, met wie hij 14 November 1737 te Nijmegen
was gehuwd.
Carel Wibrandus de Lannoy was ± 1740 kap. luit..
adj. bataillon Aijlva ; 20 Maart 1766 luit-kol. regiment
van Aijlva; 2:J Augustus 1771 kolonel grootmajoor van
Geertruidenberg.
4°. Rusanna Geertruid Putman ged. Deventer 16 Februari
1724 t Twello 12 Mei 1812 huwt te DeldenJuni 1753
(ondertrouw Deventer 2 Juni 1753, att. afgegeven naar
Delden 17 Juni 1753) Joan Willem Cramer I. U. D.
ged. te Gronau 20 Januari' 1715 t Delden 11 October
1789, zoon van Dl'. Carel Frederik Cramer, richter van
Delden en van Anna Catharina Bekker.
Joan Willem Cramer was landschrijver van het drostambt
Twenthè (1748), richter van Enschede (19 Dec.
1749) richter van Delden (24 Augustus 1755-1 Sept.
1789), voorts advocaat fiscaal van 'I'wenthe. Geschilderde
portretten van hem en zijne echtgenoote bij den Heer
C. F. H. Putman Cramer te Stratum en bij Mr. H.
Kronenberg te Deventer.
5". Paulus Putman r. U. D. ged. te Deventer 21 October

•
101
1725, ongehuwd aldaar overleden 19 Juli 1807 en 23
Juli in de Lebuïnuskerk begraven.
Hij studeerde aan de Utrechtsche Hoogeschool en
promoveerde aldaar 24 Juni 1ï 48 tot doctor in de rechtswetenschappen
op een dissertatie "de dominio eminente".
Vau 1755-1763 was hij lid van de gezworengemeente
van Deventer voor de Bisschopstraat ; 24 Maart 1763
werd hij tot griffier van de ridderschap van Overijssel
benoemd. Hij was voorts provisor van 8t. .Iurriën gasthuis
en van 1761- 1796 markerichter van Holten. Als
griffier van de ridderschap verdedigde hij het reelit der
ridderschap in de kwestie van het reelit van overstemming
en schreef met den advocaat Mr. J. W. Knoop
twee lijvige verhandelingen: Ie Verhandeling van zijde
der Heeren van de Ridderschap over het Regt van
overstemming ter Staatsvergadering der provincie 'van
Overijssel, uitgegeeven naar inhoud der resolutie Hunner
Edelmogenden de Heeren van de Ridderschap van voorgemelde
Provincie van den 23 Januari 1784. (Deventer
1784) en 2e Wederleggingen op de Brieven van den
Heer en Mr. Gerhard Dumbar, raakende het Regt van
Overstemming in de Staatsvergadering van Overijssel
met twee aanhangzelen over deeze zelfde stoffe.
(Deventer 1786).
Erschenen 5 Juni 1770 Mr. Paulus Putman, griffier
van de Heeren van de Ridderschap en bekende verkocht
te hebben aan Mr. baron van Pallandt tot Zuijthem
drie obligaties ten laste der provincie Holland, elk groot
200 guldens hem toebedeeld uit de nalatenschap van
wijlen den gemeensman Ch. Hoornaart en diens zuster
Christina Hoornaart. (Deventer renuntiatieboeken.).
6°. Arnold Joan Putman ged. Deventer 9 November 1727,
aldaar t 20 Juni 1728.
7°. Johanna Megteld Theodora Putman ged. te Deventer
14 Juli 1729, begraven aldaar in de Lebuïnuskerk
29 Juni 1778 huwt 17fl2 (ondertrouw Deventer 5 Augustus
1752) op attest. van Twello .Tean Guérin, vaandrig
in het regiment van generaal van Aijlva, ged. te

102
Maastricht (Waalsche gemeente) 9 Maart 1732, zoon
van Pierre Guérin en van Maria Neerman. Jean Guérin
hertrouwt te Kuilenburg 2 April 1780 Johanna Cornelia
Stein, weduwe te Kuilenburg.
Jean Guérin is waarschijnlijk dezelfde, die in het
officiersboekje van 1767 is vermeld als souslieutenant
bij het regiment infanterie van Acronius : 5 Juli 1767
daarbij luitenant, 17 September 1774 kapitein. In 1782
is hij bij het regiment de Nostitz overgegaan.
8°. Elisabeth Theodora Putman ged. Deventer 24 September
1730, begraven in de Lebnïnuskerk 25 April 1768,
huwt 1759 (ondertrouw Deventer 9 Juni 1759, met
attestatie op Loevenstein, att. gegeven op Wilp 24 Juni
'1759) Dirck Bruijn 1), luitenant in het regiment van
Thierrij. Zijn staat van dienst is als volgt:
6 November 1745 Vendrig infanterie op Holland.',
Regiment van Heukelom.
6 Februari 1751 Lieutenant infanterie op Holland
in het regiment 'I'hierrij 2e Bat. Later wordt dit
regiment Lindtman.
1760-'62 in garnizoen te Heusden.
1763-'64 " " " Nijmegen.
1765 afgevoerd van het regiment Lindtman. ,
1766 komt in het officiersboekje niet meer voor.
9°. Anna Judith gedoopt Deventer 20 Januari 1732 jong t.
10°. Henrietta Hermanna gedoopt Deventer 18 Januari 1733
jong t.
11°. Anna .Iudith Putman ged. Deventer 15 April 1734
begraven te Gouda 28 April 1792, van 1785 -1792
regentesse van het St. Catharina Gasthuis en het oude
Vrouwen of St. Elisabetlis gasthuis te Gouda huwt
Ie 1759 (ondertr. Deventer 28 April met attest. naar
Amsterdam att. gegeven op Apeldoorn 24 Mei 1759)
Gerrit Versteegh, zoon van Dirk Versteegh, wijnkoper
te Amsterdam en van Anna Vlierboom. Zij huwt 2e te
') Het is mij nog niet gelukt te vinden tot welk geslacht Bruij n
hij behoort.

103
Amsterdam 29 Jnli 1784 Samuel Gideon Wobma,
schepen en raad van Gonda 1784-1795, gedoopt te
Amsterdam, Weeterkerk 6 Februari 1739, zoon van
Samuel Gideon W obma en van Pieternella Sophie Bols
en weduwnaar van Elisabeth Klop.
120. Adolphina Henrietta Hermanna Putman, ged. Deventer
27 October 1735 t 'aldaar 26 October 1817, huwt
1e 1758 (ondertronw Deventer 23 September 1758,
attestatle gegeven op Twello 24 September 1758)
Miehiel Voseli van Avesaet 1727-1773, kapitein del'
infanterie, zoon van H ermanus Franciscus Voseli van
Avesaet en van Cornelia Maria van Qchten; zij huwt
2e 1774 (ondertrouw Deventer 10 November 1774,
attestatie gegeven op Gorssel of elders 1774) Mr. Gerhard
Antonij Menningh ged. te Deventer 21 December 1712
taldaar 8 Augustus 1798, weduwnaar van B adewig
Wijnanda Lulofs, met wie hij 31 Januari 1740 te
Almen was gehuwd en zoon van Lubbert Meunlngh,
lakenkoopman en lid der gezworen gemeente te Deventer
en van Gerardina J ordens.
Mr. Gerhard Antonij Menningh was van 1739 -1786
lid van de gezworen gemeente van Deventer voor de
Waterstraat van 1787-1794 burgemeester van Deventer
en gedeputeerde ten landdage van Overijssel.
Een geschilderd portret van hem en een silhouet van
zijne echtgenoote bij den Heer C. F. H. Putman Cramer
te Stratum.
Den 24 Mei 1762 verkoopen luit. Michie!" Vos van
Avesaeth en Adolphina Henrietta Hermanna Putman
aan Gerrit Schimmelperming en Hermanna Cool haas een
huis aan de Brink op de hoek van de Maaneneteeg
met de agterhuisjes. (Deventer renuntiatieboeken.)
Mr. Gerhard Anthonij Menningh en anderen koopen
5 Mei 1767 uit den desolaten boedel van Henrik Lin-
deman de IJ sermolen te Deventer (renuntiatieboeken).
29 December 1790 Erselienen de Hl' Gerhard Antonij
Menninck Dr. Burgemeester dezer stede en vrouwe
Adolphine Henriette Hermanna Putman en bekenden

104'
te transporteeren aan derzei ver kinderen .Ian Migchorius
capitein ten dienste dezer lauden en zijn huisvrouw~
Harmanna Cornelia Vosch van Avesaat een obligatie
groot / 2000 ten laste het graafschap Zutphen. (Deventer
l'enuntiatieboeken).
13° Willem Anna Putman ged, Deventer 6 l\Jaal't 1737
jong + Peters de Prins en Prinses van Oranje.
14°. Everhard Herman volgt V.
IVa Abraham Putman gedoopt te GOOI'29 April 1688 huwt
te Kampen 27 Maart 1715 Rebecca Wolffs j. dr. van
Kampen. Uit dit huwelijk:
1°. Johannes Benjamin Putman, vermoedelijk dezelfde als
Benjamin Putman van Goor, die 25 Juli 1736 in de
Bergkerk te Deventer begraven is.
Den 7 Maart 1724 wordt Abraham Putman met zijn
zoon Johannes Benjamin kleinburger van Deventer.
Noch over den vader, noch over den zoon heb ik voorloopig
iets naders kunnen vinden; in de Deventer archieven
trof ik niets verder over hen aan.
IVb. Abraham Putman geh. te Goor 1683 (blijkende uitzijn
inschrijving als student te Leiden; over het jaar 1683
ontbreken de doopinschrijvingen te Goor) + te Staphorst
24 December 1756, (volgens de Boekzaal zonder vrouw
of kinderen na te laten) huwde te Staphorst 3l October
1726, huwelijksinzegening door ds. Sluiter van,Rouveeu,
Engeliua van Diepenheim, dochter van J zaäk van
Diepenheim, koopman te Amsterdam en van Wilhelmina
GeIink. Hij werd 20 September 1702 als student te
Groningen ingeschreven en 20 September 1706 te Leiden.
Den 9 Augustus 1708 werd hij tot predikant te Staphorst
beroepen en aldaar 18 September van dat jaar bevestigd.
De tegenwoordige kerk aldaar is onder zijn
dienst gebouwd, bij welke gelegenheid hij een inwijdingsrede
hield, die in druk verscheen: "Leeneden over Ezza
VI 14. 15. 16: uijtgesproken bij de inwijing der nieuwg-ebouwde
kerk te Staphorst nevens een aanhangsel be-

105
helzende de redenen van't uijtgeven dezer Kerk-reden,
en een nader bericht van 't verplaatzen en vernieuwen
del' Kerke te Staphorst en van Staphorst zelfs door
Abraham Putman, Leeraar in die Gemeente. Amsterdam
bij Hendrik Viera at 1753.
14 Mei 1755 verklaren de Heeren Oaspar Meeuwsen
en Andries Flamen, burgemeesteren en camenaren der
stad Hasselt deugdelijk schuldig te zijn a"àn Abraham
Putman predikant te Staphorst en erven een kapitale
som van een duisent cal'. guld. tot 20 st. ieder door
ZEen-v. den 10 Mei opgeschoten ten behoeve der stad
Hasselt loopende tegen 21/2 p.ct. (vrijwillige zaken
Staphorst). Abraham Putman komt herhaaldelijk voor
als keurnoot bij het Schoutengericht.
Uit zijn huwelijk:
1°. Gerhard Putman gedoopt te Staphorst 14 December
1727. Van deze zoon niets meer gevonden, doch zoude
hij volgens de Boekzaal voor zijn vader zijn overleden.
V. 1\11'. Everhard Herman Putman, gedoopt te Deventer 2
Augustus 1740 t aldaar 16 Juli 1801 en 20 Juli in
de Lebuïnuskerk begraven huwt te Utrecht 10 October
1761 in de .Ianskerk, Inzegening floor ds. O. Segaar,
jonkvrouwe Oatharina Margaretha van Laer, 15 dochter
van jonker Alexander van Laer en van Johanna Elisabeth
Roosmolen.
Everhard Herman Putman werd in 1760 als student
aan de Utrechtsche Universiteit ingeschreven en promoveerde
aldaar 23 Juli 1760 tot doctor utriusque juris
op een dissertatie "de nautarum, canpouum et stabola-
I) Zij behoorde tot het Gelderseh adellijk geslacht van Laer; voerende
van goud met een hartschild van groen. Zie register op de leeuactenboeken
van Gelre stuk VII Veluwe pag. 334/35. De kwartieren van
haar vader zijn:
v . Laer
v . d. Hoeven
v . Brempt
v. Wisch
Schimmelpenninck v. d. Qije
v. Apeldoorn
Bentirrek
v. Lijnden

106
riorum recepto". Hij vestigde zich na zijne promotie te
Deventer en was een werkzaam aanhanger van de
Oranjepartij, waarom hij iu 1783 niet als burgemeester
van Deventer herkozen werd. Hij was van 1765 -1775
lid van de gezworen gemeente voor de Polstraat van
1776-1783 en van 1787-1795 burgemeester van Deventer
en kameraar; voort van 5 Juni 1772-2 Sept. 1791
conträroleur der convooien en licenten te Deventer. Verder
ambtman van Colmschate en heemraad van Salland.
Everhard Herman Putman koopt 9 Jan. 1764 een
hof over de IJssel op het einde van de eerste straat
gelegen. Deze hof 10 Mei 1794 weer verkocht. (Deventer
renuntiatieboeken).
25 Sept. 1764 koopen Mr. Everhard Herman Pntman
en vrouwe van Laer echtlieden van juffr. Bartha van
Suchtelen een erve en huis in de Lange Bisschopstraat
tusschen de huizen van burgemeester Damiaan van
Duren en de predikant Martmus van Doelen. (Deventer
renuntiatieboeken).
8 Juni 1764 geeft de Heer Dr. E. H. Putman aan,
dat op den 10 April deeses jaar 1764 van Berend
Bentick heeft aangekoft het Erve Middelbeek genaamd
in het Schontampt van Colmschate Buurschap Rande
gelegen voor een Sa van 2200. (protocol Oolmschate
50e penning.).
8 Oct. 1798 ersehenenMr. B. J. Kronenberg als gevelmagtigde
van den ond burgemeester E. H. Putman en
vrouwe O. M. van Laer -lnid procuratie van Colmschate
en transperteert namens zijn constituenten aan Gijsbert
Middelburg zoodane capitale somme groet geweest agt
honderd gulden en als nu per resto nog groot zeshonderd
guldens als Antonij Greve en Maria Harreveld Ehll.
met een onder speciaal verband van haar erve en woonhuis
alhier iu de Lange Bisschopstraat staande .
hebben beleden schuldig -te zijn. (Deventer reuuntiatieboeken).
Uit het huwelijk van Everhard Herman Putman en
Catharina Margaretha vau Laer zijn geboren:

107
1°. Adolphina Henrietta Hermanna Putman ged. Deventer
15 Aug. 1762.
2". Adolph Hendrik volgt VI.
3". Alexander Joan Putman ged. Deventer 24 Jan. 1766,
begraven te Deventer in de Lebuinus kerk 11 Febr.
1788. Hij werd Il Sept 1784 als student in de rechten
aan de Hoogeschool te Harderwijk ingeschreven.
4°. Paulina Putman gedoopt Deventer 3 Januari 1768 t
20 April 1735 op de Groote Zegerij onder Brummen
huwde Groote Kerk Deventer 28 Maart 1803 (ondertrouw
12 Maart) Frederik Hendrik de Braconnier ged.
te Alphen 23 September 1762 t op de Groote Zegerij
onder Brummen 30 Januari 1832, ritmeester in het
regiment Bataafsene Dragonders, weduwnaar van Catharina
Françoise Kuvél, en zoon van Ml'. Abraham Corneille
de Braconnier, heer van Alphen en van Jeanne
Walravine barones van Dedem.
5°. Carel Putman gedoopt Deventer 26 November 1772 t
als eerste luitenant 20 Januari 1802 op het eiland
Guersneij.
vI. Adolph Hendrik Putman gedoopt Deventer 22 Maart
1764 t kort voor 29 November 1800 huwt 30 Juni
1793 te Bentheim (ondertrouw Deventer 22 Juni 1793)
Christiane Frederike Ernestine Oumme geb. te Bentheim
12 Maart en gedoopt 14 Maart 1770, dochter van
oberforster Ernst Hartwich Cumme.
Adolph Hendrik Putman werd Il September 1784
als student in de rechten aan de Hoogeschool te Harderwijk
ingeschreven; in 1787 werd hij tot secretaris
van Deventer benoemd, welke functie hij tot 1794 bekleedde.
Uit zijn huwelijk:
1°. Harmanna Catharina Sophia Putman geb. Deventer 3
April 1794 huwt Deventer 21 November 1811 (huwe- .
lijksafkondîging 9 November 1811) Félix Matthien geb.
4 Maart 1786 te Namen, keizerlijk procureur bij de
rechtbank ter eerste instantie te Deventer, zoon van

108
Ignace Dominique Matthieu, advocaat en schepen te
Namen en van Marie Ooustance Gérard.
De navolgende personen zijn in deze genealogie voorloopig
niet te plaatsen, hoewel het mij niet onwaarschijnlijk
voorkomt, dat zij tot het Overijselsche geslacht
Putman behooren:
In 1766 bij het bezoek van Prins Willem V aan
Deventer leveren de wed. Johannes Putman & Zn. voor
f 253.16 aan fluweel, camelot, lakens en franj es. De
post in de rekeuing vermeldt niet of de firma iu Deventer
was gevestigd, doch lijkt mij dit toch wel waarschijnlijk.
In de Deventer Archieven heb ik echter
verder geen enkel spoor van de wed. Johannes Putman
& Zn kunnen vinden.
Gerrit Putman begraven te Lochem 29 October 1798
oud 51 jaren huwde te Geesteren Februari 1789 (onder- .
trouw Lochem 25 Januari, naar Geesteren geatt. 8
Februari). Ida Hendriks Sölner, ged, te Lochem 25
Juli 1762, dochter van Mr. Jan Laurens Söluer en
van Stoffelina Geertruid Bruggink. Ida Hendrika Sölner
hertrouwt H. J. Gerretsen.
Uit het huwelijk van Geuit Putman 3 kinderen:
1°. 'Frederik Johan van Eps Putman geb. 8, ged. 14 Juni
1789 te Lochem.
2°. Gerharda Putman geb. 19 ged. 29 April 1792 te Lochem,
aldaar + 12 Juni 1811.
3°. Gerrit Putman geb. 3, ged. 9 April 1794 te Lochem.
Als deze Geuit Putman en zijne kinderen ook tot
het Overijselsche geslacht behoort, dan zal hij wellicht
afstammen van een van de zoons van den sub lUb
genoemden rentureester Gerhard Putman; mogelijk ook
van Gerhard Putman, zoon van den Staphorster predikant
Abraham onder IVb genoemd. Tot nog toe heb
ik de aausluitiug niet gevonden.

BIJLAGEN.
Anno 1612 am 2 Janusrij hebben Borclunans, Borgemeister,
Schepen und Raidt der Stadt Goer geaccordirt mit Johansen
Putman, schoelmeister, wegen sinen dienst sa hie mit predigen
gedain, alsz dat geml. Johannes var alsodanen dienst hebben
ontvangen und genieten sall alle und jede der pastorien QPkomsten
desen martini 1611 verschenen sinde, uytgesondert
die pachten van kleine Brugginck, item van den Weuerzkamp
und twie kleine kempkens .welcke pachten tot reparatie der
kereleen offt optimmeronge van ein wedemhuysz sollen reservirt .
bliven.
U nd sal die geml. Johannes van. Rotger Brngginck var dit l
verledenen jail' var jder schepell roggen XX st., und var [der
schepel! weiten XII st.' nemen moegen vormitz het miszgewasz
des roggens j darentegens belauet die vorgl. Johannes. der
Gemeinte vau Gail' var emant anders, sa lange alsz. het die
tijt liden kan, bestes vermogens mit praedigen to dienen.
Uit de kerkerekeningen archief' Goor.
Anno 1604 am 21 Aprilis hebben Borgermeister Schepen
und Raidt der Stadt Goor var ein jairlanck angenomen .var.
einen scheilmeister den Erbare und walgelerden .Johanszeu
Puytman, .und sal seine dienst augaan und beginnen op May
itzigen .T ars, und hebben iek Borgemeistren den vorg. Johanssen
jarlichs pro solaria to geven belavet die summa van viffuuddertich
rijkesdaler, offt die gerechte werder van dieselve to
betalen haIft op Martini und halft op mitvasten, darenbaven
van ein ider Schoilkindt einen Karlsgl. [arlichs, daarvan alle
vierdelne jail'S die betalonge sall geschehen. Und sal desen
dienst var dit lopende jail' vast und onwedderroiplieh also
worden continuirt, und wie van beiden siden den dienst na.
umbganck des jail'S nijet langer gevallen werden, sullen sa
wal die vorg. Borgemeistren, also Johannes, die eine den andr.en'·
darvan ein vierdelers jars tovoren die opsage t done maeht

110
hebben. Alles sonder argelist, in orkunde der warheit hebben
Borgemeister, Schepenen und Raidt desen accordt wie van
geliken vorg. Johannes, mit
Actum s» & die ut supra.
Roloff Wanijnck.
eignen handen ondergeschreven.
Berendt ten Neever. Johannes Putman.
Bertelt Kuper.
Roleff toe Mehrman.
ita attestor.
Ond archief van Goor.
4lsoe door het overlijden van deli Eerwaarden ende godtsaligen
J oannes Putmanuu in syn leven 'predicant tot Goor soodaene
dienst is vacant geworden ende met een bequaem Leeraar
hoochnodich wederom dient toe syn versien, soo hebben als
collatoren die Borchmannen, daer beneffens Borgemr. der selve!'
Stadt, als oock de kerckenraedt aldaer, respectievelijcken
wederom hier toe gepresentiert ende beroepen, doen sulx by
deesen, den Eerwaarden Welgeleerden Abraharnum Pntmannum
tegenwoordich predicant tot diepenhelm als dragende goede
kennisse van zijn goede gaven gesonde Leere ende Godtzalich
leven om die christelijke gemiente aldaer als een getrouwt
Leeraar in Godes vreese toe leiden ende met verbreidinge
van syn zaliclnnaeckende woordt ende uitdeilinge vau syn
heylige Sacramente toe dienen, versoeekende syn Eerwaerde
sulx to willen acceptiereu ende het Eerwaerde classis geve nae
kercklijke ordonautie wert gerequiriert hier op to laeten
voortganek gewinnen, waer door Godts kercke mach worden
. gestichtet, ende ons daer ein angenaeme dieust sal geschieden.
In oirkondt is deese bij ons ondergeschr. betieckont. Actum
den ]6 Octobr. 1657.
Jacob van Coeverden.
FI. van Raesvelt.
Wolter van Coeverden.
Wessell ten Noever als olderinck & Borgemr.
Laurents Borgennek als olderinck & Borgemr.
Derek J allnek.
Jan Cuiper Borgemr,

Borghmans, Borgemre: en Kerken-Raat tot Goor zijn genegen
die Soon van den tegenwoordigen Predicant Benjamin
Putman te stellen tot Adjunct van sijn Vader en nebmen an
devoiren aentewenden om daervoor een sertabel tractement uijt
te vinden; stellende mett eenen vast: datt bijaldien de Heere
Godt den. ouden Predicant quam aftehalen, in sodanen "all
sullen sien op des Vaders en Grootvaders diensten aan dese
kerke bewesen, en de Soon praetereeren. soo door sijn predieken
en leven de Gemeinte contentement kan geven, en onverhoopentlijck
niet, voor desselves onderholt behoorlijcke sorge dragen:
sullende hett beroep hiel' oover te doen tegens de Olassicale vergaderinge,
die omtrent aenstaende Pinxteren staat gehonden te
worden, ingestellt en aldaer gepresenteert worden. Goor den
23 Aprill 1682.
Jacob van Coeverden als Borghman en ont olderlinck,
Z. Ripperda als Borghman en ouderlinck. W. v. Hoevel als Berghman.
H. E. van Ensse Borghman. Johan van Coeverden als
Borghman, alsoo niet present ben geweest hebbe ditt naederhandt
in margine geteikent.
'rel' specialer order vermits de indispositie van d'Heere Raesfelt
tott Twickeloo als Borgliman Limborg. W. van Coevorden 't
Wegdam als olderling.
W. van Coevorden 't Wegdam
•Jan Bildrijnck
Wolter Cuijper
Jan ten Noever en Diaken
cousules Jan ten Tije en Diaken
Wemel' Jaling
Gerhardt Puttman
_ 111
Derek .Ialinck .Jnnior Consul.
Albert Pothoff.
Jan Hilderinck als olderinck.
Gerrit toe Mehrman als diaken.
Derek Schulten als diaeken .
.Jorrien Spraeckell als diacken.
Oud archief van Goor.
als olderling .
Abr. Puttmanus Pl'.
Albert Potthoff als
oiderlinck
Woiter Borijas als
Dijacken
Loij van Asten alsDijacken
Oud archief van Goor.

112 _
Op de onder IYa vermelde Abraham Putman heeft het
volgende afschrift uit de Apostillen 1712-1724 van het
Kamper Archief betrekking: fol. 58. ben gen Feb\'. 1715.
Op de requests van Abraham Puttman. te kennen gevende dat
hij remonstrant alhier tel' steede sijn gebooden voor d' Eerweerde
Kerckenraadt heefft laaten inteijkenen met Rebecca
Wollv sijnde een dochter van een eerlijcke familie; ende dewijl
remonstrant verstaan heeft, dat sijn E. vaeder aen d' Eerw.
Kerckenraadt heefft geschreeven, om vooracreven huwelick te
stremmen, soo versoeekt de remonstrant - als meerderjaarigh
sijnde - dat haar WelEdel. Hoogh. Achtbaare aan den remonstrant
willen accordeeren, sijn te doen insinueeren, om reedenen
te geven, waaromme voorsereven huwelick is stremmende.
Was g'appostilleert :
Sij gestelt in handen van des remonstrants vueder om op
den veertienden dag' naa gedaane wettig-e insinuatie, tel' vergaaderinge
van Schepenen ende Raaden alhier reedenen te
geven, waaromme vermeijndt, dat het hnwelick in deseu vermeldt
compt te stremmen.
TESTAMENTEN DEYENTER ARCHrEF.
Boek van Geopende testamenten II pag. 203 vgl.
Testament van Mechteld Aleida Putman d.d. 14 Januari 1734,
geopend 20 December 1763 in tegenwoordigheid van den Advocaat
Paulus Putman, Griffier van de Ridderschap dezer Provincie
en de Lieutenan ts Vos van A vesate en .Bruin. Zij stelt haar
broeder de Rentmeester Adolph Hendrik Putman of bij vooroverlijden
desselfs kinderen tot uni verseel erfgenaam. Voorts
vermaakt zij bij codicil van 16 Febr. 1763 hare dienstbode
Marta diverse goederen en f 300 geld.
Boek van Geopende testamenfen JU pag. 89.
Mutueel testament van Jan Guérin gepensioneerd vaandrig ten
dienste dezer lauden en van .Iohanna Megteld Theodora Putman
d.d. 24 April' 1759, geopend 27 Juni 1778 in tegenwoordigbeid
van de Capitain Jan Guérin, de Griffier Paulus Putman voor hem
zelven en namens de Secretaris Herman Bergerink noie uxoris
. Roelina Maria Putman, de Heer Burgemeester Everhard Herman

113
Putman pro se en voor de Lieutenant Collonel Carel Wibrand
de Lannoij namens dessèlfs Eheliefste Paulina Aleida Putman,
en van den Koopman Gorrit Versteeg noie uxoris Anna Judith
Putman, de Secretaris Adolph Henrik Cramer namens zijn
Vader de Rigter Ml'. Jan Willem Cramer noie uxoris Susanna
Geertmijd Putman, Dl'. Gerhard Anthonij Menninck namens
desselfs Vrouwe Adolphina Hendrietta Hermanna Putman en
vau den advocaat Joan Jellis Barmier, als voogd over de on
mondige zoon van den Lieutenant Derk Bruijn en wijlen Vrouwe
'I'heodora Elizabeth Putman in leeven Ehelieden. ' .
Boek van geopende testamenten III pag. 488.
Testament van Gerhard Anthonij Mennink lid van de ge-
zworen gemeente der' Stad Deventer en vrouwe Adolphina
Henrietta Hermanna Putman d.d, 15 September 1784, geopend
16 September 1796 in tegenwoordigheid van vrouwe A. H. H.
Putman wed. Menninck, vrouwe B. A. Reminck Huisvrouw vau
Mr. Alex. van Suchtelen en Herman Voseli van A vesaat.
Hij stelt tot zijn erfgenaam in zijn echtgenoote of bij haar
vooroverlijden de drie kinderen uit haar eerste huwelijk nl.
Hermanna Cornelia, Adolph Hendrik en Herman Voseli van
A vesaet. Zij stelt tot hare erfgenamen de drie kinderen uit haar
eerste huwelijk beuevens haar Eheman ieder voor een vierde
gedeelte.
Boek van geopende testamenten III pag. 405 vgl.
Testament van Herman Bergerink I.U. D. secretaris van De-
venter en contrarolleur van de convoijen en licenten d.d, 23 October
1752; 3 Mei 1762, en 18 Juli 1781 geopend 4 November 1790 ter
praesentie van Paulus Putman voor en namens desselvs zuster
vrouwe Roelina Maria Putman Wed. wijlen den Heer Bergerink
en Mr. Gerhard Dumbar namens de erfgenamen ab intestato.
Bij het eerste testament stelt hij zijne moeder Anna Cunera
Hagedoorn tot erfgename voor de legitieme portie en zijne echt-
genoote Roelina Maria Putman voor alle. overige goederen. Bij
het tweede testament stelt hij zijn echtgenoote tot eenige en
universeele erfgenaam. Bij het derde testament wordt zijn echtgenoote
nog eens speciaal betnchtigt met de goederen staande

114
huwelijk in Veluwen aangekocht om dezelve haar leven lang
in lijfstucht te gebruiken en dat dezelve na doode der langstlevende
zullen erven en versterven op de erfgenamen ab intestato
van Roelina Maria Putman.
Boek van geopende testamenten IV pag. 357.
Testament van Roelina Maria Putman weduwe Mr. Herman
Borgerink d.d. 19 November 1805, geopend 1810, op verzoek
van de executeuren l\Jr. A. H. Cramer en MI'. H. J. Jordens
en mede in tegenwoordigheid van Vrouwe Adolphina Henrietta
Hermanna Putman, Wed. G. A. Mennink, van Mr. Carel Frederik
Herman Putman Cramer en van Frederik Hendrik de Braconier
en vrouwe Paulina Putman Ehll, Het zeer uitvoerige testament
begint met diverse legaten, waarvan' het voornaamste luidt:
zoo praelegateere ik aan mijnen Neev. den Heer en Mr. Adolph
Hendrik Cramer Commissaris der Bataafsche Posterijen 11110
De Buitenplaats Dijkhof genaamd, gelegen in het A mbt van
Voorst met zijn Heerenhuis, Stallinge en Koetshuis, Orangerie,
Hoveniershuis en verdere getimmertens. . . . . 2do eene summa
van zesduizend guldens.
Tot hare erfgenamen stelt zij in:
Mijne Suster Vrouwe Paulina Aleidr, Putman, weduwe van
wijlen den Heerde Lannoij, in leven Lt. Collonel ten dienste
dezer landen.
Mijnen Broeder den Heer eu Mr. Panlus Putman, oud
Griffier van de Ridderschap en van de Lheenen van Overijssel.
Mijne Nigt Juffer Carolina Anna Cramer.
Mijnen Neev den Heer & Mr. Adolph Hendrik Cramer, Commissari,~
der Bataafsche Posterijen.
Mijnen Neev den Heel' en lUI'. Carel Frederik Herman
Pntman Cramer Rigter van Delden.
Mijnen Neev den Heer Gerrit Jan Bruijn, Bedienaar des
Goddelijken woords in de gemeente 1. U. te 's Graveland.
Mijne Nigt Vrouwe Hermanna Voseli van Avesathe, Huisvrouw
van den Heer Johan Michorius, oud Capitein ten dienste
dezer Landen,
Mijnen Neev den Heer Adolph Hendrik Vosch van Avezathe
oud Lieutenant ten dienste dezer Landen.

115
Mijnen Neev den Heer Herman Vosch van Avezathe oud
vaandrig ten dienste dezer Landen.
Het eenige kind van wijlen mijnen Neev den Heer Adolph
Hendrik Putman bij vrouwe Cumme in Ehe verwekt.
En mijne Nigt Pauline Putman, Huisvrouw van den Heer
Braconier. Ritmeester ten dienste dezer Landen.
Willende en begeerende ik 'l'estatrice, dat bij vooroverlijden
de kinderen van mijne hiervoren geinstitueerde Erfgenamen in
del' ouderen plaats bij representatie, zullen succederen, dezelve
in dien val daar in substituerende bij dezen, en dat de Erfportie
of Erfportien van die mijner geinstitueerde Erfgenamen, welke
zonder kinderen na te laten, mijnen sterfdag niet mogten be-
leven, aan de overigen zullen accreseeren, en bij dezelve in
zoo veele egaale portien geprofiteerd en genoten worden, als
el' dan erfgenamen zijn zullen.
Boek van Opene testamenten 22 September 1756-10 Augustus
1776 pag. 84.
testament d d. 3 Maart 1760 van Derk Brnijn Lieutenant
in het Bataillon van den Beere Generaal-Majoor Thierrij en
Elizabeth Theodora Putman Ehelieden. Zij stellen wederkeerig
hunne kinderen tot erfgenamen of bij ontstentenis van kinderen
de langstlevende echtgenoot.
Boek van opene testamenten 1793--1804 pag. 82.
testament d.d. 29 Jannart 1795 van Burgemeester Gerhard
Anthonij Menninck en Adolphine Hendrietta Putman Ehelieden.
Zij bekrachtigen eerstens hunne gemaakte mutueele testamentaire
dispositie d.d. 15 September 1784.
Hij stelt tot zijn eenige en universeele erfgenaam zijn
echtgenoote of bij vooroverlijden de 3 kinderen uit haar eerste
huwelijk of wettige afstammelingen.
Zij stelt tot haar universeele Erfgenaam harenechtgenoot,
voorbehoudende de legitieme portie aan haardrie kinderen uit
haal' eerste huwelijk.
Boek van opene testamenteu 20 November 1804 -23 Februari
1811 pag'. 109.

Illi
testament d.d. 7 Mei 1807 van Mr. Paulus Putman.
Rij legateert aan zijn neef Mr. Carel Fredrik Herman
Putman Cramer al zijn manuscripten, adviesen en familiepapieren
..
Hij stelt tot zijn erfgename zijn zuster "Vrouwe Paulina
Aleida Putman, weduwe van wijlen den Reel' Carel Wijbrand
de Lannoy, in leven Collonel ten dienste dezer Landen en
Groot-àlajor der Stad Geertruidenberg.
Boek vau opene testamenten 20 November 1804·-23 Februari
1811 pag. 119.
testament d.d. 9 Juli 1807 van Vrouwe Paulina Aleida
Putman weduwe van wijlen Collonel C. W. de Lannoij,
met uitzondering van diverse legaten van kleederen en
'juweelen, stelt zij tot haar eenige erfgenaam haar broeder
Paulus Putman, Oud Griffier van de gewezen ridderschap
van Overijssel.

WERKKRING DER JGZUIRTEN BUITEN
Z\tVOLLE.
Het laatste vijf-en.twintig-jarig tijdvak del' 16de eeuw was,
gelijk voor zoo menig Nederlandsch gewest, ook voor Salland
een tijd van verschrikking en oorlogejammer. Het weerlooze
landvolk was blootgesteld aan afpersing en plundering, roof en
moord van ruwe, woeste krijgsbenden, Het was alom het even,
wie er victorie bliezen, Staatsche of Spaansche huurtroepen ;
de oogst werd vernield, het vee geroofd, het land afgestroopt,
menige landhoeve ging in vlammen op. :l.wervende lansknechten,
men zou ze roevers kunnen noemen, maakten de wegen on-
veilig, zoodat b.v. niemand van Zwolle naar Deventer durfde
gaan zonder zich aan te sluiten bij een sterk gewapenden
troep, 1)
Het lot derlandlieden deelden ook de kloosterlingen. Het
klooster te Diepenveen werd totaal geruïneerd; de zusters
vloden in groeten getale naar Zwolle, om zich achter de stads-
muren te beveiligen. Op Maria-Hemelvaart 1578 gingen zij
bij de Dominicanen aldaar onder de hoogmiate communie en
ontvingen den oommuuicauten-wijn. Eveneens offerden zij daar
in 1579 met Maria-Lichtmis de gebruikelijke kaarsen.")
In November 1578 ging Deventer over tot de Staatsche
partij; in 1580 volgde Zwolle, en nu brak er een storm los
1) De procurator der Dominicanen van Zwolle werd den 2 Juni 1579
'bij Deventer door een achttal soldaten aangehouden en niet dan tegen
een zwaar rantsoen losgelaten.
2) 1578, Assumpt.iorie IJ: M. V. pro amphora vini pro monialibus
et sororibus ex Diepenveen quod comm unicabant in summa missa;
vj st.
1579. Foucke bekleer by die wcghe recepit pro cera quam eraera-
IUUS ab i110 ci reu festum Purification is B. M. V. propter m u ltitudiuem
Monialium ex Diepenveen, ut videre licct inter accepta, xxi] st. -
Rekeningen v. h. Broerenktooster te Zwolle.

118
over de katholieke bevolking van Salland. In de kerspelen van
Wije, Raalte en Heino - aldus Waeyer - wei-den de Katholieken
uit hunne kerken gedreven, de altaren gebroken, de
beelden verbrijzeld, de pastoors uit hunne weemen gezet. De
uitoefening ..van den Roomsehen godsdienst werd alom verboden.
Ondanks dit verbod drong' het landvolk, zoodra het de kans
schoon zag', zijn kerk binnen, deed de pastoor in het ontredderd
gebouw de mis eu hield er een preek in de rochette.
De "uieuwe religie" alleen mocht geoorloofd verklaard worden,
daarmee was zij nog niet door het katholieke landvolk aangenomen.
In de eerste jaren van 1591 viel er dan ook van een
gevestigde Hervormde Kerk weinig te bespeuren, en nog
geruime tijd zon er verloopen, voordat er een geregelde
kerkordening was ingevoerd. Daartoe moest de classis nog
menige bepaling maken, de Ridderschap en Steden van Overijsel
uog menige resolutie vaststellen.
"Zij (de Acta der classis van Deventer en de resolutiën van
Ridderschap eu Steden van Overijssel) schilderen tot in de
kleinste bijzonderheden door welke middelen de Gereformeerde
machthebbers in Kerk en Staat gedurende het laatst del' 16dc
eu de eerste dertig jaren van de 17de eeuw in Twente en ten
platten laude rondom Deventer het Katholicisme zochten te
verdringen; afzetting van geestelijken, die weigerden Hervormd
te worden, wering' van katholieke godsdienstoefeningen hetzij
in kerken, hetzij in particullere woningen, verwijdering van
beelden en altaren uit de kerken, opheffing van kloosters en
diergelijke. Maar zij toonen tegelijkertijd met wat moeite dit
streven gepaard ging, hoe de predikanten en overheden bij hun
maatregelen stuitten, hier op het verzet van de aan het voorvaderlijk
geloof getrouw blijvende leeken, ginds op de slapheid
of onverschilligheid van dezen of genen van de Staatsche
autoriteiten zelve". 1)
Herhaaldelijk werd op de synoden aangedrongen op de verwijdering
der "mispapen" en de tusscheukomst van Ridderschap
1) Hul lu. Ácmtookè1l'ÎlIgen Lctrcffendc de lCathokiek&lI 'in Tuienthe en op
hel plaueland. 'Î1! het j'oncle ,,,all. Decenter. 1583-1629. Avchief t'. d: Gesch.
'v. h. Áa1·tsb. Iltreclit. Dl. XL blz. 1.

119
en Steden daartoe ing-eroepen, Op de synode in 1595 te Zwolle
werd aangehouden "dat de mispapen ten platteu lande daedelic
moghen gecasseert worden, ende in plaetse der atgedancten te
laeten verordineren Gereformeerde predicanteu". In 1596 op
de synode te Campen "bij de Ridderschap ende Steden aen te
holden, dat de papen ten plattea laude terstout nut haren
diensten mogen afgeschaft worden, daarmede de arme Inden
des te meerder mog-en verlanghen hebben om eenen Gereformeerde
dienaer te begeeren". - In 1598 op de synode te
Deventer: "Alsoe tot noch toe enig he papen in den platton
lande tegens 't placaet in den dienst sijn gebleven, soe heeft
die hure drost verclaert, dat sijn edel, alle de papen in sijn
drostampt den dienst verboden heeft". 1)
De pastoors van Dalfsen, Heino, Olst en Raalte bleven het
Roomsene geloof getrouwen brachten liever alles ten offer,
dan te verzaken aan een plicht, waartoe zij zich in geweten
gebonden achtten. Mochten zij al uit hunne kerken verjaagd
en uit huuue pastorieën of weemen verdreven worden, zij gingen
voort met te waken over hunue kudde en deze te versterken
in de rampspoedige tijden. Van den pastoor van Dalfsen
verhaalt Waeijer: "Den laetsten pastoor was een weerdicli
ende deftich man, die als eeneu goeden herder, terwijlen de
nabnerige hunne schapen verlieten, bij de sijne noch lange bij
de veranderiuge des Staets gebleven is, om haer te leeren,
dat se bij het ware catholycke gelove souden blij ven, gelijck
sij ook gedaen hebben, also dat ln.nue kinderen ende nakomelingen
meer tot het Catholycke a13 G eretormeerde gelove genegen
zijn", Hetzelfde verklaart hij van den pastoor van Heino of
Ter Beyne: "bijsonder van den Inetsten (pastoor) met namen
heer J acobns, een eerweerdigeu ij verteben en stantvastigh man,
want hij"" heeft de sijne nog meel' ende meer verrnaent
tot het ware alleeusalichmaekeude catholycke gelove, daerby
te blyven, te leven ende te sterven". Van Olst getuigt hij:
"de pastoors van dit dorp tot den laetsten tijd toe, sijn alle
catholijck geweest, en hebben hier hunne toehoorders nooijt
1) Reitsmn ell Vall Veen. Acta der prouinciale en particnliere synoden.
V, OUel'ijsel blz. 232, 235, 244.

120
anders geleert als het oude ware gelove, dat sij ooc aengenomen
ende beleden hebben, gelyck oprecht catholijcken
oock schuldich sijn te sijn", Dit stemt overeen met hetgeen de
..tela van de Deventersche classis mededeelen : "Il September
1598: Alsoe den pape van Olst grotelicx den loop des H.
Evangelii is opholdende doordien hij den eenvuldighen is
dreijgende de verdoemenis ende anders dewelcke onse predicatiën
aenhoeren, is goetgevouden der heeren gecommitteerden
raet tot verhinderingh van sulcx te versoeeken" . - ,,13 October
1600. Sal aan den drost van Ballant geschreven worden dat
zijn E. gelieve den paep van Olst te doen vertreekeu om enen
anderen in sijne plaetse te stellen". Het getuigenis betreffende
den laetsten pastoor van Raalte, heer Gerardus, is niet mlnder
loffelijk 1).
De pastoors werden voor den kerkeraad gedaagd, die hen
in geweten afvroeg, of zij zich met de Gereformeerden
conform verklaarden en van het Pausdom afstand wilden doen.
Ofschoon zij wisten dat van het antwoord hun bestaan afhing,
verklaarden zij te willen blijven bij den voorvaderlijken godsdienst.
De oude pastoor van Raalte betuigde in 1602, na
herhaalde dagvaarding, "te willen blijven bij de religie daer
hij inne geboren was". Weinige jaren later zullen deze
standvastige en getrouwe zielherders zijn gestorven.
In deze periode zullen hiel' en daar landlieden, voor den
drang den omstandigheden bezwijkend, 's .Zondags bij den
predikant ter kerke zijn gegaan, Meermalen toch verneemt
men de klacht, dat zij toch niet als heidenen geheel zonder
godsdienst konden leven, dat zij hun kinderen toch niet als.
vee, zonder God of gebod, konden opvoeden. In den uitersten
nood beproefden enkele priesters uit Deventer tot de lierderlooze
kudde door te dringen en ze te bezoeken, al was het
slechts een paar keeren in een jaar. Genoemd wordt Heet'
Johan Frederiksz, eerst kapelaan der Sint-Lebuinuskerk, ua
1606 administrator van de gemeente, die aan de Bergkerk
') In officeele stukken heet deze pastoor Joannes Verheijden-Vnn
Slee. Eerkeiijk: Raalte in het laatst de,' 16de en beg-in del' 17e eet,,". Ve"slagen
en JJfededeelingen. Tweede Reeks, Twaalfde stuk. blz. 4.

121
had behoord. 'Hij toog buiten zijn kerspel de buurtschappen
en gemeenten rond tot Raalte toe; ook Olst werd door hem
bezocht.
Deze bezoeken zullen veelal in 't geheim en bij vertrouwde
personenhebben plaats gehad, want "paepsche ceremoniën" -
hieronder is ongetwijfeld verstaan het mislezen en het toedienen
der sacrameuten - waren volstrekt en onder zware straffen
verboden. Ofschoon er dikwijls gebrek aan predikanten en
schoolmeesters heerselite en er geklaagd werd dat de jeugd
tot een "barbarisch levent ende wesent" verviel, werd het
zenden van kinderen naar buitenlandsche, J esuietische, scholen
streng beboet. Zelfs het geven van godsdienstig' onderricht
werd verhinderd. In menig katholiek gebleven huisgezin was
het gebruikelijk, tijdens de langdurige afwezigheid eens priesters,
den Zondag te heiligen door een voorlezing van de Evangeliën,
maar in 1615, op de synode te Zwolle, werd een plakkaat
verzocht dat "het voorlezen van Paepschepostillen (Evangeliën)
waardoor veele huijsluijden uijt de kercke gehouden worden,
soowel die edellieden als andere, werde verboden."
Op zijn ouden dag, sinds 1632, werd Heer Frederiksz in
zijn zware bediening tel' zijde gestaan door Heel' Reijnart
Swaef ken, vermoedelijk een zoon van Jonker Seine Swaeften
tot Rande. Beiden werden in 1636 door een besmettelijke ziekte
uit het leven weggerukt.
Intusschen was er reeds lang hulp opgedaagd van de J ezuieten.
Op de synode van Vollennoven lil. 1610 werden de Gedeputeerden
met aandrang verzocht "het inkruijpen del' J esuitische
vaganten tegen te staen en te verhinderen." Of dit alleen een
voorzorgsmaatregel was, weten wij niet, in de verbeelding zag
men het spook der .Tezuieten overalopduiken; doch het is zeer
goed mogelijk dat de waakzame predikanten het spoor van een
Jezuiet badden ontdekt, want in 1609 was de Jezuiet P. Cathuis
van Leuven naar Leemvarden gezonden en bezocht deze van
Friesland uit meermalen Overijsel. totdat hij in 1612 voor
goed zijn standplaats vestigde binnen Zwolle.
Zoodra op 't platteland het gerucht zich verspreidde, dat te
Zwolle een J ezuiet zich ophield, kwamen de landlieden vau
. meer (Ian tien mijlen uit den omtrek naar de stad. Ook trok

pater .Cathuis naar de omliggende dorpen, buurtschappen,
havezaten en huizingen der edelen. 1)
De tweespalt onder de Gereformeerden, de vinnige strijd
tusschen Reutonstranten en Oontra-remcnstranten, trok op de
synoden de aandacht eenigszins af van de papisten; ook gaf
het twaalfjarig Bestand eenige verademing aan het platteland
van Overijsel. 2) Doch toen dit ten einde liep, in 1621, kwam
de vrees voor de Spanjaarden en bijgevolg de argwaan jegens
de Katholieken weer boven.
Verschillende aanzienlijke katholieke familiën, de verdrukking
in Overijsel's hoofdstad moede, waren reeds lang vrijwillig
naar hunne havezathen en huizingen geweken, maar nu t.rokken
zij zich gedwongen naar hunne landgoederen terug. In de
vergadering van Ridderschap en Steden, den 20 Juni 1621,
werd een schrijven van Hare Hoogmogende voorgelezen, waarin
voor het toelaten tot de Statenvergadering van de leden een
eed geëischt werd met de verklaring, dat zij "van den papistischeu
Godtsdienst afkeerig waren en voorstanders van den
waren Olmstelijken Hervormden Godtsdienst." Zoodra dit schrij-
ven was voorgelezen, stonden de volgende katholieke edeleu
van hunne zetels op en verlieten de Statenzaal : Joan Rengel'S
tot den Areudsboê, Gerrit van Laer, Willem van Dentichem.
.J oan van Middachten, Joan van Oldeneel, Hendrik Haegen,
Seino Hagen, Pelgrim Haegen en Joan Haegen. Liever trokken
Z\j zich van alle Staatsbestuur terug dan te handelen tegen
hun geweten. Zij verzochten eenparig van hun eed ontslagen
te worden en de vrijheid te hebben om zich op het platteland
te vestigen. Later in 1657, 1675 en 1705 vergden de reg-Ie-
men ten zelfs, dat de leden door getuigschrift bewezen, niet
alleen voorstanders, maar ook openbare belijders te zijn van
den Staatsgodsdienst.
1) Volgens het Brcue Chronicor: Mi.lsional·iol·mn S . .J. in agro 'fmnsisaùuio
zou P. Gatbuis reeds in 160L Overijsel doorkruist hebben en .
in 1603 daarbij geassisteerd zijn dool' P. Gerardus Carbon ell us. Deze
datums stroaken echter niet Illet de feiten, dat P. Cathuis eerst in
1606 en P. Carbonellus in 16.12 pr iester werd gewijd.
2) Niet ill Twente, waar het handhaven van het status quo aanleiding
gaf tot menigen strijd. De Hullu Ouer de keikei. teest. in
Tuenûie. Archie] v. h. Ám'tsb. Utreeht. XLV. 194.

123
Voor de Katholieken van Zwollekerspel en Salland was deze
exodus der edelen naar het platteland een uitkomst, want overal
lagen kasteelen van Roomsche bezitters.
Vooreerst had' men het landgoed de Hare, een aanzienlijke
bezitting van de barons van Oldeueel, l'lien ook de havezathe
Hengvorden toebehoorde j vervolgens het huis Ganzeorink, eigen-
.dom van de barons van Doetinchem, een geslacht dat steeds
voor den vaderlijken godsdienst geijverd heeft j dan de havezathe
Hoeulo, oudtijds een leen van het Sticht, maar vergeven
aan de katholieke heeren Van Laer. Niet vervandaar stond
het Spijkerbosch, in eigendom toebehoorend aan [onker Jan
Krijt j meer noordelijk lag het adellijk huis de Boskamp, dat
in het midden der 17de eeuweigendom was van jouker Hendrik
Penninck, later in bet bezit kwam van het geslacht Van Hoevel
tot Westerflier, totdat het in. 1802 overging' aan de katholieke
gemeente te Olst, die op deze plaats hare kerk stichtte. De
jonkers Knappert bezaten destijds het huis Övernuirsd« en
den Lucnienberq, terwijl de katholieke familie Stuerman op
den Stoltenberq gevestigd was. Onder Herxen lag het huis
del' familie Van Westerho1te, in de Broekhuiise» bij Dalfsen
het kasteel van [ouker Vau Ruijtenberg, te Heino de Solenspijker
van jouker Sweersen, te Emmen de Spijker van jouker Glauwe,
aan de Vecht het huis van jouker Van Uiterwijck.
Al deze huizen waren toevluchtsoorden en schuilplaatsen voor
de "mispapen" . De J ezuieten hielden daarin 't geheim vergadering'
en noorligden ook de omwonende landlieden uit om aan de
godsdienstoefening deel te nemen, Was de toegang tot het eene
huis door den drost of zijn handlangers versperd, dan vonden zij
een wijkplaats in een auder huis. Verstoring van de godsdienst,
oefening was in den regel mlnder te vreezen. omdat de rechterlijke
macht el' gewoonlijk tegen opzag' om een adellijk huis te overvallen.
Daarenboven was de drost dikwijls verwant aan deze adellijke
geslachten j hij beloofde aan de synoden de plakkaten "so 1II0ge-
Iyck" te zullen uitvoeren, maarliet de .,mispapen" ongemoeid.
De eerste vergaderingen of conventikels waren uiteraard niet
druk bezocht en zeldzaam. 'I'wee, driemaal in 't jaar kwam
pater Cathuijs te Herxen en te Wijhe, en zag' dan een vijftig',
tal geloovigen rondom zich vereenigd.

124
In 1618 werd Volquerus Herkinge, een seculier priester, door
den apostolischen Vicarius Rovenius tot pastoor van Zwolle
benoemd en daarbij voorzien van de jurisdictie en de para.
chiale rechten over alle omliggende plaatsen. Erachtens deze
uitgebreide volmacht strekte hij zijn bediening tot Devente}'
zelfs uit. Ook te Kampen, Hasselt, Steenwijkerwoldt werd zijn
hulp ingeroepen; daar het evenwelonmogelijk was al die plaatsen.
te bedienen, moest hij een groet gedeelte van het arbeidsveld
aan de J ezuieten van Zwolle overlaten. Tegelijk ontvingen
deze paters hulp van medebroeders, die op hun doorreis naar
Friesland Overijsel bezochten; aldus was hier eenigen tijd werk.
zaam : pater Jan Wouters en Viering in 1617, pater Theodorus
van Rijswijck.
Zulk een toestand liet veel te wenschen over. De Provinciaal
der .Jezuieten, tevens Overste der Missie, pater Jacobus Tyrinus,
nam derhalve een verstandig besluit, toen hij de priesters van
Zwolle, die te zwaar onder den last hunner bediening gebukt
gingen, van de zielzorg' der Sallandsche Katholieken onthief
en een afzonderlij ken zendeling voor het platteland aanstelde.
Hij benoemde pater Engelbertus van Vilsteren ; de keuze getuigt
van overleg.
Engelbert, naar volksgebruik verkort tot Egbert en Engel (1)
stamde uit het geslacht van Vilsteren, een aanzienlijke familie
te Wijhe. Bij was geboren den 26 Juli 1591, in de Societeit
getreden den 19 Maart 1614 en tot priester gewijd den 20sten
Maart 1622. Van 1623 lot 1626 was hij te Gouda in bediening
geweest, doch daarna werd Salland hern tot werkkring aangewezen,
waar hij in 1629 te Wijhe zich voor goed vestigde
ten huize zijner zusters. Men mag veronderstellen, dat hij goed
op de hoogte was van de plaatselijke toestanden, in betrekking
stond tot verschillende aanaienlijke families en bij den drost
van Salland in de uitoefening van zijn bij de plakkaten ver.
boden ambt op eenige oogluiking kon rekenen.
Zijne vestiging te Wijhe vond geen algemeene instemming',
en wel niet bij degenen, die met de zielzorg dier streek waren
belast, maar ie onmogelijk naar behooren konden waarnemen.
(1) J J. Graaf. Neâerlamdsche Doopnamen.

125
En hierraken wij een zwak punt der katholieke zending in
de Vereenigde Provinciën.
Van het begin hunner komst in de Vereenigde Provinciën
ontplooiden d'll Jezuieten een ijver en eene werkkracht, die
bewondering afdwingen. Geen vermoeienis, geen gevaar, geen
kerkerstraf, geen verbanning outzagen zij om den verspreiden
katholieken geestelijke hulp te verleenen. Bij voorkeur 's nachts
trokken zij ei- op uit om de verstrooide schapen te bezoeken.
,,10.oecke jaeghers" noemt pater Poirters zijn medebroeders,
die de kuilen weten, waarde zielen schuilen, eu 's nachts een
g.oede vangst vinden. Zij steunden bij die apostolische tochten
op pauselijke volmachten, doch kwamen in conflict met den
apostolischen Vicarine, die als hoofd van het Hollandsch Missie-
gebied d.o.or dit vrij en voortvarend optreden zijn rechten ver-
kort achtte. In 1624 werden door de Concordia van paus
Urbanus VIII de artikels vastgesteld, waaraan beide partijen
zich hadden te houden, doch deze overeenkomst maakte aan
het geschil geen einde. Terwijl o.a. de schrijver van het be-
kende Chronicou Soc. Jesù den apostolischen Vicarius Rovenlus
verwijt, dat deze zich verzet tegen de uitvoering der Concordia,
omdat hij te Zwolle geen tweeden Jezuiet en geeue Dominicanen
wil toelaten, zooals gestipuleerd was 1), betoogt pastoor
Waeijer onder krachtig protest, dat de J ezuieten "qllallsuys"
een ordebroeder boven het geoorloofde getal te Zwolle binnen-
voeren. Het was een netelige rechtskwestie, die aangescherpt
werd door wederzijdsehen naijver; men trachtte elkander te
verdringen, den voet te lichten, als 't ware vliegen af te vangen,
en veroorzaakte daardoor treurige partijschap onder het roornsche
volk. Pastoor Waeijer's geschiedverhaal strekt daarvan t~t
. bewijs.
Ook in Salland is dit de keerzijde del' medalje, Een zuster
van P. Engelbert - aldus het Chronicon - verzocht in 1630
aan de protestantsche overheid voor haar broeder verlof om
zich te vestigen .op het platteland, waar geen enkele priester
zich bevond, doch katholieken, die door een seculleren priester
,) Breve Ohronicon. P. P. M'issiona,"iomm S. J. in Trosuiealania. A"chief
v. d. Gesch. v. h. Aartsb. Utreoht Dl. 6 blz. 412.

126
heetten te zijn opgestookt, vroegen om dit verzoek van de hand
te wijzen. Niettemin werd haarverzoek ingewilligd .
.P. van Vilstèren bezocht onvermo~id de verschillende buurschappen,
waarde katholieken op bet bericht zijner komst in
enkele boerenhofsteden samenkwamen, natnurlij k bij kleine
groepen. Ook verwierf hij toegang tot de landintizen en havezathen.
In 1630 keerde door zijn tusschenkomst de vrouwe van
WesterhoIte, wonende op het huis Herxen bij Wijhe, tot het
geloof der vaderen terug. Haar kasteel bood later een blijvend
tehuis voor de paters J ezuieten.
Van Wijhe ondernam hij tochten naar Raalte, Heeten, Broeckland
en OIst. De werkkring breidde zich zoover uit, dat hem
een assistent werd toegevoegd in pater Carolus Isembaert. Deze
kwam tevens P. Engelbert's plaatsvervangen, wanneer laatstgenoemde
voor de belangen der Societeit elders moest optreden,
want het schijnt, dat beleid en doorzicht voor het voeren van
onderhandelingen den Sallandsehen edelman bijzonder eigen
waren; aldus was hij meermalen werkzaam in Holstein, en
ook in 1638 te Enkhuizen voor de oprichting eener J ezuietenstatie.
Pater Isembaert, dragend den schuilnaam van Andreas van
Balen of Kelderrnan, was omstreeks 1570 te Brugge geboren en
dus reeds op leeftijd, toen hem Salland tot arbeidsveld werd
aangewezen. Ondanks zijn leeftijd trok hij dool' weer en wind
naar het K oord-westelijk deel van Overijsel tot Vollenhave toe;
zijn rustkwartier had hij op het kasteel te Herxen.
In Maart 1635 was hij te Kampen en had daar zijn intrek
genomen bij den procureur Mr. Jan Jansen SaaI. Zoodra de
Katholieken hiervan verwittigd waren, kwamen zij voor dag
en dauw in het huis van den advokaat bijeen om de Mis bij
te wonen, terwijl sommigen van die gelegenheid gebruik wilden
maken om te biechten.De toeloop, hoe heimelijk ook, had
echter de achterdocht gewekt. van de stadsdienaars. Plotseling
kwamen zij binnenvallen, grepen pater Isernbaert, te midden
zijner priesterlijke bediening, en voerden hem gevankelijk naar
het stadhuis. De heeren van den gerechte waren zoo "genadig''',
dat zij niet de volle boete voor deze wetsovertreding' eischten;
zij "mitigeerden" de straf en bepaalden deze "op eene gelt-

127
peene van soeven hondert Carelsgulden, hem daer beneffens
bamiende uut de stadt, derselver vryheyt ende haer verschepen,
om daerinne nyet weder the commen by ~t hoochste". Deze
sententiebevatte nog' de volgende welwillende C:) claüsnle :
"dat hij sijne gevanckenisse nyet relaxiert werden (solde) VOl'
ende al elu hij die penningen ende zijne eosten gelecht. doende
daerbeneffens behoirliche oervehede".l) Volgens de plakkaten
werd ook zijn gastheer, l\Jr. Saal, voor het gerecht gedaagd
en veroordeeld tot eene boete van driehonderd Karelsgulden.
De advokaat betaalde voor zich en den pater onmiddellijk
zeshonderd Karelsgulden uit eigen kas en verwierf uitstel van
betaling voor de resteerende vierhonderd gulden, mits hij bij
testament gelijke som aan de armen legateerde.
Wanneer het Missie-verslag van Rovenius juist is, telde
.Wijhe in 1635 ongeveer 400 communicanten; vermoedelijk zijn
hierbij de omliggende buurtschappen niet begrepen, want een
nieuw verslag van 1638 begroot het aantal communieanten op
1500. De verslagen van 1642 en 1656 spreken van 1200. De
aalmoezen tot onderhoud voor de priesters waren karig en
nauwelijks voldoende.
In 1636 ondernamen de zendelingen een tocht naar Ommen,
waarin geen vijftig jaar een priester zich vertoond had. De
meeste inwoners, en nog meer hunne kinderen en nakomelingen,
zegt pastoor Waeyer, waren in dien tijd "tot de nieuwgezinde
religie vervallen". In de vergadering kwamen een zestigtal
Katholieken bijeen, allen hoogbejaarde lieden, doch geheel
onwetend in de eerste "beginselen van den roomsehen godsdienst
en de plichten van een Christenmensch. Om de twee of drie
maanden gingen nu de paters derwaarts, doch na eenige jaren
was de roornsche gemeente door het overlijden dezer lieden op
enkele huisgezinnen na uitgestorven,
Meer vrucht leverde hun arbeid in de buurtschappen of
markeu van Raalte. In de buurtschap Heeten vonden zij éen
1) Veltl.Jnijsen. De invoering dm' He7't'ornting en de uicderopleoùu: van
het Katholicisme te Kampen. Archief 'v. d. Gesch. v h A(!I·t.'b. Uts-eest.
Dl. 25, biz 193.

128
vaste woning of schuur, waar zij de Katholieken tot de
godsdienstoefeningen konden verzamelen, namelijk op het
erve Nieënhof. Volgens een oud handschrift 1) hielden zij
nog conventikel 1°. in het huis van de erven Joring, thans
bewoond door den heer J. Remmers, 2°. in het huis, genaamd
Breeënbroek in Boekele, 3". in het huis, geuaamd de
Wieferink in Linderte, en later, waarschijnlijk na 1661, op
tle erve Worms.
'Gelijk overal in den lande heerechte ook in Salland gedurende
de jaren 1636 en 1637 eene besmettelijke ziekte. In
dien rampspoedigen tijd brachten de priesters verschillende
Katholieken tot hun plicht terug'; de een bekeerde er twintig,
de ander tachtig, terwijl negentig doopsels ter sluiks werden
toegediend en zes-en-zeventig huwelijken gewettigd.Een honderdtal
Katholieken bezweken aan de epidemie, maar zij stierven;
voorzien van. de laatste Sacramenten.
Te midden van dien overstelpenden arbeid werd P. Isembaert
naar Nijmegen ontboden, waar de nood het hoogste was, zoodat
P. van Vilsteren eenigen tijd met de zielzorg der geheele
streek was belast. 2) De Katholieken van Zwolle zonden thans
een herhaalde suppliek tot den apostolischen Vicarius, waarin
zij de paters wegens hun ijverigen arbeid den hoogsten lof
toezwaaiden en dringend om meerdere religieusen verzochten.
Aanvankelijk vond deze suppliek bij den kerkvoogd geen goed
onthaal, doch ten slotte stemde hij toe, en aldus werd in 1637
een standplaats del' Jezuieten gevestigd te Vollenhoven en in
1638 een te Randen. De heer Cornelia van Doetinchem verleende
hun gastvrijheid in zijn landhuis te Randen en gaf hun
de gelegenheid om vandaar uit Colmschate, Helderen en Wesepe
te bedienen. Het arbeidsveld der J ezuieten werd nu in drie
districten verdeeld: Wijhe, Vollenhoven en Randen, terwijl nog'
een Jezuiet naar Twente toog.
Reeds meermalen was erdoor de synode op aangedrongen
I) Nagels Het kerspe; Raalte ell omst'/·eken. Archief u. d Gesch. v h,
Aartsb. Utl·echt. Dl. 30, blz. 272.
~) Te Nijmegen werden in 1636 tusschen 17 en 20 Mei drie Jezuieten
door de pest weggerukt.

129
dat niemand zijne kinderen door priesters mocht laten doopen.
Op de synode van 1620 werd uitdrukkelijk geformuleerd:
"dat expresselyck moge verboden worden, dat niemant zijn
kinderen bij eenige papen moge brengen om gedoopt te worden,
gelyck: bij experientia bevonden wordt". In de plakkaten werd
aan dat verlangen aandacht geschonken, doch aan de uitvoering
werd niet de hand gehouden Doch den 20sten Augustus
1645 verscheen wederom een plakkaat, waarin vooral ten
plattenlande onder de zwaarste boeten het laten doopen van
kinderen dool' priesters werd verboden. Groote verslagenheid
bracht het plakkaat onder het landvolk teweeg, want werd de
arme landman betrapt, dan zag hij zich door de zware boete
geruïneerd. Van een anderen kant mocht hij in geweten zijn
kind niet dool' een predikant laten doopen, gelijk de katholieke
theologanten leeren. Niet weinigen bezweken voor de bedreiging,
maarvelen bleven standvastig in het trotseeren van den
gewetensdwang. Zij stelden, door bemiddeling der Jezuieten,
een verzoekschrift op, waarin zij uit de resoluties del' Staten-
Generaal bewezen, dat eertijds aan alle ingezetenen gewetensvrijheid
was beloofd, dat de Menutsten vrijheid hadden van doopen,
de Israëlieten van besnijden. Het verzoekschrift werd den
drost van Salland en den Raad van Goor aangeboden, Illet dit
gelukkig gevolg, dat voortaan het doopen door priesters ooglnikend
werd toegestaan en niet meer beboet.
Het aantal Katholieken was intusschen over het geheel tot
meer dan vier duizend gestegen; ze woonden zeer verspreid;
velen waren van Wijhe uit bezwaarlijk te bereiken, vooral ill
den winter bij slecht begaanbare landwegen. P. Engelbert kocht
daarom in 1653 op viel" nul' afstand van Zwolle en een half nul'
beoosten het dorp Wijhe een erf, dat aan den grooten weg
naar Raalte lag. Het vormde ongeveer het centrum van zijn
werkkring en heette Strijdveen. Daar de wereldlijke arm
mlnder zwaar drukte en de hardvochtigheid voor meer welwillendheid
begon te wijken, ondernam hij op dit terrein
den bouw van een huis, dat vrij aanzienlijk was en op fi 4000
werd geschat; het omliggend land braeht hem jaarlijks fi 250
aan pacht op. Van meubelen werd het huis spoedig voorzien.
Van dit middelpunt uit bezocht hij drie adellijke huizen en

130
twee dorpen, tot vier uur gaans, Op Zon- en feestdagen, en
dikwijls door de week, predikte hij voor 150 à 200 toehoorders;
hij gaf catechiemus aan 400 kinderen: dit getuigt ons
zijn Provinciaal P. Deckers, die in 1656 verslag van deze
statie gaf. P. Engelbert was toen een man op leeftijd; maar
nog vol ijver, meer gevierd bij het landvolk dan bij den
adel. Voor zijn onderhoud ontving hij jaarlijks 100 gld. aan
aalmoezen.
Om hein in zijn arbeid, dubbel zwaar wegens' een ongenees-
lijke kwaal, bij te staan, werd hem in 1657 P. Jacobus Valek
alsmedehelper en toekomstig opvolger toegevoegd. Nog' drie
jaar' sleepte hij zijn verzwakt lichaam voort, totdat hij den
22sten Januari ieso overleed en daarop te Wijhe in zijn
familiegraf werd bijgezet.
P.' Jacobus Valek, geboortig van Calais, werkte in stilte
voort, en zag zijn gemeente, zij het ook langzaam, aangroeien,
In 1661 traden tien personen tot den katholieken godsdienst
over; te Luttenberg waren alle inwoners op een na, katholiek;
in alle vergaderplaatsen hield hij catechismus en diende het'
doopsel toe. Doch de lucht betrok; de plakkaten kwamen weer
spoken
Op Kerstmis van, het jaar 1662 werdeu drie' kasteelen, nabij
Deventer, die van Wijhe nit bediend werden, overvallen door
den "verwalter" in de hoop daal' dell mispaap te grijpen, doch
de prooi was ontsnapt. 'I'ezelfder tijd werd het plakkaat tegen
het deopen door papen weer gehandhaafd ell dour zware boeten
verscherpt. Ondanks dien druk gelukte het aan P. Valek in
1663 een vijftigtal kinderen te deopen en in 1665 honderd en
acht. Na een kommervolle bediening' van negen jaar overleed hij
in 1666 te Zwolle en werd in de oude parochie-kerk te Wij he
begraven,
Tot zijn opvolger kwam P. Godefridus van Gessel, die van
1651 tot 1664 in Twente eu in het land van Doesburg
werkzaam was geweest, een 11Jan, gehard door de beproeving,
want toen hij- in 1664 ambtshalve naar den Briel ging, werd
hij daar gegrepen en in den kerker geworpen. Niet lang
toefde hij te Wijhe; in 16öö werd hij naar het zuiden teruggeroepen
en vervangen door P. Zeger van Appeltem.

131
Deze Jezuiet nit aanzienlijken huize te Nijmegen in 1619
geboren, was in 1640 in de Societeit getreden en in 1650 tot
priester gewijd. Drie jaar later was hij naar Salland gegaan,
waar hij zich te Wijhe vestigde en van daar op vaste tijden,
tochten ondernam naar Vollenhoven, Hasselt, Ommen, enz.
Het was op Sacramentsdag van het jaar 1656, dat hij te
Vollenhoven tijdens den H. Dienst werd overvallen, voor
100 ducatons beboet en verbannen. In 1667 keerde hij terug
en vertoefde in Duur op den Luchtenberg. het buiten van
den heer Knoppert.
De verhouding van de Jeznieten tot den apostolischen Vicarius
werd in die dagen meer en meer gespannen. In het Missle-
verslag van 1656, door den apostolischen Vicarius La Torre
naar Rome opgezonden, wordt onomwonden gezegd dat twee
Jezuieten n.l. Zegher van Appeltem en Mattheus de Vos zich
onlaugs in het land 'van Zwolle hebben ingedrongen. Onder
den apostolischen Vicarius Neercassel werd de rechtskwestie
nog hooger opgevoerd, zoodat de J ezuieten zich genoodzaakt
zagen hun vermeend recht door bewijsstukken te staven. Zij
beriepen zich, wat hunne werkzaamheden in Salland betreft,
'up aanstellingsbrieven van Rovenius en De Metz, op getuige-
nissen van P. J oannes Blocklandt, superior der missie, op
zendingsbrieven van La Torre - concessienes Ephesinae en
up getuigenissen der aanzienlijkste familiën van Salland.
Deze laatste bewijsstukken luiden aldus :
"Doordien wij ouderschreven met extreem groot misnoegen
moeten herhooren, dat eenige schijnen te ondernenlen noviteijten
in te voeren; daer nochthans in die provintie van Overijssel,
die gehuchten van't platte landt, zooals Wijhe Raelte, Terheyno,
Hellendoorn; Vilsteren, Welsen, Hasselt, 'Vollenhoveu, Blockzijl,
als andere plaatsen langs de rivière de Vecht voor een, drie
a viel' jaer, dool' pl'. Petrus van Wissen, priester der Societeyt
J esu ende voorhem door andere paters van desel ve Societeyt
bedient zijn, als bij: Adrianus Coerten, Franciscus Beaumeslus.
N. Mesdach ; N. van Suerck, N. Isembaert, N. Goyvaerts, N.
Rywenborch, Wiehardus Mathiae, 'I'heodorus van Alckemade,
J oannes van der Laen, Zegerus Appelterre, Godefridus van
Gessel ende door meer andere van die voorseyde Societeij t ;

132
dewelcke uyt de stadt Swolle als een derden pater plegen nyt
te Iocpen om die voornoemds gantschelyck verlaten plaetsen,
districten ende statien alleuckskens die catholycke Roomsene
religie weer in te voeren; daer in den beginne van dien boven
vyff, sess a seven menschen qnalyck tel' vergaderinghe
quamen en Godts heijligh woordt aenhoordeu ende nu tot twee,
drie a vier hondert zielen bij wijle op een vergaderinge compareeren
ende zoo aengewassen zijn, Dus dat die vorseijùe
paters van tijdt tot tijden, 't weIck oock te noteeren, Illet
kennisse ende consent van (lie voorgaende bisschoppen ende
provicarii, altoos die voorgemelte platte lauden ende die goede
ingesetenen van dien met succes van dagelijkschen merckelijeken
aenwas, sedert die 50 jaeren laager herwaerts snecessivelijck,
continuelijck ende sonder eenige interruptie die
goede catholijcke gemeijnte, tot hun groet genoegen, met
doopen, trouwen, siecken te berechten ende alle andere pas.
torele functiën, geen uytgesondert, tot stichtinge, sonder onthouden
ende buijten alle eontradictie oock loffelijck bedient
hebben; en desen pater van 'Wissen in gelijcken state ende
functie aldus nn in dier voege als noch daer in contiuueert.
Soo dat het iu del' waerheijt ons dunckt, tegen alle J'eden ende
justitie, oock die grootste ondanckbaerheijt van de werelt te
sijn eenighe soodauighe goede patroonen ende seer ij verige
voortplanters van't heijligh Roorusclie geloove, die het zwaerste
nu hebben verricht, in hun overoude possessie niet alleen te
turbeeren, inbreuken te doen; ne maer oock hun pooghen daeruijt
te stooten ende andere wereltsche heeren, daervan ettelijcke
qualijck een jaer in de theologie gestudeert hebben, wederom
in haer plaetsen, tegens wille ende geneijgtheijdt van die gemeijnte,
te schuijven ende in te dringen, 't welek also mede
geen kleijn schandael sijnde, oock veele in flauwigheyt, soo
niet, vermits dusdanige gebreneken ende cueenigheden bysonderlyck
ouder die gees tel ijcken, in veranderiuge van het geloof
in dese quartleren souden oormen doen vervallen, voor allen
onder alsuloken behalve diverse edelen, vele simpele huysluyden;
willen wij verhoopen, dat tot voorcominge van snick, oft dusdanighe
nieuwig-heden, turbatiëu ende iufractien dool' oordere
van de hooge handt, sal worden ing-ehonden ende met al sulek e

133
paters del' societeijt- die gemeynte voortnen laeten .bedienen
als voorheen, waermede zij bedient, oock vergenoegt hun be-
viuden. Tot teijcken van't welck ende dat het voorsereven
in alle oprechtigheid, SODals boven geposeert waer is en 001'-
deele die billickheijd in alles conform te sijn, hebben wij onder-
schreven ex 1;ero justitiae zele, Doek met eene goede conscientie
dese gepasseert, geteijckent ende door een burgemeester nevens
secretaris ? met het stadszegelopgedrukt mede !aeten
bevestigen den 10A ug. 1670.
Actum in de provincie van Overijssel.
Henricus Knoppert, Lucas Bruyns, Hieronymus Knoppert,
Wilhelm Evertsz, Burchard van Lingen, Franciscns Ignatius
van Oldeneel, Gerrit Gysbertsz Bonn.
Locus sigilli. Meynard Kervel, secreraris,
Wij onderschreven getuigen mits desen voor de gerechte waer-
heijd, dat de plaetsen tegenwoordigh bedient, sao in Wijhe)
Raelte als Olst door pr. Zegerus van Appelterre, priester der
societeijt als pl'. Jacobus Valek, pl'. Eugelbertus van Vilsteren,
pl'. Matthaeus de Vos, alle drij zaliger gedacht ende meer
andere te voren, die uyt Zwolle plachten uyt te loop en ende
dat nu over de 50 jaren, om dese verlatene statien aliens kens
te formeeren, zijn bedient gewec: t, geduriglijck, getl:ou~",elijck,
tot contentement van de catholijcke en groote aenwasch van
de H. Kercke. Verclaeren daer en boven dat gedurende allen
dien lijdt, deselve paters van den beginne af en eer z\i noch
Dijt domicilium hier ofte vaste woninga gestelt hadden, in
alle de bovengenoemde plaetsen, gedoopt. getrout, de siecken
berecht ende alle pasterele ampten loffelijck ende tot stichtinge
sonder eenige eontradictie bedient hebben, 'l'oirconden der waer-
heijdt hebben wij desen met anse handen onderteijckent ende
met onse signaturen bezeg-elt, bereijdt daer en boven, ten allen
tijden des noorlig zijnde, alle hetsel ve met solemneelen eede
te bevestigen desen 30 .1uJi Ui70
Gerrit Jansz. de Vriese , heer tot Wesenbergh; Jan Swaefken,
heel' tot Rande, Gerhard van Laer, heel' tot Honlo. I)
') Archief 'u. d. Gesch. v. h, Aartsb. Utrecht, Dl. 2, blz. 477.

134
De invallen del' Munstersche troepen in den Achterhoek en
in Twente, de voortdurende bedreiging van Bernard van Galen,
die, gelijk lastertallgen verspreidden, op bevel en gezag van
den Pans, de wapens tegen de Republiek aangordde, waren
oorzaak, dat de Katholieken beschuldigd werden van te heulen
met den vijand en door het gemeen voor landverraders werdeu
uitgekreten. Nieuwe vervolgingen dreigden P. van Appeltem
achtte het in dien troebelen tijd noodzakelijk om krachtige
maatregelen te nemen.
Den [sten Januari 1671, toen hij op de havezathe Honlo
kerkte en de "adel en steunpilaren" zijner gemeente daal' aanwezig
waren, stelde hij voor iemand nit hun midden te kiezen,
wien zij het beheer dertijdelijke zaken konden toevertrouwen.
J onkel' Gerard van Laer, heer van Honlo werd daartoe gekozen.
Vervolgens wees hij op "de wolcke en tempeest van perseentie
boven ons hoofd hangende." Daar dit "all wee!' noch dool'
gewijde keersen noch dool' gelnyd del' kloeken hiel' te lande
kan worden verdreven, synde hiertoe' van noode dell clanck
van een ander metael," verzocht hij een eendrachtige en vrij-
willige contributie van alle leden. De lijst ging rond; Cornelia
van Doetinghem teekende voor acht ducatons en beloofde nog
25 g·ld.; Gerard van Laer 25 gld., Vrouwe van Laer beloofde
15 gIl, Egbert van Egmont 15 gld., .Ioan Swaef ken 25 gld.,
Henrick Swaefken 30 gld., Arnold van del' Marsch 25 gld.,
Jan Antonius vall Middachten tot Vriesewijck 25 gld., Jan
Gerrit de Vriese tot den Wesenberg' 25 gld., Willem ten
Bruggen 6 gld.
Met den klank dezer schijven zal men den storm voorloopig
hebben bezworen.
Als een vloedgolf stroomden in 1672 de legers del' bisschoppen
van Munster en Keulen, gesteund door een Fransch hulpkorps.
Overijsel binnen. Alle steden openden nagenoeg zonder slag
of stoot hare poorten. Omkooperij en verraad bleken in 't spel. 1)
1) .Het bleek spoedig dat onikooperij en verraad hiel' een groote
rol haddon gespeelcl; cle griffier cler Staten, eenige leden van clen
Overijselsohen adel, eenige regenten bleken een complot te hebben
gesmeed om de provincie aan den vijand over te geven." - Blok.
Gesch. v. h. Ned. Volk. III. 176.

135
Mieschien werkte de langdurige, heftige verdeeldheid in den
boezem der Staten deze wankelmoedigheid in de hand. Ook is
niet uitgesloten, dat men op economisch gebied meer heil zag
in een voorland te zijn van het bisdom Munster, dan in een
landprovincie van het machtige, zelfzuchtige Holland. Wat el'
van zij, de bisschop van Munster deelde, als ware hij landheer,
de lakens uit. Overal. gaf hij de kerken, die vóór een eeuw
ontroofd waren, aan de Katholieken terug'. In de kerk van Olst
stelde hij tot pastoor een Minderbroeder aan nit Keulen, in
die van Wijhe P. Appeltern, in Raalte den Jezuiet P. van
'Wissen, in Reina een seculieren priester uit Roermond.
Deze stand van zaken duurde, gelijk men weet, nog geen
twee jaren. In April 1674 moesten de beide bisschoppen vrede
sluiten; in Mei trokken hunne legers, na zware brandschattiug',
haastig af, en vóór deze maand ten einde was, waren alle
kerken weer in handen del' B ervormden. De toestand der
Katholieken was door den inval des vijands eerder verslechterd;
want leed en schade trachtte men op de papisten te verhalen;
bovendien openbaarde zich onder hen een geest van moedeloosheid
nu de hoop op algemsene godsdienstvrijheid weer vervlogen
was en wellicht voor immer.
Onder de vreemde priesters, die onder de schutse van's vijands
legervaan Overijsel waren binnengedrongen, behoorde ook een
regulier kanunnik, Arnold van Baerle ; hij had zich te Randen
bij Colmschate gevestigd, bleef achter, toen de troepen aftrokken
en begon zijn werkkring uit te strekken tot Olst. Dit alles
geschiedde, zoo gezegd werd, "door ingeven en doordrijven"
van heel' Sommer, pastoor te Zwolle. De voornaamste Katholieken
van Olst: Henneus van Keppel,' Gerard van Laer tot. Henloc
en Herman Penninck tot Boscamp deden nu hun beklag bij
den apostolischen Vicari us, clat genoemde kanunnik "uu gedurigh
een jaar lanck ons ell onsen Pater met veel schrijvens en
andersiuts seer moeylick valt om sigh Dock hier te Olst in te
dringen en om onsen gewonelycken pastoor gants uyt te
dryven, niet sonder groot gevoelen en met aenstootelycke
verergheruisse van veeIe, die dese ongerimde rnanier van
handelen in een vreemd priester tegen onsen gewonelycken
pastoor grootelyck verwonderen," Zij drongen met kracht el'

-, 136
op aan, dat de Kerkvoogd den indringer zou verwijderen. Of
heer Arend van Baerle nog lang op Randen is gebleven, weet
men niet; de Katholieken van Olst zullen zich meerendeel aan
"onsen pater" hebben gehouden.
De pastoors te Olst en te Heino, wier benoemiug' van den
Munsterschen bisschop was uitgegaan, badden als vreemdelingen
zoo spoedig mogelijk Salland verlaten, en nu besloot de Sociëteit
tot eene nienwe verdeeling van districten Wijhe, Olst, Randen
en eenige buurschappen zonden voortaan de eene statie vormen,
terwijl de andere zon bestaan uit Raalte en Heino. Het arbeids-
veld werd zoo afgebakend, dat de pater van Wijhe en Olst
gehuisvest zou zijn op Honlo, en die van Raalte en Heino op
Solenspijker, het bniten van Jonker Sweersens. ')
P. van Appeltem had deze nieuwe regeling niet beleefd.
Na een korten tijd in de oude kerk van Wijhe dienst te
hebben g-edaan, werd hij wegens ziekte naar Nijmegen verplaatst,
waal' hij den l O October 1672 overleed,
Voor de statie van Wijhe werd P. Henrius Dierhout benoemd,
doch deze werd reeds in 1673 vervangen door P. Adriaan van
Heulen. Ook diens pastoraat was van korten dnur; ill 1675
kwam P. Petrus du J umont.
De verdeeling del' zielzorg, hoe goed ook overlegd, mis-
lukte jammerlijk dool' de gevangenneming van P. van Wissen,
die met het pastoraat van Raalte was belast. Deze werd door
soldaten overvallen en naar het huis van den drost te Werkeren
gesleept. Zesdehalve week bleef hij daar gevangen, en eerst
toen de drost een lusprijs van meer dan 700 gld. had ontvangen,
ging de kerkerdeur open en kon de pater met een banvonnis
het schoutambt verlaten. Dit schijnt te hebben plaats gehad in
den loop van November 1675.
Onder den indruk dezer treurige -gebeurtenis belegde de
katholieke adel van Salland op den laatsten Zondag des jaars,
den 29sten December, eene vergadering te Wijhe. Aanwezig
waren: Gerard van Laer, H. E. Doetinghem, Alard Hackfort,
J) Volgens Arelsief ". d. (Jeselt. u. h. -Aa,·tsb. Utrecht, Dl. 30, blz. 275
was omstreeks 1675 Knabenspijker, in 1678 op den Kolk en nà 16M2
het Solenspijker onder Heino de residentie der Jesnieten.

137
Egbert van Egmont, F. J. van Oldeneel, H. F. Kockman,
H. ten Bruggen, B. ten Groeten Ruys, J. W. van Leeuwen,
Pieter de Jonge. Hiel' werd besloten tot het stichten van een
reservefonds om, wanneer een priester gevangen werd, zoo
spoedig' mogelijk het losgeld te kunnen betalen, want het rantsoen
in den kerker, hoe schamel ook, werd tegen woekerprijs berekend.
Het officieele stuk luidt: "Wy ondergeschreven beloeven
mits dese, soo wanneer wederom een onverhoopt overval van
stooringe des Overheydts in puncta Reliyirmis mochte geschieden,
gelyck dit jaer in Raalte met vangen van Pater van Wissen
geschiet is, dat wy de een de under in particulier en wy alle
samentlyck sullen instaen voor alle hinder en schade hoe dieselvige
oock van de Overheydt mochte genoemt en geeyscht worden,
en dat een igelyck naer discretieuse quota, hetwelek edoch bij
igelyck in particulier wort toegelaten om te renuntieren ten all eli
tyde naer hun believen, actum Wyhe den 29 December 1675."
De zielzorg van de beide staties rustte nu alleen op. P. du
Jument. Om zoo geregeld mogelijk dat dubbel ambt waar te
nemen, deed hij den lsten Januari 1676 aan de vergaderde.
menigte het volgend voorstel: Niemand, noch heel' uoch boer,
zou op eenige som geschat worden, maar iedereen werd ver-
zocht voor een vast bedrag tot onderhoud der paters in te
schrijven, Bij de boeren zou een boer, bij de dorpers een dorper,
bij de heeren een heer met de lijst rondgaan, De ingezamelde
giften zullen worden afgedragen aan de paters, die daarvan
volgens gewooute aan hun Oversten rekening zullen afleggen,
Het geld zal gebruikt worden tot onderhoud der priesters;
het resteerende zal bewaard worden voor den kwaden dag,
voor gevangenis en ziekte. Wanneer beide staties weel' afzon-
derlijk bediend worden, zalook dit fonds worden verdeeld.
Hierbij wenselite P. du .Iumont de vergadering een zalig nieuw-
jaar en deelde allen boekjes en kleine geschriften uit tot on-
derricht en stichting in ieders huisgezin, Ook kondigde hij
aan, waal' en op welken Zondag hij zon kerken, Met Nieuw-
jaar op den Langen Horst bij den Wesenberg onder Wijhe;
den eersten Zondag van J anuari op Overmarsen onder Olst;
den tweeden op den Heerenbrink in het kerspel Heino op den
heel' Oldeneel; den derden op den Spijkerbosch in het kerspel
·

138
Olst; den vierden op het goed van Vrouwe Buissonnet; den
vijfden op Strijdtveen. Al deze bepalingen vielen bij de gemeente
op goede aarde, want P. du J urnout was een priester,
die bij allen, arm en rijk, evenzeer bemind was. De nederige
hoeven van het landvolk bezocht hij even vaak als de deftige
landhuizen van den adel, - zijne verschijning was overal
welkom, want men wist, dat hij kwam voor het zielenheil en
de eer van God, dat hij zich zelf niet zocht. In 1678 werd
hij door zijn overheid teruggeroepen en vervangen door P.
Franciscus Gijsselbrechts. Deze man putte zijn krachten nit
in het bedienen van vier plaatsen; hij gaf zich aan alien,
maar bezweek onder den arbeid. Een kwaal maakte hem machteloos
en dwong hem in 't voorjaar van 1687 in Brabant
herstel te gaan zoeken.
Ret was tegen Paschen, dat zijn opvolger P. Henricus Ellieul
te Wijhe aankwam. Nog geen tien dagen was hij daar,
toen hij voor een zieke te Raalte geroepen werd, Hij steeg te
paard, maar nauwelijks was hij een eind weg, toen hij achterna
gezet werd door de schout Jan van Wyck, wien men hem
verraden had. Ontkomen ging niet; de schout reed veel vlugger,
haalde hem in, nam hem gevangen en voerde hem te Raalte
in een herberg, waar hij eenige weken bleef opgesloten en
niet dan na zware boete werd losgelaten. Van de boete ont·
ving de drost van Salland 200 ducaten, de schout twintig, de
schrijver twaalf. Hij mocht evenwel in 't land blijven en vestigde
zich op het huis te Honlo, waar hij toefde tot 1690, Sinds
1688 had hij tot assistent P, J cannes Karsten, die zijn verblijf
had op de Vos op Poteampsgced in Heng·eveld.
P. Ellieul werd in 1690 opgevolgd door P. Miehiel van
Scheltinga. Vijf jaar was hij hier werkzaam, toen het kasteel
Honlo, de havezathe der jonkheeren Van Laer bij rechterlijk
vonnis werd geveild en overging aan Rutger van Haersolte
tot Egede. P. Gaspar des Ohamps, die in deze treurige omstandigheden
P. van Scheltinga kwam vervangen, moest naar
een ander verblijf omzien; vermoedelijk vestigde hij zich toen
ook op de Vos. Het was daar, dat hij den apostolischen vicarius
I'. Oodde van 20 tot 24 September 1697 herbergde, toen deze
aan 790 personen het Vormsel' kwam toedienen.

139
Niet lang na deze zeldzame plechtigheid kwam P. Cornelia
de Jong he hem vervangen. Ook deze was op de Vos gelmis vest
en hoedde van daal' uit zijne kudde, totdat hij in 1703 tot een
beterleven overging. Hij werd in de protestantsche kerk te
Wijhe begraven.
Onder zeermoeilijke omstandigheden werd P. Reinier Smeets
in April 1704 door den pro-vicarius de Cock tot het herders-.
ambt toegelaten. De apostolische vicarius Codde was door den
H. Stoel gesuspendeerd, een overgroot deel derseculiere geestelijkheid
trok voor hem partij en meende de zaak des ongelukkigen
Kerkvoogds niet betel' te kunnen dienen dan dool' het
wereldlijk gezag in 't harnas te jagen tegen de Jezuieten,
wien Oodde's val voornamelijk werd verweten. Hun toeleg
slaagde maar al te goed; als retorsie-maatregel tegen Rome
werden in Juli 1708 alle J ezuieten uit Holland verbannen. De
magistraat van Zwolle was in zijn voortvarenden ijver de
Staten vóór geweest. Reeds in October 1707 waren de kerkhuizen
der Jezuieten gesloten en de paters uit de stad gewezen.
Gastvrij werden zij dool' hun ordebroeders op de Vos, waal'
het plakkaat niet was uitgevoerd, opgenomen. Dat verblijf
werd een aantrekking voor hunne Zwolsche kerkbezoekers. die
op Zon- en feestdagen zich liever een tocht van eenige uren
naar Wijhe en Liederholthuis getroostten, dan de kerkhuizen
der seculiere priesters binnen de stadsmuren te bezoeken. Deze
toevloed van geloovigen gaf aan de stille landgemeenten een
ongekende drukte.
Na vijf jaar van bovenmatigen arbeid werd P. Smeets naar
Brabant teruggeroepen, en kwam in zijn plaats P. Caspar
Est rix. Deze had zich nauwelijks ingeburgerd, of in April
1710 kw[~m van den Drost van Salland, Adolf Hendrik
van Rechteren, die tot dusver de paters gespaard had, het
bevel, dat hij binnen de maand Overijsel had te verlaten.
Ook zijn ordebroeder P. van der Gracht. wiens residentie in
1685 van het Solenspijker naar Liederholthuis was verplaatst,
ontving een gelijk bevel. P. Estrix vertrok noodgedwongen.
Een jaar lang handhaafde de Drost onverbiddelijk
zijn bevel met betrekking' tot Wijhe, maar liet P. van del'
Gracht oogluikend te' Liederholthuis toe. Alles stroomde nu

140
van Olst en W~jhe naar Liederholthuis ter kerke, doch zulk
een toestand was onhoudbaar. Vandaar kwam bij verschillende
boeren van Olst, die het verst verwijderd waren, het denkbeeld
op om een seculieren priester voor de bediening van Wijhe te
vragen. Zij droegen een zekeren heel' Yan der Hagen voor,
doch nu stelden de boeren vau Wijhe zich te weer; zij wilden
niemand anders dan een Jezniet tot pastoor, en toen de seculiere
priester op de Vos aanklopte, sloeg juffer Potcamp. aan wie
huis en erf toebehoorden, de deur voor hem dicht.
Ondanks de tegenwerking der boeren van "Wijhe, slaagden
de Olstenareu erin den heer Yan der Hagen tot pastoor te
verwerven en daardoor een afzonderlijke kerkgemeente te
vormen.
lu 1711 werd P. Roland Daniels (oak Albertus de Winter
geheeten) op de Vos te Wijhe toegelaten Hij was er werk ..
zaam tot 1716, toen hij stierf en in de oude kerk bij zijne
voorgangers werd begraven. Zijn opvolger was P. Hermannus
Spronck (ook genaamd Aloysius Boelens). In 1732 moest hij
ten gevolge van het bekende plakkaat tegen de geordende
priesters zijn woning verlaten; de ballingschap was echter niet
vau langeu dunI' ; weldra mocht hij terugkeeren eu arbeidde
verder ongestoord tot zijn dood in 1742.
Het was te voorzien, dat de opvolging van P. Spronck niet
zonder moeilijkheid zou gepaard gaan. Nog tijdens zijn ziekte
in 1739 was P. Eranciscus van Torre naar Wijhe gezonden
om zijn ordebroeder bij te staan en eventueel op te volgen,
maar de drost van Salland weigerde volstrekt hem admissie
te geven.
Nu de statie vacant stond, trachtte P. Theodorns Haakman
de plaats te bezetteu. Opzettelijk had men een landgenoot, een
Amsterdarnmer, gezonden, opdat het vreemdelingschap geen
voorwendsel zou zijn tot. afwijzing, maar het baatte niet. De
Jezuieten waren zoo zwart gemaakt, niet het minst door Jansenisten
en Janseniseerende geloofsgenooten, vrees, achterdocht
en antipathie, voor de Societeit waren zoo hevig verwekt, dat
de drost door geld noch goede woorden was te bewegen om
een .Tezuief toe te laten. Daarbij kwam, dat zich een terren..
candidaat voordeed: Henneus Jaalmes Schaepman, seculier

141
priester en Zwollenaar. Welke factoren in deze kwestie werkzaam
waren, is moeilijk na te gaan, doch na twee jaar vruchteloos
op de toelating van een Jezuiet te hebben aangedrongen,
besloot de Nuntius op voorstel van Gerardus Beer, Aartspriester
van Salland, H. J, Schaepman te benoemen', echter
onder de formeele voorwaarde, dat deze, benoeming geschiedde
onverminderd de rechten der Societeit op de staties van Wijhe
en OIst, en dat, zoodra het wereldlijk gezag dit gedoogde, de
seculiere pastoor voor de paters zou moeten wijken. Dit officieele
stuk, van handteekeningen en zegels voorzien, is, zooals meer
dergelijke doeurnenten uit dien tijd, een doode letter gebleven;
het waren wissels ad celendas graecas. 1)
De Jezuiteu-statie te Liederholthuis rekte haar bestaan niet
veel langer. Piéter van der Gracht was hier van 1685-1715
onvermoeid werkzaam. Het 'arbeidsveld was, bijna niet te
overzien. want het omvatte Heino en geheel Raalte. De
apostolische Vicarius P. Codde schreef dienaangaande in zijn
missie-verslag van 1701: "Van de statie te Raalte dien ik
ter loops iets mede te deelen. Zij beslaat een zeer lange' en
breede vlakte, waarop vele Katholieken wonen, maar allen zijn,
op 5 à 6 adellijke families na, landlieden. Toen ik daar voor
twee of drie jaar eenige dagen vertoefde, heb ik aan meer
dan ,1500 personen het Vormsel toegediend, In genoemde statie
werd zelden en dan nog in 't geheim gevormd, omdat de
vervolging daar altijd gewoed heeft. Voor het zielenheil del'
zoo talrijke geloovigen, die vrij ontwikkeld zijn, ware het
zeker gewenscht, da.t deze statie in tweeën verdeeld werde en
over ieder deel een pastoor werde aangesteld. Wel is waal' is
die streek moerassig, zandig, met helde begroeid en woest en
kunnen de bewoners alleen door gestadigen landarbeid zich
karig voedsel en schamele kleedlag verschaffen, maar ik hoop
dat de toestand voor land en bewoners den zielenij ver del'
missionarissen eerder zal aanwakkeren dan neerslaan, en dat
, . .
de societeit te vinden zal zijn om tot een zoo noodzakelijke
verdeeling over te gaan. Tegen het toevoegen van een nieuwen
pater-missionaris zal de clerus geen bezwaar hebben",
,) Arelvief V, d. Gesch. v. h. Aartsb. Ut1'echt. Dl. 7. blz. 223.

142
Het bleef bij een voorstel, want bij den Drost was geen
denken aan een kerkhuis te Raalte; zelfs geen priester mocht
er een huis betrekken.
Toen P. van der Gracht. zijn krachten voelde afnemen,
kwam P. Dominicus Hendrix in 17lti om zijn plaats te vervangen,
maar de machtige Drost gebood hem het land te verlaten.
Welwillender was de despotische landheer gestemd jegens P.
Ferdinand Schatten. Deze kreeg in 1716 admissie en daarbij
volle vrijheid om kinderen te doopen. Hij verbleef te Liederholthuis
tot 1721 en werd opgevolgd door P. van den Impel.
Met de jaren viel de last der zielzorg voor één man niet
meer te torsen. De apostolische Vicaris Bijlevelt schreef in
1722 naar Rome "dat de heer Joannes Ophnys, pastoor te
Zwolle en aartspriester te Salland, hem als een zaak van gewetensbezwaar
had medegedeeld, dat niet weinige geloovigen,
uit de statie Raalte, onder de zorg van pater Petrus van den
Empel staande, zich dikwijls wareu komen beklagen, dat deze
pat.er, èn om de menigte der geloovigen, èn om de uitgestrektheid
der parochie, die zeker meer dan 5 uren omtrek had en
een getal van ruim 5000 geloovigen, onmogelijk alleen het
werk kon doen. Zoodat het niet zelden voorkwam, dat eenigen
niet genoeg in den godsdienst onderwezen werden, en dat
anderen stierven zonder H. Sacramenteu", Het toevoegen van
een assistent was dus allernoodzakelijkst.
Niets lag meervoor de hand dan de statie te verdeelen,
gelijk P. Codde reeds had voorg·esteld. De Oougregatie te Rome
schreef daarom in 1723 om een gedeelte der statie van Liederholthuis
aan Haarle ter bediening te geven. Meer afdoend ware
de oprichting van een kerkhuis t.e Raalte geweest, doch de
Drost bleef hardnekkig bij zijn weigering.
In 1726 nam P. Philippus van Gorp het herdersambt te
Liederholthuis over. Een korten tijd werd hij tengevolge van
het plakkaat van 1730 uit zijn woning verdreven; zijne gemeentenaren
wisten echter te verwerven, dat hij weer spoedig
zijn huis mocht betrekken en zijn priesterlijke bediening hervatten.
Drie-en-twintig jaar had hij met onverdroten ijver de
zielzorg der zijnen behartigd, toen hij tot aller droefheid den
21sten November 1748 te Zwolle kwam te sterven. Het lijk

143
van den diepbetreurden priester werd 's avonds naar Liederholthuis
overgebracht en vervolgens bijgezet in het familie-graf
del' Oldeneel's in de kerk van Heino. Met hem daalde de
laatste J esuiet in Salland ten grave.
Spoedig was P. Carolus Borgaert aanwezig om het ambt
van zijn ordebroeder over te nemen, maal' de Drost weigerde
de admissie. Vier jaar lung werd alles. beproefd om het hart
van den satraap te vermurwen, doch tevergeefs. In dien
tnsschentijd doolden de schapen overal rond zonder herder.
Ten einde raad vroegen de Katholieken van Raalte aan den
Nuntius om een seculieren priester en tevens om de vergunning
tot het stichten van een bedehuis te Raalte. Het werd hun
toegestaan, doch er moesten nog heel wat zilveren schijven
klinken, voordat de Drost, de hooge potentaat, zich liet overhalen.
I) .. Den 23sten April 1751 kwam officieel de toestemming
"om eene schuurkerk te mogen timmeren volgens de bepalingen
en wetten door Btaatsregeering vastgesteld". - De kleingeestige,
knellende formaliteiten dertoenmalige Regeering tegenover
de Katholieken zijn bekend; geen wonder dat de vrijheideleuzen
van Jhr. van Capellen bij het "geknechte" landvolk weerklank
vonden
In 1637 werd te Vollenhoven met toestemming van den
apostolischen Vicarins door de J eznieten een vaste standplaats
gevestigd. Vóór dien tijd trokken zij van Zwolle uit naar
Vollenhoven, Genemuiden, Hasselt, Zwartsluis, Ommen, Dalfsen
en Hardenberg. Te Vollenhoven had P. Kelderman in 1632
met de katholieken aldaar een akkoord aangegaan om ze alle
zes weken te bezoeken; de heel' Hagen had hem daarbij zijn
huis tot onderdak aangeboden. P. Wiehardus Mathiae, volgde
P. Kelderman op en mocht in 1642 den burgemeester van
Vollenhoven op zijn sterfbed weer in de roomsche Kerk opnemen.
Na hem werkten nog verschillende J ezuieten met vrucht onder
1) Nagels. Het Kerspel Raalte Archief v. d. Gesch. v. h. Aa,·tsb.
Utrecht. DI. 30 blz. 278.

144
de verloren schapen, maar zij kwamen in geschil met pastoor
Arnold Waijer van Zwolle, die zich eveneens geroepen achtte
om te Vollenhoven en omstreken de priestelijke bediening uit
te oefenen. Eindelijk, in het jaar 1672, bij den inval der
Munstersche troepen, toen de J eznieten, gelijk zoovele priesters,
voor de verbitterde protestantsche bevolking moesten vluchten,
hebben genoemde paters zich van deze standplaats teruggetrokken.
Tegelijk met Vollenhoven werd ook Randen en omstreken
tot een afzonderlijk district gevormd met het kasteel Randen
tot residentie. P. Robertus du Rieu was de eerste vaste
missionnaris. Van Randen uit bezocht hij Oulmschate, Helderen
en Wesepe; in 1658 telde men in die streek ongeveer 2400
katholieken. De Jezuieten volgden elkaar op tot het jaar 1672,
toen een regulier kanunnik, Arnold van Baarle, zich te Randen
vestigde. Het vertrek van verscheidene katholieken, die het
aanhoudend vervolgen en beboeten moéde waren, en de onmin
met den heer van Doetinchem, den huisheer van Randen, waren
oorzaak, dat ook van het bedienen dezer statie ten slotte door
de Jezuieten werd afgezien.
ZWOLLE. G. A. MEIJER, O. P.

KLEIN.E BI.TDRAGEN UIT TWENTE.
Erenifromme, discrete ende voersichtige Burqemeisteren, Scheepen
ende Raedt del' Stadt Oetmersusn, mijne gunstige gude frunde
toit Oetmersum,
Deesen Brieff voert te bestellen durcb de Bade Gudi dat
deesen avente Pinxter Maandach tot Hengelo bescheii
komme, bij poene van vijff en twintich golt ·gl.
Eerenifromme ende discrete insunders gunstige quede frunde.
Alzoo ick weederomme belastet worde mit eene Toevenersche
diewelcke onlauc leeden alhier is gesustigeert ende nit den Lande
verbannen Unde contrarie van dien sich verdriestet weeder int
Landt te commen Daeraeuer sie auermaels weeder in Apprehensie
getoegen is. Uilde bij Ridderschap ende Steden geresolyeert
dat sie in mijnen Handen auergelevert sal worden omrne nae
rechte tegens haer te proeederen ende Justitie daeraner te
te doen. Nu is dije persoen swanger en gelijck die Wijsemoeder
en ander Frouwens, die haer besichtiget, getuigen, dat sie al
levent draeget Unde het advys der Rechtsgeleerden hierop genoemen
vermeldet, dat men diesel ve swangere persoene niet en
mach toe J nstitie stellen soe lange sie niet en is verloeset
Unde diewijle ick alhier geene Gevanckenisse en hebbe daer
men soe een lange swangere fronwe can laeten Oock alhier in
Twenthe geene heeren Stocken offte Blocken en sijn daer
sodaene persoenen connen verwaerlick gesatt worden Unde
diewijle u. L. eene goede Poerten hebben die u. L. wal
entraeden konne Soe begere ick fruntlick dat u. L. mij toe
gevalle dieselve Poerte willen leenen, als oock u. L. dienaer
omme die persoene in cost ende dranek tegens viertien stuver
des daeges te onderholden banen sijn Sluitgelt.

146
Mit belofîte dat ik soedaene Costpenningben alle weeke an
den Diena'er sal doen betaelen U nde daer ick bij die Lantschap
meel' can erholden omme dat het een Tovenersche is Sal de
dienaerdaerbij hebben te genieten Ende offtel' yetwas an
doe'ren offte ander Instrumenteu tot die Gevanckenisse noodich,
toe repareeren waere, datselva=begeer ick dat u, L, op mijne
Casten willen rnaeken laeten Ick salt datelick betaelen Ick
begeer u, L:, wil mij dît' niet weijgeren daer ick u.L. weder
fmntschap doen can Sal ick altijt geerne doen,
Mit bevelinge des Almechtigen datum Hengelee den 25
~ay_1618
u. -L, gunstiger' frundt
Unico'Ripperda toe Bacula en li engeloe
. droste des Landts: Twenthe Rittmeister
UNICO RIPPERDA,
, 'Den, 25 may tho 3 Uhren 'nhaden middach unttangen tot
Tugenisse
'Berent Muller, Berendt van Getele, Johan Becker und
andere bórgere.
Bovenstaand' schrij ven vond ik in het oud archief del' gemeente
Ootmarsum. Het geeft een beeld van de toestanden, die toen
nog heerschten, hoewel ik er dadelijk bij wil voegen, dat ook
in de, andere' deelen onzer republiek dergelijke toestanden
voorkwamen,
rENSCHEDE. C, J, SNUIF,

lB
NOETGERICHT GEHOLDEN DEN
28 JANUARY 1632.
'h~Lâe.
Borgemeisteren in del' titt WESSELL ~f(lrE.
JAN UPT VEER.
Erschenen die Experte ende Kunstricke Meester Doctor
Nicolaes Solis Lünden van Dittmars, klaechlick tho erkennen
gevende voerden Erbaer Raedt, hoe datt hie up huiden umme
sijne kunst van Steen ende broecke sniden alss oick andere
swaere accidenten tho cureren dal' tho don ende tho bewisen
alhier angekommen iss uude widers tho verreisen gesinnet ende
dat sijn Confrater Jan Solis ten Ruse van Jan Holste in ein
vuil gelach' ingekommen waer under gewesen Meister Christianus
;¥'oetius, dewelcke tegens sijnen eonfrater Jan Solis vorgl
met luder stemme solde uthgeschreijet hebben hoe datt eine
genaempt Meijster Nicolaes Solis Li.i.nden van Dittmaers nth
del' stadt Deventer were uthgeloepen, oick well Soeven offte
achte kinder aldaer hadde angenommen und liggen laten die
he dess morgens solde gesneden hebben, warup he oick bereits
penningtie entfangen hadde, alsoe datt die heren uth solcke
orsake drehundert guldens up sin liff gesett hadden welcke
execrande injuria nmme tho ineren ende tho verdedigen hefît
obglt M. Nicolae verscheidene herlicke testimonia vertoent
daerbeneffens versecht datt glt. Oristianus mach angeeischt
werden umme de clage vull tho doen, sich presenterende mu
been an been te binden, solckes stellende tott kentenisse mett
erstadinge van kosten nude Borghstellinge.
Hierup nha aneischunge erschenen M. Christianus j'oetins
ende gifft ter contrarie up de anclage doel' M. Nicolaes
Solissen Lunden van Dittmaers hoe datt hie ertides well van
eenen Meister gehoert de van Deventer solde geloepen wesen
maer datt hie van gIt M. Nicolaes niet weet tho seggen dan
alle ehr ende goet kennende den solven voer eenen ehrlicken
IJ

148
Meister ende soe hie een verslagen wordt gesproken hadde de
wile he den sol ven Meister niet gesien vol weinger gesproken
unde hem van herte leeth were sij versokende derhalven
pardonatie van deuselven.
WESSEL ~ Je~ete
JAN UPT ]j'ER.
Twist thusscben fremde
BERNARDUS KRE~fER, Secretarius
tèstor mann propria,
Doctoren we hir ynde tho sen is.
Bovengenoemd noodgericht geeft een illustratie bij een voordracht,
voor eenige jaren gehouden door Dr. H. A. van Andel
in de Vereen. voor de Gesch. der Genees-, Natuur- en Wis-
kunde over het onderwerp "Kwakzalvers en reizende meesters
in de 17de eeuw. .
Bij die gelegenheid werd door den inleider el' de aandacht
op gevestigd, dat de rondreizende chirurgen in een bepaalde
behoefte voorzagen, daar de gevestigde chirurgen in het alge-
meen geen ingrijpende operaties verrichtten en hunne praktijk
zich bepaalde tot de behandeling van wonden, turnoren en
fracturen.
De grootere en meer technische vaardigheid vereischende
operaties zooals breuk-, steen- en cataract-operatiss werden dool'
rondreizende chirurgen verricht en met een dusdanig persoon
hebben we hierboven te doen, waardeze zich als Meijster Doctor
Nicolaes Solis verweert tegen een hem aangedane beleediging·.
ENSCHEDE. O. J. SNUIF.

VARIA.
In saeke der gemeyner burgeren angaende dat draft
Johan Eggyuck ende Johan Brouwer sachten dattett van
oldes gewontlijken is, dat een herijncks tonne vull draves off
een halve Homburger tonne eene grote hantbreett baven dat
bavenste spunt affgesneden een scepell draves makett ende dat
men dat secht twe maell daele to stoten endé wedderom baven
op to vullen ende een Homburger tonne glijck ende ijn dat
spunt offgesneden eene halff scepell ende plecht men dall toe
stoten ende toe hoepen alss dat scepel\. Jurat coram Luijsse
AO [15]xxXVI, Merenrij post Anthonij.
(Liber Attestationum 1533-1544, bl. 135.)
DJ'. M. E. ROUCIe
Ordinantie op den doetgraver beraempt daer nha hie
sieh sall hebben sho regulieren.
'Van een groten sarcksteen in der kercke eene daler.
'Van eenen kleijnenserksteen in der kerken 1 gulden current.
'Van een doede, die met 4 mans sho kerkhave gedragen wonth,
vant graff 6 stuver.
Die mit 2 mans gedragen wort 2 stuver.
Die mit een man gedragen wort 2 stuver.
Daertho sall hie den kerckhoff van alle vuijlenissen reijn
holden, und die butten dermenschen int kneckelhuiss werpen,
oick bij alleu de kerckùoe.ren op S. Lebninis kerckhoff oick
wachten und waeren, dat daer hinv01'der gruene vuij.lenissen
meer gedaen oft gebracht en worden.
Actum in senatu den 1 Julij [15]81. Conss. Koster, Kijver.
(Prothocoll-des Rbades 1576-1582, bI. 466).
Dr. M. E. HOUCK.

150
Meer dan een kwart eeuw geleden vond ik in het archief
van de gemeente Bathmen een los stukje papier, hetwelk het
navolgende eedsformulier bevat, Ik hoop, dat ik deze kakographie
in der tijd juist heb overgeschreven,
Jooden Eelt.
Gij zweerd bij den Almagtigen en levendigen God, die Hemel
en aarde geschapen, en zijne 'Vetten dool'Moses gegeven heefd,
oprecht en waaragtig te wezen, 't geen uw alhier gevraagd
en voorgelezen word, En zoo gij in 't geheel, of ten dele iets
valschelijk of ten onregte verklaard, dat gij u \V alle tijdelij ke
en Euwige Vermaledijdinge plagen en straffen onderroept welke
de God Israëls over die van Sodoma, en gomera, Coren datban
en Abiram gezonden heefd, en .alle de gene gedreigd heefd, die
zijn nam valsch of ligtvaardig aanroepen en gebruiken, zoo
waarlijk helpe of straffe uw den alwetende God, Schepper des
Hemels en der Aarden,
Repond, ama tecto capüte.
Bonnsehe maat.
Dl'. M. E. HOUCK.
In het 32e stuk dezer Verslagen en Mededeelingen stelde
ik in mijn artikeltje "Bonn'scbe maat'; de vraag, wat de beteekeuis
kon zijn van het woord ,.ridsiuge", voorkomende in
eene daar afgedrukte resolutie van 10 Augustus 1680, Deze
vangt aan met de woorden: "Op de requeste van de gesamentlicke
wijncopers deser stadt versoeekende voor laccage
tel' rnaent te mag-en corten op elek ses aem overlandis-he
ridsinge een vierde deel, offte viel' cannen Bonsche mate", enz.
Blijkens eene naderhand door mij in de Libri Attestationum
gevonden acte (deel 1533-1544, bl. 462) is "ridsinge" of
"ryssinge" hetzelfde als rits, schrap of streek, welke met' een
"ritsiser" in een vat getrokken werd. De ,.overlandtsche ridsinge"
is dus het merk, dat in de Rijnprovincie (het Overland)
in het vat werd getrokken om aan te duiden, tot hoever daar
het vat gevuld was. Mijne veronderstelling, dat "ridsinge"
een wijnsoort zou kunnen zijn, vervalt dus,

151
De acte in de Libri Attestionum luidt aldus:
In suleken ~Iarten) Boedeker tegen Jan Morgenzweet.
Wynolt van Twickell Roloff van Twickel gebruederen Warner
van Genemuden ende Leonardt van Lubbergen sachten alle vier,
dat onse ingeseten burger Marten Boedeker in den verleden
herffst gekofft hefft van Jan van Hagen ende Andl'i~ Morgenzweet
burger byuuen Collen omtrent LXXVIJ voider wynss,
die baven tel' plaitzen, dair die vurss(egde) wijnenfrstwerff
van den bneren off huysluyden gelevert wurden, van den gezwoeren
reeder geroedet sijnnen gewest, dair die selve reeder
die cyffere selvest opgesath hefft, die oick alhier bij onsen
gezworen wynroeder voir guet ende oprichtich bevonden is,
dan die l'yssinge, dair beneffens naederhant dair op gemaickt
is in tween vaeten van denselven vaeten van Jan Morgenzweet
vursstegd) gekofft ende hergekomen. alhier bynnen onser stadt
in cirre allel' tegenwoirdicheit onrecht bevonden, dat een myn
haldende een aem, dat ander een halve aem myn haldende, dan
die leste "yssinge dair opgemaickt medebrengt, te weten dat
irste vat inhaldende nae die cijffer 128 virdel, alst baven in
den laude geroedet is ende by onsen gezworen wynroeder oick
aceordirt, ende dair nae opgerist staet soeven aem ende acht
virdell, dat ander stuck inhaldende 117 virdell nae die cijfîer,
alst oick baven in den lande geroedet is ende by onsen ge,
sworen wynroder ingelicken accordirt, ende dair nae opgerisset
staet sess aem soeven virdell, welcke onduechtlicke 1"issinge
alleen in den tween vaeten vurss(egd), gekofft ende.outfangen
van Jan Mergenzweet vurss/egd), bij hem vier getugen alsoe
bevondeu is, ende noch onseker woe het mitten anderen vaten,
eensdeels oistwertz ende anders geschickt, bevonden sall mogen
worden, dairynne Marten onse burger syn eel' bewairt will
heb(be)n, in meynonge oick Jan Morgenzweet dair voir mit
rechte aentsyn synen scaden aen hem te verhaelen, woe oick Marten
vurss( egd) den selven Jan Morgenzweet daer voir bynnen onser
stadt mit rechte arrestirt ende opgeholden wolde hebb(e)n ougeverlich
opten Vlden Augustij verleden, wanneer Jan vurss(egd)
hem nyet heymelicken ut der stadt Deventer ontwecken ende
mit eenre schuyten aver der Llsselen heymelicken ontvaren

152
weel' gewest, wo dit altesamen hem HIJ getuégen wittich
ende kondich is.
Lubbert ten Hackhuys onser stadt gezwaeren wynroeder
sachte by synen eede, dat hij die cijffer, toe Brisich geroedet,
op ten selven vaeten alsoe bevonden ende gesien :hefft als
vurss(egd) ende dair beneffens gesien ende mit zinre roden
bevonden, dat dair meer mittel' taugen op getagen ende gerisset
is gewest, dan die vurss(egde) twee vaeten inhaldende synnen,
in aller monyeren als vurss(egd) ende die vurss(egde) iiij getugen
bezworen hebb(e)n. Actum· Mercurij nae Assumptionis
Marie. Jnraverunt omnes coram Wijnk(en) aO (15)xLJo.
'l'el' zijde staat : Wynolt Warner eude Leonardt vurss(egd)
hebb(e)n voir Henrick Plaetman ende Franss Wynk(en) burgermeister(en)
in der tijt mit oeren vingeren d'esse selve twee
vaeten gewesen, seggende by oeren eede dat dat synnen die
selve' twee vaeten van Jan Morgenzweet gekoft ende hergekomen,
ende Lub(ber)t onss(er) stadt gezworen wynroeder
hefît die selve twee vaten in tege(n)wordich(ey)t van den ij
bnrgferjmeleterfen) in del' tijt opt nyes geroedet by synen eede
ende bevonden die gebrecken inder rissinqe in aller manyerem)
als vurss(egd) steet, weshalve(n) die selve ij vaeten mit onss(er)
stadt' aime baven opten vaeten bij den sponde gebrunt ende
geteijkent synnen g-eworden, om die gebrek ende mysbrnijck
altces dair mede tbetoeuen ende tbewisen. Actum in die
Lamb(er)tj aO (15)XLIO' per juramentum al(ia)s prestitum.
Dr. lVI. E. HOUCK.
(De cursiveering is door mij gebruikt om de aandacht op de
woorden "opgerisset" en "rissinge" te vestigen),