Tirade. Jaargang 47 - digitale bibliotheek voor de Nederlandse ...

Tirade. Jaargang 47
bron
Tirade. Jaargang 47. G.A. van Oorschot, Amsterdam 2003
Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/_tir001200301_01/colofon.htm
© 2008 dbnl
i.s.m.

552
[Maart 2003 - jaargang 47 - nummer 398]
Harrie Geelen
Het Nijlpaard Ellende. Deel 1
1
Ik heb altijd het gevoel dat spiegels zich vergissen wanneer ik erin kijk. Want ik weet
dat ik er eigenlijk anders uitzie. Gewoner. Minder erge flaporen. Ouder. Je kunt aan
mijn echte gezicht minder goed zien wat ik denk. Niemand zou bijvoorbeeld ooit
om me lachen als ik eruitzag zoals ik werkelijk ben. Spiegels zijn prutsers. Ik hoor
een rustig, regelmatig gezicht te hebben dat nooit verandert.
De etalagepoppen uit de steunkousenwinkel hebben zulke gezichten.
Toen ik nul was, was ik van binnen precies zo als toen ik vier was en naast het
kabouterhuis op de kleuterschool werd gezet maar evengoed bleef krijsen dat ik naar
mijn moeder wou.
Ik dacht dat een spiegel misschien preciezer zou worden als je ouder werd. Ik ben
nu bijna dertien en er is nog steeds geen spiegel die klopt.
Op de laatste klassenfoto van de lagere school sta ik naast Joop Sikkema. Hij heeft
met zijn vingers achter mijn hoofd om gemeen hard tegen mijn linkerflapoor geknipt,
net op het moment dat de foto genomen werd. Ik sta dus op die foto met één bewogen
oor. En Joop Sikkema met een valse grijns.
Ik vraag me af hoe Joop Sikkema er eigenlijk uitziet. Ook regelmatig als een
etalagepop? Ik denk dat iemand van binnen niet loenst. Maar mooi kan Joop Sikkema
nog steeds niet zijn.
Ik weet eigenlijk niet waarom ik dit vertel.
Ik heb warempel wel wat anders aan mijn hoofd.
Als ik naar mijn vader kijk, bij het ontbijt, krijg ik geen hap door mijn keel. En mijn
moeder zegt ook bijna niks.
Dingen als: ‘Waarom neem je niet ook een eitje? Lekker vers uit de tuin...’ Ik kijk
in het deksel van de broodrooster en ik zie weer een heel ander gezicht dan ik heb.
En mijn moeder ziet me kijken.
Tirade. Jaargang 47

553
Ik zeg: ‘Zit niet zo naar me te kijken.’ Ze haalt haar hand door mijn haar en ik schud
die hand weg. Mijn vader zegt: ‘Doe 's normaal tegen mamma.’ En mijn moeder
zegt: ‘Je moet naar de kapper.’
En ik zeg: ‘Ik zal maar niet zeggen wat jíj moet.’
Mijn vader kijkt naar mijn moeder.
‘Is dit iets nieuws? Ik moet eens dringend met jou praten, ventje.’ Dan staat hij
op en zegt: ‘Ik moet ervandoor.’
Hij kust mijn moeder, trekt me aan mijn haar. In de gang hoor ik hem met de hond.
De trap. De tochtdeur. De voordeur. En we zijn alleen. Mijn moeder en ik. Ze staart
voor zich uit en doet of ze drinkt. Ze neemt het kopje niet van haar mond. Maar het
is leeg. De thee is op.
Ik ga de voorkamer in en doe de schuifdeuren achter me veel te hard dicht. Ik ga
zitten op de kruk met mijn rug naar de piano waaraan mijn moeder mijn vader bedroog
met de pianostemmer.
‘Sep.’
Mijn moeder komt tussen de middag op mijn kamer.
‘Kóm je niet beneden? Studeren? Dat stuk van hoe heet ie nou? Dat hoor ik zo
graag...’
Ik geef geen antwoord.
‘Is er wat, Sep?’ Ze kijkt de kamer rond. ‘Gisteren is ie net weer gestemd.’
‘O. Heeft ie daar óók nog de tijd voor gehad?’ zeg ik.
Die zit. Mijn moeder gaat naar beneden.
Ik kwam Heintje Treur tegen voor onze deur. Heintje is groter dan ik. Dikker ook.
Hij ziet eruit alsof hij goed kan studeren, want hij heeft wel de juiste bril. Maar achter
zich trekt hij aan een touwtje een houten vrachtwagentje mee dat hij steeds weer
overeind moet zetten en met zijn lippen doet hij motorgeluiden na. Zijn moeder geeft
hem vaak harde oorvijgen. Ze heeft eens tegen mijn moeder gezegd dat Heintje zo
normaal mogelijk behandeld dient te worden. Dat stond in de boeken over kinderen
als Heintje.
Als ik Heintje Treur was geweest - maar wel met míjn moeder als moeder - had
ik gedacht dat de stemmer gewoon zat te stemmen. Of helemaal niks gedacht. Ik had
het autootje over de richel van de schuifdeuren proberen te sjorren. Ik had het overeind
moeten zetten en daarna waren de knoopjes dicht.
Of de stemmer had misschien één vinger van me gepakt (dit met zijn vrije
rechterhand bijvoorbeeld) en moe daar ligt een kip in 't water gedaan, met
Tirade. Jaargang 47

554
pompende bewegingen. En mijn moeder had overdreven hard meegezongen. Maar
ik had niet meegedaan, als ik Heintje was. Daarna zou de man misschien mijn autootje
over de toetsen hebben laten roetsen en ik had als altijd kalm geglimlacht, maar het
autootje - rats - teruggegrist.
Want niemand, niemand mag aan Heintje's autootje komen.
2
Vanaf het eerste ogenblik dat mijn moeder begreep dat ik haar de vorige dag vanachter
onze schuifdeuren echt gezien had - en wel met een vreemde man - hoefde ik niet
langer op les. Mócht ik niet langer op les. Sterker nog. De piano moest de deur uit.
Mijn vader protesteerde 's avonds, maar haar besluit stond vast.
‘Sep is niet muzikaal, Jan. Het wordt nooit een plezier om naar hem te luisteren.’
Oude mevrouw Schoon beweert zelf dat ze in de zestigjaar dat ze lesgaf nog nooit
een leerling heeft gehad die ook maar enig talent leek te hebben in de eerste paar
jaren.
‘De linkerhand, Sep. Die deugt niet. Hoor je zelf niet dat die niet deugt?’
De linkerhand van de pianostemmer deugde in elk geval niet.
Ik wou mevrouw Schoon best voorgoed vergeten. Het leven is geven en nemen,
zegt mijn oma. Iedereen verloor wel eens wat.
Ik deze keer oude mevrouw Schoon, oude mevrouw Schoon iemand voor de zware
boodschappen (elk lesuur), mijn vader de piano en zijn boogie woogie.
Bij mijn moeder lag het even anders.
Mijn moeder had alle piano's achter zich verbrand.
In het weekend kwam er al een kleine, mollige man die onze piano betastte en
beklopte, alsof het om een lelijke hoest ging. Hij zei dat hij een seintje had gekregen
van onze stemmer - ‘zoals u zeker wel weet, mevrouw’ - en dat de stemmer ook een
hele goede kennis van hém was. ‘Een hele goede kennis, mevrouw. Een prachtige
kerel.’
Hij keek mijn moeder om mijn vader heen na terwijl ze rusteloos de kamer in- en
uitliep en steeds opnieuw de indruk probeerde te wekken dat ze koffie ging maken.
Tirade. Jaargang 47

555
Ik zag dat hij naar haar benen keek en ook naar de plek waar zijn goede kennis de
linkerhand had gelegd. De man had er de tijd voor want mijn vader deed voor de
grap even zijn boogie woogie en merkte niets van wat er om hem heen gebeurde.
‘Hou nou op, Jan!’ riep mijn moeder uit keuken en gang. ‘Hou in godsnaam op!’
‘Je moet er ook eigenlijk een beetje dronken voor zijn,’ zei mijn vader verlegen.
‘Ach ja. Als ik de tijd had... Tweehonderd?’
‘Honderd,’ zei de man. ‘En dan ben ik aardig. Ik moet hem nog helemaal afschuren
en opnieuw in de zwarte lak gooien.’
Hij keek naar al die lompe bloemen waarmee mijn moeder de piano had
volgeschilderd om de brandplekken van heel veel peuken te maskeren.
‘Dit is wel een uniek exemplaar,’ probeerde mijn vader nog.
‘Honderd is nog wat veel,’ zei de man. ‘Muzikale mensen houden van effen,
muzikale mensen.’
Mijn vader aarzelde. ‘Tachtig,’ zei de man.
‘Prima!’ riep mijn moeder uit de keuken.
‘Vind je het niet erg, Sep?’ vroeg mijn vader en keek naar mij.
‘Wat?’ zei ik.
Ik heet niet Sep, ik word zo genoemd. Ik denk dat mijn moeder niet graag aan ome
Sjef denkt, de kaartvriend naar wie mijn vader me heeft genoemd. Ik ben van drie
jaar vóór de tweede wereldoorlog, die nu pakweg vijf jaar voorbij is en ik zit op het
gym. Mijn vader heeft alleen drie jaar HBS en mijn moeder heeft iets anders niet
afgemaakt.
Ze wou ooit hoedenmaakster worden maar dat mocht niet van thuis. ‘Wat zouden
ze wel van me denken?’ zei m'n opa die op een aardewerkfabriek werkte voor een
hongerloon maar beroemd was om zijn vazen.
Mijn moeder maakt wel veel andere dingen. Ze knoopt kleedjes, ze schildert
bloemetjes op dingen waarop die niet horen en ze breit voor mij truien die ik niet
wil dragen. Onze hond slaapt er op een. Hij heeft hem gedragen toen hij eczeem had
en onder de zalf zat.
Zijn mijn ouders gelukkig? We zijn in elk geval net als iedereen in deze streek
katholiek. En dan vraag je zulke dingen niet, want het zou niets veranderen. Het is
misschien niet eens netjes om niet gelukkig te zijn. Ik denk dat mijn vader niemand
anders wil dan mijn moeder. Want dat zegt hij altijd als hij laat thuiskomt en de hond
tegen de haren in aait. Hij zoent mijn moe-
Tirade. Jaargang 47

556
der op de neus als ze aan hem ruikt. En altijd zegt ze dan dat hij niet zoenen kan. ‘O
nee?’ roept mijn vader dan, ‘o nee???’
Mijn vader is hoofdvertegenwoordiger voor een brouwerij en bezoekt café's.
‘Beroepshalve,’ zegt hij vaak. ‘Dat is lang niet altijd makkelijk, Sep.’ En mijn moeder
moet om mijn vader lachen als hij een huppeltje maakt, zoals de Dikke van de Dikke
en de Dunne. Ik denk dat mijn moeder een leven lang gelukkig zou zijn met een man
die elke dag huppeltjes maakte. En als het laatste wat hij doen zou voordat hij stierf
iets met zijn hand zou zijn - dat twee benige vingers een raar trippeltje zouden maken
over haar hand - dan zou mijn moeder hem misschien tevreden lachend begraven.
Maar mijn vader huppelt de laatste jaren weinig.
Soms is mijn vader er een week lang alleen 's nachts. En als hij 's avonds niet
werkt, heeft hij zijn twee kaartavonden. Een op dinsdag en een op donderdag. Meestal
bij ons thuis.
Hij is voorzitter van een klaverjasvereniging, hij is zelfs carnavalsprins geweest.
‘Dat nooit meer,’ zei mijn moeder.
En zaterdag is zijn vrije avond.
Mijn moeder en ik zijn dan alleen. Ik zit in mijn ondergoed bij de radio en luister
naar Negen heit de klok en mijn moeder strijkt. Ik vond het altijd heerlijke avonden
en ik verheugde me er soms de rest van de week op.
‘Gezellig, hè, mam?’
‘Ja hoor. Er ligt nog wat lekkers in de blauwe kast.’
‘Wil jij ook?’
‘Ja doe maar.’
‘Dat zijn onze zaterdagen,’ hoorde ik haar een keer zeggen tegen een mevrouw
die ons nauwelijks kende.
‘En gaat u ook nooit een keertje op reis samen?’
‘Nooit.’
‘Nooit? Dat zou ik wel heel erg missen. En mijn man ook,’ zei de mevrouw, die
de Leeszaal leidt waar ik nog vaak detectives voor mijn vader haal.
Als ze me zelf helpt, vraagt ze steeds: ‘En? Heeft je vader nog zo'n leuke dikke
buik?’
Waar bemoeit het mens zich mee? Maakt haar man wel eens een huppeltje?
Ik heb mijn vader nooit dronken gezien. Niet zoals ome Sjef, zijn kaartvriend, die
wethouder is en assistent-kerkmeester en in processies met het vaandel van het
mannenkoor loopt.
Tirade. Jaargang 47

557
Ik liep op een keer om een uur of drie 's middags door een winkelstraat en op het
trottoir aan de overkant probeerde iemand rechtop te lopen. Hij moest zich daarvoor
vasthouden aan de gevels en nadat hij was gevallen over een stoepje, kroop hij echt
een paar meter. Het was oom Sjef maar hij was zo dronken dat hij niet meer op
zichzelf leek. De mensen liepen dan ook in een boog om hem heen. Zijn haar plakte
op zijn voorhoofd, hij was rood tot in zijn nek en zijn ogen leken te puilen. Zijn bril
was bij de val van zijn neus geglibberd en stak uit een hoop hondenpoep als een
wafel uit een ijsje. Oom Sjef tastte bijziende rond en brabbelde en boerde. Toen vond
hij de bril.
Iemand wilde hem nog tegenhouden en zelf met een krant tussen zijn vingers de
bril voor hem oprapen, maar ome Sjef gromde kwaadaardig, graaide de bril uit de
voorzichtige handen van de man en plakte hem vuil en wel terug op zijn bezwete
neus.
Ik heb oom Sjef uit de portiek van een winkel nagekeken, bang voor een omhelzing,
maar ik had me niet hoeven te verstoppen. Hij zou me nooit herkend hebben. Dat
doet hij zelden op straat al ziet hij me al vanaf mijn geboorte twee kaartavonden per
week.
‘Je wordt ook zo groot,’ zegt hij als ik er soms iets over zeg. ‘Wat wordt die jongen
groot, Jan.’ En als hij een paar borrels op heeft, vraagt hij steeds: ‘Bid je wel genoeg?
Als één van mijn jongens priester wordt, is dat voor mij het allermooiste cadeau.’
Waarschijnlijk dobberde ome Sjef die middag in de richting van zijn huis, maar
een café op de hoek zoog hem naar binnen.
Zoiets gebeurt mijn vader niet. ‘Je moet weten op te houden, Sep,’ zegt hij. ‘Ik hou
altijd op tijd op. Dat is de kunst.’
Maar mijn moeder werd eens midden in de nacht wakker en zag dat mijn vader
niet naast haar lag.
Ze hoorde wel een vreemd geklater op het portaal. Mijn vader stond met gesloten
ogen bij de trap en pieste langs de leuning omlaag. Twee verdiepingen lager kwam
het bij de benedenburen in de gang terecht. Het was goed te horen, want die gang
heeft een granito vloer.
‘O, wat doe ik?!’ zei mijn vader toen mijn moeder hem wakker maakte. ‘Ik dacht
dat...’
Mijn moeder loodste hem terug in bed.
‘Ruim jij even op, Janneke?’ mompelde mijn vader. En hij sliep weer.
Mijn moeder heet niet Janneke. Daar hebben ze later nog vaak om gelachen. Ze
sloop twee trappen af met een emmer en een dweil en sopte woedend
Tirade. Jaargang 47

558
haar snikken smorend de gang vlak naast de slaapkamer van het Jonge Stel, zoals
onze benedenburen al acht jaar heten.
Een scheel meisje op het kantoor van mijn vader heet Janneke. Er is niks tussen
haar en mijn vader, maar ze heeft wel eens gehuild tegen zijn schouder op een
carnavalsnacht, omdat haar Canadees nooit is teruggekomen na de oorlog en haar
ook niet heeft laten overkomen met haar kind.
Ik was er zelf bij, omdat ik net elf was en mijn vader dat jaar de Prins Carnaval.
Ik mocht opblijven, de hele nacht als ik dat wou.
Ik zie ze nog zitten. Juffrouw Janneke met een papieren rode neus onder haar kin
en zwarte strepen op haar wang. En mijn vader met een schouder vol natte confetti
en een jokermuts met koperen belletjes scheef op zijn wat warme hoofd. En mijn
moeder die me zag knikkebollen en vroeg: ‘Wil je óók naar bed? Wil je óók naar
bed?’
Juffrouw Janneke's kind wordt nu opgevoed bij de nonnen.
‘Ze herkende me laatst niet meteen,’ zei Juffrouw Janneke een keer toen ze 's
maandags op kantoor kwam. ‘Ze heeft het daar zo fijn. Ze vindt het er heerlijk.’ En
toen huilde ze de rest van de morgen en niemand kreeg koffie. Juffrouw Janneke
ruimt veel dingen van anderen op maar ik weet niet of zij zomaar voor mijn vader
zou hebben willen dweilen. Niet midden in de nacht en misschien ook niet een andere
keer.
3
Misschien had ik me nog vóór het avondeten wijs kunnen maken dat er niks gebeurd
was. Dat ik het me verbeeld had. Dat had gekund. Als die man maar niet zo vlug was
weggegaan. Als mijn moeder maar niet zo kwaad was geweest en niet krijsend had
gevraagd, waarom ik zo belachelijk vroeg thuiskwam. Was ik soms weer eens uit de
les gestuurd? Dat was heel onrechtvaardig, dat was me hooguit één keer overkomen,
en als ik niet gezien had wat ik gezien had - mijn moeder maakte verdomme nog
knoopjes dicht - dan had ik de reden beslist verteld. Dat ik mijn eigen leraar Latijn
Wolterman in elkaar had zien zakken op de drempel van ons lokaal. Want met dat
nieuws kwam ik naar boven stormen en stond ik voor die vreemd dichte schuifdeuren.
Het was een heel verhaal geworden als het ervan gekomen was.
We zouden Latijn krijgen, het eerste lesuur meteen na de lunch.
Tirade. Jaargang 47

559
Wolterman kwam als gewoonlijk in draf aanlopen uit de docentenkamer. Op de
drempel van ons lokaal greep hij naar zijn borst en knakte door zijn knieën. De klas
lachte zich eerst gek, want Wop doet wel meer gekke dingen als hij aan de late kant
is. Maar het lawaai ging over in onzeker gegiechel omdat Wolterman vreemde,
loeiende geluiden begon te maken. Nico Goossens, die vooraan zit omdat hij zegt
het bord anders niet te kunnen zien, zei: ‘Zijn ogen. Kijk, zijn ogen.’ Woltermans
ogen draaiden weg. We zagen alleen nog oogwit.
‘Zal ik even iemand halen?’ fluisterde Nico. Het leek of hij niet uit zijn bank kon
komen.
Wop zat nu als een divanpop schuin tegen de deurpost. Zijn bovenlichaam leunde
over de zware, puilende schooltas, een jongen rende naar de rector. De rest van onze
klas kwam aarzelend uit de banken en ging om Wop heen staan. Hij kreunde nu zelfs
niet meer.
‘Hij kwijlt. Gedver,’ fluisterde iemand.
Een papiertje met vragen voor ons proefwerk was uit de tas gegleden. Joop Sikkema
stootte me aan. ‘Hei, Paffen. Jij staat er het dichtste bij.’
Ik tikte op mijn voorhoofd. Hij grijnsde, maar hij durfde het net zomin op te rapen.
De rector kwam meteen en toen hij Wop zo zag liggen, stoof hij op klapperende
sandalen door de lange gang naar de conciërge. Hij was meteen weer terug en
dirigeerde ons terug in de banken. Of we even voor ons zelf wilden werken. De leraar
Frans en de scheikundeleraar werden uit de lokalen links en rechts van ons gehaald
en die droegen de slappe Wop naar het kantoortje van de rector. De rector keek nog
even met zijn uilenogen rond en zei: ‘Ik reken op jullie medewerking.’ Hij probeerde
dat ook te zeggen in de twee andere lokalen waar al minutenlang geen toezicht was
geweest. Toen hij in de lange gang verdwenen was, brak daar de hel los.
Wij bleven natuurlijk ook niet in onze banken maar verdrongen ons in de gang.
In andere klassen verderop werd het nu ook onrustig en leraren kwam vragen wat
ons mankeerde. Joop Sikkema las intussen aan de lessenaar toch de proefwerkvragen
voor, maar daar werd nauwelijks om gelachen. Een van de oudere jongens uit het
scheikundelokaal kwam met een sigaret in zijn mond vertellen dat Wop vast wel
dood was.
Hij had Stinky - de scheikundeleraar - uit het kantoor van de rector zien komen,
de trappen af zien gaan en naar de deur zien lopen van lokaal 2b. Bij de deur had
Stinky een hand door zijn haar gehaald en eerst even besluiteloos rond gekeken.
Toen had hij diep ademgehaald - en paar keer wel, zei
Tirade. Jaargang 47

560
de jongen - en toen was hij dan toch naar binnen gegaan. Toen hij weer naar buiten
kwam, had hij Jimmy bij zich. Jimmy Wolterman. Stinky liet zijn hand op de schouder
van Jimmy liggen en dat is niks voor Stinky. Stinky houdt je hooguit bij één oor. Of
hij knijpt je bovenarm fijn.
Later was Stinky ook weer met Jimmy uit het kantoor van de rector gekomen. En
Stinky huilde toen. Niet Jimmy.
‘Dood,’ zei de oudere jongen en drukte de sigaret uit in ons krijtbakje. ‘Maar dan
ook hartstikke dood.’
Ik bedoel maar. Dat had ik allemaal in geuren en kleuren kunnen vertellen als mijn
moeder tenminste thuis had zitten wachten met twee moorkoppen en niet gekust was
geworden door een stemmer en daarna geprobeerd had te doen of ik gek was.
Wat als Jimmy Wolterman zo thuis was gekomen, samen met Stinky voor mijn
part en de rector met zijn ogen op steeltjes? Wat als zij Jimmy's moeder hadden
aangetroffen met hun pianostemmer? Had die moeder Stinky en Jimmy dan laten
uitpraten?
Goed, Jimmy en mij, dat is appels met peren vergelijken. Maar ik wist dus niet
hoe gauw ik onze voorkamer uit moest komen, nieuws of geen nieuws. Tegen etenstijd
hoorde mijn moeder het hele verhaal over Wop uitgebreider en preciezer van mevrouw
Sikkema die tegenover ons woont.
‘Heeft Sep het dan niet verteld?’ vroeg mevrouw Sikkema verbaasd. ‘Mijn Joop
kwam helemaal overstuur thuis. Hij had nog wel zo hard voor dat proefwerk
gestudeerd.’
‘Misschien heeft Sep er niet meteen aan gedacht,’ hoorde ik mijn moeder
mompelen. Mevrouw Sikkema vond het maar vreemd. Nu zie ik mevrouw Sikkema
ook niet overdag gestreeld en gekust worden door een pianostemmer.
4
Mijn moeder is natuurlijk een mooie vrouw. Mijn vader kijkt alsof hij dat gewoon
vindt, maar er is wel eens iemand op een steiger of in een kuil midden op de weg die
fluit, sist of met zijn tong klakt als mijn moeder alleen maar voorbijloopt. Als ik
naast haar loop, knipoogt ze naar me.
En tante Dini, de vrouw van ome Sjef, die negen kinderen heeft, zegt vaak ‘Jij
hebt je figuurtje tenminste nog’, als ze bij een moorkop komt uithuilen.
Tirade. Jaargang 47

561
Mijn moeder kan goed blozen. Op het eind van de oorlog - ik was toen 7 of zo -
waren veel Amerikaanse soldaten bij burgers ingekwartierd. Wij hadden een Bill,
een Charley en een Orby.
Orby was legerkok. Ze smokkelden voor ons aangebroken potten pindakaas het
kamp uit en halve tabletten chocola zo dik als een spel kaarten. Soms kwamen ze
met een reusachtig blik cornedbeef, dat vreemd genoeg altijd net voor het eind van
een maaltijd geopend was. Het had niets te maken met stelen, zei Orby. Wat overbleef
had anders toch maar vernietigd moeten worden. Kamphygiëne.
De drie Amerikanen kaartten met mijn vader en flirtten met mijn blozende moeder
terwijl ik met een echte stengun waar helaas de patronengordel uit was gehaald voor
het raam in de voorkamer zat en ermee op mevrouw Korenman wees die aan de
overkant achter de gordijntjes zat te breien.
Ik vond het grote volwassen mannen maar ze schijnen piepjong geweest te zijn.
Ze waren ver van huis en erg eenzaam, dat begrijp ik nu ook. Mijn moeder scheelde
maar een paar jaar met hen. Omdat mijn vader bij een brouwerij werkte had hij nog
wel eens sterke drank in huis en op een avond toen een van de Amerikanen tipsy was
- ik denk dat het Bill was - zoende hij mijn moeder in de vestibule op de mond.
‘Hou daarmee op. Crazy you? Yes?’ riep mijn moeder en duwde hem in de
paraplubak, waar mijn vader hem toen uit heeft moeten helpen. Ze zijn nog vaak
langs geweest. Diezelfde Bill heeft mijn vader een boogie woogie geleerd. En paar
jaren lang heeft hij mijn vader nog nylons gestuurd voor mijn moeder, helemaal uit
Amerika, in ruil voor net zo zeldzame sigarenbandjes die mijn vader zuchtend uit
zijn vooroorlogse albums plukte.
Ik geloof dat mijn vader dacht dat mijn moeder hem aantrekkelijk vond als hij die
boogie woogie later zelf speelde. Misschien omdat hij er niks van kan. Ze kroop
tenminste altijd op zijn schoot en siste: ‘Pas op! Pas op!’ als ik plotseling de kamer
binnenkwam.
De avond van de dag dat ik mijn moeder betrapt had, kon ik het niet langer aanzien
dat mijn vader zo smakelijk zat te eten. Ik bood zomaar aan de hond uit te laten.
Mijn vader keek verbaasd op van zijn spek en eieren. Mijn moeder fluisterde alleen
maar ‘ja hoor’, en nam haar en mijn bord weg.
Onze straat leek wurgend smal, de Hogere Huishoudschool had droeve ogen, het
park lag er onnozel bij met al die kleuren in de perken en bomen wit van bloesem.
Radeloos liep ik rondjes om de fontein die het niet deed op dit uur.
Tirade. Jaargang 47

562
Wat moest er van ons worden? Was mijn vader nu voortaan verschrikkelijk alleen?
Wat had hij aan mij? Ik was maar een kind. Wie deed zijn was, wie kroop er nu ooit
zomaar op zijn schoot? Dat was mijn werk toch niet? Zou hij nog willen leven?
Ik stond stil.
Of zou mijn moeder mijn vader gewoon niets vertellen?
En wat betekende zo'n geheim dan weer voor mij?
Moest ik mijn moeder verraden?
Maar wie had mijn vader anders dan mij?
Ik probeerde mij voor de zoveelste maal het gebeurde anders te herinneren. Was
ik een fantast? Iedereen vindt mij altijd een fantast. En nerveus. Een nerveus kind.
‘Je hebt een nerveus kind, meisje.’ Onze dokter knijpt mijn moeder óók wel eens,
als hij dat zegt. Maar in de wang, en dat mag. Mijn moeder is dan vuurrood van
genoegen.
Misschien had mijn moeder die middag dat de stemmer er was een vuiltje in haar
oog gehad. Misschien had de stemmer toen hij de laatste snaar had strakgezwengeld
nog een riedeltje gespeeld en misschien had mijn moeder die net een nieuwe blouse
had aangedaan gezegd: ‘Leuk. Was dat niet een mambo?’
‘Nee, dit is een rumba,’ had de stemmer gezegd. ‘Die gaat weer een beetje anders.’
En toen had hij mijn moeder de mambo even voorgedaan.
‘Weet u dat u nog één knoopje niet dichtgedaan hebt?’ had hij opeens gezegd.
‘O nee toch? O jee!’
Hij had haar met het knoopje geholpen.
‘Lief dat u me even hebt gewaarschuwd,’ had mijn moeder nog gezegd. Met een
kleur.
Mijn moeder is gek op dansen. Mijn vader kan er helemaal niets van. Hij wiegelt
hooguit wat met zijn mollige heupen en maakt haar met zijn honderddrie kilo aan
het lachen.
Dit was geen dansen, Ik wist wel beter. Ik ben toevallig tot in de details voorgelicht,
en door een specialist. Onze rector die godsdienst geeft.
En bij de mythologie hoor je nog wel eens wat. Goden doen alles wat ze zelf
verboden hebben. Wop kon er sappig over vertellen, al sloeg hij vaak hoofdstukjes
over in onze klas. Arme Wop.
Tirade. Jaargang 47

563
Aan zulke dingen dacht ik in het park terwijl de hond in een bloemperk hurkte.
Je hoofd is een prullenbak die nooit geleegd wordt.
Alles ligt er kriskras door elkaar.
Toen zag ik dwars door de motregen Jimmy Wolterman. Jimmy Wop. Ook met een
hond. Hij liep langs de huizen en keek niet op of om. En hij floot. Het klonk niet
hard. Hij floot zoals iemand die niet weet dat hij fluit.
Ik probeerde op Lord te letten, maar ik kon mijn ogen niet van hem af houden. Ik
keek hem uit mijn ooghoeken na. Ik stelde me voor hoe ik het de volgende morgen
op school zou vertellen.
‘Ik kwam Jimmy Wop nog tegen.’
‘Ach. Erg, ja. Hoe zag ie eruit?’
‘Hij liep te fluiten.’
Hoe moet je eigenlijk kijken, als je vader een paar uur dood is? Mag je dan de
hond fluitend uitlaten? Zijn daar regels voor?
Jimmy Wop maakte een kring helemaal om het snertparkje heen en toen kon hij
niet langer doen of hij me niet zag. Hij stak zijn hand op. Het was een verstrooid
gebaar.
‘Zei Jimmy nog wat tegen je?’
‘Nee, hij deed wat verstrooid.’
De hond trok hem de straat in waar hij woonde. Zou zijn vader thuis opgebaard
liggen? Dan zou ik ook liever met de hond gaan wandelen.
Ik liep naar huis en ik dacht aan mijn eigen vader. En aan mijn moeder.
Ik probeerde te fluiten. Eerst hard, toen zacht. Zoals Jimmy.
Maar het lukte me niet.
5
Waar ik woon, is iedereen rooms. Rooms katholiek. Protestanten zeggen ‘Rooms’.
Aan scheiden doen we hier niet. Mijn moeder hoorde van tante Dini dat ome Sjef
haar wel eens de slaapkamer uit timmert als hij dronken is, maar hij schijnt het ook
altijd weer heel lief goed te maken. ‘Scheld je hem 's nachts dan soms zo vreselijk
uit?’ vroeg mijn moeder.
‘Nee, juist niet,’ zei tante Dini. ‘Ik ben meestal heel rustig en waardig en zo, maar
daar wordt hij heel razend van.’
Tirade. Jaargang 47

564
‘Probeer hem eens te trappen,’ suggereerde mijn moeder.
‘Hij is soms, als hij nuchter is, echt heel lief,’ zuchtte tante Dini, ‘hij heeft pas een
keer de afwas voor me gedaan. Toen heeft hij alle stukken vaatwerk geteld.’
‘Met negen kinderen kijk je wel uit,’ zegt mijn moeder er altijd achter aan als ze
het over tante Dini heeft met ander vriendinnen.
Mijn vader en mijn moeder hebben natuurlijk ook hun ruzies. Mijn moeder voelt
zich vaak alleen en ze is ook terecht bang dat mijn vader net zo erg gaat drinken als
zijn kaartvrienden ome Bennink en ome Sjef. Hij is de laatste jaren steeds vaker niet
thuis. Dat zit mijn moeder heel hoog.
‘Zelfs als hij thuis is, is hij weg,’ zei ze tegen een tante, die een zus is van mijn
vader.
Als mijn vader en moeder ruzie hebben, spreken ze een hele dag niet met elkaar.
Ze blijven niet samen in hetzelfde vertrek en gebruiken mij als boodschapper.
‘Vraag maar aan je vader of hij nog wat wil eten. En wat hij wil eten. En hoeveel
hij wil eten. Ik maak het wel.’
‘Zeg maar tegen je moeder dat ik net zo lief in de stad ga eten, als het teveel moeite
is.’
‘Zeg maar dat hij als hij zo'n haast heeft om de stad in te gaan, ik hem niet tegen
hou. Dat hij er net zo goed kan blijven.’
‘Zeg maar tegen je moeder dat ik al gegeten en gedronken heb.’
‘Zeg maar dat hij mij niet hoeft te vertellen, dat hij al gedronken heeft.’
Het is meestal te kinderachtig voor woorden. En toch ben ik altijd ongerust. Dat
een van hen zal weglopen en dat ik achter blijf met de ander en onze oude hond.
Hoe komt het dat je bang bent voor iets dat je nooit hebt meegemaakt?
Maar je bent ook bang om dood te gaan zonder dat je ooit al eens eerder bent
gestorven. Of zijn we allemaal al heel vaak overleden, is ons leven helemaal niet zo
nieuw als het lijkt en zorgen spiegels steeds weer voor een nieuw gezicht voor
iedereen, zodat het lijkt alsof we net bestaan?
Toen de piano de deur uit moest, besloot ik dat ik net als mijn moeder schoon
schip moest maken. Mijn vader zou van míj nooit iets te weten komen over mijn
moeder en wat ze misschien had gedaan. Ik zou mijn verdriet wegslikken.
Een jaar geleden had er trouwens geen haan naar gekraaid. Ik zou er niet bij stil
hebben gestaan dat iemand dan mijn vader mijn moeder overdag achter schuifdeuren
kuste. Of zo.
Tirade. Jaargang 47

565
Op een ochtend, het was nog ver voor de vorige zomer, keek de rector tijdens de
engelse les zomaar om de hoek van de deur en wenkte mij met een vinger. Ik keek
nog achter me, maar hij bedoelde echt mij.
De klas keek me nieuwsgierig na. Ik was niet op mijn gemak, want we hadden
tijdens de tekenclubavond net sigaretten gebietst uit de docentenkamer Maar de rector
was nergens boos over. Hij deed wel zenuwachtig. Hij wilde dat ik tegenover zijn
bureau ging zitten in een grote hoge stoel, presenteerde mij zelfs een chocolaatje -
ik wist niet eens dat franciscanen snoepten - en keek mij toen lange tijd aan, zwiepend
met het witte koord van zijn pij, terwijl hij steeds opnieuw zijn keel schraapte en dan
weer dingen vroeg die hij vast niet wilde weten.
Ik vind vaak dat dingen gezichten hebben. Ik ken een rij ontzet kijkende huizen,
wij hebben thuis een nieuwsgierige maar neusverkouden kraan. En onze parasol heeft
halverwege de steel een klemmetje dat lijkt op een verstrooid starend vogelhoofdje,
met een slurfje in plaats van een snavel. Dit hoofdje heeft dezelfde verschrikte
uitdrukking, constant, als onze rector.
Ik begon net bang te worden dat die wachtte tot ik iets uit mij zelf zou bekennen,
toen hij vroeg of ik wel eens een meisje aardig had gevonden.
Nu heb ik geen zus, niet eens een even oud nichtje en in mijn straat zijn de meisjes
toevallig niet ouder dan vier. Ik kende er gewoon nog niet veel. Ik haalde dus mijn
schouders op.
‘Jongens?’
Zijn ogen stonden opeens strak.
Ik vertelde dat ik aan sommige een hekel had - ik noemde geen namen - en sommige
wel mocht. De ene dag wat minder en de andere dag wat meer.
Wist ik ook al waar de kinderen vandaan kwamen?
Ik zei dat de meeste jongens uit mijn klas in mijn buurt woonden. Maar dat bedoelde
hij niet. Ik zei dat ze ook uit de dorpen verderop kwamen. Maar hij wuifde het weg.
‘Nee, ik bedoel of je weet hoe de mensen ouders worden.’
Daar had ik eigenlijk nooit over nagedacht. Ik had mijn ouders nooit anders dan
als ouders gekend. Maar volgens mij lagen de kinderen op een dag in de wieg. Nog
net niet met een kaartje erbij. ‘Met de complimenten van God.’ Maar het was wel
vast zoiets.
‘Jan kom eens kijken wat er nou in onze wieg ligt.’
God was waarschijnlijk aardig voor mensen die van elkaar hielden. Ook voor
heidenen, en zelfs voor communisten. En God mocht ome Sjef kennelijk heel érg.
De rector bleef kuchen en met het witte koord zwiepen.
Tirade. Jaargang 47

566
Nu had ik precies een dag eerder woordspelletjes gedaan op de speelplaats. We
verhaspelden met opzet alle zinnen en verwisselden bijvoorbeeld ook de medeklinkers
in woorden, zodat het was alsof we een vreemde taal spraken. Het woord dat ik
misvormde was ‘beukennootje’.
De jongen met wie ik het speeltje speelde, sloeg dubbel. Ik wilde weten waarom
dit nu zo bijzonder leuk was.
‘Dat moet je nooit meer zeggen!’
‘Wat moet ik nooit meer zeggen?’
‘Nou! Wat je net zei!’
‘Wat ik net zei?’
‘Nou! Je weet toch wel hoe dat heet?! Wanneer een man op een vrouw ligt!?’
‘Op een vrouw?’
‘Nou! Ze zeggen wel is: het komt niet van het water en het komt niet van de wind!’
‘De wind?’
‘En niet van het vuur! Mijn vader heeft van die boekjes, daar staat het allemaal
in. Oeioei! Als mijn moeder dat wist. Nou! Oeioeioei!’
Ik besloot het die avond maar aan mijn vader te vragen. Die wist nog wel eens
wat.
Mijn vader stond in de keuken en bakte zelf bloedworst met schijfjes appel, iets
waar mijn moeder van gruwt.
Ik vroeg hem waarom ‘neukebootje’ een grappig woord was. Mijn vader liet de
vork in de pan vallen.
‘Grappiger dan woedblorst bijvoorbeeld,’ zei ik. En ik vroeg wat water en vuur
er mee te maken konden hebben. En wind. En waarom een man op een vrouw zou
willen liggen.
‘Geen idee,’ zei hij. ‘Zet de borden maar op tafel.’
Daarom zou mijn bank leeg blijven tijdens Engelse les. Mijn preutse vader, die nooit
met het theelepeltje van mijn moeder of van mij in zijn thee wil roeren, had
professionele hulp ingeroepen.
De rector wist niet van de beukennootjes, maar begon uit zichzelf over
boterbloemen en zaden, vruchtbeginsels, stampers en dikke hommels. En bouwde
het langzaam op naar een climaxloze climax zonder enig lichaamsdeel bij de naam
te noemen. Het werd een wonderlijk verhaal vol geheime handelingen die wel Gods
zegen hadden maar die je voorlopig beslist met niemand moest doen. Er kwamen
naast boterbloemen ook meisjes in voor die je niet ongelukkig mocht maken. Jongens
werden waarschijnlijk niet ongelukkig.
Tirade. Jaargang 47

567
Ik was blij dat ik pas elf was en er voorlopig niets mee te maken zou hebben, zoals
de rector me verzekerde.
‘Praat er maar niet over met de anderen,’ was het laatste dat hij zei.
Toen ik in de klas terugkwam, voelde ik me een geheim agent.
De overheid rekende op mij. Ik was de enige bij wie de staatsgeheimen veilig
zouden zijn.
‘To loose,’ zei de leraar. ‘I loose - I lost - I have lost.’
Ik voelde vele ogen op mij gericht. ‘Wat was er?’ vroeg Joop Sikkema.
‘O,’ zei ik. ‘Iets... eh... niks eigenlijk.’
‘Heb je straf?’
‘Nee. Daar ging het niet over.’
‘Wat was er dan?’
‘O. Iets eh... iets van biologie.’
‘Biologie? Was Nappie erbij?’
‘Nee. Het ging over boterbloemen.’
‘Boterbloemen?’
‘En God en zo.’
‘Mmm.’
‘Jij hoort het nog wel eens van iemand,’ zei ik. ‘Wat? Wat moet ik horen?’
Dat was ruim anderhalf jaar geleden. Ik weet nu van de hoed en de linkerhand.
6
Alle kinderen die Latijn hadden gehad van Wop gingen hem mee begraven. En die
van 2b. Omdat Jimmy in die klas zat. Wop had gezorgd dat Jimmy geen les van hem
kreeg, maar van de Kikker. De Kikker sprak bij het graf. Hij had het over de Grieken
die een muntje op de tong van een dode legden. En aan het eind gooide de kikker
zelf ook een muntje in het graf zodat Wop de veerman kon betalen die hem naar het
dodenrijk bracht.
Wij hadden allemaal één bloem gekregen bij het grote hek. Jimmy had zijn hond
bij zich, maar het dier moest bij het hek achterblijven omdat honden niet katholiek
zijn.
Jimmy stond naast zijn moeder, die ondersteund werd door de Kikker toen ze zelf
de eerste bloem wierp. De rector die ook priester is, had zelf de mis gelezen en
zegende nu het graf en twee andere franciscanen - Romme
Tirade. Jaargang 47

568
(Duits) en Croonen (godsdienst in de b-klassen) - deden de wierook. We waren wel
een hele morgen zoet met de begrafenis, maar we kregen die middag zowaar allemaal
vrij.
Het was moeilijk om het kerkhof niet al te vrolijk te verlaten. Iedereen aaide de
hond bij de uitgang. Alleen de Kikker die het nerveuze dier losmaakte, werd door
hem gebeten.
De Kikker heet zo omdat ze op een dag in zijn klas een kikker hadden losgelaten.
Nu heeft de man een vreemde kwaal. Hij heeft zijn linkerhand niet onder controle.
Wanneer hij met zijn rechterhand iets op het bord schrijft, schrijft de linkerhand
zwierig mee. De linkerhand zet puntjes op onzichtbare i's en onderstreept onzichtbare
woorden. Een jongen beweert dat hij de Kikker eens op de speelplaats in zijn neus
heeft zien peuteren. De Kikker probeerde het niet opvallend te doen, maar zijn
linkerhand pulkte naast zijn lichaam mee, ergens in een niet bestaande neus.
Toen die kikker door de klas hupte, had de man die een dierenvriend is, hem zelf
gevangen. Maar toen hij met zijn rechterhand een van de hoge ramen open wilde
doen, klemde dat. Dat overleefde het dier in zijn linkerhand niet.
In een klas wordt alles geestig.
Ik liep met onze oude hond Lord die middag weer door het snertpark, om het 's
avonds niet te hoeven doen. Ik mocht namelijk met mijn ouders mee naar een film
met Doris Day.
Dat was bijzonder want mijn vader krijgje doorgaans met geen stok naar een
bioscoop. Deze keer had hij ook geen zin.
‘Jullie kunnen toch fijn samen gaan?’
Mijn moeder hield voet bij stuk.
‘Maar jullie gaan zo vaak samen!’ Het hielp niet.
Hij moest en hij zou.
Deed ze 't voor mij? Maakt ze iets goed? Wat ze had gedaan, viel niet goed te
maken.
Maar er is maar één Doris Day.
Ik ging op dezelfde parkbank zitten, waarop ik toen ik acht was met een blocnote
op mijn blote knieën en een potlood in de hand op auto's wachtte die zo nu en dan
eenzaam passeerden. Ik deed dat samen met vriendjes. Het ging erom wie de meeste
nummerborden had aan het eind van de dag. Soms hadden we er wel zestig. Het
wordt steeds drukker op de weg.
Ik bedacht dat ik eigenlijk nooit eerder al die smerige woorden had gezien
Tirade. Jaargang 47

569
die in het hout van de bank gekerfd stonden. Het was alsof die woorden gewacht
hadden tot ik de zwiepende voorlichting van de rector over de boterbloemen en de
tere meisjesziel voor mijn kiezen had gekregen. Tot ik ze kon begrijpen. En waarderen.
Lord werd onrustig en ik greep de riem steviger vast. Hij begon hoog te janken,
want hij zag een andere hond en dat maakt hem sentimenteel.
Jimmy Wolterman liep dwars door een perk op me af. Met de hazewind van wijlen
Wop.
Jimmy is iemand die eerst heel lang niets zegt.
‘Jouw vader is dokter, hé?’
‘Mijn vader? Nee, die is vertegenwoordiger. Hóófdvertegenwoordiger.’ Ik zeg het
er altijd maar bij.
‘Je woont toch op...’ Hij noemde mijn huisnummer.
Er ging me een licht op. Hij bedoelde het Jonge Stel, dat beneden ons woonde.
Het Jonge Stel was wel zoiets als arts. Het werkte tenminste in het ziekenhuis. Ze
hadden niet een praktijk aan huis of zo. Maar mijn moeder ging altijd wel Hollands
met ze praten als ze ze aansprak. O, artsen. Vast.
Ik legde het uit. Jimmy leek teleurgesteld en wilde weer weglopen. Dat lukte niet
erg omdat zijn hond diep in gesprek was met onze Lord, die tegenwoordig een heel
park vult met zijn stank. Jimmy bleef dus staan en ik zag dat hij weer floot zonder
te fluiten.
Op onze muziek- en declamatieavonden op school speelt Jimmy al dingen van
Bach. Maar ik herinner me dat hij een keer midden in een moeilijk stuk een fout
maakte. Niemand anders had er waarschijnlijk iets van gemerkt, maar Jimmy speelde
eerst die maat driftig opnieuw, begon toen van voren af aan en toen hij bij dezelfde
passage kwam en weer de fout bleek gemaakt te hebben, sloeg hij het deksel van de
piano met een klap dicht, stond op en liep zonder te buigen de aula uit.
Pater Croonen (godsdienst in de b-klassen) die de microfoon deed, struikelde
hoestend en sigarenas van zich afkloppend naar voren en zei zoiets als: ‘Dat is het
muzikale temperament. Nu de zelfbeheersing nog.’
En de Kikker, die er ook was, met de moeder van Jimmy, die zich dood leek te
schamen, lachte met die rare kakel van hem.
Ik probeerde onze Lord af te leiden, zodat Jimmy weg kon lopen.
Maar hij liep niet weg.
‘Dus die mensen zijn wel doktoren?’
Tirade. Jaargang 47

570
‘Ik geloof dat zij iets doet wat hij ook doet. Dat ze mensen verdoven mogen of zo.’
‘Ik had zo iemand wat willen vragen.’
‘Je kan het toch altijd proberen? Ze weten geloof ik wel veel.’
Ik dacht aan onze kat Tuuk die stijf in haar mandje had gelegen. Mijn moeder had
het mandje met dooie Tuuk de trap afgedragen en aan het Jonge Stel gevraagd. ‘Is
hij dood?’
En Hij van het Jonge Stel had zijn vrouw aangekeken en gevraagd. ‘Wat denk jij,
Hermientje? Is deze kat dood?’
‘O zeker.’
‘Dat is mijn diagnose dan ook,’ had hij gezegd. Mijn moeder mocht haar beneden
in de tuin begraven. En hij hielp haar zelfs met spitten.
‘Het zijn aardige mensen,’ zei ik. ‘Tegen zessen zijn ze altijd wel thuis.’
Jimmy knikte, maar ik denk niet dat hij van plan was om om zes uur bij ons aan
te bellen.
‘Zal ík het voor je vragen?’
Ik ben nieuwsgierig. Zegt mijn vader. En sluw. Zegt mijn moeder.
Jimmy stonk er niet in.
‘Dag.’ Zei hij. En hij wandelde weg. De hazewind wurgde zichzelf bijna, want hij
was nog lang niet uitgeroken met onze Lord.
‘Hei!’ riep ik. Ik ging er maar bij staan. ‘Ik vind het rot van je vader!’
Ik dacht koortsachtig na.
Wat kon ik nog voor vriendelijks over Wop zeggen, wat je ook een beetje kon
róepen? Hij was aardig. Maar er waren geen woorden voor dat soort aardig.
‘Hij wist altijd veel gewone woorden! Gewone woorden die toch uit het Latijn
zijn! Zoals “spiegel” en “brief”. Van brevis dat “kort” betekent. Al zijn brieven vaak
niet kort meer enne...’
Jimmy keek met getuite lippen rond. Zijn hond hing snakkend aan zijn riem en
Lord probeerde alles om dichterbij die trillerige hazewind te komen.
‘Jouw vader wist daar meer van dan de Kikker!’ Ik legde er nog wat bovenop.
‘Zou je eens kunnen vragen aan die mensen of je van verdriet kunt sterven?’ vroeg
hij.
Ik staarde even.
‘...Was het dan geen hartaanval?’
‘Ik had het niet over mijn vader.’
Ik trok Lord naar me toe.
Tirade. Jaargang 47

571
‘O,’ zei ik.
‘Maar je mag dat ook wel vragen. Of je een hartaanval van verdriet kunt krijgen.’
De honden speelden nu weer carrousel want Jimmy was teruggeslenterd. Ik
ontwarde de riemen.
‘Ik weet niet of ze dát weten,’ antwoordde ik eindelijk.
‘Ik geloof dat ze... ze doen iets met verdoven. Ze verdoven mensen voor de operatie
of zo...’
‘Dan zijn het toch dokters?’
‘Ja maar dokters verdoven geloof ik geen verdriet.’
Jezus. Dat klonk veel te grappig. Stom. Stom.
‘Sorry,’ zei ik. ‘Ik bedoel...’
Jimmy pakte zijn riem terug en trok de hazewind ruw mee.
‘Vraag het maar niet,’ zei hij terwijl hij resoluut wegliep door het bloemperk.
‘Nou, het zal vast wel kunnen!’ riep ik bemoedigend. ‘Moet het nog een bepaald
sóórt verdriet zijn?’
Maar hij gaf geen antwoord meer. Zijn hond trok hem weer naar hun eigen straat.
Op de hoek keek hij om.
‘Zes uur? Ik vraag het zelf wel!’
‘Zes uur,’ zei ik.
7
Bioscopen, films dus, ken ik van mijn zesde jaar. Soms loop ik de hal binnen van de
mooiste bioscoop, tot waar de plaatjes hangen. De meeste zijn zwartwit, sommige
zijn met de hand ingekleurd. De hemels zijn hardblauw, de gezichten veel te roze,
en cowboys hebben allemaal rossig haar. Het plafond in de hal is één grote spiegel,
zodat het lijkt of de mensen voor het loket als vliegen aan het plafond kleven.
Achter in de hal zijn klapdeuren met ronde raampjes. Door die patrijspoorten zie
je de wachtruimte en in de verte zijn weer klapdeuren, die de wachtruimte scheiden
van de donkere zaal. Die deuren hebben helaas geen raampjes, maar als ze zachtjes
bewegen, zie je tussen het paardenhaar soms een smalle streep van het doek. Blauwig
wit. Dat geeft een groot gevoel van opwinding.
Tirade. Jaargang 47

572
Soms komt de ouvreuse met een zaklantaarn naar buiten en is er een kwart seconde
lang een gezicht te zien, een paard bij een drinkbak, of een hand met een revolver.
Eén keer las ik zelfs een ondertitel: ‘Is mijnheer Strauss al gearriveerd?’
En daar onder: ‘Neen.’
Ouvreuses geven zelf niet om films. Ik zou mijn hele leven wel ouvreuse willen
zijn, steeds opnieuw de films zien, terwijl ik op mijn tenen in- en uitloop en afwezig
mensen voor hun voeten schijn. Mijn vader zegt dat er later vast ook iets anders dan
radio komt. Dat we thuis beeld zullen ontvangen. Ik zou wel eens willen weten hoe
dat zou moeten.
We gingen naar de tweede voorstelling. Mijn moeder wilde me tussen mijn vader
en haar in laten zitten, maar ik dirigeerde mijn vader naar het midden. Ik zag dat
mijn moeder me onzeker aankeek, alsof ze bang was dat ik de pest aan haar had.
Maar ik wou nu alleen maar dat mijn bedrogen vader dichtbij haar zat. En ik wou
ook dichtbij hem zitten. Mijn vader vond alles best. Halverwege de film viel hij
snurkend in slaap.
Ik keek om hem heen naar mijn moeder. Volgens mij volgde ze het verhaal totaal
niet. Ze zat daar in het donker met gesperde ogen en staarde naar iets ver onder het
doek.
Thuis kwam ze zomaar mijn kamer in, toen ik al in bed lag.
‘Vond je het gezellig?’
Ze had mijn dikke vader bij de pink.
‘Het was wel grappig,’ zei ik en probeerde dat geeuwend te doen.
‘Een heel erg grappige film, ja,’ zei mijn vader.
Jimmy was om zes uur niet aan de deur geweest. Ik had een half uur op de stoep De
Zwarte Rotsen zitten lezen.
Misschien heeft Jimmy dat uit de verte gezien.
Had ik hem weggejaagd? Stom.
Toen ik de trap afging 's ochtends, met mijn schooltas waar ik altijd alle boeken
tegelijk in heb zitten, kwam Hij-van-het-Jonge Stel ook net zijn kamer uit.
Nu heeft de man de hinderlijke gewoonte me altijd hetzelfde te vragen.
‘Hoe gaat het op school?’
Wat moet je daarmee? Je kan er niets interessants op terug zeggen. Iets als
Tirade. Jaargang 47

573
‘Het is vreselijk. Ik wierp me gister bijna van de balustrade’ of ‘Er is mij net een
eredoctoraat in Leuven aangeboden. Mijn vader vindt het verstandiger als ik eerst
het gym afmaak’.
Hij zou trouwens niet graag hebben dat ik hem uitgebreid informeer. Als ik ‘slecht’
zeg móet hij wel verschrikt kijken en nog iets vragen. Als ik elke dag ‘goed’ zeg,
lieg ik dat ik barst. Maar als ik ‘gaat wel’ zeg - wat ik meestal doe - grinnikt hij alsof
hij van zo iemand als ik niet anders verwacht had.
En dus gaf ik deze keer als antwoord: ‘Kun je ook doodgaan van verdriet?’
Daar had ie niet van terug.
‘Is het zó erg?’ vroeg hij.
Toen legde ik mijn schooltas neer op de derde tree van onderen en zei dat dit een
medische vraag was. Dat ik dat nou eens wou weten. Dat ik misschien ook arts wilde
worden.
Hij zei dat verdriet niet gezond was, maar dat mensen er toch erg oud mee kunnen
worden. En vaak tegen hun zin. Dat je je wel dood kunt lachen.
Maar ik had geen behoefte aan zulke grappen en dat liet ik hem merken.
‘Kan je bijvoorbeeld een hartaanval krijgen van verdriet?’
‘Aan wat voor een verdriet dacht je dan zoal?’
Dat moest híj me maar vertellen. Hij zei dat hij geen tijd had voor lange antwoorden
en dat je wel spanningen kon hebben door verdriet en dan misschien wel zou kunnen
gaan drinken of teveel gaan eten. En dat je zo weer... Enfin.
De tas flikkerde van de derde tree en toen ik alle boeken bij elkaar geraapt had en
de spiekbriefjes, was ik alleen.
‘Ben je nog niet weg?’ riep mijn moeder boven aan de trap.
Zou ze hebben staan luisteren?
Zou ze denken dat ik het over een verdriet van mij had?
Dat zou helemaal mooi wezen.
Alsof mijn vader er niet ook nog was.
Ik dacht op weg naar school aan wijlen Wop. Zijn soort verdriet zou ik niet kunnen
omschrijven. Maar wijlen Wop zoop vast niet en was niet bijzonder dik. Het was
ook geen nerveuze leraar zoals bijvoorbeeld de Kikker.
Ik ging dus voor de les lokaal 2b in en zei tegen Jimmy: ‘Ik heb het gevraagd. Die
man zei nee.’
Toen ik terugliep om de balustrade heen en de trap op ging naar ons lokaal kwam
Joop Sikkema naast me lopen met een treiterig lachje. Daarmee maakt hij me niet
zo bang als enkele jaren geleden, maar ik ben nog wel op mijn hoede.
Tirade. Jaargang 47

574
‘Vindt ze het lekker?’
Ik verstijfde.
‘Vindt ze 'm lekker, jullie pianostemmer?’
‘Waar heb je het over?’
‘Elke dag staat die auto van hem voor jullie deur. Als er maar één auto in de straat
staat, overdag, is het altijd die van hem. Wordt ie zo gauw vals, die piano van jullie?’
Joop Sikkema was nog altijd veel en veel sterker dan ik. En ik huil meteen van
woede. En ik kan ook geen goede woorden vinden. Die bedenk ik later als het geen
effect meer heeft.
En wat moest ik terugzeggen?
‘Waar bemoei je je mee?’ Dan geef je toe.
‘Niks van waar!’ En die auto dan?
‘We hebben de piano anders net verkocht!’ Hou toch op.
Je kan hem alleen maar op zijn bek slaan, op zijn gemene, vals loensende
dienstfietsengezicht timmeren, op zijn hatelijke giechelige mond, op zijn
hoogopgeschoren, puisterige stiekeme wezenkop.
Kan je doodgaan van haat?
8
Wees.
Ik had nog nooit een wees gezien en zeker niet van dichtbij. Goed, mijn vader was
een wees. En mijn moeder al een halve. Maar bij grote mensen is dat vaste prik. Die
zijn wees voordat ze het weten. Die Joop waar mijn tante me naar toe stuurde in het
snertpark was waarschijnlijk een jaar of zes net als ik. Zou hij droevige ogen hebben
en zacht praten?
In boeken hadden wezen meestal een smal gezichtje en ze zaten stilletjes in een
hoekje. Ze hadden ook nog nooit chocola geproefd.
‘Heel erg,’ zei mijn tante die een zus van mijn vader is. ‘Zijn ouders zijn zo'n zes
jaar terug omgekomen bij het bombardement op Rotterdam. Toen hij nog een baby
was. En toen hebben meneer en mevrouw Sikkema hem geadopteerd. Die wonen
hier net. Tegenover jou dus dat is leuk. Joop heeft nog geen vriendje hier. Ga eens
vlug met hem spelen.’
Wees.
Ik liep naar het park, een beetje wijdbeens en met mijn armen een eindje van mijn
lichaam.
Tirade. Jaargang 47

575
Wees.
Ik liet de wind in mijn bloes blazen.
Ik wou er als een sterk, gezond kind uitzien. Ik had een dikke vader die spelletjes
met me deed en een moeder die het niet erg vond als ik in bed gepist had. Ik zat
lekker.
Mevrouw Sikkema zou het meteen aan me kunnen zien.
‘Ach ja! Precies! Zo ziet een compleet kind, met twee ouders, er uit. Dáár moet
mijn kind mee spelen. Tot het voelt dat het óók compleet is.’
Mijn eigen vader werd wees toen hij twintig was en zijn moeder stierf. Maar op zijn
veertiende, stom toevallig op een dag dat hij ziek van heimwee van kostschool
wegliep, trof hij zijn moeder thuis aan, omringd door zijn acht volwassen zusjes,
allemaal huilend en in een kamer stampvol met buren. Niemand zei er iets van dat
kleine Jan zomaar midden in het schooljaar zonder koffers thuis kwam, zijn moeder
drukte hem tegen zich aan. Geen woord ook over een trein terug. Zijn vader was die
ochtend zomaar gestorven.
Ik kijk altijd naar het gezicht van mijn vader wanneer hij dat verhaal vertelt. Maar
hij blijft rustig patience spelen, nooit wordt hem de herinnering te machtig. Ik sla
dan mijn armen om zijn hals en schuur mijn hoofd aan zijn dikke wangen omdat ik
hem alsnog wil troosten. Maar het is mosterd na de maaltijd.
En mijn vader hoefde van zijn moeder trouwens nooit meer terug naar kostschool
dus eigenlijk was het ook nog allemaal een beetje een geluk bij een ongeluk geweest.
De wees Joop in het snertpark had een ijzeren brilletje met vergrotende glazen en
hij loenste. Nog erger dan mevrouw Sikkema zelf. Ik vond dat hij voor een
aangenomen kind nogal leek op zijn stiefmoeder.
Of gaat ieder weeskind zo vlug mogelijk lijken op de vrouw die voor hem zorgt,
zodat ze daardoor beter van hem kan gaan houden en sneller vergeet wie hij eigenlijk
is?
Mevrouw Sikkema zat op een bank en keek goeiig toe terwijl Joop me op de grond
duwde, boven op me ging zitten, me inwreef met modder en gras in mijn mond
duwde. Joop kon ook meteen al veel harder rennen dan ik. Hij was een stuk sterker.
En als hij stompte, stompte hij hard.
Dat zou een vaste regel worden.
Nog voordat Joop een beter kind uit de buurt had om te treiteren, wisten we beiden
dat hij mij er altijd bij zou houden. Dat hij mij altijd achter de hand
Tirade. Jaargang 47

576
zou hebben, als hij zomaar zou willen stompen of slaan en niet meteen zou weten
wíe.
Meelijwekkend was het allemaal niet.
Maar ik had één troostende gedachte. Echt winnen zou Joop nooit. Vaak lag ik
onder hem in latere jaren, machteloos wachtend tot hij me los zou laten en zag mijn
hoofd weer, betraand, vol haat, weerkaatst in zijn scheve brilletje en dan dacht ik:
‘Weet jij wat je bent? Jij bent een wees. Jij hebt niemand op de wereld. Je vader is
een wildvreemde meneer, je moeder een willekeurige mevrouw. En je slaat me, maar
je weet niet wat ík weet. Ik ken je beter dan jij zelf. Ik hoef maar te kikken en je kokt
van verdriet.’
9
Mijn moeder had aan het eind van diezelfde dag dat ik Joop voor het eerst had ontmoet
veel preciezere dingen over hem verteld.
‘Die Joop komt uit een bekend geslacht van dokters,’ zei ze. ‘Vooraanstaande
Rotterdamse artsen.’ Ze noemde plechtig zijn echte achternaam. Ik vond het een
naam die helemaal niet bij hem paste.
Dat geslacht van dokters zag ik onmiddellijk voor me.
Vier broers bijvoorbeeld, in fladderende witte jassen te paard over slagvelden,
leuke kniptasjes met medicijnen voor zich in het zadel.
Of een echtpaar, hand in hand strompelend door gloeiend zand, gevolgd door tien
kamelen met verbandtrommels.
En anders een gezin verdeeld over twee huifkarren, krakend en piepend door
onherbergzaam gebied, de vader op de bok van de voorste wagen met in de vrije
hand een verregende medische encyclopedie, de moeder naast de tweede wagen
speurend naar kruiden langs de rand van de weg, in de wagens de rest van het gezin,
gebogen over de studie van het skelet en de organen. En iedereen altijd met een
stethoscoop.
Joop's echte vader en moeder waren allebei arts geweest en beiden met hun praktijk
aan huis. Ze waren samen bij een bombardement omgekomen. Tijdens het spreekuur.
Mijn moeder fluisterde toen ze dat zei.
Ze leek er mee aan te willen geven hoe nietsontziend een oorlog was.
Mijn moeder heeft namelijk een hoge dunk van dokters. Ik kan dat weten want ik
was in die tijd voortdurend verkouden en had dan vaak koorts. Als onze huisarts op
bezoek kwam en mij onderzocht en zei: ‘Hoe kom je toch aan zo'n nerveus, fantasievol
kind, meisje?’ - hij bedoelde dat ik nog steeds
Tirade. Jaargang 47

577
in bed piste - glom ze van genoegen. Ze liet een van mijn tekeningen zien die ze
gisteren bijna had weggegooid of weer mijn laatste rapport. (Ik was toen nog goed
op school.) Ze sprak hooghollands tegen hem met veel sjiekerige woorden en vermeed
het dialect.
Ik vroeg mij af of onze dokter ook zo snel bij mevrouw Sikkema aan huis zou
komen wanneer Joop bijvoorbeeld eens griep had. En of hij dan ook waarderend
mompelen zou en zacht tegen mevrouw Sikkema zou zeggen: ‘Hoe kom je toch aan
zo'n nerveuze, fantasievolle wees, meisje? Kwam het niet uit een geslacht van dokters?
Jaja.’
Maar Joop was vast gezond en sterk. Joop piste ook vast niet in bed. Dat kan je
niet maken als aangenomen kind. En hij was ook niet zo dom om midden in de nacht
zoals ik rechtop in bed te gaan zitten, krijsend, met wijd gesperde ogen, wanneer hij
weer teveel boeken op één dag gelezen had.
Daar had mevrouw Sikkema mooi voor uitgekeken toen ze een kind uitzocht.
‘Is het een gezond kind?’ zou ze wel gevraagd hebben op de wezenveiling.
‘Hij wint van elk kind, mevrouw.’
‘Hm. Maar zijn ogen... eh. Loenst hij niet een beetje?’
‘Ik vind het juist wel grappig dat ze wat aan die van u doen denken. Dat geeft toch
een band, eh...?’
‘Jaja. Leest hij veel?’
‘O nee, het is een gezond kind.’
‘En plast hij nog in bed?’
‘Mevrouw! Dat werd me wat in een weeshuis.’
‘... Mmm... Goed... we nemen hem’.
Iedereen in onze straat was rooms. De hele stad was rooms, de hele provincie en bij
mijn weten verder iedereen op de wereld, die een beetje deugde. En Joop was het of
hij deugde of niet, omdat hij nu eenmaal het kind van meneer en mevrouw Sikkema
was.
Mevrouw Sikkema was immers niet alleen zelf katholiek, ze had ook nog een
broer die kapelaan was.
De tweelingbroer van mevrouw Sikkema was Kapelaan van Enteren. Zelfde dikke
brillenglazen. Lui oog. Net zo mager. Joop had een gratis heeroom.
Voor jongens met een heeroom zag het leven er somber uit, wist ik. Sommige boeken
uit de Roomsch-Katholieke Leeszaal vertelden over jongens met een heeroom.
Meisjes met een heeroom telden niet. Voor je het wist be-
Tirade. Jaargang 47

578
noemde een heeroom zo'n jongen tot lievelingsneef en lievelingsneven moesten later
zijn goede voorbeeld volgen. Ze werden in elk geval alvast misdienaar en sommigen
kregen dan een ongeneeslijke roeping. Ik huiverde als ik aan roeping dacht.
Roeping kon elk moment de kop op steken, als een griepje, Het gebeurde soms
na een val op het ijs of een smak uit een appelboom: je zag dan opeens als bij
donderslag hoe leeg het leven van andere kinderen was.
Bij sommige kinderen uit boeken uit de Leeszaal gebeurde het na het zien van een
dia met een naakt negertje in een Afrikaans dorp. Ze konden eerst weken niet slapen
en dan gingen ze op een avond naast de leunstoel van hun vader staan en zeiden met
kalme stem: ‘Vader, ik word geen boswachter zoals u en grootva. Ik wil priester
worden.’ De vaders legden dan verbouwereerd de krant neer, namen hun pijp uit de
mond en zeiden tegen de moeders (die altijd met verstelwerk bezig waren bij het
raam): ‘Lieve, hoor je dat? Wat de jongen daar zegt?’ En de moeders veegden een
lok haar weg uit heur vermoeide ogen en zeiden zacht: ‘Als de jongen dat graag wil,
dan moeten wij hem niet tegenhouden, Joris.’ Soms stond er nog bij. ‘En haar hart
bonsde van diepe vreugde.’
Ik hoop dat mij dat nooit zal overkomen.
Roeping betekende dat je nooit zou trouwen en veel in de kerk moest zitten en aan
ziekbedden.
Je kon dat ellendige meisje twee straten verderop wel vergeten.
Mijn ouders zijn gelukkig niet erg kerks en ik heb ook geen heerooms, maar mijn
dikke vader probeert me de positieve kanten van het priesterschap wel te laten zien.
Een beetje heeroom krijgt bij elke boerderij wat toegestopt, vertelde hij me. In de
schouw gerookte hammen, eigen gemaakte kazen, bloedworsten, koeken, een krant
vol zure zult. Heerooms zaten altijd in de gemakkelijkste stoel in de pronkkamer,
dronken de cognac op van de boer en stopten hun duurste sigaren in de mouw van
hun soutane. Als het kersentijd was, kregen heerooms een mandje kersen,
dienstmeiden brachten hun af en toe een mand met glanzende appels, stropers lieten
stiekem een fazant achter op de stoep. En o wee als een heeroom die bij een vrome
familie op bezoek kwam peinzend zei: ‘Dat is een grappig schilderijtje.’ Of: ‘Dat is
een leuk oud kannetje.’ Dan was die vrome familie het kwijt.
Ik begrijp dat al dat gekregen eten mijn dikke vader wel moest aanspreken maar
ik prijs me toch gelukkig dat onze familie niet al te bevattelijk was gebleken voor
roeping.
Tirade. Jaargang 47

579
Terug naar kapelaan van Enteren.
Kapelaan van Enteren was dus de broer van mevrouw Sikkema en daardoor de
onechte heeroom van Joop. Mevrouw Sikkema zelf is uitgesproken uilogig en
kapelaan van Enteren heeft een bril met een sterk vertekenend glas, waarin zijn luie
oog griezelig vergroot rondzwemt. Beiden hebben wonderlijk genoeg de loensende,
loerende blik van Joop. Het is natuurlijk toeval want van bloedverwantschap is geen
sprake. Misschien was het wel een hartenwens geweest die mevrouw Sikkema had
geuit toen ze een kind mochten uitzoeken.
‘Ik wil graag een kind dat loenst.’
‘Jongen? Meisje?’
‘Dat geeft niet. Als het maar loenst.’
Ik ben doodsbang voor kapelaan van Enteren sinds ik ooit eens bij hem heb
gebiecht.
Biechten deed je om de zoveel tijd op katholieke lagere scholen. Je ging dan met
de hele klas om een uur of halfdrie 's middags naar de kerk. In de kerk zaten als de
klassen groot waren twee of drie biechtvaders te wachten, elk in een eigen biechtstoel.
Je mocht zelf kiezen bij wie je wou. Niet óf je wou. De meeste kinderen bij ons in
de wijk schoven aan in de rij bij de biechtstoel van de goeiige deken Brummelkamp,
want die vond nooit iets erg en gaf hooguit twee weesgegroetjes als boete. Maar
omdat ik op een middag vroeg naar huis wou, koos ik de biechtstoel waar de minste
kinderen voor wachtten.
Dat was altijd de biechtstoel van Joop's oom. Kapelaan van Enteren. Kinderen
zijn niet gek.
Nu hangt er naast de bank waarin ik graag zat, een schilderij waarop Christus
gekruisigd wordt. Ik kan mijn ogen daar nooit van afhouden. Mijn oudste nicht die
al op de kunstnijverheidschool zit, zegt dat het een slecht schilderij is. Oké. Daar
heeft zij voor gestudeerd. Maar je ziet het bloed zo mooi langs de spijker sijpelen
die net door de voet geslagen is. Je ziet ook roest en de binnenkant van de wond. En
er schemert bot. De ogen van Christus zijn rood van vermoeidheid. Bij de enkels zie
je blauwige aderen. De huid is er doodsbleek en bij de hiel een beetje doorschijnend.
Ik begrijp niet hoe je zoiets kan schilderen.
En de romeinse soldaat die de voet vast timmert op een houten voetsteun, heeft
nog twee andere spijkers tussen zijn lippen. Hij kijkt precies als mijn ongetrouwde
tante Mie, wanneer ze knielt voor mijn moeder en de zoom van een nieuwe jurk voor
haar afspeldt. Afwezig. Ja. Die soldaat kruisigt afwezig.
Tirade. Jaargang 47

580
Aan martelen, jurken passen en schilderen dacht ik die middag in de kerk en ik vergat
de biechtstoel in te stappen toen ik aan de beurt was. Een jongen naast me gaf me
eindelijk een duw. De andere kinderen giechelden.
Ik kwam haastig overeind, stommelde de bank uit en de biechtstoel binnen en
knielde neer op plakkerig leer. Het luikje schoof opzij. Een mager hoofd keek mij
vol haat aan en door het rooster van gevlochten hout kwam een lucht van maagzuur
en tabak.
‘Is meneer daar eindelijk?!’
‘Eerwaarde vader, geef mij uw zegen....’
‘Kan dat voortaan vlugger? Ja?!’
‘Eerwaarde vader, geef mij uw zegen opdat ik mijn zonden goed kan biechten...’
stotterde ik en kapelaan van Enteren waaierde ondertussen al ongeduldig een kruis,
alsof hij zelf zijn adem ook niet verdroeg.
Met een rood hoofd deed ik mijn lijst: Jokken. Ongehoorzaam. Niet opgelet op
school. Ongehoorzaam. Nog eens jokken. Brutaal. Niet opgelet op school. Jokken.
Hij gaf me walgend een hele rozenkrans te bidden en het werd die middag dus
later dan anders.
Ik bedacht op weg naar huis dat ik niet graag kapelaan van Enteren tot oom
gekregen zou hebben. Ik was liever omgekomen bij dat bombardement.
Joop was een week na onze kennismaking voor het eerst met me mee naar school
gelopen. We zeiden toen niet heel veel, want Mevrouw Sikkema liep achter ons en
zei dingen als: ‘Niet zo ruw, Joop. Joop!’ (als hij me van de stoep duwde) en ‘Doe
eens wat rustiger’ (als hij me liet struikelen) en ‘Wat zeg ik nou, Joop?’ (als hij het
nog een keer deed).
In de klas zat hij niet naast me, maar in de speelkwartieren vond hij me altijd.
Misschien niet de eerste dagen, maar wel na een paar weken. Het begon er meestal
mee dat hij stiekem achter me kwam staan om met zijn vingers tegen mijn flaporen
te knippen; hij kneep me, stompte me en trok me aan mijn haar; hij pestte me net zo
lang tot ik blind van drift achter hem aan over het schoolplein stoof, wild maaiend
met mijn armen en altijd de lucht rakend. Alleen als ik driftig was, durfde ik iets
terug te doen. Joop genoot van mijn machteloze gekrijs, mijn gierende haat, hij rende
schaterend voor me uit, niet in te halen. Van het struikelende hollen werd ik moe en
van weeromstuit ook weer minder kwaad. Joop ontwikkelde een fijn gevoel daarvoor.
Hij stond geregeld stil, wachtte tot ik bij hem was en dan begon het van voor
Tirade. Jaargang 47

581
af aan. Hij sloeg me links, sloeg me rechts, greep snel mijn pols als ik verbijsterd
een verkeerde afwerende beweging maakte, draaide mijn arm op mijn rug, dwong
me op de grond te gaan liggen en ging op me zitten. Hij kneep me nog eens, trok me
aan mijn haar, liet spuug omlaag druipen op mijn gezicht of knipte om beurten links
en rechts met zijn vingers tegen mijn flaporen. Minutenlang. Andere kinderen juichten,
de bel ging, er was weer een speelkwartier om.
Als ik er wat van zei, kregen we samen straf.
Joop was niet alleen groter en sterker dan iedereen. Hij kon hoger pissen dan wie
ook bij de piswedstrijden in de open wc's. Op alle jongensscholen hebben ze open
urinoirs op de speelplaats. De vliegen dansten er langs gele, stroperige muren. Je
ruikt de zuurzoete walm nog net niet binnen in de klas, maar overal en altijd als je
buiten bent in de frisse lucht.
Zo herinner ik me de lagere school. Iedereen hapte leunend tegen de zijmuur van
het gebouwtje dromerig in zijn brood. Misschien had pislucht iets vertrouwds,
misschien piste ook haast iedereen van ons in bed, was dat een groot geheim dat wij
zonder het te weten samen deelden. Van onze speelplaats vormden de urinoirs in elk
geval het warme hart...
10
‘Ik ben vast zo iemand die gelukkig is,’ dacht ik vaak in bed. Er gebeurde met mij
immers niet wat met mijn vader of mijn moeder gebeurd was, vroeger. Er was geen
broertje van me gestorven of een zusje. Ik mocht veel van thuis als ik maar niet
meeging met vreemde meneren die me iets wilden laten zien.
Op woensdagmiddagen mocht ik naar films voor alle leeftijden. Dat was bijzonder,
want Pietje Valkenburg, die zeven broertjes had, allemaal met snot aan hun mouwen,
was op zijn negende nog nooit in de bioscoop geweest. Hij luisterde met open mond
als ik hem vertelde hoe het verhaal was van een film die ik net weer had gezien en
beloofde eens me niet af te rammelen als ik door zou blijven vertellen. Iets anders
had arme Pietje niet in ruil.
Mijn vader móest heel veel als klein kind: elke zondag ging hij om zes uur 's
ochtends naar een vroegmis, om acht uur naar een gewone mis, om tien uur doorstond
hij een hele hoogmis met veel orgelmuziek én een preek, om
Tirade. Jaargang 47

582
twee sleepte hij zich naar het middaglof en 's avonds kwam hij knikkebollend thuis
van de vespers. Zijn vader was hoofd der school en ook het jongste kind moest dan
het goede voorbeeld geven. Hij moest bidden, stil zitten, zijn kleren niet vuil maken
en bijvoorbeeld nooit kegels opzetten voor een paar centen in een naburig dorp.
Mijn vader is van al die missen toch niet heilig geworden. Hij is bijvoorbeeld
getrouwd; ik ken geen getrouwde heiligen.
Ik verveelde me ook stierlijk in de kerk, als ik niet vlak naast een kruiswegstatie
zat met veel bloed en doornen. En het leek me dat God het voor pa ook wel welletjes
vond. Pa ging alleen nog een keer per week, 's zondags dus, naar een korte mis, liefst
de laatste, die na de hoogmis... 's Zondags wegblijven zonder smoes was voor een
katholiek een doodzonde.
En het café waar hij om twaalf uur ging pandoeren, stond vlak naast de kerk dus
dat sloot mooi aan.
Ik vroeg me af of je als je echt doodzonden beging, daaraan zou wennen, zoals een
smid aan hete ijzers. Of je een vuurvaste ziel zou kunnen krijgen. Of het ook - al was
het maar even - leuk zou kunnen wezen. En ik hoopte ooit nog eens zo iemand aan
de overkant van de straat langs te zien lopen, zodat ik hem stiekem na zou kunnen
kijken. Een moordenaar.
Mijn lieve vader van wie ik echt niet door de week naar de mis hoefde, tilde wel
zwaar aan de zonde.
Eenmaal per jaar ging hij maar de biechtstoel in, op Paaszondag om precies te
zijn, liefst vijf minuten voordat hij ter communie wilde gaan, zodat zijn ziel één
stralend moment brandschoon was en hij simpelweg de tijd niet had om eerst nog
even opnieuw te zondigen. De twintig meter tot aan de communiebank keek hij ook
niet links of rechts, hij deed echt zijn best aan niets te denken, niets of niemand te
begeren, niemand te zien, niemand te zijn eigenlijk. De priester legde de hostie op
mijn vaders uitgestoken tong, en voilà: rein. Nu nog terugkomen naar zijn zitplaats
zonder iets slechts te denken. Hij deed het met neergeslagen ogen en trapte bij het
passeren iedereen vroom op de tenen. (Soms woog hij 110 kilo.) Opgelucht prevelde
hij één rozenkrans, om voor zijn zonden te boeten, en was dan voor een jaar van alles
af.
Ik stelde mij wel eens voor wat mijn vader te biechten kon hebben gehad, maar ik
kon niets bedenken. Ik zelf was al zonder zonden, maar wat kon mijn vader nou
helemaal verzinnen? Als wees. Hij had niet eens iemand om ongehoorzaam aan te
zijn.
Tirade. Jaargang 47

583
Jokte hij tegen mijn moeder? Dat zou hem niet lukken. Lette hij soms niet op, op
kantoor?
Wat was er nog meer dan moorden, stelen, brandstichten en 's zondags de mis
verzuimen? Allemaal dingen die mijn vader niet deed.
Ik ontdekte heel toevallig een echte zonde toen we op een ochtend warme broodjes
aten. Naast ons woonde dikke tante Herma. Ze was geen echte tante, maar haar
mollige boezem, wit als deeg, leunde vele malen per dag zó ver over het lage muurtje
tussen haar en ons achterbalkon dat je tante Herma tot op zekere hoogte (net even
boven het muurtje) kind aan huis kon noemen.
Ik kneep aan het ontbijt een zacht kadetje samen, keek naar de ontstane plooi en
zei tegen mijn vader: ‘Hm. Net tante Herma.’
Mijn vader smeet zijn servet neer. Hij werd vuurrood. ‘En straks ga jij biechten,’
riep hij.
Ik was zeven en een half. Ik had mijn eerste Heilige Communie net gedaan.
Zenuwachtig ging ik in de keuken aan mijn moeder vragen wat ik in de biechtstoel
dan precies moest zeggen. Hoe deze zonde bijvoorbeeld heette. Ik zou vast kapelaan
van Enteren treffen, ik sidderde bij het idee. En ook vroeg ik me af hoe ik het hem
zonder een zacht kadetje uit moest leggen.
Mijn moeder praatte met mijn vader. Ik hoorde haar in de kamer koeren op zijn
schoot en ik wist dat ze hem zoentjes gaf in zijn hals precies op de plek waar hij
kietelig was.
Toen ze naar buiten kwam, was alles goed. Ik hoefde niet. Nee, het was geen
zonde. Wat was het dan wel? Nou ja, het was wel een zonde maar toevallig niet
vandaag.
Op een morgen speelde ik in het Kleine Parkje met Lineke de Kloet, die nog geen
vier jaar was en dus veel te klein voor mij. Ik mocht haar graag. Lineke sloeg nooit
en kneep en schold niet, zoals Joop verderop op het grasveld en geloofde elk
spookverhaal dat ik maar verzon, jankte puur om mij een plezier te doen wanneer ik
fluisterde dat ik haar zou betoveren in een worm en nam gretig van me aan dat ik de
laatste tijd alleen maar niet boven het park rondvloog omdat de politie mij dat net
verboden had.
Ik legde haar die ochtend uit dat je over het puntdak van de Hogere huishoudschool
heel prettig kon wandelen en tijdens de kooklessen beneden in het gebouw vanaf het
dak stiekem taarten omhoog kon halen door de breedste schoorsteen, met een
enterhaak, en dat de lerares bladerdeeg die
Tirade. Jaargang 47

584
door de schoorsteen omhoog was geklauterd om me te betrappen, aan de dakgoot
had gehangen na een misstap tijdens de achtervolging, toen Lineke naar huis wou.
Misschien had ze honger gekregen van mijn verhaal.
Lineke hoefde de straat maar over te steken. Ik liep wat slungelig met haar mee
op het andere trottoir tot ze bij het trottoir kwam precies tegenover haar huis.
Ze stond op het randje van de stoep en keek eerst links en toen rechts zoals dat
hoort.
Van links kwam de grote bierwagen van de brouwerij waar mijn vader
hoofdvertegenwoordiger is. Voor de kar draafden twee dikke blonde zeeuwse hengsten
en op de bok zat de brouwerijknecht Berthold Ronda, die zoals altijd hard zong.
Ik zwaaide naar Berthold want hij bracht tweemaal per week zware staven kristalijs
bij ons thuis voor het vriesvak van onze ijskast. Berthold Ronda groette met zijn
zweep en ik keek hem na. Net toen de volgeladen kar vlak langs de stoep waar Lineke
stond ratelde, gleed Lineke zomaar onderuit als over een onzichtbaar stuk zeep. Ze
schoof onder de wagen. De voorste wielen waren al voorbij, maar de achterste wielen
reden over haar buik.
Lineke bleef even doodstil liggen, er liep nu een grijze stoffige streep over haar
middel. Toen stond ze op, akelig gewoon. Haar onderlip trilde alleen even. Toen
kromde ze haar rug, ze stak gebukt over en omklemde haar buik. En toen bewoog
ze haar mond, alsof ze probeerde te kermen.
Berthold Ronda had niets van alles in de gaten. De zweep knalde, de Zeeuwse
paarden kenden de route uit hun hoofd en sloegen even verder op links af.
Ik stond als aan de grond genageld, één trottoir verder. Andere jongens holden uit
het park langs me en het oudere broertje van Lineke belde voor haar aan. De deur
ging open, alle kinderen schreeuwden door elkaar heen en Lineke werd naar
binnengehaald, haar broer ging weer spelen...
Eigenlijk was ik de enige die van heel dichtbij gezien had wat er gebeurd was. Omdat
ik toevallig nog Berthold Ronda stond na te kijken die ‘Oh heideroosje’ had gezongen,
in het Duits. Mijn knieën knikten een beetje en ik groette op weg naar huis bijna
meneer de Zwitser niet, de aardige tekenleraar die zijn kozijnen hardoranje schilderde
en altijd lachte, hoewel hij een vrouw had die geen dag van haar leven naar buiten
durfde te komen zonder te weten waarom. Ik passeerde het raam waarachter mevrouw
Rosen haar
Tirade. Jaargang 47

585
oude man net pap voerde en met een lepel de havermout van zijn kin schraapte.
De ijswagen had een rondje gemaakt om het blok en stond nu voor mijn huis.
De paarden snoven. Berthold Ronda had een koude staaf kristalijs half in zijn leren
voorschoot gewikkeld en schoof kreunend en met kromme benen langs mijn moeder
de vestibule in.
Voor de deur had een van de Zeeuwse hengsten een enorme plas gedaan en de
zon toverde er alle kleuren van de regenboog in. Ik voelde me een beetje misselijk,
maar deze keer niet van de zoete geur.
‘We gaan zo eten,’ zei mijn moeder.
‘Mam, Lineke de Kloet is onder de kar van Berthold gekomen,’ begon ik.
‘Net.’
Mijn moeder keek achterom naar Berthold die de trap op ging. ‘Je drupt weer op
mijn loper, Berthold!’ riep ze.
We hoorden Berthold Ronda ‘Oh heideroosje’ neuriën.
‘Kijk je knieën nou weer. Heb je weer over het gras gekropen met die schone
broek?’ zei mijn moeder.
Ik dacht aan de grijze stoffige streep over de buik van Lineke. Zouden ze daar
binnen wat van zeggen?
‘Mevrouw,’ zei een stem achter me. ‘Het is Sep zijn schuld dat Lineke is
overgereden.’
Joop en het broertje van Lineke.
‘Sep speelde met haar,’ zei Joop.
‘Joop heeft het zelf gezien,’ zei het broertje.
‘En toen gebeurde het,’ zei Joop.
‘Niet,’ zei ik, ‘nietwaar. Niet.’
Mijn moeder keek van mij naar de twee jongens. ‘En waar is je zusje dan nu?’
‘Naar binnen,’ zei het broertje.
‘Ze werd overreden en ze stond op,’ zei ik.
Berthold Ronda kwam net naar buiten voor de tweede staaf ijs.
‘Was er wat gebeurd, Berthold?’ vroeg mijn moeder.
‘Waar?’ vroeg Berthold.
‘Het rechterachterwiel ging over d'r buik en ze stond toch weer op,’ zei ik. Berthold
Ronda haalde een tweede staaf ijs met een enterhaak naar zich toe. ‘Oepsekee,’ zei
hij.
‘Berthold Ronda, drup niet zo op mijn loper,’ riep mijn moeder en ging hem
achterna.
Tirade. Jaargang 47

586
Lineke had thuis een koekje gekregen. Ze probeerden haar te troosten. Toen ze bleef
huilen, werd de dokter gehaald. Ze stierf nog dezelfde middag.
‘Het is een leugenaar, Joop Sikkema,’ zei ik, toen mijn moeder me instopte 's avonds.
‘Ik heb Lineke niet vermoord. Ik stond op de andere stoep.’
‘En pies nou eens niet bed vannacht,’ zei mijn moeder. ‘Ik maak je om elf uur nog
wel even wakker voor een plas.’
‘Ik ben geen moordenaar,’ zei ik.
(wordt vervolgd in Tirade 399)
Tirade. Jaargang 47

Peggy Verzett
De prior
Hu maan Hu
het vuur brandt
lichterlaaie getuigd
zo zwalkt de prior zwalkt verder weg
voeten naast elkaar
loopt het bloed
wanneer heg noch steg
menuetten merendeels uiteengereten
maar nauwelijks opnieuw uitproberen
wanneer de borghaak maakt
Hu maan Hu
587
Tirade. Jaargang 47

de prior lacht
op het land
dat drie hectare breed
rookt de pijp
port de passant in zijn zij
slaat zich op de knie
‘kwetsbare kwestie
kweenie kweenie’
binnen in huis
heel het geweten op het lavet
rausjt een klinker op het keukenblok
bijt boven zijn hoofd
en tilt een rok
troepen terug tot circa eindig
en grijnzend craquelé in 't gezicht
588
Tirade. Jaargang 47

doen alsof
tevergeefs fauteuil
steeds die antwoorden
't tijdelijke optreden
van de prior is vandaag
589
hem overkwam het paaien
alles voor waar houden en van fauteuils afhangen
zwarte broek met witte koorden
tussen staketsels
en eigen waakzame stand
een pavane
ergens afschot in het veld
achter hoge dubbele deuren
gietijzeren pilaren en een indommelende avond
Tirade. Jaargang 47

a priori
lang leve de prior!
pruik op prior
komt terug
van taaldaden uit de onderwereld
prijken die buik
lang leven prior!
natuurlijke selectie en strenge winters
priapee onder het prieel
zonder prietpraat prijzen we de prioriteiten
en leeg is het graf van de pelgrim prior
590
Tirade. Jaargang 47

stammen
- zoals in berkenstammen -
ik hoor ‘Pri’
uit de serre schril
waar is de vogel nou?
‘Pri’
daar tel ik automatisch weer tot drie
wat zien?
lentebloesem of najaarsgroen
en waar zijn?
archieven woordparen kleuterklas
toegang en schoon is wit
hoger instemmen met
die noodzaak van onmatig
zoals mijn armen zwaaien
de pinguïn loopt
't blaasinstrument om mijn korte hals
volgens voorbeeld
kan ik aanblazen met de neus
591
Tirade. Jaargang 47

gisteren: het mengen
kijk/streep / vlak / vlak/streep / kijk
deze spetters zijn niet niets
na het mengen ben ik lopen
door het bosgebouw
en op elk einde volgt nog steeds
een nieuw begin
vandaag: bomenrij gedirigeerd
binnenzakken leeg
brood gebakken
en vloeren aangeveegd
morgen: niet vergeten
twee vaten water halen
en nieuwe verf betalen
592
Tirade. Jaargang 47

593
Wim Hofman
Notities bij de muur van Altena in Vlissingen
Op dit kleine stukje strand aan de voet van de oude muur, is bij laag water veel te
zien, stenen vooral, oorlogspuin, stukken oorlogsbunker, kleine en grote resten van
ontelbare grote en kleine rampen, blokken bazalt, bakstenen die langzaam afgeronde
vormen aannemen en gladder worden. Ze worden steeds kleiner en slijten, zoals oud
zeer of als woorden. Zij lijken op eieren van oranjerode droomvogels, komen nooit
uit, ze kennen geen tijd. Wat nog meer? Stukken huis- tuin- en keukentegeltjes, een
mes zonder heft, een freem van een damesfiets, een schedel van een hond, zeepokken
erop, comfortabele grotwoning voor allerlei schorriemorrie, en dan over dat alles
heen een dun laagje schilderachtige, bruingrijze definitieve modder. Fotolijstje zonder
foto, een oude werkschoen, zonder echte werkmansvoet, in plaats daarvan een botloze
moddervoet, met daarin wormen in plaats van aders, en daarin weer modder in de
vorm van de wormen. Ja, vooral veel stenen,
Tirade. Jaargang 47

594
scherven, keien, stukken metaal hier smeten ze jarenlang vuil en puin, huisvuil,
slachtafval en allerlei rommel van de muur.
*
Ooit gooide een man een jute zak met een kat erin van de muur de zee in. De kat
wist eruit te komen, zwom naar de muur en vloog als een razende tegen de muur
omhoog. Dat vertelde mijn vader. Hij zag het zelf, en de man die die zak in zee
gooide, noemde hij De Nooijer. Er wonen hier veel De Nooijers. Er staan, in het
telefoonboek, onder Vlissingen, wel vijftig De Nooijers! En wie weet hoeveel er niet
in staan. Zoek maar eens uit welke De Nooijer het was, geen beginnen aan. Misschien
was het een Van Belzen. Die zijn er ook veel. Bovendien is het lang geleden.
*
Wat mijn vader ook ooit vertelde was dat hij met zijn kameraden hier in de buurt
dikwijls ging zwemmen. Ze doken van stenen bij de marinehaven, maar ook van de
paalhoofden. Er waren er toen meer dan nu. Een van de jongens dook, maar kwam
niet meer boven. De anderen doken en vonden hem met zijn hoofd tussen twee palen
geklemd, onder water. Met grote moeite en in paniek kregen ze hem los, een oor
scheurde er half af en een stuk vel met haren kwam los. Misschien hadden ze sneller
en met nog meer kracht moeten trekken: het was te laat. Toen ze hem eindelijk op
de kant hadden was hij dood.
*
Op een oude gravure uit zestienzoveel zie je de muur en het strand met daarop een
paar galgen, de gehangenen waren voer voor de meeuwen en kraaien, de ogen werden
het eerst uit de hoofden weggepikt, dat waren nog eens tijden. Op de gravure zie je
niet veel vogels, je moet door een loep kijken wil je ze zien, en dan denk je dat het
lettertjes zijn, kommabacillen. Op de gravure zie je alleen de galgen, palen met een
dwarsbalk of met een karrenwiel erop. Geen lijken, golven sloegen de halfvergane
lichamen weg, hoofdkrabben, palingen deden de rest. Of de graveur had geen zin ze
te tekenen. Dat kan natuurlijk ook.
Tirade. Jaargang 47

*
595
Je hebt hier soms grote golven. Ze zien de muur, die gemaakt is uit moed en angst.
Dat weten ze. Ze komen van ver, de golven, uit de zee, ze zijn niet van gisteren, ze
wrijven zich als het ware eerst in de handen, maken tempo en gooien zich dan met
volle kracht tegen de oude muur, met als gevolg dat ze daartegen schitterend wit en
schuimend omhoog vliegen, ze willen verder, tegen de muur op, de dijk op, en hoog,
hoog de lucht in, zo hoog als maar mogelijk is.
*
Aan de voet van de bakstenen muur met zwarte rand en felgroene alg een kapotte
fles, de donkergroene geschiedenis van een fles met hier en daar een lichtje, de zon
gaat hier mooi onder in Vlissingen, in elk scherfje en splintertje een dof groen
Vlissings zonnetje.
*
In het hoekje van de muur is wat zand, met wat zwart wier, stokjes, bleek als botjes,
stukjes kleurig plastic om alles wat op te vrolijken. Daar slapen 's zo-
Tirade. Jaargang 47

596
mers de vrouwen in de zon, ze zijn niet echt moe, ze doen maar alsof, ze slapen
misschien ook niet echt, ze glimmen van alle kanten, ze hebben elkaar ingevet, hier
en daar lijken ze een beetje gepaneerd met zand, ze willen bakken, bruin zijn die
avond al of desnoods rood als stoofpeertjes, ze kunnen dan trots 's avonds zeggen
tegen de spiegel of tegen hun man: kijk eens, man, kijk eens, mijn vel! En die man
wil dat dan wat graag! Ze dromen daar al van, die vrouwen, als ze daar liggen, ze
zijn nog lang niet levensmoe. Of ze denken aan vroeger toen ze nog jong waren en
er van nature verleidelijk uitzagen met hun vlechtjes en strikken, maar toch maar
moeilijk iemand strikten. De jongens hadden misschien iets anders te doen.
*
Hier kwamen af en toe vaders en moeders met kinderen vuurtjes maken, herinner ik
mij. Ze hadden bakken met brooddeeg en stokken en aluminiumfolie en flessen cola
en sap en zo hadden ze in een mum van tijd een stokbroodfeest. Ze maakten de vuren
steeds groter en mooier en lachten, al kregen ze rook in de hun ogen. En ze praatten
en praatten en de kinderen aten het hete brood zo van de stok of met aardbeienjam
en de honden die ook meegekomen waren kregen de restjes, de zwarte korstjes met
ook een kloddertje jam.
Tirade. Jaargang 47

*
597
Op een steen een vliegencircus, ze vliegen even een rondje of een ander, grilliger
figuurtje als je in hun buurt komt. De kromme puntige poten en de rug van een krab,
achtergelaten wapentuig, verloren bij een gevecht en na een walgelijke doodsstrijd,
ze zijn immers geen partij voor de meeuwen.
Hier in de buurt werd veel gevochten. Het is nu stil, er klinkt geen trommelvuur
en kanongebulder, al staan er een paar oude stukken toeristisch geschut, en is er een
Kruppstalen bunkerkoepeltje in de dijk. Hier om de hoek lag Uncle Beach met zijn
bunkers, prikkeldraad, rommelasperges, verraderlijke palen. Het eerst de beste
Buffaloe van de geallieerden voer ergens op vast. Het was donker, de Oranjemolen
een zwart silhouet tegen een oranje vuurgloed. De ochtend was mistig, de lucht vol
rook uit de puinhopen van een murwgeschoten en kapot Vlissingen. Er bestaan foto's
met soldaten weggedoken achter de dijk, je ziet ze denken: wat doen we hier? Waarom
moeten we op de foto? Als ze al dachten. Er bestaat ook een foto van krijgsgevangen
Duitsers, ze moeten voor de Troops spullen aan land dragen en staan met hun Feldgrau
in het grijze water. Wat denken die Otto, Franz und Helmut op die foto? Scheisse?
Scheisse Scheisse?
*
Tirade. Jaargang 47

598
De witte letters zijn bijna weg: HERDENK TSJERNOBYL stond jarenlang onder
op de muur. De letters waren groot, misschien bestemd voor de schepen? Welke
brigade schildert (on)geduldig al die letters op de muren in Vlissingen: HERDENK
TSJERNOBYL, RMS, GA TOCH FIETSEN!, BORSSELE DICHT, en elke keer
opnieuw ZIMMER FREI op die bunker?
*
Ach, die eeuwige meeuwen. Daar heb je ze weer. Ze zitten dan op het water, dan op
het strand, dan op de zwartgroene palen van het paalhoofd, elke meeuw als een wit
puntje op een zwarte i. De meeuwen, ze cirkelen rond boven het water rond de molen
op de dijk. Ze doen je in de verte denken aan politici. Ze draaien rond lijken eerst
niets van plan duiken dan naar iets, of niets, roepen iets naar elkaar. Of niets. Een
paar meeuwen laten kloddertjes drek en mosselen op de keien vallen. En dan denkt
zo'n zachtaardige mossel nog zo veilig opgesloten te zitten in zijn staalblauwe schelp!
Een tik en hij is er geweest.
Foto van de soldaten op Uncle Beach: Gemeentearchief Vlissingen
Tirade. Jaargang 47

Gerard Rasch
Een Bretons buffet
599
De naam van Julia Hartwig ken ik al minstens dertig jaar, tot voor kort kende ik haar
poëzie echter matig, ik wist alleen dat ze goed was. Pas toen ik een bloemlezing met
moderne Poolse poëzie maakte, hield ik me wat grondiger met haar bezig. Maar bij
mij overkwam haar hetzelfde als wat haar in Polen keer op keer overkwam: ze werd
niet opgenomen; dat zou ik hier nu graag goedmaken. In eigen land werd ze niet
genegeerd, wel ontbrak ze vreemd genoeg in de meeste naoorlogse bloemlezingen
en overzichten, in tegenstelling tot aar man, Artur Midzyrzecki (1922-1996), wat
absoluut niets met de kwaliteit te maken had; zij werd over het algemeen als de betere
dichter beschouwd. Samen vertaalden ze veel poëzie, Franse en vooral Amerikaanse;
zij heeft verder biografieën van De Nerval en Apollinaire op haar naam staan. Pas
de afgelopen jaren heeft ze niet alleen veel nieuwe poëzie uitgegeven, maar wordt
ze ook meer besproken en vindt ze meer erkenning dan ooit; dit jaar drong ze met
Er is geen antwoord uit 2001 zelfs door tot de shortlist van de grootste Poolse literaire
prijs, gesponsord door de firma Nike (ja, die van de schoenen).
Julia Hartwig werd in 1921 geboren in Lublin; haar eerste bundel verscheen in
1956. Ze hoort tot de dichtergeneratie die in de tweede wereldoorlog volwassen werd,
die van Zbigniew Herbert, Tadeusz Różewicz en Wisława Szymborska en vele andere
goede dichters. Er volgden nog zeven bundels, en een aantal bloemlezingen. Deze
bloemlezingen vallen daardoor op dat ze telkens anders worden geordend, nooit strikt
chronologisch, bundelsgewijs, maar nieuw gecomponeerd. Alsof er telkens een nieuw
geheel moet worden gevormd, alsof de dichter steeds weer een nieuwe bundel
samenstelt die haar poëtische summa op dat ogenblik omvat.
Het niveau van haar poëzie is constant hoog; weinig gedichten schieten uit, naar
boven of beneden. Dat bemoeilijkt de selectie. In zo'n geval is het altijd goed om te
gaan vertalen: het is de beste manier van lezen. Blijft er na dat lezen genoeg over,
voor mij en ook voor anderen? Houdt het gedicht stand in de mangel van het
overzetten?
Tirade. Jaargang 47

600
Ik heb het bij mijn selectie uit haar poëzie noodgedwongen zonder anthologieën (die
een soort canon kunnen vormen) en zonder buitenlandse vertalingen (die zo'n canon
doorgaans bevestigen) moeten stellen en weet dus alleen dat ík deze gedichten mooi
vind; ik begrijp ze niet allemaal, ik weet niet altijd wat mij erin aantrekt, mijn
zekerheid is soms die van een slaapwandelaar - maar anderen kunnen andere dromen
hebben. En een andere onrust. Er kunnen ook gedichten zijn die door hun Poolse
context voor mij volkomen helder zijn, maar de ‘gewone’ Nederlandse lezer weinig
zeggen.
Het gedicht over het Bretonse buffet is - zonder dromen - mijn favoriet. En dat is
meteen een punt: je zou een excellente anthologie Poolse ‘meubelgedichten’ kunnen
maken, gedichten over de betrouwbaarheid, dierbaarheid, wonderheid van voorwerpen
voor dagelijks gebruik. Zbigniew Herbert heeft een beroemd gedicht over een kruk
geschreven; Czesław Miłosz een prachtig tweeluik over een massief houten tafel;
Miron Białoszewski bezong hoogst origineel zijn kast, kachel, stoel. Het kan zijn
dat deze liefde teruggaat op het Poolse verleden met al zijn verwoesting en
vernietiging: het hebben van een tafel is niet vanzelfsprekend; in de jongere poëzie
ontbreekt deze thematiek. Het lijkt of het hier erom gaat de metafysica van het
concrete, alledaagse ding zichtbaar te maken. In dit opzicht is Hartwig duidelijk
verwant met Miłosz die door goed naar de dingen te kijken hun transcendentie wil
ontdekken. Maar de poëzie van Hartwig is meer homogeen dan die van Miłosz,
stiller, smaller, gewoner, toegankelijker. Het is in zichzelf geïntegreerde poëzie
zonder in zichzelf gekeerd te zijn; zonder spelletjes, zonder misleiding en verleiding,
zonder zelfmedelijden. Als er wanhoop is, is er wanhoop. Als er eenzaamheid is, is
er eenzaamheid.
We vinden bij Hartwig ook veel landschappen, veel natuur, veel ‘weer’ en
zonsondergangen. Sommige van die gedichten zijn verontrustend, omdat het om een
negatief geladen natuur gaat, de mens niet welgezind. Ik weet niet precies wat ze
met het brandmerken van de herfst en haar wrede hemel-dithyrambe wil, begrijp niet
helemaal waarom een boom pas zichzelf zou zijn nadat hij zijn bladeren heeft verloren.
Maar het verontrust. Deze gedichten verzwijgen iets, verbergen een donkerte,
suggereren een verlies. Er is iets dat ze niet aanraakt, nauwelijks aanduidt. Ik zie nu
pas dat ze op een abstracter plan hetzelfde uitdrukt in het laatste door mij geselecteerde
gedicht, uit haar laatste bundel, Dus. De pijn van een onzichtbare afwezigheid.
Fantoompijn. De beweging van de tijd naar die pijn.
Maar er is ook andere poëzie. Voor haar vroege werk waren meer droomachtige
gedichten typerend, getuigend van existentiële onrust, nu en dan
Tirade. Jaargang 47

601
beroert ze de politiek en het Poolse lot, de kunst en andere dichters. Ook haar
jarenlange verblijf in Amerika heeft haar sterk geïnspireerd. De laatste jaren is de
ouderdom een thema.
Mensenhand en natuur komen heel mooi bij elkaar in ‘Op de aankomst in ons huis
van het oude Bretonse buffet’, een gedicht uit de jaren vijftig of zestig. In het Pools
zijn ‘hout’ en ‘boom’ hetzelfde woord: ‘drzewo’. Het bezingen van een antiek houten
buffet is tegelijk het bezingen van een eeuwenoude boom, van beschaving en natuur,
van traditie en alledaagse praktijk, van continuïteit, van liefde en respect voor de
materie zonder meer.
Daar houd ik van.
Tirade. Jaargang 47

Julia Hartwig
Gedichten
Vlucht
Zeker, de dingen.
We houden van mooie en nuttige dingen,
want we kunnen ons erin verstoppen
verdwijnen oplossen.
De dingen
waarin ons bang gemaakte menszijn vlucht
op zoek naar een naam en bestendigheid.
602
Tirade. Jaargang 47

Ouderwets
603
Ik herinner me goed die oude, minutieus uitgevoerde gravure.
Door een walvis opgeslokt zat een klein mannetje in frak in zijn buik, aan een tafeltje dat
door een olielamp verlicht werd.
Maar een walvis heeft honger. En daar is de tweede gravure.
Door zijn muil slaat een machtige golf zeewater naar binnen met een school opgeslokte visjes.
Het tafeltje valt samen met de lamp om, het mannetje duikt onder en drukt zich tegen de
glibberige wanden van het reuzenlichaam aan.
Wanneer de golf is weggeëbd zet hij het tafeltje weer op zijn poten, hangt de lamp op en gaat
aan het werk.
Bestudeert hij het Oude Testament? Bestudeert hij kaarten?
Waar kan een schipbreukeling, door een wonder gered, zich anders voor interesseren?
Ik denk vaak aan die gravure, wanneer ik voor ik ga werken de boeken op mijn tafel klaarleg,
nadat ik eerst ramen en deuren hermetisch heb gesloten.
Tirade. Jaargang 47

604
De boom die ik op de helling ontmoette
De winterse contour van de boom verliest langzaam zijn scherpte
die steeds overdadiger knoppen en loten
bezetten in een bliksemsnelle mars zijn dikke takken
vernietigen zijn rust
als familie die opeens in het huis van een eenzame verschijnt
Duizenden bladeren als onuitstaanbare kinderen
stellen hem met hun geruis nooit eindigende vragen
en halen hem weg van de wolken die hem zo na stonden
maar de boom schikt zich nederig
wordt een prachtige voedermachine
het water stroomt naar binnen
en stuwt naar de top waar het de fontein van de kroon wordt
Nu zingen in hem de bron en het vuur van de beweging
die op weg naar de zon is
als dat meedogenloze groen dat nergens rekening mee houdt
want zijn vorm sluimerde in de boom als die van het kind in de moeder
Maar er komt een ogenblik dat de boom weer vrij zal zijn
de wind aan hem rukt en schrijnende regens hem schoonspoelen
hij een kluizenaar wordt
hij zichzelf wordt
Tirade. Jaargang 47

We zijn voor jou
605
We zijn voor jou Europa het reservaat van de geschiedenis
met onze ouderwetse idealen
en ons afgestoft juwelenkistje
en de liederen die we zingen
Het beste wat we hebben voeren we
aan de slang van verkrachting en geweld
Jonge jongens mooie meisjes
de knapste koppen veelbelovendste talenten
een schatting van bloemen kruisen woorden
De lichtzinnige erfgenamen van de ernst
de nooit gewijde verkondigers van de hoop
die de vaderlandse retoriek voortzetten
waarin we als gegoten passen
hoewel ze ons gisteren nog
aan de krappe kant leek
Tirade. Jaargang 47

Wat is dat voor heertje
606
Wat is dat voor een heertje, geen dwergje, geen man,
op de top van bergen geschilderd, in het zwart en het wit,
dat ons zomaar aankijkt, onverwacht maar onherroepelijk?
En hier, is dit weer zo'n kleine erfgenaam van titel of bezit,
in een jurkje en kniebroek, een speelgoedpaard aan de voet,
een zweepje in de hand, somber, de blik gefronst?
Die schilder wist goed wat zo'n heertje in zich had,
nog voor het de menselijke wetten, codes, school zou leren kennen.
Kijk, wat een woede er in deze kinderen is, op hun leermeesters,
hun moraalpredikers, hun onderdrukkers, die heerszuchtig
hun leven en gedachten en gewoonten kneedden.
Wat maakten ze van hen? Misdadigers? Moordenaars? Of heiligen?
Hypocrieten aan de macht? Meegaande onderdanen?
Als een pompoen zwelt het oproer in het gefronste kindervoorhoofd,
die jongens zijn krankzinnig, krankzinnig die meisjes,
jullie trekken zien we jaren later terug in de bestormende gardes,
vaak in de voorste linie, op een schilderij dat vandaag een historisch
document is, in revolutionaire marsen, bij de opstandige bemanningen
van schepen en fabrieken, in de woedende menigten van de hoofdstad.
Jullie voelen goed aan, voor de tijd van woorden is gekomen,
dat alles hier niet is zoals het hoort, dat de orde misleidend is,
elk protest verstikt wordt, de waarheid niemand interesseert.
Dat vreugde evenzeer als lijden de mensen verdeelt,
dat alles vruchteloos is, maar ophouden uitgesloten.
Jullie weten waarnaar de onderdrukker zo hardnekkig streeft,
wanneer hij erop toeziet dat jullie doof en stom opgroeien.
Tirade. Jaargang 47

Boven ons
607
Jongens die op het uitgestrekte plein voor de obelisk voetballen
met achter zich de apocalyptische hemel van het westen
Waar komt opeens het dreigende van deze aanblik vandaan
alsof iemand het allemaal tot rood stof wil verpulveren
Ook de zon weet het al Ook de hemel weet het al
En het water in de rivier
Uit de luidsprekers schettert muziek als een wilde lach
Alleen hoog boven ons staat een ster
peinzend met een vinger op de lippen
Tirade. Jaargang 47

Het brandmerken van de herfst
608
De herfst - geen melancholie is het maar razernij
een elk jaar herhaalde poging van het einde
De uitgehaalde ingewanden van de aarde
bieten aardappels koolrapen opgedolven
wat zich voor de wereld verborg valt aan de mens ten prooi
water uit vijvers gelaten scholen karpers op het droge gesmeten
de wind rukt bomen hun kruin af ze buigen in wanorde en buiten zinnen
en tot aan de horizon de lucht van aarde wee en lieflijk
hij doet de neuzen van de paarden zwellen
die de wagens trekken volgeladen als de wagens van verdrevenen
Met geweld van de bomen gescheurde bladeren wekken zo'n heftig verdriet
dat je samen met hen zou willen ijlen
met alles wat weggaat maar probeerde te leven
in de hoop op onsterfelijkheid
Branden van rood bruine explosies van eiken
en regen die alles opjaagt wat het ontmoet op zijn mars
Voorwaarts verdrevenen Voorwaarts
De menigten naar binnen verbannen
de laatste dieren die een schuilplaats tegen de winterkou zoeken
en daarna de nevels die doek voor doek vallen
een wittige horizon van denkbeeldige bergen van waar wij
samen met november onze zelfmoordsprong wagen
recht de decembernacht in
Tirade. Jaargang 47

609
Op de aankomst in ons huis van het oude Bretonse buffet
Toen het eindelijk donker als een rots en ruikend naar zeezout en brood
in de hoek van onze kamer stond, brak het hele huis los in gezang
met stemmen die tot nu toe hadden geslapen, door niets gewekt.
Alle meubels zongen
met de stemmen van hun lang vergeten moederbomen.
De ooit saprijke hazelaar, druipend van zijn bruine vocht,
de rode kers en de wit-rossige spar, allemaal zongen ze
ter ere van de bejaarde reiziger, uit het verre Bretagne aangekomen:
Wees welkom na zoveel verre reizen, zwerver afgeleefd als Odysseus,
welkom, hoogedele nazaat van groen ruisende kruinen,
welkom, boom van het verleden, bemind door de timmerlieden van vroeger,
met hout door harde handen gepolijst voor een bestendig leven,
boom geveld voor meubels in huizen sterk als bergen,
sieraad van de visserswoning in het vrome, winderige Bretagne.
Welkom, gastvrije boom die van harmonie en vrede houdt,
boom die vuur noch water gemakkelijk zullen aantasten.
Zo werd het oude eiken buffet door de meubels van mijn huis begroet,
en ik versierde zijn bejaarde, maar nog altijd rechte rug met groen,
met klimmend groen, als het altaar van de huisgod,
en zette op zijn planken tinnen borden en geliefde boeken neer.
Sinds dat meubelstuk met zijn ouderdomskraken onder mijn dak een plaats gevonden heeft,
heb ik begrepen dat het schip na een lange vaart de kust weer heeft bereikt,
zich diep het zand in heeft gegraven en steeds verder landinwaarts gaat.
Dat buffet is als een huis van vroeger, verdonkerd van de regens,
een halfblind, maar veilig huis, dat we ontwend zijn.
Eindelijk dan is er een passende verblijfplaats gevonden
Tirade. Jaargang 47

610
voor de kleine laren van ons kleine gezin, bij wie nu en dan
een ondeugende muis met een grijs snuitje en rappe oogjes zal langsgaan,
en het zal er geuren naar honing en rijpende peren.
Maar wanneer buiten de winter tekeergaat,
de koude noordelijke zee buldert en tegen de kale rotsen te pletter slaat
en de donkere jurken van de weduwen van Finistère en Morbihan in de harde wind wapperen,
ren ik dáár als vroeger over het scherpe grind van de zeewering,
het geluk is ver,
de zee die niemand vleit, herinnert aan alles wat slecht is,
aan alle verschuldigde schulden en de kwade excessen van het toeval.
Zout en vernederend sterk slaat een golf over de ogen
In die zee ben ik een onwaarneembare schaduw
die voorbijschiet en in een fontein van licht oplost.
In deze uitgestrekte rechthoek van Europa speelde mijn geschiedenis zich af.
En toen de vogel verzadigd van reizen uit de warme landen naar zijn geboortegrond terugkeerde,
was al alles volbracht wat in de jeugd volbracht moest worden.
Voor de tiende keer wordt nu het koren rustig van het veld binnengehaald,
de vogels zijn weer voor hun jaarlijkse trektocht vertrokken,
wij blijven thuis. Dochtertje, nog klein als een kat,
heb eerbied voor de nieuw aangekomene die bij ons blijft,
groene spechten, goudvinken en huiszwaluwen streken op hem neer,
hij kent de gang van het wild, heeft gebrul van honger en angst en zingen van vreugde gehoord,
is vertrouwd met de lucht van gerookte vis en walmende dampen
die in de keukens van boerenhofsteden opstijgt.
Op lange najaarsmiddagen
zag hij hoe de mensen hun koude handen warmden bij het vuur.
Hij was aanwezig bij de geboorte van kindekens zoals jij.
In hem woonden broden, geurende schotels met vlees en zakjes met zout.
Als je het wilt, dochter,
zal de oude je nog veel over mijn leven kunnen vertellen.
Tirade. Jaargang 47

Hemeldithyrambe
611
Het seizoen van de koude van de sjaaltjes en de onrust nadert weer
waarin de zon zich van ons afwendt en naar dankbaarder oorden vertrekt
Maar kijk ze is onverwacht nog teruggekomen
zegt: dit is pas de herfst
met mijn verdwijning herinnerde ik jullie er alleen aan
dat er tijden komen waarop jullie niet zijn voorbereid
bid en werk dus en wees toegeeflijk voor elkaar
Ach wie zegt die woorden tegen ons met de mond van de zon
wie heeft van de zon een hemelevangelist gemaakt
Geloof me niet - zegt ze nu -
vandaag verkondig ik een goede zaak
morgen kan ik jullie aanzetten tot onoorbare dingen
ik spreek onophoudelijk en ieder zal in mij vinden wat hij zoekt
Ik schijn dus ik ben
Maar wanneer ik vertrek verlaat ik waardigen en onwaardigen evenzeer
Meisje ontbloot je armen nog eens voor mijn warme adem
van jou houd ik werkelijk
en van dat naar de grond gebogen oudje met een neus als een bassleutel
zij weet wanneer het Jaar van de Haan of de Aap nadert
ze is de heks die me probeerde in te slikken
Ik heb respect voor haar vermetele plan
haar kuiperijen die haar dwingen te wachten vol te houden
maar ook dat wachten hangt van mij af en mijn aleeuwige reizen
Verblind zit ze nu te trillen voor de razernij van de winden
die de bomen dwingen hun tooi af te werpen en naakt
het geweld de koude tegemoet te rennen
Ach wat ben ik toch almachtig ik zon
en jullie moeten een tiran met kuren wel aanbidden
Tirade. Jaargang 47

612
en enkel uit je zwakheid krachten putten
Met jullie nachten wil ik niets te maken hebben
duikers gedompeld in het donker
ik geef jullie voedsel en vreugde waarvoor jullie je schamen
achterdochtige onderdanen van de natuur
Vaarwel en tot ziens jullie die nog in leven zullen zijn
wanneer ik weer terugkom in de majesteit van mijn hatelijke harmonie
Tirade. Jaargang 47

Bekentenis
613
- Roep me niet op als getuige.
Ik zal niet van enig nut kunnen zijn.
Ik weet niet wie ik ben, vertrouw de getuigenis van mijn ogen niet, mijn gedachten breken
af en uit vrees voor het ergste durf ik niet tot het einde door te gaan.
Wat is een bestaan waard, waarvan de getuigenis even nietig als onzeker is?
- Klaag niet. Te midden van andere soorten ben jij de enige die de rang van zijn zwakheid
kent en ondanks alles zwoegt tot hij niet meer kan en, het eigen ongeloof ten spijt, bereid is om
zijn breekbaarheid te offeren voor een illusoire broederschap.
Tirade. Jaargang 47

De twist om de ervaring
614
Wat betekent dat: de Grote Ervaring?
Wat betekent dat: Je moet alles meemaken?
Dorst in de woestijn? Vorst op de Noordpool? Menseneten en hongerlijden bij de resten van
een vliegtuig aan de voet van bergen? Stikken door gebrek aan zuurstof?
Daarvan vertelt de schreeuw van één dampende druppel water.
Eén korrel brandend zand.
De rots aan de kust, door de zee gespleten.
Noodweer, honger, de zware slaap en de bedwelming zullen je bereiken op het stukje aarde
dat jou is voorbestemd. Waar zul je heenrennen?
Toch wordt wat je niet volledig hebt ervaren nooit echt jouw eigendom.
Tirade. Jaargang 47

Hoe kun je
615
Hoe kun je doordringen - en is het nodig - in die ondergrondse wereld
die als een doolhof is en waar je de draad kunt volgen
gesponnen door een vermoeide Ariadne
(Jij bent Ariadne jij zult op de kust verlaten omkomen)
Hoe kun je doordringen - en is het nodig - in die ondergrondse wereld
van het geheugen dat slaapt en wacht tot het gewekt wordt
wacht op de genade van de verzoening met wat gebeurd is
of misschien op de vernedering die voortkomt uit de omnacht
tegenover het verleden. Wat een eenheid moest worden
ligt neer als een gekantelde wolkenkrabber
boordevol van de echo's van bezwering en afscheid
van spiegels die het beeld hebben bewaard van hen die heengingen
Wie moet je rapport uitbrengen? Waar de rekening indienen?
Tirade. Jaargang 47

Dus
616
Dus dit moest gebeuren
voor de tijd zichzelf inhaalde
voor in de diepste vertwijfeling
het bestaan zich in de nederlaag openbaarde
als een steen steeds door een golf bedekt
als de plaats van een afgehakte hand
die met fantoompijn laat merken
dat hij bestond
Tirade. Jaargang 47

Erik Menkveld
Dichter alle Freunde
1
617
Hoewel het zaaltje afgeladen vol is, verschijnen er nog steeds laatkomers in de
deuropening. Met moeite vinden ze een staanplaats achterin of langs de zijwanden.
Ik zit midden in het aandachtige publiek, met mijn reistas tussen mijn benen. De
directeur van het festival heeft zojuist een uitvoerige openingstoespraak in het Litouws
afgerond en is nu bezig de buitenlandse gasten in het Engels welkom te heten op
Drushkininkai Poetic Fall. Dat dreigt een flinke zit te worden want hij is erg verheugd
en vereerd met onze aanwezigheid. Maar tot mijn verrassing schakelt hij zijn geoliede
retoriek plotsklaps terug naar een huishoudelijker versnelling. Hij kan zich voorstellen
dat wij na onze lange reizen weinig behoefte hebben om de komende uren naar jonge
Litouwse dichters te luisteren die we niet kunnen verstaan. Buiten staat een bus voor
ons klaar.
Ha! Op naar een hotel, een bad en een maaltijd!
Ik wil meteen opstaan, maar de jonge, energieke presentator van het programma
sluit naadloos op de directeur aan, en noodt na een krachtige inleiding in het Litouws
de eerste dichteres naar voren. Zonder op of om te kijken begint de vrouw in straf
tempo haar gedichten voor te lezen. Als ze daar na een kwartier nog lang niet mee
klaar lijkt, begin ik het benauwd te krijgen. De beloofde bus is natuurlijk al lang
zonder mij vertrokken, al heb ik geen buitenlandse collega's zien opstaan. Die zijn
natuurlijk zo verstandig geweest niet in deze zaal te gaan zitten. Pas onder het applaus
en de inleiding op de volgende dichter durf ik me met mijn tas voor mijn buik langs
de verstoord overeind komende toehoorders naar de uitgang te wringen.
Godzijgeloofd drentelen in de hal van het gebouw nog wat mensen rond die mij
geen jonge Litouwse dichters lijken. In ieder geval zie ik de bedeesde Bulgaarse die
ik vanmiddag al even op een vervallen kerkpleintje in de stad ben tegengekomen.
Bij de deur staat een man met zijn handen op zijn rug.
Tirade. Jaargang 47

618
Met een korte hoofdknik bevestigt hij dat hij de chauffeur van de bus is. ‘Wir warten
noch,’ voegt hij eraan toe.
De immense hal is rijk versierd met Jugendstil-motieven in de gelambriseerde
wanden en het hoge plafond. Dit kapitale, pas gerenoveerde pand moet dateren uit
de beginjaren van de vorige eeuw en tijdens de ‘Russische bezetting’ zal er
ongetwijfeld een of andere Sovjetinstantie in gehuisvest zijn geweest. Vanuit de hal
leidt een brede marmeren trap naar de kantoren op de eerste verdieping, waar ik
vanmiddag even ben rondgeleid door Gintaras Parulskis. Nadat hij me van het
vliegveld had gehaald en me mee had genomen op een uitgebreide wandeling door
de stad, zette hij me hier bij de Schrijversbond af. Hij kon zelf verder niet op het
festival aanwezig zijn, maar hij wilde me nog wel graag even voorstellen aan een
aantal medewerkers. Of het woord ‘Holland’ veel in ze opriep, kon ik uit hun
gepresseerde vriendelijkheid niet opmaken. De kantoren deden me denken aan die
op mijn vaders werk in de jaren zestig, zij het dat die niet in zo'n schitterend pand
gevestigd waren. Oud meubilair, bruine, gefineerde bureaus, de stoffige geur van
ordners en boeken, grijsstalen archiefkasten, reusachtige tikmachines. En hier en
daar, zoals aan de receptie, bij wijze van schoorvoetende concessie aan het heden,
een petroleumgestookte computer. En terwijl ik zo rondliep in die aangenaam
ouderwetse kantoren, handjes gaf en minzame vragen beantwoordde, werd ik zelf
weer het jongetje dat even op een echt kantoor mocht kijken: een geheimzinnige plek
waar belangrijke zaken speelden waarvan ik niet het flauwste vermoeden had. Dat
gevoel zal ik vaker hebben, de komende dagen.
De chauffeur van het busje gaat naar buiten, maar is na een paar minuten weer
terug. Kennelijk wachten we nog steeds.
Aan het eind van de gang naast de trap is de bar van de Schrijversbond. Daar
hebben mijn buitenlandse collega's natuurlijk gewacht terwijl ik braaf in de zaal zat.
Er komt een oudere man met halflang grijs haar de gang uit lopen. Hij schijnt niet
helemaal vast ter been, en lacht ironisch naar me.
Bij de boekentafel van uitgeverij VAGA, waar kennelijk de meeste van de hier
voorlezende dichters gepubliceerd worden, pakt hij een boek op en bekijkt het
aandachtig.
‘Mag ik dit hebben?’ vraagt hij met Iers accent aan de vrouw achter de tafel.
‘Seamus Heaney is een vriend van me.’
De vrouw, die duidelijk geen Engels verstaat, noteert een bedrag op een papiertje
en houdt het hem voor.
‘Nee, mag ik het meenemen. Ik heb geen geld.’
Tirade. Jaargang 47

619
De vrouw kijkt hem niet-begrijpend aan, en houdt hem opnieuw het papiertje voor.
Opeens staat de festivaldirecteur naast hem. Hij praat even in het Litouws met de
vrouw, waarna ze haar hoofd schudt. Ook goede vrienden van Seamus Heaney moeten
zijn boeken hier gewoon kopen. De directeur trekt zijn portemonnee uit zijn kontzak
en overhandigt de vrouw een paar bankbiljetten. ‘Thank you, Maestro,’ zegt de Ier,
en steekt het boek in de zak van zijn colbertje. ‘Ik zal het aan Seamus laten zien.’
Op de tafel ligt ook een stapel festivalcatalogi die ik nu voor het eerst zie. Na de
uitnodigingsbrief van maanden geleden en recentelijk een paar efficiënte e-mails
over mijn aankomsttijd, heb ik verder geen informatie over het festival ontvangen.
Ik blader even in de catalogus, op zoek naar een deelnemerslijst en mijn eigen
gedichten in het Litouws, maar durf niet aan de vrouw te vragen of ik er een mag
meenemen. Er zal er wel een voor me klaarliggen in het hotel.
De directeur overlegt even met de chauffeur, waarna ik begrijp dat we de bagage
alvast weg kunnen brengen. Buiten, tegenover de Schrijversbond, op de plek waar
ik iets hoogs en glanzends verwacht, een bus zeg maar, staat een aftands
bestelwagentje geparkeerd. Ik gooi mijn tas achterin en ga voorin op de stoel naast
het stuur zitten. Keuvelend komen mijn medepassagiers nu ook naar buiten gedruppeld
en nemen plaats op de banken achter me: de Bulgaarse, een Griek die zij goed schijnt
te kennen, de vriend van Seamus Heaney en een Amerikaan met een oorbel, een
vlecht tot op zijn billen en een leren jack. Daarmee is de oude schicht eigenlijk wel
vol. Maar de chauffeur steekt rustig een sigaret op. Honger! Het gaat niet lang meer
duren of ik krijg mijn eerste wegraking. We blijven wachten.
De directeur van het festival steekt zijn hoofd door een open raampje. Er moet
nog een ‘vuurmaker’ mee, maar die is zoek.
‘Kun jij die straks niet meenemen, Eugenijus?’ vraagt de Amerikaan. ‘Ik wil nu
echt weg, anders krijg ik te weinig alcohol binnen vanavond.’
De Ier bromt instemmend. ‘Waarom moet er een vuurmaker mee? We steken de
boel zelf wel in de fik.’
De directeur zegt iets in het Litouws tegen de chauffeur. Die drukt zijn sigaret uit
en start de motor. Een patiënt met longemfyseem die uit een diepe slaap gewekt
wordt. Met voelbare tegenzin zet het busje zich in beweging.
‘Is het nog ver?’ vraagt de Griek van achter uit de bus. We rijden inmiddels door de
buitenwijken van Vilnius. De chauffeur reageert niet.
Tirade. Jaargang 47

620
‘Hij verstaat geen Engels,’ zegt de Amerikaan. ‘Maar het is nog een uur of twee, we
zijn er rond tienen. Sit back and relax. Enjoy the ride.’
Er ontstaat enige consternatie in het busje. ‘Dat hadden ze wel eerder mogen
vertellen,’ zegt de Ier. ‘Dan was ik nog gaan pissen.’
‘Ik ook,’ zegt de Griek. ‘Iemand bezwaar tegen roken?’ Het busje staat inmiddels
blauw van de hooibrand die de chauffeur onafgebroken puffend aan de praat probeert
te houden.
Ik draai me om. ‘Het festival is toch in Vilnius?’
‘Het begin en het eind,’ zegt de Amerikaan. Het grootste deel is in een oud kuuroord
in de bossen, tweehonderd kilometer van hier. ‘A lovely place. People go there to
drink water and get cured. Have you ever been to a spa?’
Ik kijk hem glazig aan. Lang vervlogen beelden van een verregend middelbare
school-kamp in de Belgische Ardennen schieten door mijn hoofd. Hij steekt zijn
hand uit. ‘Hi, I'm Craig. From Pennsylvania.’
Ik heet Erik en kom uit Nederland.
‘Ah, a Dutch poet!’ roept de Ier naast Craig. ‘Ken je Amsterdam? Mijn dochter
woont in Amsterdam.’
‘Ik ook,’ zeg ik. ‘Maar ik heb je dochter nooit gezien.’ Het moet overduidelijk
zijn dat ik geen zin heb in een your-country-my-countrygesprek. De hele middag
heb ik al met Gintaras Parulskis gepraat. Ik ben moe. Ik wil iets eten. Maar de twee
mannen op de bank achter me laten zich niet uit het veld slaan.
‘Erik, wil je hier iets van?’ De Amerikaan houdt me een heupflacon voor. ‘Local
stuff, very healthy.’
‘Niet doen!’ roept de Ier dramatisch en houdt me zijn eigen heupflacon voor.
‘Samuel Beckett dronk dit.’ Ja, dat is goeie Ierse whisky, dat proef ik wel.
Ik draai me weer naar de voorruit. Achter me beginnen de Amerikaan en de Ier
een gesprek over destillatie- en stooktechnieken. De Griek en de Bulgaarse praten
op intieme toon met elkaar, in een taal die ik niet goed kan thuisbrengen. Iets tussen
Grieks en Russisch in, Bulgaars waarschijnlijk.
De chauffeur tikt me op mijn arm en wijst naar een verkeersbord: Drushkininkai
185 kilometer. ‘Anderthalb Stunde,’ zegt hij. Ik knik gelaten.
We hotsen en rammelen met een noodgang over een onverlichte weg die
aanvankelijk even een snelweg lijkt, maar al gauw weer tweebaans wordt. Voor ons
in de deinende bundels van de koplampen een eindeloze tunnel met wanden van
voorbijflitsende boomstammen. Het enige dat oplicht zijn
Tirade. Jaargang 47

621
de lange rijen reflectoren aan weerszijden van het wegdek. Een wegdek waar ze in
Nederland waarschuwingsborden bij zetten. Tegenliggers zijn er nauwelijks, en
niemand neemt de moeite zijn grote licht te dimmen. De stukken bos worden
afgewisseld door duistere vlakten, waarvan ik geen idee heb wat het zijn. Weilanden?
Heidevelden? Meren?
Wonderlijk. Hier raas ik met een stel uitgelaten zuiplappen op schoolreisje door
een afgelegen oerbos, naar een gezondheidsoord waarvan ik het bestaan een halfuur
geleden niet vermoedde. Geen idee waar ik me precies bevind in Europa. Ik heb thuis
niet eens de moeite genomen op een kaart te kijken. Hoe zit het ook al weer met de
Baltische staten? Estland, Letland, Litouwen. Ligt Litouwen nou boven- of onderaan?
Het enige wat ik van dit land weet, is wat ik vanmiddag van Gintaras Parulskis
gehoord heb. Terwijl we van kerk naar kerkje naar kerk liepen, door smalle, stegen
en over pleinen, vertelde hij vol vuur over de Litouwse geschiedenis. Een dramatisch
verhaal vol partizanenstrijd, deportatie, emigratie en bezettingen, eerst door de Sovjets,
toen door de nazi's en toen weer door de Sovjets. De nazi's werden door veel
Litouwers zelfs als bevrijders gezien: Stalin heeft hier flink huisgehouden. Een oom
van Gintaras is gefusilleerd, en een oom van zijn vrouw, onderwijzer, is ook
doodgeschoten omdat hij weigerde een portret van Lenin in zijn lokaal te hangen.
De rest van het gezin is op de trein naar Siberië gezet. Dat deden de Sovjets met in
totaal zo'n 360.000 mensen - iedereen die ook maar de minste opstandige of
intellectuele indruk wekte en niet al lang naar Canada, Amerika of Australië was
uitgeweken. Geen wonder dat de Russen hier nog steeds niet erg geliefd zijn. Het
land is pas sinds 1993 onafhankelijk.
Dat is in de stad goed te merken. Hier en daar zie je een luxe kledingzaak of
eigentijds etablissement, maar de sfeer is nog erg oostblokkig. Veel gebouwen en
kerken in verval of in de steigers; langzamerhand worden ze van opslagloodsen en
partijkantoren terugveranderd in kerken en onafhankelijke schrijversbonden. Een
herstelproces dat nog jaren zal duren, want veel geld is er niet. Lenin, Marx en Stalin
zie je niet meer op de pleinen, maar een enkele sociaal-realistische poëtaster is de
dans ontsprongen. Die kunnen ze altijd nog omhalen. Het is veel belangrijker om nu
eerst goeie, nieuwe poëzie te schrijven.
Zelf was hij ook dichter, vertelde Gintaras vanachter een kop koffie in een
gloednieuw zelfbedieningsrestaurant. Maar hij verdient zijn geld met vertalen.
Voornamelijk uit het Duits (Rilke, Huchel, Goethe) maar ook uit
Tirade. Jaargang 47

622
het Nederlands. Naar eigen zeggen is hij zelfs de enige in Litouwen die Nederlandse
literatuur vertaalt.
Op mijn vraag wie hij zoal uit het Nederlands vertaald had, dacht hij even na.
Nescio. Van Schendel. Huizinga. En mij dus.
De volle omvang van het wonder door deze man vertaald te zijn begon langzaam
tot me door te dringen, al zou ik er wel nooit achterkomen wat voor een dichter hij
in het Litouws van me gemaakt had. Hoe was hij in godsnaam op mij gekomen?
‘Eugenijus Grajauskas,’ zei Gintaras. ‘De festivaldirecteur.’ Die had een gedicht van
mij in een Oostduits tijdschrift gezien. Goh. Nooit geweten dat ik in de voormalige
DDR gepubliceerd ben.
In de berm kijkt een vos verschrikt in onze koplampen. De chauffeur lijkt hem niet
op te merken, neemt althans geen gas terug. Op het moment dat we hem passeren,
schiet het beest tussen de boomstammen weg.
Achter me keutelen de gesprekken voort. Hoe lang razen we nu al door dit duistere
woud? Een uur? Anderhalf uur?
Ik word op mijn schouder getikt. ‘Neem nog een slokje, Erik. Samuel Beckett
dronk dit ook.’ In plaats van de heupflacon krijg ik nu een driekwartlege literfles
aangereikt.
‘Samuel Beckett had een goeie smaak,’ zeg ik.
Nu hij me weer achterstevoren heeft, probeert de Ier het nog eens.
‘Dus jij bent een Nederlandse dichter, Erik. Maar ben je ook een goeie dichter?’
Ik besluit me niet in verlegenheid te laten brengen.
‘De beste dichter van Nederland. En jij?’
‘Ik ben een rampzalige dichter. Maar soms schrijf ik een aardig versje.’
Aan weerszijden van de weg doemt wat bebouwing op, die langzaam dichter wordt.
‘Drushkininkai,’ hoest de chauffeur. Grote alleenstaande houten kastelen tussen de
bomen, in roze, gele of lichtblauwe pasteltinten, met torentjes, veranda's en de
sprookjesachtigste uitstulpingen. De bouwwerken doen me nog het meest aan villa
Kakelbont denken. Sommige zijn vervallen en dichtgespijkerd, maar de meeste zien
er redelijk onderhouden uit. Wat verder van de weg liggen hier en daar ruim opgezette,
ziekenhuisachtige complexen. Ze zijn voornamelijk van grijs en witgeschilderd beton
en lijken allemaal leeg te staan. Eén ervan is ontworpen door een architect die het
sociaal-realisme heeft trachten te doorbreken met wat expressionistische bulten. ‘Dat
heeft Eugenijus gebouwd,’ zegt de Amerikaan. ‘Hij is be-
Tirade. Jaargang 47

623
gonnen als bouwkundige. Toen werd hij burgemeester van dit dorp, daarna Minister
van Cultuur. En daarna festivaldirecteur.’
Hij vertelt dat Drushkininkai in de jaren zestig en zeventig een vooral door de
Russische partijtop geliefd kuuroord was, maar dat er nu in de zomer nog wel
vakantiegangers komen die zichzelf op een paar gezonde weken willen trakteren. En
er wonen veel schrijvers en kunstenaars, zoals Eugenijus. Het dorp is totaal verlaten,
alsof we na sluitingstijd door de Efteling rijden.
Na een rotonde met in het midden een Byzantijns moorkopkerkje in lichtblauw
hout, passeren we een lichtgele uitspanning met parasols op het druilerige terras.
‘Širdele. Hier essen später,’ zegt de chauffeur. En dan draaien we een smal tegelpad
tussen de bomen op, naar een van de ziekenhuizen. ‘Dainava’ staat er in grote letters
op de zijgevel.
‘We zijn er,’ zegt de Amerikaan.
‘Is dit een hotel?’ vraagt de Ier. ‘Het lijkt wel een gesticht.’
Als schichtige schapen lopen we door de automatisch openschuivende glazen entree
een kale, witgepleisterde ontvangsthal in. Daar worden we vanachter de intakebalie
vorsend opgenomen door een donkere en een blonde verpleegster, beiden in een lang
wit schort. In nors Litouws en Russisch dat me aan oude James Bondfilms doet
denken helpen ze ons een onafzienbare hoeveelheid formulieren in te vullen. De
Bulgaarse en de Griek worden door de blonde verpleegster afgevoerd, een halfdonkere
gang in. De chauffeur van het busje ontfermt zich over hun bagage. De Amerikaan
verdwijnt op eigen gelegenheid. Daarna zijn de Ier en ik aan de beurt.
De donkere verpleegster geeft ons ieder een sleutel die verdacht veel op een loper
lijkt en beduidt dat we met haar mee moeten lopen. Via een zware deur in de
halfdonkere gang komen we in een schemerig trappenhuis. Een lift is er blijkbaar
niet. Granito traptreden, gladde kale wanden, helgeel gelakt. Het ruikt er bedompt.
Op een overloopje halverwege de trap één nooddruftige vetplant in een draadijzeren
rekje.
Achter me hoor ik de Ier hijgen en puffen en ik bied aan zijn koffer over te nemen.
Hij weet zich ternauwernood op de been te houden, maar weert mijn aanbod af. ‘Ik
moet mijn eigen zonden dragen.’
Boven eenzelfde schemerige ziekenhuisgang als beneden. De Ier laat zijn koffer
op het sleetse balatum neerploffen. ‘Mother Mary and Jesus! Ik ben niet gek, alleen
maar dronken. Mag ik nu naar huis, zuster? Alstublieft?’
Tirade. Jaargang 47

624
Aan het eind van de gang opent de verpleegster een deur en wacht tot een van ons
naar binnen gaat. Ik wijs naar de Ier en naar mezelf en kijk haar vragend aan. Zij
wijst ook naar de Ier en mij en vervolgens naar de open deur.
Ik steek mijn hoofd even naar binnen. Een blind paard zou er weinig schade aan
kunnen richten. Een leeg halletje met een wc-deur, een kast en twee open bogen.
Achter de ene een piepklein vertrekje met alleen een bankstel tegenover een
koffiezetapparaat op een eikenhouten salontafel, achter de andere een nog kleiner
kamertje met twee kinderledikanten, tegen elke wand een.
De verpleegster, die al op punt staat weg te lopen, reageert met opgetrokken
wenkbrauwen op mijn verbijstering.
‘Ik ga niet op de bank liggen,’ zeg ik tegen de Ier.
Hij legt zijn hand op mijn arm. ‘Begrijp me goed, Erik. Ik hou veel van je. Maar
aan samenwonen ben ik nog niet toe.’
Als ik de vrouw duidelijk probeer te maken dat er een vergissing in het spel moet
zijn, schiet de Ier de wc in. ‘Be strong lad. Zeg maar dat het aan mij ligt, dat ik niet
met je wil slapen. She'll understand.’
Ik loop weer met de verpleegster naar beneden, maar heb niet de indruk dat ze
veel begrip heeft voor mijn problematiek. Aan de balie plukt ze trefzeker een lijst
uit een stapel, wijst naar mijn naam en die van de Ier. Er staat echt hetzelfde
kamernummer achter.
‘Kan me niet schelen,’ zeg ik in het Nederlands. ‘Ik heb een lange reis achter de
rug. Ik ben doodop. Ik wil een eigen kamer. Met een grotemensenbed, en ten minste
een tafel en een stoel.’
Uit de gang komt de chauffeur van het busje aanlopen. Hij gaat wel even met me
mee. Boven zit de Ier op het bankstel naar het koffiezetapparaat te staren.
‘Appartement mit zwei Zimmer,’ zegt de chauffeur. ‘Toilette hier. Douche dort.’
Hij wijst de gang op.
Nu heb ik er echt genoeg van. Het hele pand staat leeg en ik moet met een bezopen
Ier in één kamer. Op een toon die geen tegenspraak duldt zeg ik dat ik sta op een
eigene Zimmer, pak mijn bagage en been de gang op. Zo maak ik mezelf niet vaak
mee.
‘Warte, warte.’ De chauffeur volgt me op een drafje het trappenhuis in. ‘Dichter
alle Freunde hier.’ Het klinkt verontschuldigend, maar ik zie hem denken: altijd wat
met die buitenlanders. Achter ons zeult de Ier zijn koffer weer naar beneden.
Tirade. Jaargang 47

625
Twee kamers naast elkaar, een verdieping hoger dit keer, weet de chauffeur na flinke
discussie met de verpleegsters en veel demonstatief gekras op lijsten voor ons te
regelen. Hij loopt even mee mijn kamer in.
Die is niet veel groter dan het appartement waar de Ier en ik samen in moesten,
met net zo'n minuscuul eenpersoonsbed. Maar hier staat wel een eigen kast, een
nachtkastje, en een oude keukenstoel.
‘Toilet, douche.’ De chauffeur opent een muurkast. Daarna schuift hij de lappen
voor het raam weg en opent een glazen deur die uitkomt op iets levensgevaarlijks
ter grootte van een plantenbak. ‘Balkon.’ En als klap op de vuurpijl zet hij in een
nisje tegenover het bed een portable tv met een gewei erop aan. Er is zojuist een
sneeuwige honeymoonshow in het Litouws aan de gang. ‘Fernsehen. Zimmer gut?’
Ik knik. Mijn irritatie heeft inmiddels plaatsgemaakt voor het besef een hopeloos
verwende aansteller te zijn.
Als ik even later beneden kom in de hoop er de anderen te treffen en eindelijk iets
te kunnen eten, staat alleen de Ier er. Hij is in gesprek met een geduldige middelbare
heer in een witte jas en een stethoscoop op zijn borst. De twee verpleegsters zitten
tv te kijken in een hokje achter de balie. ‘Erik, zeg alsjeblieft tegen dit medisch
persoon dat ik niet gek ben, maar een Ierse dichter, en dat ik recht heb op een
telefoontje naar mijn vrouw.’
‘Buiten is een telefooncel. Daar kunt u uw vrouw bellen,’ zegt de man in vlekkeloos
Engels.
‘Maar ik heb geen zlotys,’ roept de Ier. ‘Ik ben een dichter!’
‘Bent u ook dichter?’ vraagt de arts streng aan mij. Ik knik beschaamd.
‘Ik wil deze telefoon gebruiken,’ zegt de Ier. Hij wijst naar het toestel achter de
balie.
De arts blijft ijzig kalm. ‘U kunt in die automaat daar litas pinnen. En u kunt bij
die dames wisselen. Maar als u per se wilt kunt u ook hier bellen.’ Hij zet het toestel
op de balie.
‘Dank u! Dank u, dokter... Met wie heb ik de eer?’
De man spreekt enkele halsbrekende lettergrepen uit die beginnen met Kod of
God.
‘O, bent u God!’ roept de Ier. ‘Ik zoek u al zo lang. Mijn naam is John.’ Hij geeft
de arts een hand.
‘John the Baptist, I presume?’
Voor het eerst zie ik de Ier met zijn mond vol tanden staan. Dan gaat er een pieper
af.
Tirade. Jaargang 47

626
‘Wilt u me excuseren?’ Met een bemoedigend glimlachje naar mij loopt de arts de
halfdonkere gang in.
Na vier afgebroken pogingen slaagt de Ier erin het hele nummer foutloos te draaien.
‘Ben jij dat Annie? Hallo? Ja met mij. John. Ik ben goed aangekomen hoor.’ Hij
vertelt dat zijn reis naar Vilnius prima verlopen is, maar dat hij vandaar naar een
gekkenhuis is gedeporteerd, samen met iemand die denkt dat hij de beste dichter van
Nederland is. Tot nu toe wordt hij redelijk behandeld. ‘En ik heb net met God
gesproken. Het leek me een keurige man.’ Met een onschuldig gezicht houdt hij het
verontruste getjilp uit de hoorn van zich af en fluistert tegen mij: ‘Mijn vrouw denkt
dat ik dronken ben.’
‘Hoe is jouw kamer?’ vraag ik als we over het tegelpad naar Café Širdele lopen.
‘Ongelofelijk. Geen minibar, geen bad. En een veel te kort eenpersoonsbed!’
‘Je kunt je benen toch uit het raam steken?’
‘Maar als ik nou een vrouw tegenkom, Erik?’
In het café zitten de anderen al te eten. Ik vertel verontwaardigd dat ze John en mij
in één kamer wilden stoppen. Craig reageert niet verbaasd. Een kamer delen is
helemaal niet ongebruikelijk hier. Litouwen is geen rijk land. Een festival als dit kan
zich niet onbeperkt kamers veroorloven.
Omdat er aan het tafeltje nog maar één plaats vrij is, gaan John en ik ergens anders
zitten. Op een grote groep scholieren rond een stel aan elkaar geschoven tafels na,
is het café zo goed als leeg. Het doet denken aan een Noordhollandse strandtent in
de winter: zand op de planken vloer, veel verweerd vurenhout, oude blues op de
achtergrond. Aan de wanden posters van ‘Poetinis Druskininkų Ruduo’ en foto's
zoals je ze wel in vitrines naast nachtclubentrees ziet: lachende gezichten, naar de
camera geheven glazen, verhitte feestvierders met armen om elkaars nekken op een
dansvloer. Hoogtepunten van vorige festivals, vermoed ik.
Voor John en ik hebben kunnen bestellen, staan de Bulgaarse en de Griek op. Ze
hebben hun borden nog niet half leeg, maar wij kunnen hun plaatsen nemen. Ze
willen nog een goede nachtrust voor het allemaal losbarst, morgen.
‘Die gaan me toch neuken,’ zegt John zodra ze de deur uit zijn. Volgens hem
hebben ze elkaar vorig jaar ontmoet op een festival in Macedonië. Zij was zo verliefd
dat ze meteen een uitgeverij is begonnen en vier bundels van de Griek in het Bulgaars
heeft uitgegeven. ‘Denken jullie dat dat blonde
Tirade. Jaargang 47

627
meisje daar ook een uitgeefster is?’ Hij kijkt reikhalzend naar de tafel met scholieren.
Een serveerster haalt de borden van de Bulgaarse en de Griek weg en zet er twee
emmers bier voor in de plaats. Even later is ze terug met twee halve everzwijnen op
bedjes van doperwten en rijst.
‘Heb ik al besteld?’ zegt John. Het meisje kijkt hem vragend aan.
‘Je hoeft niet te bestellen,’ zegt Craig. ‘Dit hoort bij het festival.’
‘Is dat varken wel dood?’
De serveerster kijkt nu naar Craig. Hij zegt iets in het Litouws tegen haar, waarop
ze even glimlacht en een kort antwoord geeft.
‘Dat varken is een vriend van Seamus Heaney die hier vorig jaar was,’ vertaalt
Craig. ‘Ze heeft hem zelf de strot afgesneden.’
John schuift zijn bord van zich af en neemt een grote teug bier. ‘Word jij ook niet
zenuwachtig van al die prachtige meisjes hier, Erik?’
‘Hoe komt het dat jij Litouws spreekt?’ vraag ik aan Craig.
Nou, spreken is overdreven, maar hij kan zich verstaanbaar maken. Hij woont
sinds enkele jaren in Vilnius, waar hij schrijftrainingen geeft aan de universiteit.
Eigenlijk is hij hier bij toeval blijven hangen, op een van zijn reizen door Europa.
Hij heeft ook bij een indianenstam aan de Amazone gewoond, en in India.
‘En wat houdt je hier?’
‘De poëzie. Litouwen is een land van dichters.’ Door wat ze hebben meegemaakt
in de Sovjet-periode beschouwen de Litouwers poëzie en het vrije woord als een
groot goed. Iedereen is hier dichter. Neem dit festival. Waar vind je nog een land
waar alle dichters, bekend en onbekend, elk jaar bijeenkomen om naar elkaar te
luisteren? En dat wij als buitenlanders hier komen is voor hen ook van groot belang.
‘Ze zijn zo lang geïsoleerd geweest. Elke Litouwer snakt naar een culturele dialoog.’
‘Ik ga nog een bier halen,’ zegt John.
‘De eerste was van Eugenijus. Deze moet je zelf betalen,’ roept Craig hem na.
Ik sta ook op van achter mijn halflege bord en bierglas. ‘Laten we morgen verder
praten.’
‘Ik wacht nog even op Eugenijus en de vuurmaker,’ zegt Craig.
Over het precieze programma en de andere deelnemers weet hij niks. Alleen dat
alle dichters morgen aan het eind van de ochtend aankomen, waarna er een
welkomstlunch is en een rondetafeldiscussie. Ik had dus net zo goed een dag later
kunnen komen.
Tirade. Jaargang 47

628
Terwijl ik mijn jas aantrek haalt hij een stapel boeken uit een tas onder zijn stoel
vandaan. ‘Een bloemlezing die ik heb samengesteld met dichters die je hier zult zien.
En een paar van mijn eigen boeken.’
‘De verzen en verhalen van een mens die met verwondering over de wereld reist,
zonder gedachten over enig doel,’ lees ik in mijn kamer op een van de achterplatten.
Wanneer hij het gedaan heeft is me een raadsel, maar hij heeft elke bundel voor me
gesigneerd, ‘in friendship’ nog wel.
2
Een beeldschoon meisje loopt onder de manshoge ficus door het grote Perzische
tapijt op dat fungeert als podium. Ze wordt gevolgd door een langharige en een
gedrongen kale man. Gedrieën nemen ze plaats achter het Oisterwijks salontafeltje
op het kleed. De mannen zijn bekende Litouwse dichters, verneem ik van Craig, het
meisje is een tolk Engels. ‘Een studente van me. Ze doet dit voor het eerst.’ Daarop
schenkt hij ons beiden een limonadeglas wodka in. Telkens komen er mensen naar
Craig toe, praten even met hem, slaan hun arm om hem heen. Hij lijkt met iedereen
intiem bevriend. Inmiddels weet ik dat hij een belangrijk vertaler en adviseur van
het festival is.
We zitten aan een van de lange witgedekte tafels vol bloemen, schalen fruit, gebak,
met knoflook doordrenkt brood en flessen sterkedrank in de weidse, tot feestruimte
omgetoverde eetzaal van het Dainava Centre. Dadelijk gaat het festival hier afgesloten
worden met een speciaal verrassingsprogramma.
Onze gezichten en die van de vierhonderd andere aanwezigen nemen alle kleuren
van de regenboog aan in het licht van de speciaal voor de gelegenheid aangebrachte
discobal aan het plafond. ‘Het lijkt hier Archangelsk wel,’ bromde een Noorse dichter
twee dagen geleden, in het helle middaglicht tijdens de welkomstlunch in deze ruimte.
Nu doet de zaal me vooral denken aan de versierde ontmoetingsruimte in een
bejaardentehuis, waar de bonte avond op punt staat te beginnen.
Die eerste lunch was de bekroning van een chaotische ochtend vol officiële
handelingen die jammerlijk in het water vielen. Om een uur of elf arriveerden er drie
afgeladen touringcars uit Vilnius, plechtig welkom geheten door de kleine delegatie
die de vorige avond kwartier gemaakt had. Onder de
Tirade. Jaargang 47

629
inzittenden de gehele Litouwse dichterspopulatie, als ik Craig mocht geloven, en een
vijftiental onwennige buitenlanders. Daar stonden ze: honderdvijftig dichters, in
volle bepakking op een tegelpad onder herfstige bomen. Toen de helft al naar hun
kamers in Dainava verdwenen was, bleek het de bedoeling dat alle dichters zich
officieel gingen inschrijven in Café Širdele. Waarna oprichter en bezielend organisator
Eugenijus Grajauskas voor het toen nog resterend handjevol festivalmedewerkers
de officiële openingsceremonie voltrok: op een winderig grasveld voor Dainava
trachtte hij drie fakkels aan te steken, en maakte bekend dat het festivalthema dit jaar
‘het vuur in de poëzie’ was. Tot slot werden er wat Europese vlaggen gehesen die
niet openwaaiden en tinkelde een plaatselijk beroemde beeldend kunstenaar op een
zelfvervaardigd klokkenspel van roestige metalen buizen.
Meteen na de rijkelijk met drank overgoten welkomstlunch werd iedereen verzocht
aan een rondetafeldiscussie deel te nemen in de grote zaal van Dainava. Uitgangspunt:
het festivalthema. De voertaal was Litouws, maar door middel van simultaanvertaling
konden de buitenlanders ook deelnemen. De bekende dichter Sigitas Geda gaf de
opmaat tot het gesprek met een subtiel, zoekend betoog over hoe het thema ‘vuur in
de poëzie’ opgevat zou kunnen worden. Zijn verhaal werd gevolgd door een
gedetailleerd referaat van een literatuurwetenschapster die een lange reeks Litouwse
vuurgedichten uit heden en verleden behandelde, waarna het gesprek aarzelend
losbarstte en al snel alle kanten opvloog. Eugenijus Grajauskas trachtte er nog wat
richting aan te geven door te stellen dat het zijn bedoeling was met het thema een
internationale gedachtenwisseling op gang te brengen over ‘de energie in poëtische
taal’. Wat geeft de poëzie haar universele kracht en waardoor onderscheidt zij zich
van andere vormen van taalgebruik? Hij was nog niet uitgesproken of een
voordrachtskunstenares droeg met geoefende stemverheffing enkele verzen voor,
om vervolgens vast te stellen dat het ‘vuur in de poëzie’ wat haar betreft vooral te
maken had met een vlammende voordracht. Uiteindelijk werd de bijeenkomst aan
het eind van de middag afgesloten met de conclusie dat het festival een rijk thema
had, waarover het laatste woord nog niet gezegd was.
‘Hoe vind je het tot nu toe?’ vraagt Craig in het discolicht. ‘Isn't it great?’
Ik mompel iets over interessante mensen, goeie atmosfeer, maar dat ik het
rondetafelgesprek nogal absurd had gevonden.
Tirade. Jaargang 47

630
‘De discussie is maar een ritueel om aan elkaar te wennen,’ zegt Craig. ‘Maar wat
vond je van de voordrachtsprogramma's? We've heard some great poets.’
Tsja. Wat vond ik van de voordrachten. De meeste Litouwers die het
spreekgestoelte bestegen stonden niet in de catalogus en alle Letten, Esten, Finnen,
Wit-Russen, de Griek, de Bulgaarse, een IJslander en een Noor waren uitsluitend in
hun eigen taal of in het Litouws mee te lezen. De meesten van de buitenlandse
dichters, onder wie ikzelf, hadden ten behoeve van hun niet-Litouwse collega's hun
toevlucht gezocht in Engelse parafrases of toevallige vertalingen in hun binnenzak.
De enige van wie ik een heel gedicht verstaan had, was de Thaise dichteres Dr. S.
Surang. ‘All is one: / Oneness, Suchness. / Atman, Brahman, / Nirvana, Moksha,
Tao,’ chantte ze met suikerstem.
‘Ik heb niet alles kunnen volgen,’ zeg ik tegen Craig.
‘I think you have a point there.’ Hij schenkt mijn wodka nog eens bij. ‘We moeten
meer Engelse vertalingen maken. Ik zal het aan Eugenijus voorleggen.’
Die begint vanachter een lessenaar naast het Perzische tapijt juist op dat moment
een toespraak zoals ik het hem de afgelopen dagen vaker heb zien doen. Van de
beeldschone tolk begrijp ik dat hij nu alle vrijwilligers dankt die betrokken zijn bij
het festival, alle sponsors, met name de firma Alita ‘die de producten maakt waar
wij allen zo van genieten’ en directie en medewerkers van het Dainava Centre.
Ondertussen zitten de twee dichters aan de salontafel tot grote hilariteit van het
publiek achter zijn rug gekke bekken te trekken en hem na te doen. Het belooft
inderdaad een bonte avond te worden.
Op uitnodiging van Eugenijus Grajauskas betreedt een enthousiaste jonge man in
double breasted kostuum het Perzische tapijt en neemt onder luid applaus het woord.
De directeur van Dainava. Blijkens zijn glunderende gezicht geniet hij buitengewoon
van de levendigheid in zijn centrum. Afgezien van de dichters en het festivalpubliek
heb ik er de afgelopen dagen slechts een groep Wit-Russische bejaarden gesignaleerd,
het soort publiek dat zich hier de rest van het jaar laat verwennen, stel ik me voor.
Na zijn toespraak biedt de directeur alle aanwezigen een drankje aan op kosten van
Dainava, waarop serveersters dienbladen vol flessen Alita-brandy over de toch al
overvloedig van drank voorziene tafels verspreiden. ‘Dit moet je proeven,’ zegt Craig,
en zet een tot de rand gevuld glaasje naast mijn wodka.
Tirade. Jaargang 47

631
Intussen zijn een keurig gekapte vrouw en een jongen met blazer en vlinderdas die
schuin tegenover me zaten opgestaan en naar voren gelopen. Eugenijus Grajauskas
overhandigt ze beiden een microfoon. Terwijl ze in wijdbeense songfestivalhouding
naast elkaar staan en zelfverzekerd het publiek in kijken, begint de kalende dichter
vanachter de Oisterwijktafel opgewonden te schreeuwen. Uit zijn Kermit-achtige
gebaren, zijn oplopende volume en uit het gejoel en applaus van het publiek maak
ik op dat hij een tot in de wijde omstreken bekend en geliefd duo aankondigt. Dan
klinkt er snoeihard een Stevie Wonder intro uit de boxen, en op het moment dat ik
Stevie's funky stemgeluid verwacht, zetten de twee in close harmony You are the
Sunshine of my Life in. Ze hebben het goed ingestudeerd, met leuke danspasjes en
liefdevolle blikken naar elkaar. Na dit nummer, dat door het publiek overweldigend
onthaald wordt, gaat de vrouw weer tegenover me zitten en kijkt me neutraal aan.
‘Well done,’ zeg ik tot mijn eigen verrassing. Ze glimlacht verlegen. Ik heb niet de
indruk dat ze me verstaan heeft. Met loepzuivere jongenssopraan zet haar partner nu
I did it my way in: ‘I've loved, I've lived, I've cried. I've had my share of loosing.’
Jongen toch!
‘Hoe oud zou hij zijn?’ vraag ik aan Craig. ‘Twaalf?’
Het dichterlijk presentatieteam achter de tafel wuift met opgeheven armen en
brandende aanstekers mee op het ritme. Overal om mij heen in het publiek flitsen
nu de aanstekers deinend op.
Nadat de jongen weer is gaan zitten, neemt de langharige dichter die tot nu toe
steeds gezwegen heeft, vanachter de tafel geruime tijd het woord. Hij moet erg geestig
zijn, maar lijkt niet gewend aan samenwerking met een tolk. Via de giechelige
vertalingen die de beeldschone studente moeizaam op zijn welbespraaktheid weet
te veroveren, dringen wat onsamenhangende brokstukken uit zijn betoog tot me door.
Van Craig begrijp ik dat we nu de uitslagen gaan horen van de dichtwedstrijden die
tijdens het festival hebben plaatsgevonden.
De afgelopen dagen heb ik voortdurend mensen handgeschreven of getikte velletjes
met poëzie aan de festivalmedewerkers zien overhandigen. Later begreep ik uit het
programmaoverzicht dat dit inzendingen waren voor ‘het beste anonieme gedicht’,
‘het beste anonieme gedicht over vuur’ of voor ‘het beste anonieme gedicht over
vuur in het water (humoristisch)’.
Per prijs zijn er vijf winnaars. Een voor een worden ze uitgebreid aangekondigd
en achter de lessenaar genodigd, waar zij hun winnende gedicht en nog enkele verzen
voordragen. Sommigen van hen heb ik eerder in het festival al horen lezen.
Tirade. Jaargang 47

632
John Murphy schrikt wakker uit een diepe sluimer als zijn naam in een schijnbaar
ongevaarlijk blokje Litouws opduikt. Hij mag de handdruk voor het op twee na beste
anonieme gedicht in ontvangst komen nemen van juryvoorzitter Eugenijus Grajauskas.
Mopperend stommelt hij weer naar zijn stoel, maar wordt teruggeroepen om zijn
vers voor te lezen.
O jee. Wie weet ding ik zelf ook mee naar een van de prijzen. Ik verwacht niet
dat Gintaras Parulskis zijn vertalingen zonder overleg heeft ingestuurd, maar er
overkomen me hier wel meer onverwachte dingen. Met enige opluchting zie ik de
tweede en eerste prijs voor het beste anonieme gedicht (een ganzenveer met perspex
kunstwerkje) naar jonge Litouwse dichters gaan.
Een tweede optreden van de vrouw en de jongen met de vlinderdas. En de
prijsuitreikingsceremonie gaat door: met steeds enthousiaster aankondigingen en
voordrachten en steeds gelatener vertaalpogingen van de tolk (‘You will have to
believe me: this is a very beautiful poem about fire’). Inmiddels hoef ik waarschijnlijk
niet meer te vrezen voor een onverhoedse lauwerkrans: ik ben er zo goed als zeker
van geen gedichten over vuur geschreven te hebben, noch over vuur in water op
humoristische wijze. Uiteindelijk wint een jonge dichteres die een aansteker in een
glas water bij de festivalleiding heeft ingeleverd de eerste prijs in de laatste categorie.
Tijd voor een nieuwe verrassing. Twee jongens houden een laken gespannen
waarachter een poppenspeelster in rad Litouws hoogtepunten uit het afgelopen festival
lijkt uit te beelden. Een van de poppen, die veel aan het woord is, heeft iets van
Eugenijus.
Te midden van het schaterende publiek zoek ik de gezichten van mijn buitenlandse
collega's. De meesten zitten net als ik beleefd te glimlachen om de komische
stemwendingen en pathetische gebaren van de poppen. John Murphy heeft zijn arm
onhandig om een blond meisje naast hem geslagen. Zij vermaakt zich kostelijk met
het poppenspel. De Bulgaarse is in druk fluisterend gesprek met de Griek.
Boven het laken verschijnt een speelgoedauto. Er zit een pop met een paardenstaart
in die ‘Fire! Fire!’ roept. Daarna wordt er een bootje door kennelijk hevige elementen
geteisterd. ‘Mother Mary and Jesus!’ klinkt er een paar maal luid. Dit is natuurlijk
de ‘Show of Fire and Words’, die de eerste voordrachtsavond afsloot.
Vanuit de Main Hall van Dainava begaven publiek en dichters zich na afloop van
het programma gezamenlijk naar het terras van Café Širdele. Daar
Tirade. Jaargang 47

633
werden brandende fakkels uitgereikt en vormde zich in het duister een lange
flakkerende stoet die achter een met bladerkransen en fakkels versierde Volkswagen
Golf Cabriolet naar het nabijgelegen Drukonis Meer wandelde. Op de auto zaten
Eugenijus Grajauskas, een tweede Litouwse dichter en Craig. Door een megafoon
riepen ze om beurten een gedicht: ‘Fire in the palm of his hand; / fire in the wood, /
in the seed, in the ash. Fire!’ (Craig). Aan de oever van het meer werden dichters die
zich daartoe geroepen voelden uitgenodigd plaats te nemen op een kleurig maar
wankel vaartuig met trapaandrijving en fakkelverlichting. Zij moesten vanaf het
geheel in duisternis gehulde meer via een draadloze microfoon vuurgedichten ten
gehore brengen. De rest van de dichters, onder wie zich ook velen bleken te bevinden
die niet op de officiële deelnemerslijst stonden, bleef aan wal. Afgewisseld door hun
collega's te water, konden ook zij hun vuurgedichten via een geluidsinstallatie over
het meer laten schallen. Door de zogenaamde ‘firemakers’ werd tijdens de
voordrachten een aantal metershoge ‘vuursculpturen’ van stro, hout en karton in
lichterlaaie gestoken. En midden onder dit imposante schouwspel in de snel in
hevigheid toenemende miezerregen donderde de verkleumde stem van John Murphy
over de wateren. ‘Mother Mary and Jesus! Ik kan niet zwemmen! Mag ik naar huis?’
Presentator Eugenijus Grajauskas, onverbiddelijk door de geluidsinstallatie vanaf de
kant: ‘Mogen we eerst je gedicht horen, John!’ Waarop John na wat inleidend gebulder
en geblaas in de microfoon een lang vers voorlas over een warenhuis dat in zijn jeugd
was afgebrand. Om zijn voordracht af te sluiten met een hartgrondig: ‘Wat een
miserabel gedicht.’
Luid applaus en bravo-geroep. De poppenvoorstelling is afgelopen. Terwijl een rij
ernstige en in veel gevallen inmiddels ook erg dronken jonge dichters vanachter de
lessenaar begint voor te dragen uit eigen werk en het Perzische tapijt opgerold wordt
om een dansvloer vrij te maken, komt John Murphy naar onze tafel.
‘Hoe heet dat blonde meisje daar? Ik probeer een culturele dialoog met haar te
beginnen, maar ze spreekt geen Engels.’
‘O, jawel hoor,’ zegt Craig. ‘Ze heet Danutė. Een van mijn studenten.’
Als John terugkomt bij zijn plaats, is het meisje al op de dansvloer en wordt door
de kale dichter uit het presentatieteam als een jojo in het rond geslingerd. De Bulgaarse
en de Griek wagen een quickstep. En hoewel BB King hen volledig overstemt, blijven
er ernstige jonge dichters lezen achter
Tirade. Jaargang 47

634
de lessenaar, aandachtig beluisterd door enkele leeftijdgenoten op de eerste rij.
Craig staat op. Hij moet zich morgenochtend nog voorbereiden op zijn optreden
in Vilnius, 's avonds. Daar zal het festival definitief afgesloten worden in een Rock
& Jazz Café. Ik zal daar helaas niet bij zijn. Morgenochtend vlieg ik terug naar huis.
‘Maar ik ga iets interessants doen met een saxofonist,’ zegt hij teleurgesteld. ‘En
je mist Johns optreden ook!’
Bij het afscheid slaat hij zijn armen om me heen. ‘You're a wonderful person, Erik.
And a great poet.’
Het gaat zeker nog een halfuur duren voor hij alle gesprekjes en omhelzingen op
weg naar de uitgang achter zich zal kunnen laten.
‘What a wonderful guy. Don't you think so?’ De beeldschone tolk is op Craigs
stoel komen zitten. ‘And a great poet.’
Ze vertelt over Craigs lessen aan de universiteit, hoeveel ze daar aan gehad heeft,
en over de warme manier waarop hij met de studenten omgaat.
‘Erik, ik hoor net dat je mijn optreden gaat missen morgenavond!’ John Murphy
is bij ons komen staan. ‘Hier heb je in ieder geval mijn gedichten. Speciaal voor jou
gesigneerd.’ Op de titelpagina staat: ‘For Erik, who didn't want to sleep with me.
Your friend John.’
‘Mag ik deze dans van u?’ vraagt hij.
‘Ik ben nog even in gesprek,’ zegt de tolk.
‘The lucky bastard.’
Ik probeer iets aardigs te formuleren over haar onmogelijke taak als tolk vanavond,
wat uitloopt op een nogal omslachtig compliment. Waarop zij mij complimenteert
met mijn optreden eergisteravond. Vooral mijn inleidingen waren erg goed.
Maar van mijn gedichten had ze natuurlijk geen woord verstaan.
Nee, maar ze had wel de Litouwse vertaling in de catalogus meegelezen. Dat
gedicht over die oude worstelaar op een receptie sprak haar erg aan.
Over welk gedicht heeft ze het in godsnaam? Niet over een gedicht van mij. Maar
ze houdt vol en noemt nadere details. De worstelaar staat aan een lopend buffet en
brandt zijn vingers aan een kroket.
‘Het spijt me,’ zeg ik. ‘Was het niet van de IJslander?’
Koppig schudt ze haar hoofd. ‘Zullen we maar gaan dansen?’
Pas de volgende dag in het vliegtuig dringt tot mijn nevelige hersens door dat ze
waarschijnlijk mijn ‘Oude boxer’ bedoelde: een gedicht over een
Tirade. Jaargang 47

635
hoogbejaarde hond in een deftige kamer, die koket met zijn vleeskroket kwispelt. Er
komt ook een teakhouten ‘buffet’ in voor.
Ik neem mezelf heilig voor meteen bij thuiskomst een hartverscheurend vers over
een oude worstelaar op een receptie te schrijven.
Tirade. Jaargang 47

Anneke Brassinga
Ballade in F mineur - Chopin
636
Gehavend had zij willen liggen onder de vleugel
waar hij zijn ballade uit de toetsen wrong -
schroomvallige opsnijder de liezen aan flarden
haar binnenste rodelippen rillend, zoete pijn.
Wat omsloten ligt schuilt tussen vleugels
van de Kleine Paarlemoervlinder, fladderende
door de eindeloos lange gang naar het warme zwart
waar niemand meer ter wereld is. Eén oogwenk
zal zij het liefste merrieveulen zijn, zal hij -
zal hij verdwijnen in haar wond van eenzaamheid.
O schenkelen gespannen. O schamelte gestut -
een rasp, om zich tot bloedens toe te schaven.
Tirade. Jaargang 47

637
Tirade. Jaargang 47

Hester Knibbe
Gedichten
Dame met hoed
Zij aan de andere kant van de tafel
draagt haar hoed als een wapen
waarmee ze de vingerafdruk van de jaren
elegant overschaduwt. Was ze een
638
woning, ze liet zich met wijnrank
en bloemen begroeien, groene klimop
die zomer en winter de vraat aan de voegen
verdoezelt, ze liet de haag
niet meer snoeien. Nu ze een vrouw is
bedekt ze met mode de dood in haar huid,
zet zich hoog op de hakken en trekt
met de rand van haar hoed de groeven
het zicht uit om de tijd schitterend
beentje te lichten. Zie haar
- dame met hoed - onsterfelijk zitten.
Tirade. Jaargang 47

Ansichtkaart
Je bent er geweest. De glanzende kaart
verbeeldt waarover je schreef: een wereld
zo weids dat het vier zijden breed
van de kaart glijdt - zoals jij
639
uit het landschap verdween: wandelaar
die zomaar de horizon over
schreed. Het oord op de kaart is veelzeggend
alleen om hoe jij op de achterkant woord voor woord
naar ons omkeek. Maar ook je handschrift
verbleekt, het harde licht van de dag steelt
de nachtblauwe inkt van je pen. Alsof je
steeds stiller moet worden
gelezen; om te horen misschien
hoe je het voorleest
Tirade. Jaargang 47

Jongenskopje
Eerst was ik er en daarna
mijn beeld. Ik speelde gewoon
toen de meester mij kneedde.
Gehard in het vuur werd ik
breekbaar en stond op de schouw
van mijn eeuw als versteend. Toen
kwam er een tijd van vallen
en breken; ook ik lag aan scherven
te sterven, verdween. Totdat
in een andere tijd een geoefende hand
mij met wat passen en meten weer
bestaan wist te geven. Maar
ik ben nooit geheeld; onuitwisbaar
loopt door mijn gezicht een lijkbleke
streep waar je nooit meer omheenkijkt.
640
Tirade. Jaargang 47

641
Johanneke van Slooten
Componist Rudolf Escher stelt zijn gehoor op scherp
‘Componeren is naast “denken in tonen” ook altijd “spelen met tonen”. Elke
compositie - ook de strengste - is een spel dat de componist speelt met zijn materiaal,
met melodische patronen, ritmen en harmonieën. Zeker verwacht hij daarna van zijn
luisteraars dat zij in dit compositorische klankenspel naar beste vermogen mee zullen
spelen.’
Zo schetste de componist Rudolf Escher (1912-1980) in zijn lezing De uitgespaarde
toon zijn muzikale denkwereld, waarbij hij alle elementen van het compositorische
spel met uiterste precisie, als gold het een schaakspel, op alle mogelijke variaties en
implicaties onderzocht. Ook al zijn de muzikale verhoudingen en de emotionele
effecten berekend, toch lijken de noten zich op organische wijze te groeperen tot
uitdrukkingsvolle melodische frasen. In een rijpelijk overwogen harmonie kunnen
hooggestemde, weliswaar ‘getransformeerde’ gemoedsbewegingen, verweven zijn
met ernstige motieven. Door het notenmateriaal in een heldere, voor het gehoor
toegankelijke structuur te ordenen, wilde Escher tussen zichzelf en de luisteraar een
optimale vorm van communicatie bereiken.
Escher, die behalve componist ook dichter en essayist was, verenigt in zijn persoon
een grote emotionaliteit en een ordenende intellectuele geest. Hij schrijft soms
bevlogen, soms zeer zakelijk. Woedeuitbarstingen, grimmigheden en bewogenheid
wisselt hij af met heldere betogen en argumentaties. In zijn lezing wijst hij op de
vele misverstanden die er bestaan omtrent de wijze waarop in de muziek vorm en
inhoud op elkaar betrokken zijn. ‘Steeds weer wordt gedacht dat muziek een “directe
uiting is van gevoel”. Dat is zelfs in de meest lyrische muziek nooit het geval. Onze
kreten van liefde of smart gaan toch niet als fuga of in sonatevorm de lucht in? Nee,
er is afstand tussen het spontane gevoel en de muzikale uitdrukking daarvan. En die
emoties worden in symbolische vormen als muzikale boodschap overgedragen van
zender naar ontvanger, van componist naar luisteraar.’
Het ontstaan van een compositie, beschrijft Escher als ‘het gevolg van moeizame
arbeid’; ook al wordt hij als componist ‘gedreven door een lyri-
Tirade. Jaargang 47

642
sche impuls’, het is ‘een zwaar en afmattend proces van vormgeven aan een visioen,
een idee of een reeks vage impulsen’. Deze noeste arbeid verrichtte hij in de vrije
natuur aan een geïmproviseerde tafel, aan de piano in zijn zomerhuis in Reeuwijk
of in zijn werkkamer in Amsterdam. Deze muziekkamer, gelegen aan het Singel,
heeft zijn weduwe Beatrijs Escher na zijn dood in 1980 geheel intact gelaten. Het
gezeefde licht dat door de glasgordijnen naar binnen valt, zorgt voor een
geheimzinnige sfeer in de lage ruimte. In een groot kabinet ligt de verzameling
tropische schelpen en steentjes uitgestald, reminiscenties aan Java waar hij zijn
jeugdjaren doorbracht. Het schaakspel stond altijd al weggezet in de kast omdat zijn
aandacht zich voornamelijk richtte op de vleugel, de inhoud van zijn bibliotheek, die
twee wanden van de kamer beslaat, de tientallen aantekenschriften en zijn
‘compo-plank’. Voor de ramen, met uitzicht op het water, is een houten constructie
aangebracht, een hellend vlak, waarop een lessenaar bevestigd is die langs een rail
beweegt. Daar schreef en herschreef hij op grote vellen papier zijn muziekpartituren.
Escher legde zijn composities, ook nadat ze al uitgevoerd waren, opnieuw op deze
‘snijtafel’ en veranderde telkens weer enkele akkoorden of facetten in de orkestratie.
Ook ontwierp hij een methode om met analytische operaties partituren tot in de
kleinste structurele details te ontleden.
De componist Nico Schuyt, die destijds eindredacteur was bij muziekuitgeverij
Donemus, vertelde dat Escher de medewerkers met al zijn wijzigingen tot wanhoop
kon drijven. ‘Hij bleef vijlen. Zijn Sinfonia was al gepubliceerd, en alle partijen
waren gereed, toen moesten er ineens een paar maten in de vioolpartijen
tussengefrommeld worden. Dan zat je met vreselijke technische problemen. Maar
met zijn enthousiasme kon hij me zó omverpraten. Hij had zo'n ongelofelijke
overtuigingskracht dat ik er iedere keer weer instonk.
In alles was hij een perfectionist, ook in het schrijven van zijn noten. Dat was zo
fraai, je kon zien dat hij oorspronkelijk schilder had willen worden. Als jongen trok
hij veel op met zijn oom, de graficus Maurits Escher. Zelf had hij ook aanleg voor
grafiek, dat zag je aan de prachtige opmaak van zijn partituren, aan zijn gevoel voor
indeling van de pagina's. We hadden allebei een mateloze bewondering voor de
Franse muziekdrukkers zoals Durand, die heeft de werken van Debussy zo schitterend
uitgegeven; daarin vonden wij elkaar.’
Tirade. Jaargang 47

643
Tirade. Jaargang 47

644
Rudolf en Maurits Escher onderhielden gedurende dertig jaar een correspondentie
over de ernstige zaken uit het dagelijkse leven. Ze namen onderwerpen uit hun beider
vakgebied onder de loep en bespraken de overeenkomst en discrepantie tussen muziek
en beeldende kunst. Twee opdrachten voor samenwerking aan gemeenschappelijke
projecten vormden de aanleiding tot het geven van exposés over thema's als herhaling,
beweging, veranderingen in geometrische patronen en in muziek, tijd en tijdsbeleving.
Al vanaf het begin van deze briefwisseling, die als boek onder de titel Beweging en
metamorfosen uitgegeven is, bestond er een controverse tussen beide Eschers.
Wanneer Maurits in een essay een vergelijking wil trekken tussen ritmische structuren
zoals die tot uiting komen in de verschillende maatsoorten en de symmetrische, om
hun assen draaiende, begrensde vormstructuren in zijn beeldverhalen, vraagt hij
Rudolf zijn mening te geven over punten van overeenkomst. Diens antwoord pakt
anders uit dan verwacht: het wordt een doorwrochte verhandeling over de
onvergelijkbaarheid. Het voornaamste argument dat Rudolf aanvoert is dat muziek
haar eigen tijd genereert, haar eigen duur schept, los van de organische tijd, de
kloktijd, waarin een beeldend kunstwerk als vaststaand gegeven zijn plaats gevonden
heeft. De ontwikkelingsgang in muziek, van verleden via het heden naar toekomst,
is volgens hem niet te vergelijken met ‘kant en klaar visuele patronen’. In de
beeldende kunst laten de statische figuren op het platte vlak zich met het oog
‘afgrazen’. De beweging wordt gesuggereerd door de blik van de kijker, tot er een
totaalbeeld ontstaat dat wordt stilgezet. In de muziek is beweging een wezenlijk
bestanddeel. Melodische en ritmische figuren planten zich hoorbaar voort op de
golfslag van de maten.
In het begin van de twintigste eeuw ontvouwde zich tussen de schilder Wassily
Kandinsky en de componist Arnold Schönberg een vergelijkbare briefwisseling. Ook
deze twee kunstenaars zochten contact met elkaar om tot een samenwerkingsverband
te komen. Bij hen kwamen in de vergelijking van beeldende kunst en muziek dezelfde
onderwerpen aan de orde zoals verschuivingen in geometrische patronen, tijd, duur
en beweging. De beide Eschers begonnen vanuit een vermeende overeenkomst maar
eindigden in een bestrijding van elkaars kunstopvattingen. De correspondentie van
Kandinsky en Schönberg is een neerslag van een grote verwantschap in opvattingen
over de constructie, vorm en inhoud van een kunstwerk en de versmelting van
beeldende kunst en muziek als essentieel overeenkomstige uitdrukkingswijzen.
Schönberg schreef dat hij gebaren, bewegingen, kleuren en
Tirade. Jaargang 47

645
licht op dezelfde wijze behandelde als tonen. Met de ontwikkeling van klankvelden
en klankkleuren, verkreeg hij, door kleurwisselingen in variabele sterkte en verdichting
over verschillende stemmen te verdelen en ze in een muzikaal logische volgorde te
rangschikken, een nieuw, aan de toonhoogte-melodie gelijkwaardig expressiemiddel.
En wat de muzikale textuur betreft, vond hij voor het mechanisme van spanning en
ontspanning, in ritmische patronen een vervanging voor de oude
dissonant-consonantoplossing.
Escher kon zich niet vinden in Schönbergs ideeën. Hij voerde een strijd tegen de
‘atonaliteit, zoals door Schönberg en zijn navolgers wordt toegepast’; zijn eigen werk
kwam tot stand vanuit de harmonische tonaliteit. Hij betwistte dat Schönbergs begrip
‘Klangfarbenmelodie’ gelijkwaardig zou zijn aan psychofysisch waarneembare
melismen, motieven en thema's, die gebaseerd zijn op de intervalpatronen zoals de
grote drieklank en het besef van het octaaf. ‘Atonaliteit levert samenklanken en
structuren op, die ons gehoor niet meer kan volgen. We kunnen er geen betekenis
meer aan hechten. Het is een negatief, destructief compositie-principe. De serialiteit
heeft geleid tot de complexiteit van een totale ruis-conceptie. Dat is een denkfout.’
Als docent hedendaagse muziek aan het Amsterdamse Conservatorium en later
als wetenschappelijk hoofdmedewerker aan het Instituut voor Muziekwetenschap in
Utrecht, creëerde Escher een theoretisch kader voor zijn overtuiging dat in het
‘anti-tonale’ componeren het waarnemingsvermogen van het menselijk gehoor werd
overschreden. In zijn polemieken en in verschillende van zijn muziektheoretische
werken spelen bij de bewijsvoering de oren een grote rol. Samen met de
audiofysioloog professor de Boer verkende hij het gehoororgaan, de
ontvangstinstallatie bij uitstek. In dit auditieve labyrint zocht hij een wetenschappelijk
argument voor de noodzaak van een tonale ordening in de muziek zoals die voor
iedereen herkenbaar en verstaanbaar is. Want ‘anti-tonaal is anti-taal’.
‘Muziek ligt in het verlengde van de taal.’ Met deze uitspraak lijkt Escher het
verloop van zijn eigen carrière te schetsen. Tenslotte ontplooide hij zich van dichter
tot toondichter. Zijn eigen geluid fundeerde hij in het tonale idioom en vanuit het
denkproces van het componeren ontwikkelde hij zijn ritmische, polymelodische
muzikale taal. ‘Contrapunt zit mij in het bloed.’
De vocale muziek, zowel zijn koorwerk als het lied, neemt in zijn oeuvre een
aanzienlijke plaats in. Hier ziet men dezelfde volgorde: na de poëzie die
Tirade. Jaargang 47

646
hij wilde toonzetten grondig bestudeerd te hebben, bezon hij zich op een zingbare
en verstaanbare transformatie van tekst in muziek. Zijn streven was gericht op het
verwezenlijken van een fusie van woorden, hun betekenis, de zinnen en de melos
van de tekst met muziek. Ook van zijn instrumentale muziek, waarmee hij eveneens
zowel de geest als het hart wilde beroeren, verlangde hij dat de muzikale dramatiek,
het betoog, de politieke betekenis of de poëtisch muzikale bespiegelingen zo helder
en begrijpelijk zouden zijn dat er geen uitleg nodig was.
In zijn stijl van componeren waren taal en muziek verfijnd op elkaar afgestemd;
de emotionele beweeglijkheid van de expressie bood zowel ruimte aan een vrije
associatie van individuele stemmen als aan zijn intellectuele geestesinstelling. Zijn
literaire belangstelling strekte zich uit over heel Europa. In zijn bibliotheek, die ruim
drieduizend banden beslaat, staan schrijvers als Kafka, Thomas Mann, Georg Trakl,
Joseph Conrad en Slauerhoff, schrijvers wier teksten een inspiratiebron vormden
voor instrumentaal werk, zoals bij voorbeeld de roman van Alain-Fournier voor zijn
Hymne du Grand Meaulnes, en dichters die hij getoonzet heeft, zoals Emily
Dickinson, W.H. Auden, Paul Eluard, Ronsard en Rimbaud.
De ontvankelijkheid van het menselijk gehoor was voor Rudolf Escher het
uitgangspunt bij het componeren en voor het analyseren van muziek van anderen.
Aanvankelijk werd zijn gehoor geschoold achter de piano. Tijdens zijn
Conservatoriumjaren was hij compositieleerling van Willem Pijper en later
bestudeerde hij nieuwe compositietechnieken als de twaalftoonsmuziek van
Schönberg, die van de elektronische muziek en analyseerde hij de seriële technieken
van Boulez. Hoewel zijn muziek verwantschap vertoont met die van Matthijs
Vermeulen en hij zich liet inspireren door Debussy, Stravinsky, Ravel, Mahler en
de polyfonisten uit de Renaissance, ontwikkelde hij een expliciet eigen muzikale
taal.
Een deel van zijn vroege werk ging verloren tijdens de bombardementen op
Rotterdam in 1940. Tegenover het zowel lichamelijke als geestelijke destructieve
geweld van de oorlog, stelde Escher toen vooral in zijn kleinere werken een
constructieve manier van denken in muziek. Zijn orkestwerk Musique pour l'esprit
en deuil (geschreven tussen 1941 en 1943, geeft uitdrukking aan de spanning die hij
onderging door de dagelijkse dreiging: in deze sonore muziek met een duistere
ondertoon ‘rouwt de componist’ om de vrijheid, die hem door toedoen van het
verdorven politieke systeem met bijbehorend militair terreurapparaat is ontnomen.
Via een suggestieve marsdreun laat Escher de werking van de oorlogsmachinerie
ingrijpen in de
Tirade. Jaargang 47

647
Aan de stille achterplas, in het atelier op de overtuin componeert Rudolf Escher Musique pour l'esprit
en deuil, 1942
structuur van de compositie. Zo speelt de ‘gedehumaniseerde parademars der Nazi's’,
in een muzikaal gestileerde vorm een dramatische rol in zijn muzikale betoog. Hier
was voor Escher de grote orkestbezetting noodzakelijk, alleen daarin kon hij in een
lange orkestrale climax alle instrumentale timbres blijven differentiëren.
Enkele werken die hij in de tien jaar na 1945 geschreven heeft, zijn in zekere zin
ook vanuit een muzikaal ‘denken aan oorlog’ ontstaan. Over de Hymne du grand
Meaulnes schrijft hij: ‘Het is een eerbetoon aan de schrijver Alain-Fournier die in
zijn enige roman een onvervangbaar visioen van jeugd heeft opgeroepen om spoedig
daarna getroffen door een heimelijk vliegende kogel, als jong officier tijdens de
vorige mensenslachting van de Eerste Wereldoorlog spoorloos te verdwijnen in het
bos van Compiègne’.
Behalve zijn visie op de oorlog componeerde Escher ook ‘Het ware gezicht van
de vrede’. Het is een verklanking van het gedicht Le vrai visage de la paix van Paul
Eluard, dat louter spreekt van vrede. De tot melodie geworden titel opent dit a capella
koorwerk en bepaalt zowel het begin als het verdere verloop van de compositie. In
deze serene polyfone muziek blijft het gedicht verstaanbaar doordat Escher de
stemmen voor een deel als instrumenten behandelt. De complexe canonische imitaties
laat hij zingen op een klinker, of neuriën met geheel of halfgesloten mond. Zij vormen
een begeleidend ensemble voor de stemmen aan welke hij ‘de tekst heeft
toevertrouwd’ en die ‘vrij zijn om in hun melodische welvingen de natuurlijke
Tirade. Jaargang 47

648
cadans van de taal in zich op te nemen’. Escher schrijft verder dat Eluard ‘in een
vloeiende stroom van metaforen, beeld na beeld de ene na de gedaante oproept van
een poëtisch pleidooi voor de wil tot vrede. Maar die vrede is alleen denkbaar voor
zover de mensen tenminste niet heimelijk hunkeren naar pijn verwekken en moord’.
In Eschers muziek klinkt behalve het zoeken naar vrede ook de zucht naar
zuiverheid. Dit vond hij in de ‘zuivere’ gedichten van Emily Dickinson. Zij
concentreert zich in haar gedichten, juist ook in die over pijn en verdriet, op de
essentie van hetgeen zij direct ziet en voelt. Op één van de zwerftochten door haar
innerlijk leven heeft zij in een zestal gedichten aspecten van het Leven, de Liefde,
de Natuur en de Eeuwigheid op plastische wijze vormgegeven. Haar compacte,
beeldende taalvermogen met suggestieve metaforen, experimenten met metrum,
interpunctie en originele rijmvormen prikkelden Escher tot het schrijven van een
achtstemmig koorwerk met een gelijkgestemde geserreerde, evocatieve stijl. In The
wind tapped like a tired man, klinkt het vlieden van de rapid footless guest als het
zuchten van de wind en verglijdt de tijd in dalende glissandi. Eschers weduwe Beatrijs
schrijft in de onlangs door haar samengestelde en becommentarieerde lijvige
Oeuvrecatalogus van het werk van Escher: ‘onvervuld verlangen en een diep
geworteld natuurbeleven zijn de bronnen geweest waaruit dichteres én componist
hebben geput voor de Songs of love and Eternity’.
Escher is altijd op zoek geweest naar de kern van de muziek. Soms vond hij die
in de natuur en hij trok er regelmatig op uit, om als het ware beelden en geluiden te
verzamelen die konden leiden tot een motief, een klank of een reeks klanken. Maar
hij fulmineerde tegen de opvatting dat een componist natuurgegevens in zijn werk
kopieert. ‘Denk maar niet dat wanneer je in de Midi onder een pijnboom gaat liggen,
daar een Prelude a l'après-midi d'un faune ontstaat. Dat moet gecomponeerd worden.’
Met de dichteres Vasalis was hij heel goed bevriend en met haar werkte hij samen
aan de nooit voltooide opera De kleine Zeemeermin. Ze vertelde dat de thema's, ‘de
tragiek van de onmogelijke liefde’ en ‘de zee’ hem boeiden: ‘In de zee zit een soort
eeuwigheidsgevoel, eentonigheid en veranderlijkheid, een metamorfose, die je ieder
moment ziet optreden als je naar de golven kijkt.’ ‘Ruud wilde de muzikaliteit van
een gedicht omzetten in het veel gedifferentieerdere weefsel van de muziek en kwam
dan alleen via een hele ingewikkelde weg in datzelfde krachtveld van gedachten en
gevoelens terecht.’ ‘Hij maakte mij attent op mijn neiging om stomme klinkers te
gebruiken. Hoewel die klanken voor mij een bepaalde emotionele waarde en
Tirade. Jaargang 47

649
functie hadden, waren ze niet geschikt voor een libretto, omdat ze moeilijk gezongen
konden worden.’ Bij het beluisteren van Eschers Nachtmuziek herkende Vasalis de
adembenemende stilte van de Dordogne waar de fluittonen van padden als een soort
seinen uit opklinken en zag zij weer ‘de van vocht verzadigde donkerblauwe luchten
en de bomen die zo mooi naar beneden de heuvels afmarcheerden, met korte stammen
en grote gewaden’.
Voor zijn Hymne du grand Meaulnes wilde Escher zijn visioen van het landschap
van de Sologne, zoals Alain-Fournier het beschreven had en waarin ‘de figuur van
de grote Meaulnes als middelpunt van de bezielde handeling’ rondwaart, toetsen aan
de realiteit. ‘De streek is schraal, onvruchtbaar en dunbevolkt, maar zij is vol wijdheid
en stilte, zonder nut en zwijgzaam.’ Tijdens een fietstocht van zes uur over de
eindeloze wegen van de Sologne begon hij de ijle en weidse muziek te horen, zoals
die twee maanden later in zijn Hymne vorm kreeg. Ook trekken ‘de savanneachtige,
verwilderde open vlakten, waarin reusachtige eenzame eiken stonden’, in stuwende
golven en brede lange lijnen van houtblazers en strijkers met daar bovenuit de
uitbarstingen van het koper, aan de luisteraar voorbij. Op de fiets hoorde Escher geen
herkenbare melodieën of samenklanken, wel de totale structuur. Ook zag hij ‘in
vogelvlucht het notenbeeld van een partituurbladzijde’ en wist hij dat er ‘lange
melodieën zouden komen van een enigszins zwevend en extatisch karakter’.
Op een van zijn andere tochten bracht hij een bezoek aan het als museum ingerichte
huis van Ravel. In die sfeer van eenzaamheid en verstarring van de Ravelliaanse
beweging werd het verlangen in hem wakker, zijn bewondering voor deze componist
gestalte te geven, en componeerde hij zijn suite Le Tombeau de Ravel.
Zoals de poëzie van Emily Dickinson het tijdloze ademt, en ‘gisteren’, ‘heden’ en
‘eeuwigheid’ bij haar in elkaars verlengde liggen, zo rust volgens Escher op muziek
de doem van de tijdelijkheid. ‘Zij stroomt klinkende voorbij en is daarna ongrijpbaar.’
Aangezien Escher nogal wat Franse teksten op muziek zette en veel schreef over
componisten als Ravel en vooral Debussy, wordt zijn muziek vaak Frans genoemd.
Eschers manier van componeren sloot wel aan bij de Franse traditie maar ís niet
Frans. ‘Misschien is die nou juist wel echt Hollands,’ vond Nico Schuyt. ‘Het is wel
Frans georiënteerde, maar niet Frans klinkende muziek. Die is heel open, wat
luchthartig, met ritmisch heel scherpe contouren en dat vermijdt Escher een beetje.
Zeker in zijn latere werken zingt
Tirade. Jaargang 47

650
zijn muziek in kleine fragmenten vloeiend over elkaar heen. Het klinkt juist vreselijk
ernstig en het heeft iets weemoedigs, dat vind ik typisch Hollands. Wel met dat
heimwee naar blauwe luchten, warmte, arcadische landschappen, alles wat we hier
missen. In onze eeuwige grauwheid en ellende proberen we een vleugje zonnigheid
van de Franse muziek binnen te smokkelen. Maar onze sombere emotionaliteit
versluiert het allemaal wat. Je hoort bij Escher wel dat verlangen naar het arcadische
licht, maar hij heeft toch een beetje die droevige toon; het wordt nooit écht zonnig.’
Dat Escher gefascineerd was door Debussy blijkt uit de vele geschriften, zoals
Debussy als actueel Verleden, die hij aan de vernieuwende aspecten van diens
composities wijdde. De meeste affiniteit voelde hij met ‘de nieuwe akoestische wereld
die ontsloten werd in diens muziek-geworden natuurcontemplatie’: het vermogen,
‘de vlagen van de wind, die voorbij waait en ons de geschiedenis van de wereld
verhaalt, reflecties in het water, tuinen in de regen, de ontelbare wisselvallige en
temporeel nooit voorspelbare ritmen van alles wat snel of traag beweegt, zweeft of
ruist in de natuur, haast zonder omweg te transponeren in muziek’.
In zijn jeugdjaren die Escher op Java doorbracht, vermengde zich de pianomuziek
van Debussy, die zijn vader voor hem speelde met het geluid van de gongs van het
gamalan-orkest. Deze invloeden werkten door in zijn muziek. Ook de natuurgeluiden
van de Indonesische tropennachten, zonder schemering maar met direct invallende
duisternis waarin de kreten van apen, vogels en grote cicaden klinken, hebben hun
sporen achtergelaten in zijn composities.
Sido, de dochter van Escher luisterde aandachtig naar het werk van haar vader:
‘Er gaat vaak zo'n stuwende kracht vanuit, terwijl de ingetogen intensiteit tegelijkertijd
bezwerend kan zijn, af en toe zelfs bedwelmend. De geluiden uit de natuur lijken er
bij hem vaak ongemerkt ingeslopen te zijn. Hij hield veel van de mediterrane klanken,
sommige stukken roepen associaties op met nachtuilen en vogelgeluiden of krekels
temidden van die verzengende Zuid Franse stilte van de namiddag en zo kan je ergens
fluit-padjes uit de Dordogne herkennen. Maar hij luisterde ook graag naar een
beiaard-concert in Hollandse steden. Soms gebruikt hij dat geluid van klokken. In
Arcana, de suite voor piano, hoor je zo'n carillon-effect in die hogere slotnoten’.
Zijn muziek heeft vaak een sterk begin en werkt toe naar een mooi slot, waar je
je tijdens het hele stuk als het ware op verheugt. Dan zit je op het puntje van je stoel,
omdat je dat slot zo prachtig voelt aankomen. Het wordt
Tirade. Jaargang 47

651
zo goed opgebouwd; het hoeft niet altijd een climax te zijn, soms klinkt het heel stil
en ijl.
Vlak voor zijn dood, vroeg Escher aan Nico Schuyt samen met hem zijn hele
oeuvre door te nemen om nog de laatste veranderingen aan te brengen. Hij wilde zijn
werk perfect achterlaten. In vijf sessies werden alle partituren tot in de kleinste
finesses verbeterd. ‘De eerste keer dat ik bij hem kwam, ontmoette ik een volkomen
vermagerde man die fysiek in een slechte toestand was; maar die ogen, die handen,
die handdruk, de kracht die er tegelijkertijd was, dat is onvoorstelbaar. Het greep me
aan: iemand die op het eind van zijn leven de moeite neemt om nog een nootje hier,
een boogje daar, een hele kleine nuancering van piano naar pianissimo aan te brengen.
De laatste keer dat ik bij hem kwam, zat hij in bed met de metronoom in zijn hand;
hij sloeg de maat en zat in zichzelf te zingen. Praktisch alle metronoomcijfers moesten
worden veranderd. Ik dacht, als iemand die op het punt staat het tijdelijke met het
eeuwige te verwisselen zich bezighoudt met de metronoom, het laatste vaste punt
misschien... dan moet plotseling de tijd, de eigen tijd, iedere seconde, iedere
mini-seconde wel van wezenlijk belang geworden zijn. Dat hij zich, toen hij nog met
de laatste draadjes aan het leven vastzat, zo intensief met zijn stukken bleef
bezighouden, was de proef op de som van zijn kunstenaarschap.’
Tirade. Jaargang 47

652
Jan Fontijn
De getekende. Ouderdom en schrijverschap
Vorig jaar is Adriaan Morriën overleden. Negentig jaar is hij geworden. Toen ik hem
zo'n veertig jaar geleden, dus omstreeks zijn vijftigste jaar, leerde kennen, spraken
we over alles en nog wat. Af en toe ook, zo herinner ik me, over ziekte, het ouder
worden en de dood. Zijn preoccupatie met ziekte had, zo begreep ik, te maken met
het feit dat hij ooit tuberculose had gehad en daarvoor had moeten kuren. Dat hij
lang en mager was, grijs haar en een slepende manier van spreken had, paste voor
mij wonderwel bij zijn neiging tot hypochondrie. Zijn bril met zwaar montuur
accentueerde de magerte van zijn gezicht. Op straat had hij vaak een zonnebril op,
ook als de zon niet scheen. Waarom dat zo was, weet ik niet. Had hij last van zijn
ogen of was het omdat hij dan gemakkelijker jonge vrouwen kon bekijken, die hij
op straat tegenkwam?
Erotiek nam een erg grote plaats in zijn leven in. Vaak sprak en dichtte hij erover,
zoals hij ook over ouderdom en dood dichtte. Ik heb altijd gedacht dat er voor hem
een samenhang was tussen zijn preoccupatie met erotiek en die met ziekte en dood.
Iets in de trant van: geniet er maar van, want voor dat je het weet ben je ziek of dood.
Misschien is hij wel zijn hele verdere leven bezig geweest om de voor de erotiek
verloren jaren in het sanatorium in te halen.
Adriaan Morriën leek op iemand die permanent het denkbeeld wilde weerleggen
dat een rijk erotisch leven creativiteit zou verminderen. Werden grote minnaars niet
oud en waren ze niet tot hun laatste zucht creatief, zoals de onvermoeibare Bertrand
Russell met 98 jaar, Shaw met 94, Victor Hugo en Goethe met 83, Gide met 82 en
Picasso 92 jaar bewezen? Adriaan Morrien, die temidden van die groten met zijn 90
jaar geen slecht figuur slaat, schreef tot op hoge leeftijd over de liefde. Wat dat laatste
betreft had hij niets van Edmond de Goncourt, die op oudere leeftijd klaagde dat hij
zich bij het schrijven niet kon concentreren, omdat hij nog gebeten werd door ‘het
spermabeest’ en geplaagd werd door erotische fantasieën waar die van Aretino bij
verbleekten.
Tirade. Jaargang 47

653
Het beeld dat ik van Adriaan bewaar, heeft iets tegenstrijdigs. Ik herinner me aan de
ene kant een man, die met veel enthousiasme over erotiek sprak en schreef, en aan
de andere kant iemand die met een zekere humor over de ouderdom sprak als een
proces van permanente aftakeling. Die humor had iets van de zwarte humor, waar
Harry Lammertink, de tekenaar en cartoonist Yrrah, befaamd om was. Niet voor
niets waren ze vrienden. Ik herinner me een dialoog tussen hen in café Scheltema,
waarin ze om beurten voorbeelden van die aftakeling gaven. Het resultaat was een
lugubere opsomming van ouderdomsgebreken: verschrompeling van de
geslachtsklieren met alle impotentie van dien, verlies van tanden, verkorting onderste
deel van het gezicht, neus dichter bij de kin, zakken onder de ogen, dunner worden
van de bovenlip, groter worden van het oorlelletje, achteruitgang van de nieren,
verziendheid, onregelmatige slaap, doffe ogen, vermindering van de borstomvang,
puntvorming van de borstkas, smaller worden van de schouders, reumatiek, bruine
vlekken op de handen en in het gezicht, breder worden van het bekken, slappere
spieren, sponsachtige en broze beenderen, aderverkalking, hoge bloeddruk, verlies
van de elasticiteit van de aderen enz. enz. Ik zat er als jong broekje bij en moet
gedacht hebben: al dat verschrikkelijke staat mij nog te wachten.
Voor schrijvers geldt de geruststellende boodschap: het gehele lichaam mag dan
vol gebreken zitten, een pen vasthouden gaat altijd nog wel. Schrijvers bij wie de
jaren gaan tellen hebben het over het algemeen zo kwaad niet. Wanneer je de lijst
van stokoude schrijvers in ogenschouw neemt, zou je denken: literatuur, goed voor
u. Vondel werd 91, Constantijn Huygens 90, Shaw 94, Hamsun 93, Tolstoj 82,
Voltaire 83, Gide 82, Ruskin 81, Thomas Hardy 87. Nog altijd zijn Hella Haasse en
Willem Brakman productief. Schreef Fontane zijn beste werk niet op hoge leeftijd?
Marcel Proust, geplaagd door hevige aanvallen van astma en duizeling, waarbij
hij steeds weer op de grond viel, schreef in de nacht voor zijn dood nog zinnen van
Albertine disparu, een satirische observatie over de dwaasheid van artsen.
Petrarca schreef in zijn prachtige, door Frans van Dooren vertaalde, brieven uit
de ouderdom: ‘Niets weegt minder dan de pen en niets verschaft meer plezier.’ Als
je de pen tussen de vingers geklemd houdt, schrijft de oude Petrarca aan zijn vriend
Boccaccio, geniet je, en als je haar hebt neergelegd, dan geniet je nog. Hij vindt de
beoefening van de letteren niet alleen het meest edele, maar ook het meest duurzame,
het meest plezierige, het meest blijvende, en iets wat in elke situatie van het leven
het gemakkelijkst
Tirade. Jaargang 47

654
binnen je bereik ligt en het minst afstotend werkt. Mits het hoofd maar helder blijft.
Het moet je niet gebeuren wat George Bataille op achtenvijftigjarige leeftijd
overkwam. Bij hem werd arteriosclerose van de hersenen geconstateerd. Hij had toen
nog zeven jaar te leven. Een lijdensweg natuurlijk. Hij leed aan hevige
geheugenstoornissen, wat ruimte en tijd betreft kon hij zich moeilijk oriënteren, soms
was hij geheel buiten bewustzijn. Het ergste vond hij zelf dat hij niet geheel over
zijn intellectuele vermogens kon beschikken. Zijn geest viel uit elkaar, zei hij zelf.
Schrijven ging hem moeilijk af. Vreselijk natuurlijk allemaal. Maar pasten die
momenten van gekte niet op een harmonische wijze bij de kern van zijn levensfilosofie
waarin niets op de wereld meer ‘adorable’ was dan wat nauwelijks te verdragen was?
Misschien nog treuriger is de ouderdom van Van Eeden. Bij de ooit zo energieke
schrijver manifesteerden zich nog voor zijn zestigste jaar allerlei
ouderdomsverschijnselen van fysieke en psychische aard. In mijn biografie over hem
schreef ik: ‘In korte tijd werd een vitale, levenslustige, vaak overmoedige man met
vele kwaliteiten gedegradeerd tot een hulpeloze stakker voor wie de werkelijkheid
een nachtmerrie was of een grijze mist.’ Hij kreeg angst om te reizen, was in paniek
bij gezondheidsklachten, leed aan geheugenverlies en was radeloos over de
achteruitgang van zijn handschrift en over het feit dat hij niet meer wist welke dag
het was of dat hij niet meer kon optellen. Vroegere eigenschappen en gebreken
manifesteerden zich in verhevigde vorm: schuldbesef, depressie, doodsangst en
godsdienstwaanzin. In heldere ogenblikken besefte hij als arts heel goed in welke
toestand hij verkeerde.
Het is niet moeilijk reeksen voorbeelden van schrijvers te noemen, wier ouderdom
veel weg heeft van een kruisweg. Simone de Beauvoir, die zelf heel wat te stellen
had met de psychische en fysieke aftakeling van de oude Sartre, geeft er in haar rijke
studie La vieillesse uit 1970 er een paar voorbeelden van. Zo schrijft de oude
Michelangelo: ‘Ik ben gebroken, uitgehold en geradbraakt door mijn vele werk; de
herberg waarheen ik op weg ben en waar ik aan zal schuiven om te eten en te leven,
is de dood... In een huiden zak vol botten en zenuwen houd ik een zoemende wesp
gevangen en in een buis drie ballen van pek. Mijn gezicht lijkt een spookbeeld. Ik
ben een voddenpop die men in dagen van droogte op het veld zet om de raven te
verjagen. In mijn ene oor loopt een spin, in het andere sjirpt een krekel heel de nacht.’
Tirade. Jaargang 47

655
Gottfried Benn, zelf arts, schreef vertwijfeld over het droevige lot van de oude mens
een cynisch gedicht ‘De dokter’, waarin onder andere de volgende regels staan:
Je spreekt van ziel - wat is die ziel van jullie?
Als 's nachts de oude vrouw haar bed volkakt
de oud man zijn slappe dijen volsmeert,
en jullie lepelt vreten in hun darmen,
dacht je, dat dan sterren van geluk
wegsmolten?
De meest dodelijke diagnose van de ouderdom die ik ken is die van Max Frisch in
zijn dagboek. Deze flitsende notities zijn meer een sociaal-psychologische dan een
medische diagnose. Het gaat hem vooral om het gedrag en de overwegingen en het
taalgebruik van de oudere (door hem ‘de getekende’ genoemd). Dat gedrag, dat vol
verdringing, leugens, grootspraak, angsten en komedie zit, begint al vroeg. Omstreeks
het veertigste jaar begint volgens Frisch het stadium van de voor-seniliteit, waarin
de voor-getekenden zich voor het eerst bewust worden dat ze oud zijn. Het is
verleidelijk Frisch steeds maar weer te citeren, omdat zijn observaties zo juist en
onthullend zijn. Zoals deze bijvoorbeeld: ‘Een tijdlang is het mogelijk zich een rad
voor ogen te draaien. Merken de anderen gaandeweg iemands aftakeling op, dan
laten ze dat de persoon in kwestie meestal niet blijken, integendeel: zij sporen op
alle mogelijke manieren tot zelfmisleiding aan (verjaardagstoespraken, verkiezing
tot erepresident enzovoort) ten dele uit medelijden, ten dele omdat omgaan met een
getekende gemakkelijker is zolang deze genoodzaakt is zijn vergrijzing te verhelen.
Komt hij op zekere dag niet meer om de bekentenis heen dat hij een oude man wordt
- wat hij al jaren is - dan zal hij ontdekken dat hij niemand met zijn bekentenis verrast;
het doet alleen maar pijnlijk aan.’ Een andere fraaie notitie van Frisch is deze: ‘De
getekende komt steeds vaker voor het aanbreken van de dag wakker - het uur dat de
terechtstellingen plaatsvinden - hij wordt wakker doordat hij totaal niet moe is. Hij
wordt een vroeg opstaander - waarvoor?’ En ik moest aan de oudere Morriën denken
bij de notitie: ‘De getekende ziet meer begerenswaardige vrouwen dan vroeger.
Daarbij wisselt hij meerdere malen per dag van object van zijn vervoering. Hij zit
niet meer vast aan een bepaald type. Neiging tot het pan-erotische (Vroeg tot laat
stadium). Het aantal vrouwen dat hem in vervoering brengt, is omgekeerd evenredig
aan zijn reële kansen.’
Tirade. Jaargang 47

656
Maar er is een positiever beeld over ouderdom te geven. Ja, het is mogelijk om in
navolging van Elias Canetti een ‘Lob des Alters’ te schrijven.
We moeten goed beseffen dat een ideale leeftijd niet bestaat. Een cultuur waarin
de jeugd geïdealiseerd wordt, zoals dat in nazi-Duitsland gebeurde, is even verfoeilijk
als de Chinese mandarijnencultuur waarin de ouderdom op een voetstuk staat.
De vraag is wat men in het leven het belangrijks te vindt. Wie mensenkennis en
levenservaring hoog aanslaat, zal vanzelf de ouderdom de voorkeur geven. Een
oudere heeft zichzelf en anderen in allerlei situaties kunnen testen en doet daar zijn
voordeel mee. Wat een uitdaging is de herinnering niet, opgebouwd uit reeksen
indrukken en ervaringen? Wat een rijkdom aan beelden, aan nuances!
Pas in de ouderdom is het mogelijk, aldus Canetti, om de morele wetten en geboden,
die met de moedermelk ingedronken zijn, te verifiëren of te falsifiëren. Wat is een
mens waard, die dat proces niet of maar ten dele doorlopen heeft?
Een van de grootste voordelen van de ouderdom vind ik dat nuttige kennis
onbelangrijker wordt. Er is alleen nieuwsgierigheid. Die instelling heeft iets, vind
ik, van het avontuurlijke en vrijblijvende van het fundamentele onderzoek van de
theorie der natuur- en wiskunde. Juist omdat toepasbaarheid niet telt, is er een grote
vrijheid en is alles mogelijk. De dingen betekenen alleen nog maar zichzelf. Aan de
woorden, die men gebruikt om over de werkelijkheid te spreken, worden de hoogste
eisen gesteld. Verbloeming, retoriek en verfraaiing worden ontmaskerd. Een weldadige
soberheid overheerst. Er is, zoals in het proza van Alberts en de poëzie van Kouwenaar
veel wit in de tekst, omdat er het besef is dat bepaalde dingen niet te verwoorden
zijn en alleen gesuggereerd kunnen worden.
Canetti beweert terecht dat voor de oudere de kostbaarheid van het leven toeneemt.
Niet zozeer omdat de jaren die resten geringer in aantal worden, maar omdat men
door ervaringen in ziekte geleerd heeft wat het betekent om te leven.
Heeft de wijze waarop we over leeftijd, met name over ouderdom denken directe
gevolgen voor onze opvattingen over literatuur?
Nu ik nadenk over de relatie tussen schrijverschap en leeftijd, moet ik tot mijn
verrassing toegeven dat mijn beeld en oordeel over favoriete schrijvers vaak
onlosmakelijk vast zit aan een bepaalde leeftijd. Hoe die beeldvorming tot stand
komt, is niet altijd zo gemakkelijk aan te geven. Het heeft iets te
Tirade. Jaargang 47

657
maken met de sfeer en toon van wat in mijn ogen het belangrijkste werk van de auteur
is. Verder met de levensenergie of levenswijsheid, die zij al of niet uitstralen. Zo is
Herman Gorter voor mij altijd een jonge man van vijfentwintig jaar, de leeftijd dat
hij Mei en Verzen schreef, ook al publiceerde hij daarna Pan en andere werken. De
nostalgische Nescio is voor mij een oude man, zoals ook Victor Hugo, Paul Léautaud,
Thomas Mann, Alberts en Flaubert dat altijd voor mij zullen zijn. Veertigers zijn
voor mij Multatuli, Sartre, Hermans en Vestdijk. Twintigers zijn en blijven voor mij
Campert en Lucebert, ook al is Campert als oude man tot op de dag van vandaag
actiever dan ooit.
Er zit iets onrechtvaardigs in om schrijvers op een bepaalde leeftijd vast te pinnen
en net te doen alsof ze buiten die leeftijd geen werk hebben geschreven. Alleen
Rimbaud, Perk, Apollinaire, Marsman, Van Ostaijen, Poesjkin en Lodeizen blijven
terecht eeuwig jong. Ze zijn immers op jonge tijd leeftijd overleden.
Gottfried Benn, een van de weinige auteurs die zich in een essay rekenschap heeft
gegeven over de relatie tussen ouderdom en schrijverschap, hield in 1954 op
achtenzestigjarige leeftijd, twee jaar voor zijn dood, voor de Süddeutschen Rundfunk
een lezing over ‘Altern als Problem für Künstler’. Daarin stelt hij de verhouding
tussen laat en vroeg werk van een auteur aan de orde. Hoe dikwijls wordt dat in de
literaire kritiek niet tegen elkaar uitgespeeld. Wanneer een auteur tot hoge leeftijd
blijk geeft van een jeugdig elan, dan kan hij in de kritiek te horen krijgen: mijn God,
kan die man niet eindelijk wat rustiger worden, en rijp en mild... Wanneer hij op
oudere leeftijd mild en wijs geworden is, dan kan hij het verwijt horen: die wordt
wel oud nu, in zijn jeugd was hij wel interessant, toen hij nog vol Sturm und Drang
zat. Hoe dikwijls heb ik niet gehoord en gelezen dat de oudere Hermans en Reve het
niet haalden bij de jongere Hermans en Reve. De donkere kamer van Damokles en
De avonden zijn altijd maar weer toetssteen voor hun andere publicaties.
Of we het willen of niet: bij onze literaire oordelen speelt onze visie op leeftijd
expliciet of impliciet een rol van betekenis. En die visie is in alle opzichten tijd- en
cultuurgebonden. Natuurlijk ontstaat in een maatschappij als de onze, waarin het
aantal bejaarden met de dag stijgt en waarin regelmatig gediscussieerd wordt over
de golf van vergrijzing en de sociale en financiële gevolgen daarvan een negatieve
attitude ten opzichte van leeftijd en daarmee van de ouderdom. Het is natuurlijk geen
toeval dat gelijk met het huidige debat over de vergrijzing er ook een debat plaatsvindt
over de eutha-
Tirade. Jaargang 47

658
nasie en de pil van Drion (opgeruimd staat netjes) en dat er in de kranten een verwarde
polemiek is over generaties en over alles wat hen scheidt.
Wat een contrast tussen deze sterk utilitaire en economische houding ten opzichte
van de ouderdom, en die van Plato. In diens opvatting is de mens pas vanaf
vijftigjarige leeftijd in staat de waarheid te bevatten en geschikt om de staat te regeren.
De achteruitgang van het lichaam tast de ziel niet aan. Integendeel, het geestesleven
wordt in de ouderdom vrijer. Plato komt tot de conclusie: ‘De oudsten moeten bevelen,
de jongeren gehoorzamen.’
Simone de Beauvoir toont in La vieillesse hoe de houding van schrijvers ten
opzichte van de ouderdom in de loop de eeuwen voortdurend pendelt tussen die
verheerlijking en die verguizing van de ouderdom. Van een uniform beeld in de
literatuur is geen sprake. Maar haar eigen opvatting over de oudere schrijver is zonder
meer negatief. Hoge leeftijd is, uitzonderingen daargelaten, volgens haar niet
bevorderlijk voor literaire schepping. Ze citeert ter adstructie haar mening de woorden
van Berenson: ‘Wat je na je zestigste schrijft is niet veel beter dan thee van telkens
dezelfde blaren.’ Haar beeld over de oudere schrijver is wellicht bepaald werd door
haar vriend Sartre, die suf en verdoofd door alle medicamenten en drugs een totaal
uitgebluste indruk maakte en steeds meer een herhaling van zichzelf was.
Haar negatieve oordeel over de oudere schrijver hangt nauw samen met haar
opvatting van wat schrijven voor haar in essentie is: voorkeur voor het imaginaire
en tevens wil tot mededelen. Wie de bestaande wereld wil vervangen door een
verzonnen wereld, aldus Beauvoir, moet de bestaande wereld agressief terugwijzen.
Wie wil mededelen en communiceren, interesseert zich voor die bestaande wereld.
Schrijven impliceert dus een spanning tussen afwijzing van de wereld en een zekere
toenadering tot de mensen. Deze precaire positie vereist, aldus Beauvoir, passie en
kracht van de schrijver, en die passie en kracht mist juist de oudere mens. Er is gevaar
voor herhaling bij een oudere schrijver en gebrek aan echte inspiratie. De bron waaruit
vroeger geput werd is volgens haar opgedroogd.
Er is heel wat af te dingen op Beauvoirs opvattingen over het schrijverschap. Ik
denk dat de maatschappelijke positie en de psychische instelling van de oudere
schrijver hem juist bij uitstek geschikt maakt om de bestaande wereld agressief terug
te wijzen. Ouderdom verschaft de schrijver een grote vrijheid, veel groter dan hij
ooit in zijn leven gehad heeft. Knellende banden van maatschappelijke plichten kan
hij verbreken. De noodzaak om zich een positie in de literaire wereld te verwerven,
zoals dat voor jongere schrijvers geldt, heeft hij niet meer. Het is nu alles of niets.
Veel tijd om te schrijven en
Tirade. Jaargang 47

659
het creatieve proces te vertragen rest hem niet meer. Het lot dat hem wacht, binnen
tien of twintig jaar dood te zijn, geeft aan het schrijverschap iets dramatisch, zoals
de laatste brief van een ter dood veroordeelde dat is. In de laatste fase verandert zijn
blik op de wereld. Hij wil alles nauwkeurig zien, alle details wil hij registreren. Angst
of schaamte om alles op te schrijven, ook wat in de ogen van de wereld verwerpelijk
is, heeft hij niet. Hij heeft als oudere iets van een bohémien, die lak heeft aan
conventies en de publieke opinie. Vanuit de marge kan hij de maatschappij met zijn
schrijven bestoken. Als een King Lear legt hij alle schroom af. Beter dan welke
jongere schrijver weet hij dat de dood de waarheid van het leven is. Dat besef van
begrenzing doet hem het leven anders zien, illusies worden ontmaskerd en andere
perspectieven doemen op. Het leven zoals hij dat geleefd heeft rolt aan zijn geestesoog
voorbij. Vooral de kinderjaren, een goudmijn voor de schrijver, komen terug bij het
oud worden. Hij doorziet met zijn levenservaring beter dan ooit welk spel met hem
als kind gespeeld werd. Allerlei herinneringen, de goede en de slechte, komen weer
boven.
Als oudere schrijver herken ik mijzelf in het spelende, argeloze kind dat ik was
en ik wil dat levensgevoel in mijn schrijven weer oproepen, zo authentiek mogelijk.
Niet bewerkt, verbogen en verborgen door middel van fictie, maar recht voor zijn
raap, in autobiografische vorm. Het is opmerkelijk hoezeer oudere schrijvers als
Valéry, Léautaud en Tolstoj, weerstand krijgen tegen verzinsels, de roman als genre
afwijzen en de voorkeur geven aan essay en poëzie, zoals oudere lezers vaak geen
romans meer kunnen lezen en de voorkeur geven aan biografieën, autobiografieën
en dagboeken.
Simone de Beauvoir stelt het voor als een zwakte van de oudere mens. François
Mauriac meent dat de oudere schrijver niet meer in staat is zijn romanfiguren
spelruimte te geven: zij zitten gevangen in het versteende en onwrikbare blok van
zijn verleden en van de dood, die naderend steeds aanwezig is. We leven niet meer
naar de toekomst, schrijft Beauvoir, en daarom kunnen we ook romanfiguren geen
toekomst meer geven.
Ik denk dat er iets anders aan de hand is. Je toevlucht nemen tot fictie, met veel
fantasie en omhaal van woorden een verhaal verzinnen, is niet bij uitstek een vorm
van kracht. Het is dikwijls een gemakkelijke manier om iets te maken wat het publiek
graag leest, en aan jezelf te ontsnappen.
De oudere schrijver (en lezer), oog in oog met de dood, ontdekt de verpletterende
waarheid van zijn leven. Hij wil na alle zijwegen, die hij in de loop van zijn
schrijverscarrière heeft ingeslagen, na alle dromen die hij gedroomd heeft, eindelijk
rechtstreeks getuigen van die waarheid. De fictie is
Tirade. Jaargang 47

660
daarvoor te omslachtig. Hoewel hij de waarheid al zo lang geweten heeft, beseft hij
eindelijk dat zijn schrijven gebaseerd moet zijn op en gevoed moet zijn door zijn
eigen leven en zijn eigen levensgevoel. Eindelijk beseft hij eerst goed dat het menselijk
bestaan eindig is en dat de enige troost van de literatuur is van die eindigheid te
getuigen. ‘Arm schrijvertje!’ schrijft Krol in Over het huiselijk geluk en andere
gedachten. ‘Hij is vele jaren te laat.’ Hij had al op de eerste dag dat hij de pen voerde
zich al moeten voorstellen.
Wat de oudere schrijver voelt is schitterend door Hans Arp verwoord in het door
Lucebert vertaalde gedicht ‘De grijze tijd’.
Ik voel, hoe de grijze tijd door mij vloeit.
Hij holt mij uit.
Hij bleekt mijn dromen.
Heel lang al doorspoelt hij mij.
Ik lig aan het strand van een leeggelopen zee,
aan de rand van een immense schelp.
Alles om mij brokkelt, schilfert,
druipt af naar de diepte.
Langzaam valt de ruimte in duigen.
Ik lig aan het strand van een leeggelopen zee,
aan de rand van een immense schelp.
Een maan blinkt daarin.
Een groot oog,
een grote parel,
een grote traan blinkt daarin.
Ik voel, hoe de grijze tijd door mij vloeit.
Al heel lang doorspoelt hij mij.
Hij holt mij uit.
Hij bleekt mijn dromen.
Ik ril en beef.
Ik brokkel af.
Als verlaten vale bouwsels staan mijn
dromen aan het strand
van een leeggelopen zee,
aan de rand van een immense schelp.
De manen, ogen, paarlen, tranen vallen in duigen.
Ik voel, hoe de grijze tijd door mij vloeit.
Ik droom al zo lang.
Verdroom mij grijs in grijze diepten.
Tirade. Jaargang 47

661
‘Al heel lang doorspoelt hij mij’, schrijft Arp. Vloeit de grijze tijd niet in ons, zodra
we beginnen te leven? De ware schrijver wordt oud geboren, hij is altijd een
getekende.
Tirade. Jaargang 47

Medewerkers aan dit nummer
662
Anneke Brassinga vertaalt, dicht, schrijft essays. In het voorjaar van 2002 ontving
zij de VSB-poëzieprijs voor haar bundel Verschiet; kort daarop verscheen haar
essaybundel Het zere been.
Jan Fontijn is auteur van de tweedelige biografie van Frederik van Eeden, Tweespalt
(1990) en Trots verbrijzeld (1996) en van verschillende essaybundels over kunst en
literatuur. Dit voorjaar verschijnt zijn romandebuut Biefstuk en benzine.
Harrie Geelen schrijft, tekent, maakt filmscenario's en regisseert. Hij illustreert
kinderboeken - vaak van Imme Dros - en schrijft en tekent de prentenboeken over
Jan, zoals Het boek van Jan.
Wim Hofman is schrijver en schilder. Hij publiceerde kinderboeken (het laatste:
Zwart als inkt is het verhaal van Sneeuwwitje en de zeven dwergen) en vertaalde
poëzie van Jacques Prévert. In september 2001 ontving hij voor zijn werk de Zeeuwse
prijs voor Kunsten en Wetenschappen.
Hester Knibbe publiceerde onder andere de bundels Verstoorde grond, Anti-dood
en, haar laatste, Een dunne duurzaamheid. In 2001 ontving zij de Anna Blamanprijs
voor haar hele oeuvre.
Gerard Rasch is vertaler uit het Deens, Pools en Russisch. Hij vertaalde onder andere
Wislawa Szymborska, Zbiegnew Herbert, Czeslaw Milosz, Michael Ib en Joeri
Dombrowski.
Johanneke van Slooten is auteur en musicus en studeerde filosofie. Zij publiceert
regelmatig over muziek, onder andere in Luister, Raster en Tirade.
Peggy Verzett is beeldend kunstenaar (olieverfschilderen en tekenen) en werkt in
het onderwijs. ‘De prior’ is haar poëziedebuut.
Tirade. Jaargang 47

[Juni 2003 - jaargang 47 - nummer 399]
Kees Verheul
De stem van het onheil
3 oktober 1940
...De sirenes loeiden, uit de radio klonk geschreeuw - het begin van
luchtalarm.
‘De stem van het onheil,’ zei Anna Andrejevna.
Lidia Tsjoekovskaja, Dagboeknotities over Anna Achmatova.
2
Het gebouw waarmee onze straat begon was rechthoekig als een fabriek. Een blok
baksteen, lichtgeel, dat aan alle kanten blind leek doordat de nauwe ramen, op de
benedenverdieping met tralies ervoor, binnen hun granieten omlijsting niets toonden
behalve gordijnen en de eikenhouten toegangsdeur ook overdag onbeweeglijk dichtzat,
een barrière boven in het metershoge trapportaal, eveneens van graniet. Vóór mijn
zesde lag het te ver van ons huis om er te mogen spelen. De indrukken van de steile
gevel als decor bij het hinkelen met mijn buurtvriendjes dateren pas van de lagere
school. Derde klas. De klas met de juffrouw die iedere middag voorlas uit De Vier
Heemskinderen. In het speelkwartier verhalen van jongens over een film, een boek.
Ivanhoe (wat klonk als I. van Hoe). Fulco de minstreel. Stond ik na de les op het
trottoir mijn beurt af te wachten om te springen, de linkervoet losjes in de lucht, naar
vak één van de krijtfiguur op de tegels, dan zag ik naast mij een kasteel. Een behuizing
voor mannen die kleren van staal droegen en de Macht hadden maar zich nooit lieten
zien. Geen burcht, nee een fort.
Het weerbarstige effect werd versterkt door het bord naast de ingang. De eerste
regel in hoofdletters besloot met ‘accijnzen’. Hoe ik mijn oogleden ook dichtkneep
(mijn bril om van ver te lezen kreeg ik pas in de vijfde klas), accijnzen bleef tot ik
op het gymnasium kwam en mijn buurtspelletjes vergat een onbegrijpelijk woord.
Bijna hetzelfde als ‘azijn’. Iets met een zure smaak dus, maar het moest ook compact
zijn als de vette c's die ik getweeën zag honen: stom kind, probeer ons eens uit te
spreken! Boven aan het bord stond een wapen. De Nederlandse Leeuw.
‘Oe-woj, wie gaat 'r mee naar 't blastinketoor?’ riep een van ons vroeg of
Tirade. Jaargang 47

3
laat wanneer onze straat grauw begon te worden van de fietsers en voetgangers op
weg naar het avondeten thuis. Bij het belastingkantoor was het trottoir niet alleen
breder, het bleef meestal ook leeg doordat veel volwassenen instinctief de overkant
gebruikten, zelfs als ze hiervoor eerst de rijweg moesten oversteken en dan tien meter
verder opnieuw.
Kende ik het woord belasting? Begreep ik al iets van de vijandige sfeer eromheen?
Terugdenkend hoor ik alleen ‘blastinketoor’, het geheel. Massief als wat het aanduidt;
dat ene hoge gebouw op de grens tussen het centrum en het stillere gebied van
woonhuizen met af en toe een winkeltje of een werkplaats ertussen... ‘Tblastinketoor’
ís dit gebouw. Een niet minder vanzelfsprekend begrip dan de naam van onze buren.
Brak het woord toch doormidden dan herkende ik ‘- kantoor’. Het fort op de hoek
van onze straat stond niet langer eenzaam in de ruimte. Een draad die je haast kon
zien fonkelen boven de daken van Hengelo verbond het met andere plekken. Links
in de verte het postkantoor. Drie minuten daarvandaan het station en, op de spoordijk,
mijn vaders kantoor. Gebouwen waar ‘employés’ van halfnegen tot halfzes achter
een loket of schrijfbureau zaten. Waar je je als kind had koest te houden. Waar
volwassenen een onecht gezicht trokken uit eerbied voor iets dat ze allemaal kenden
maar liever niet noemden tegen elkaar - hoogstens gedempt, via een plaatsnaam:
‘hm, mag niet van Utrecht’, ‘onmiddellijk melden aan Den Haag’. Kortom, kantoren
waren eigenlijk scholen. De leiding woonde in het Westen en lukraak aangewezen
grotemensen uit onze plaats maakten onder lokaal toezicht strafwerk. Het bijzondere
aan óns kantoor was alleen die geslotenheid als van een vesting. Kennelijk werd hier
de strengste straf uitgedeeld.
Tegen het eind van de eeuw is het gebouw gesloopt. Cees en ik bezoeken nog
regelmatig ons beider geboorteplaats in verband met zijn familiegraven op het kerkhof
aan de grote weg naar Duitsland. Nemen we vanaf het station een taxi dan gaat de
vaste route langs het begin van ‘mijn’ straat. Ongeveer tien jaar geleden buiten de
auto plotseling te veel daglicht. Daar waar het belastingkantoor hoort te staan eindigt
het trottoir met een omheining. Planken en daarboven een leegte, zo schel dat mijn
ogen knipperen. Cees en ik schieten allebei in de lach. ‘Aha, de Hengelose manie.
Ze hebben gemerkt dat er nog iets redelijk stijlvols overeind stond. Afbreken!’
Nog een paar maal hadden we onderweg naar de begraafplaats dat nieuwe bijna
tot de bodem open uitzicht en kreeg ik weer een gevoel van: eindelijk. Half schrik,
half opluchting. Het beeld dat mijn hele buurt in 1944-'45 had verwacht met de
gedachte ‘vannacht, anders morgen wel’ was blijven dralen.
Tirade. Jaargang 47

4
Na de bevrijding ondergedoken in schuurtjes en kasten die je vanaf de straat niet kon
zien. De wederopbouw. De koude oorlog voorbij. En ja hoor, daar had je het alsnog!
(Achter alle gevels gegrinnik.)
Ten slotte was het effect van een vijftig jaar in zijn vaart vertraagde bominslag
weg. Geen leegte meer in plaats van ons stoere kantoor maar nu een ansichtkaart.
Waarvandaan? Te oordelen naar de ronde vormen van het flatgebouw, de zomerse
tinten en al die balkonnetjes vol schaduw, ergens bij de Middellandse Zee. Spanje,
Marokko...
Behoedzaam daalden zij de trap af, die naar de onderaardsche gewelven
voerde.
Eene kille, benauwde lucht kwam hun tegemoet.
C. Joh. Kieviet, Fulco de minstreel
Achteraf is het belangrijkste aan het voormalige belastingkantoor een detail van de
zijgevel die ik nog niet heb vermeld, omdat mijn buurtkameraadjes en ik daar nooit
speelden. Vanaf mijn tiende koos ik iedere woensdag op weg naar vioolles aan het
begin van de straat een nieuwe richting. Niet rechtdoor, zoals je deed om in het
centrum te komen, maar afslaand naar een buurt die eind jaren dertig leek te zijn
ingedommeld. Oude bomen. Rijen middenstandshuizen afgewisseld door moestuinen.
Verderop villaatjes in Engelse stijl. Alles vooroorlogs keurig. Nergens een kapotte
muur of Verboden Toegang. Sloeg ik de hoek om dan veranderde het belastingkantoor
met z'n duistere naam opeens in een gebouw vol hinderlijke betekenis. Geen
aanleiding meer tot vrijuit fantaseren over algemeenheden zoals bij de façade langs
onze straat, maar een vingerwijzing aan mij persoonlijk. Eenduidig en kort: Hier is
het! (Hier was het, had ik willen schrijven maar de herinnering die de gevel achter
de hoek symboliseerde had/heeft niets van de nuance ‘ik zal je geen kwaad doen’,
eigen aan de verleden tijd.)
De muur was hier bijna helemaal blind en van onder tot boven glad. Zelfs de
eikenhouten deur in het midden, net hoog en breed genoeg om één mens tegelijk
door te laten, brak het oppervlak alleen door zijn materiaal en door het ronde raampje
op ooghoogte (voor volwassenen). Zijn ligging direct aan de straat gaf dit deurtje
iets tweeslachtigs. Net of het zich schaamde dat het niet goed wist wat het moest
uitdrukken. Zijn eenvoud leek een invitatie om gezellig binnen te stappen. Maar
tegelijk schiep het ontbreken van een deurknop en het formaat van het raampje, zeg
maar kijkgat, de suggestie: halt!
Tirade. Jaargang 47

5
Was dit een fietsenstalling? Op geen van de zoveelhonderd middagen tot mijn
zeventiende dat ik er met mijn vioolkist aan het stuur langsreed, heb ik via het
zijpoortje een levend wezen in het kantoor zien verdwijnen of naar buiten komen.
Heb ik het goed onthouden dan stond de deur één keer in het zonlicht onbeweeglijk
open naar de uitgestorven straat.
Op de heen- en terugweg maakte ik bij dit deel van de route altijd haast en
probeerde strak vooruit te kijken. De betekenis van de plek die in mijn ooghoek om
aandacht zeurde hoefde ik niet te raden. Direct achter de nadrukkelijk dichte deur
begon een trapje, flauw verlicht door een lamp in het kale plafond dat even steil als
het betonnen trapje wegschoot naar de diepte. Erheen lopen? Luisteren naar dat ‘psst,
ik zal je wat laten zien’ en op mijn tenen gaan staan voor het kijkgat? Dank u. Geen
belangstelling.
Ik hield mijn hoofd stijf om de lokroep zonder een blik opzij te passeren. Wat er
beneden wachtte, meteen rechts bij de onderste tree, dat wist ik sinds mijn derde.
Maar ik zou wel gek zijn om het hok nog eens binnen te gaan. Vrijwillig!
Het enige dat ik even toeliet terwijl ik me concentreerde op het afweren van mijn
herinnering was het bijpassende woord. Zo'n amalgaam uit de wereld van toen, net
als blastinketoor. De schuilkelder.
Kleurloos kunstlicht in een lage vierkante ruimte. Het is er koud hoewel de lucht
klam aanvoelt als op een augustusdag door het ademen van de tegen elkaar gedrongen
mensen. Ze zitten schouder aan schouder langs de muur op banken. Sommigen staan,
recht overeind tegen de knieën van de anderen of in de doorgang naar het trapje.
Bijna iedereen zwijgt. Ik zit op schoot bij mijn moeder en tuur over de rand van de
deken waarin zij me heeft gewikkeld omhoog, naar voren, naar links, naar rechts.
Dichtbij in mijn blikveld schemeren mijn moeders hand en de beige met roze patronen
van de benauwende deken die ze houdt ingestopt tot net onder mijn mond. Verderop
gestalten. Zware grotemensenjassen met een sjaal in de halsopening. Hier en daar
een wollen hoofddoek, vastgeknoopt onder de kin of rondom het haar. Maar wat me
meer dan de kleding bezighoudt zijn de gezichten. Ken ik ze? Soms lijkt het
buurvrouw of buurman die en die. Maar nee, de uitdrukking klopt niet. In zichzelf
gekeerd. Een vreemde die moe terugstaart naar het rusteloze kind.
Later, in mijn middelbare schooltijd, haalde mijn moeder bij het natafelen van ons
tweeën wanneer mijn vader en broer 's middags weer snel waren opgestaan en uit
huis verdwenen, soms herinneringen op aan de kelder onder het belastingkantoor.
Vooral een tafereeltje dat draaide om mij. ‘En maar
Tirade. Jaargang 47

6
kletsen! Het hoogste woord terwijl verder iedereen somber zat weggedoken in z'n
hoekje. Sommigen werden zelfs kwaad. Maar de meesten lachten toch, of ze wilden
of niet. Net of jij toen al dacht: narigheid? nou dan zorg ik wel dat jullie er de moed
in houden.’
Een mooi verhaaltje, ja ja. Alleen al door de gloed van ouderlijke gegeneerdheid
maar vooral dito trots, waarmee mijn moeder het vertelde. Maar was het geen
verzinsel? Ging ik af op mezelf dan had de peuter om wie zij na tien, twaalf jaar
hoofdschuddend gniffelde nooit bestaan. Het schuilkelderikje diep in mij, nog steeds
om zich heen glurend naar ik weet niet precies wie, één met die praatjesmaker?
Terwijl mijn moeder doorvertelde verdween mijn aandacht in teleurstelling. Het leek
wel of ze door haar bewondering voor het zelfs bij bommengevaar monter gebleven
kind, mijn bestaan van toen en nu negeerde. Opzettelijk?
Ik geeuwde, blikte over mijn schouder naar de klok en zei dat ik nog huiswerk
moest maken.
Inmiddels ben ik geen tiener meer en hebben lectuur en ervaring mij het nodige
bijgebracht over geheugens. Wat de één zich pertinent zus herinnert, was voor de
ander honderd procent omgekeerd en mogelijk hebben ze allebei (volgens pessimisten
geen van beiden) gelijk. Kortom, mijn moeder zal mij heus wel de waarheid hebben
verteld. - Haar waarheid. - De halve waarheid, als ik er mijn eigen schuilkelderscène
bij tel. Toch kan ik mijn fantasie met de beste bedoeling inspannen zoveel ik wil,
het lukt me niet om míjn beeld van de overvolle kantoorkelder te completeren met
haar beeld van mij als parmantig middelpunt. Ondenkbaar dat ik er iets anders heb
gedaan dan ademhalen en kijken - mijn ogen geconcentreerd op één plek, de hoek
erachter, snel terug, nog eens daarheen... Angst, nee. In plaats van welke emotie ook,
de exclusieve oplettendheid waarin angst zich omzet. Wat bestaat behalve mijn
moeder dichtbij zijn alleen de andere gezichten.
(Bij het verkennen, zojuist, van deze kennelijk nogal zere plek in mijn geheugen
werd ik verrast door een samenhang. Moskou en Leningrad, jaren zestig. Zelfs onlangs
nog in Sint-Petersburg en, sterker, in het eveneens van naam veranderde maar
onmiskenbaar sovjetstad gebleven Jekaterinburg-voorheen-Swerdlowsk. Een bus,
tram of metro op een druk moment. Om mij heen de massa. Gedrang van ellebogen
en vierkante schouders. Schoenen die steun vinden op mijn schoenen. Zweetgeur,
slechte adem, winden. En dan opeens binnen in mij, van de kruin tot de hielen, het
geluksgevoel waar ik geen naam voor weet. Alleen aanduidingen zonder logica: dit,
het,
Tirade. Jaargang 47

7
ja... Zojuist vroeg ik mij dus af wie die volwassenen toch waren geweest, zittend en
staand tegenover mij in de nauwe ruimte van 1944. Buren, onherkenbaar door het
schaarse kelderlicht? Wildvreemden die toevallig aan iemand uit onze straat deden
denken? - Maar natúúrlijk! De donkere jassen. De petten en hoofddoeken. De leegte
in ieders ogen. LINIA 10 PARK IM. MAJAKOVSKOGO wil zeggen ‘thuis’.)
Hoe vaak we in het belastingkantoor voor overvliegende bommenwerpers hebben
geschuild? Mijn herinnering gaat niet verder dan dat ene beeld plus mijn moeders
verhalen in mijn puberteit. Vaak hadden ze als boodschap, hoe tegengesteld mijn
vader en zij in de oorlog hadden gereageerd op onraad. Tegengesteld tot aan de rand
van onenigheid, zelfs ruzie. Vanaf de eerste Engelse bom die tijdens de bezetting
neerkwam op Hengelo, meteen al in juni 1940, was mijn vader bang geweest. ‘Door
en door bang. Ik vond 't raar, ik had nooit geweten dat iemand zo bang kon zijn. -
Toen kon ik het niet snappen maar z'n depressies, ja hoor die zijn begonnen met de
bombardementen.’
Ik geloofde mijn moeder, waarom niet? Maar me mijn vader voor te stellen in het
soort toestand dat zij beschreef, kostte me moeite. Misschien lukte het hem zijn
vlagen van paniek te onderdrukken tegenover z'n zoontjes, misschien was ik er als
kleuter blind voor of hield ik mij zo. Op twee, drie uitzonderingen na herinner ik me
bij scènes van acuut gevaar alleen mijn moeder en mijn broer.
Bijvoorbeeld die keer laat op een ochtend, toen zij in de keuken bezig was met
eten koken en wij tweeën speelden op het betegelde terrasje achter ons huis.
Luchtalarm. Met af en toe een blik naar het wijd open keukenraam en in het duister
daarachter het vlekkerig roze met wit (schort over de zomerjurk) van haar schim,
speelden Wim en ik verder. Geen reden tot reageren op het gejank van omhoog
zolang er niets veranderde aan haar bedrijvigheid vlakbij ons.
Na zoveel minuten braken de golftonen die zwaarder en zwaarder hadden geklonken
tot ze ons huis en het terras leken te omsluiten met een trillende kap van metaal,
plotseling af. Stilte. De lucht weer open, de stad eigenaardig levenloos. Geen geluid
bij onze buren. Aan de straatkant niet één verre fietsbel of een rammelende kar. Na
het opdringerig alarm (grotemensendrukte die mijn broer en ik terecht hadden
veronachtzaamd) was het gevolg ervan een innerlijke stem die halt! zei. ‘Luister,
jongens. Even nadenken. Waarom iedereen behalve jullie weg is? Helemaal niet zo
moeilijk. Eerst loeit de sirene... dan... Jui-uist... Maar jullie niet, gek hè?’
Tirade. Jaargang 47

8
Bewegingloos staren Wim en ik naar de raamopening. Een egaal donkere diepte.
‘Hierkomen! Toe nou.’ Mijn moeders stem in de verte klinkt boos. Maar als haar
gezicht tevoorschijn schiet staat het bijna lacherig. Rode wangen, een blik die
commanderend langs ons flitst, dan meteen druk in gedachten terugdwaalt naar de
keuken. Binnen zien we haar onderweg van het fornuis naar het aanrecht, tussen haar
handen een pan die ze ver voor zich houdt, haar hoofd scheef om de damp te
ontwijken. Op de plek bij het raam waar ze hem neerzet staat al een andere pan met
zo'n wolkje erboven.
Mijn broer en ik wachten naast elkaar bij de deuropening. Mijn moeders heen en
weer gedraaf. Ze wenkt. Maar nee. Met een frons laat ze de deurkruk van de
‘kelderkast’ - niet meer dan een hok drie traptreden beneden het niveau van de keuken
- weer los. Ze tuurt links van ons, rechts. Even krijgt haar gezicht een komische
grimas van ik-weet-'t-ook-niet-meer. Dan ontspant het zich. ‘Hier maar. Hup!’
We hurken nog maar net onder de tafel als de zwerm bommenwerpers nadert. De
onderkant van het houten blad lijkt een dak, zo laag dat we ons alle drie moeten
bukken. Mijn moeder uiteraard het meest. Haar hoofd hangt vrijwel ondersteboven
terwijl ze luistert en Wim en mij, aan weerskanten tegen haar aangedrukt, vasthoudt
bij een hand. Dankzij haar blos en haar blik lijkt het een spelletje. Of we samen in
een bos op vakantie zijn. Hier de knusheid van 't drie-bij-mekaar in een schemerige
hut. Daarbuiten de drift van een reus die lukraak kwaad wil en groeit van ergernis,
steeds breder, steeds luider, tot de lucht achter het keukenraam betrekt en zelfs de
granieten vloer gaat trillen - maar die ons groepje (sjsjt! lachen inhouden) lekker niet
kan zien.
Het geraas neemt toe. Wanneer de lagen vliegtuigen boven het huis zo compact
zijn en zo breed dat ieder voorwerp bij ons beneden, zelfs de tafel met zijn vier poten,
verandert in puur lawaai en woede, kijk ik naast mij omhoog. Wat denkt mijn moeder?
Rondom haar druk bewegende mond zie ik in het halfdonker een wirwar van
expressies, nu eens op mij gericht dan opzij naar mijn broer. Door de houding van
haar gezicht snap ik niet wat zij bedoelt. Misschien staan haar ogen zo wijd uit
opgetogenheid over het succes van ons spel: onvindbaar zijn voor hem die daar in
het bos, nee bij het aanrecht, pas op nu zit-ie vlak achter ons, tekeer gaat.
Maar als mijn moeder leuk wil griezelen, waarom trekt zij ons dan niet royaal naar
zich toe - Wim en mij elk in een holletje tussen haar arm en haar zij? In plaats hiervan
maakt ze zich klein tussen ons. Wanneer een van de machines extra laag voorbijschiet
en het lijkt of er een kolossale zaag snijdt
Tirade. Jaargang 47

9
door het keukenplafond, knijpt ze haar ogen dicht. Haar glimlach blijft, maar glansloos
en de druk van haar hand om de mijne doet pijn.
Nu ik de scène zo uitvoerig opschrijf lijkt het merkwaardig dat ik mijn vader nog
nergens noem. Of beter, het ontbreken van mijn vader. Geloof ik mijn geheugen dan
heb ik tijdens het stilzitten-of-je-wordt-gepakt in ons geïmproviseerde schuilhok
zelfs geen moment aan hem gedacht. Pas later bleek hij opeens een hoofdbestanddeel
van het verhaal over die ochtend. Niet om zijn afwezigheid maar door zijn
commentaar.
Anders dan mijn doorlopende herinnering vanaf het luchtalarm tot en met het
richting Duitsland wegdaveren van de A-meri-kaa-nen, bestaat de herinnering aan
mijn vader uit losse zinnetjes, de meeste gehoord via mijn moeder, en mijn begrip
van hun samenhang. Niet de strakke helderheid van wat ik gezien heb en gehoord
maar gedachten die er de tinteling aan geven van een visie, een grap.
Het begon al kort na het signaal ‘veilig’. Eerder dan normaal en met een bezweet
gezicht kwam mijn vader van kantoor thuis. Hoor ik inderdaad tussen het zojuist
weer begonnen gekletter van mijn moeders pannen zijn stem? Of is het inbeelding
naar analogie van de tientallen latere keren dat ik, willoos verstijfd in onze huiskamer,
mijn ouders' gekibbel achter de muur probeerde te volgen?
Over één ding hoef ik niet te twijfelen: wat mijn vader die dag beweerde klonk
bits. Een tirade op nog net beheerste toon, waar ik woorden uit opving als ‘snap je
dan niet’ en ‘zo'n onnozel plankje’. Daarna zijn schampere lach. Anders dan anders
bleef mijn moeder volledig onverstaanbaar. Sprak ze een paar tellen dan was het
gedempt en kalm, of ze bang was hem nog meer te prikkelen.
Achteraf noemde zij het een uitbrander. Mijn vader had haar op haar kop gegeven,
terecht. Vanaf de volgende dag groeide het relaas dat ze tot lang na de oorlog met
een blos van plezier vertelde - aan ieder die luisteren wilde, mijn broer, mij,
verjaardagsgasten, mijn vader zelf. Dat hij kwaad was geworden om haar
lichtzinnigheid, haar stommiteit. Alsof 't genoeg was om bij luchtalarm hupsakee
onder een meubel te duiken. Alsof de gemeente voor niets betonnen kelders
beschikbaar stelde. Alsof twee centimeter hout het puin van twee verdiepingen wel
even zou tegenhouden. Dom hè? Haar jongens, zijzelf... met een beetje pech waren
we in één klap...
Als een schoolmeisje, nauwelijks ouder dan Wim of ik, sloeg mijn moeder haar
blik naar de vloer, trok haar schouders op en proestte.
Een nerveuze erkenning van ongelijk? Op mij werkte het verhaal en
Tirade. Jaargang 47

10
vooral mijn moeders manier om het te vertellen verwarrend, nog los van de
onzekerheid wie bij ons thuis destijds fout reageerde op de bijna dagelijkse signalen
van levensgevaar. Vorming is een groot woord. Soms lijkt het of me omstreeks 1944
spelenderwijs een probleem werd opgegeven waar ik sinds plusminus mijn vijftiende
bewust mee heb gezeten. Een dilemma, onontkoombaar en moeizaam zoals ik ook
mijn moeder steeds duidelijker ging ervaren onder de schijn van haar joviale
oppervlakkigheid.
Hier zij, daar mijn vader. Links tegenover rechts. Aan mij de beslissing Wie van
de Twee? Links (dichtbij) betekent: verongelukken, doodgaan doet iedereen vroeg
of laat immers vanzelf. Rampen horen erbij, wie weet maar gelukkig ook en laat je
bezigheden door flauwe illusies niet in de war sturen. (‘Pessimisme,’ zei mijn
schoolboek Antieke Filosofie). - En rechts: rampen, nee nee nee! Dreigen ze toch
dan is het oppassen! Gebruik je verstand, volg de instructies! (Hilariteit bij de
pessimisten).
Plof plof, je bent je vaart al bijna kwijt.
Een oude Junkers, zo zie je eruit,
een donker filmbeeld, onversneden,
uit het verleden.
Was jij het niet die destijds elke avond
boven mijn wieg vloog, cirk'lend, gonzend,
door 't raamkozijn omkaderd, opgeschrikt
met afweerlicht?
Uit Joseph Brodsky's ‘Een vlieg’
Meestal kwam het luchtalarm 's nachts. Schuilen betekende dan bij donker haastig
opstaan, soms wel driemaal op één nacht, in een slaapkamer waar de ramen weken
lang waren bedekt met ijsbloemen en de dekens met berijpte wollen draden onder
de mond van de slaper. Cees herinnert zich het robuuste rijmpje dat de emoties van
anno 1944 samenvat:
Weinig vet,
vroeg naar bed.
Gat net warm -
luchtalarm!
Tirade. Jaargang 47

11
Mijn ouders sliepen op onze bovenverdieping in de grote kamer aan de straatkant.
De mooiste slaapkamer, met het raam op de tuin, bleef ook nadat logeren door de
spoorwegstaking een hol begrip was geworden ‘de kamer van oma en opa’. Mijn
ledikantje in de kamer ‘naast oma en opa’ werd 's nachts een soort eiland. Dubbel
geïsoleerd vanwege de hoge planken, hier en daar met een opening erin en een paar
spijlen, die mijn vader voor de veiligheid rondom het eigenlijke bedje had getimmerd.
Ver achter één wand de stilte van onze tuin. In het verlengde van mijn voeteneind
het lege vertrek van oma en opa. Links naast mijn hoofd de geverfde plank, dan
meteen een muur, daarachter het trapgat naar beneden. Hout. Steen. Diepte.
Wakker geworden door de sirene was ik vanaf de eerste tel met mijn gedachten
bij mijn ouders en broer. Ik luisterde. Tussen mijn muur en hun kamers het niets van
de overloop. Ook al verdween elk menselijk geluid in het ononderbroken gehuil
buiten, ik wist dat zij drieën er waren, luisterend net als ik. Afwachten. Kwam ons
huis straks tot leven? Of bleef ieder vannacht waar-ie was - zij daar, ik op mijn eiland?
Ging ons gezin braaf met de buurt mee schuilen in het belastingkantoor dan hoorde
ik eerst voetstappen naderen. Nog even en ja, de deur van mijn kamertje zwaaide
open. In het bijna donker (licht aandoen verboden door de Duitsers!) zag ik mijn
vaders schim. Zijn gestalte rechtop en allesbehalve gespannen - dat wil zeggen in
mijn herinnering. Hij klapt in zijn handen. Wakker worden jij! Een half strenge, half
komische wenk uit de verte en hij is alweer weg. Later verschijnt mijn moeder. De
bewegingen waarmee ze mij uit het ledikant tilt lijken haast ruw. Terwijl zij de deken
om mij heen trekt en me tegen zich aandrukt hoor ik haar mopperen. Maar kennelijk
niet op mij. Wanneer ik haar aankijk lacht ze. ‘Jammer hè? Maar,’ - haar gezicht
weer effen, ‘niets aan te doen.’
Mijn broer heeft zijn kleren voor overdag aan, net als de grotemensen, en hij staat,
nog suffend van de slaap, op de overloop wanneer ik samen met haar uit mijn kamer
kom. Als eerste strompelt-ie de trap af, tree voor tree, zijn blik strak naar zijn
schoentjes, zijn hand op schouderhoogte aan de leuning. Ook mijn moeder houdt de
leuning continu vast terwijl ze mij draagt op haar andere arm en voor elke nieuwe
stap lang steun zoekt. Achter haar aan mijn vader. Hij probeert ons allemaal licht te
geven met zijn zaklantaarn. Even zie ik een stuk traploper, dan Wims achterhoofd,
dan weer totale duisternis behalve de witte cirkel die heen en weer schiet langs de
muren.
Buiten de voordeur moet de lantaarn uit. Onze vertrouwde straat is een muur van
zwarte koude. In de stilte na het laatste alarmsignaal klinken stem-
Tirade. Jaargang 47

12
men, van wie? Al gauw verflauwt het zwart en groeien er vormen die ik herken. Een
gevel aan de overkant. Een deuropening waar, net als zojuist bij ons, een lichtje
nerveus ronddraait, dan dooft. De gestalten die van links en rechts samenkomen,
hollen allemaal in één richting. De nakomers waar ook ons viertal zich bij aansluit.
Zo ging het meestal. Tenzij... Is het grotemensenconflict dat ik terugdenkend met
mijn eigen oortjes van '44 meen op te vangen van achter mijn toenmalige
slaapkamerdeur en dat niet per se altijd eindigt met het opdoemen van mijn vader,
een naoorlogse projectie? Tussen de alarmsignalen stilte alom behalve in de kamer
van mijn ouders. Mijn vader argumenterend, snel en met klem maar onverstaanbaar.
Mijn moeder: ‘Nou dan vallen ze maar. Ik blijf slapen.’
Ongeveer zo citeerde zij zichzelf bij het napraten over de geallieerde
bommenwerpers. Op alle tijden van de dag waren ze gekomen, maar het liefst
uitgerekend als iedereen onder de wol lag. Beu werd je van die pesterij. Opstaan,
aankleden, de straat op, dat hok in, uiteraard voor niets want geen vliegmachine te
bekennen, dan maar terug de straat op, je bed in en ja hoor, de herrie begon opnieuw.
Mijn vader had gemeend (heel verstandig, die man had kijk op zoiets): iedere keer
kon het mis gaan. Kon. Was je viermaal voor niets onder het belastingkantoor gaan
schuilen dan had je viermaal geluk gehad. Des te meer reden om op je qui vive te
blijven. - En zijzelf? Ach, waarschijnlijk gewoon te dom om haar bed uit te willen
voor iets dat kón. Mijn moeder snoof lacherig en tegelijk uitdagend. ‘Eén ding wist
ik zeker: ik lig hier lekker.’
Niet vaker dan een keer of drie had zij haar zin gekregen. Of dit ook de keren
waren die mij voorgoed zijn bijgebleven vanwege het rumoer boven ons stille maar
voelbaar klaarwakkere huis? Het ligt voor de hand dat mijn indruk van eenzaam in
mijn bed te liggen en daar oplettend te luisteren een geheel is van tientallen
oorlogsnachten, sommige met luchtalarm maar de meeste zonder. In de laatste
maanden voor de bevrijding vlogen de RAF en de Amerikaanse Airforce bijna non-stop
heen en weer naar Duitsland. Alleen als een manoeuvre speciaal gericht leek tegen
de fabrieken of het spoorwegemplacement van Hengelo loeiden bij ons de sirenes.
Mijn indruk achteraf is pure tijd. Een nacht buiten jaartallen en seizoenen. Toen en
altijd. De nacht. Geluid en beweging buiten mijn raam en boven mijn plafond. Een
bedrijvigheid zonder begin, zonder einde, die toeneemt en afneemt, toeneemt, nog
verder toeneemt, af-neemt en... aaahff (ik slaap).
Eind jaren vijftig begon ik voor het eerst alleen wonend als student, te
Tirade. Jaargang 47

13
dromen van dit lang voorbije wakker liggen. Soms iedere nacht, soms met grote
tussenpozen, in totaal een jaar of drie. Ik droomde dat ik met open ogen achterover
lag in mijn huurkamer. Het behang, anders altijd bruin van ouderdom en van mijn
sigarettenrook, weerkaatste helwit een beweeglijk schijnsel van achter het raam. Via
mijn bed voelde ik de vloer trillen door een geraas dat dichterbij kwam. Ik schrok
wakker, bezweet. Met mijn ogen nu echt open en diep ademend om het gebons in
mijn borst te vertragen, wende ik aan de nachtstilte tot hoog boven Utrecht en dichtbij,
aan het vreedzaam duister met alleen de omtrek van mijn onder handbereik suffende
leunstoel. Mijn hemd en onderbroek op de rug- en de armleuning. Mijn op de zitting
weggelegde bedlectuur met ernaast de tinnen asbak, cadeau gekregen van Zus en zo.
Ik spande mij in om ieder detail te herkennen en zo lang als ik kon vast te houden in
mijn hoofd. Viel ik te vroeg in slaap dan kwam immers de droom gegarandeerd terug.
Hoe en wanneer de obsessie overging kan ik me niet herinneren. Misschien tegelijk
met de aankoop die ik deed op een lentemiddag toen ik tijdens een doelloos tochtje
richting Zeist-Driebergen achter de ruit van een tijdschriftenwinkel een reproductie
had zien schemeren van Picasso's ‘Guernica’. Ik remde en sprong van mijn fiets. Iets
voor m'n nieuwe kamer? Het vreemde van de impulsieve koop was dat ik de plaat
allesbehalve mooi vond, zelfs hinderlijk door het massieve licht-donker en de
suggestie van in nood schreeuwende stemmen. Aan een verband met mijn ervaringen
uit 1943-1945 heb ik in de winkel geen moment gedacht. Ook later niet, toen
‘Guernica’ bij mij aan de muur hing in de kamer waar ik als student het langst heb
gewoond en waar hij met zijn formaat van ongeveer anderhalf bij driekwart meter
inderdaad ideaal paste boven mijn bed.
De verhuizing bleek geen middel tegen nare dromen in het algemeen. Sommige
namen in mijn nieuwe kamer zelfs nog toe. Het enige dat wegbleef van de eerste tot
de laatste nacht was de stereotiepe sensatie te worden bestookt met licht en lawaai.
Alsof de Picasso waakte en het geweld magnetisch naar zich toetrok voordat het vat
kon krijgen op de slaper. -
Wat er reëel te horen was geweest in de oorlog? De meeste geluiden leken
onschuldig. Een formatie toestellen die kilometers hoog overvlogen werd vergeefs
belaagd door Duitse jagers in de lucht en dito artillerie op de grond. Lukraak
gerikketik van kogels. Een plofje links. Plofplof rechts. En achter of beter boven dit
alles het genoeglijk gonzen van de onverstoorbare zwerm.
Naderden de Britten of Amerikanen laag dan ontstond er een stemming
Tirade. Jaargang 47

14
van woede. Binnenshuis getril. Buiten een geronk als van honderd ongeduldige
vrachtauto's door onze straat en doelgericht schieten. Mis. Mis. Raak.
Voor maar één bromtoon uit de hoogte had ik geleerd bang te zijn. Nietig
vergeleken bij de rest, een fijn geluidje dat te midden van stilte uit een ongewone
richting naderbij kroop. Wanneer het overdag klonk verstijfden de grotemensen. Ook
kinderen van mijn broers leeftijd begrepen kennelijk waar 't om ging. Ze stopten op
het trottoir met spelen, kwamen bij elkaar staan, tuurden omhoog. Ouwelijk bezorgde
gezichten. Iemand noemde de naam: ‘Veetwee’.
Terwijl ik in mijn bed mijn oren spitste naar de dunne toon uit de hemel dacht ik
aan het groepje van Wims vrienden. Soms hadden ze 't over de route van het geluid.
Het Westen... De zee... Engeland. Wel hon-derd kilometer. Honderd? Ach man, veel
meer. 't Gevaarlijkste was als-ie boven onze stad scha-kelde. Drie tellen helemaal
geen geluid. Haperdede moo-tor dan storttenie pats naar beneden. Weg Hengelo.
Haperen. Versnelling. Van zulke woorden ving ik weinig méér op dan de klank,
de volgorde van hun lettergrepen. Het besef van acuut gevaar dat ouderen ermee
verbonden vervluchtigde snel. Ofmisschien moet ik zeggen: dit besef versprong. 's
Nachts werd de stip die ver boven ons dak in z'n eentje naar Londen koerste een
dapper maar angstig wezentje, op zoek naar menselijk kontakt beneden zich. Hij
onderweg door de kou. Ik knus tussen de lakens. Onze saamhorigheid. Hoorde ik
hoe hij inderdaad opeens verstomde, zoek raakte in een gat van onzekerheid en iets
verder ja hoor z'n vlucht kalm zoemend hernam, dan zuchtte ik blij - niet voor mezelf
maar voor hem. Een knikje. ‘Daa-hag Veetwee. Goeiereis.’
Mijn serene herinnering aan de passerende projectielen heeft denk ik te maken
met de sereniteit van een ongebruikelijke duisternis. De V2's vlogen maximaal in 't
geheim. Geen onnodig rumoer. Geen verlichting aan of op het toestel. Naderden
daarentegen de vliegtuigen uit het Westen of bestond er maar een vermoeden dat ze
konden naderen dan flitsten in en om onze stad de Duitse schijnwerpers aan. 's Nachts
wakker worden - een vooruitzicht dat deze gedachte nog steeds bij mij oproept is de
omslag van diep diep donker naar een plotseling gewemel aan je ogen als om twaalf
uur 's middags.
Soms een schijnsel buiten dat met de onrust van een doorbrandende gloeilamp
flakkert tussen schemerig blauw en een wit waarin alle vormen wegvallen. Soms
lichtbundels. Drie, vier, zes? Met mijn blik zoek ik een samenhang. Het lijken stram
naast elkaar staande reuzen. Een paar tellen
Tirade. Jaargang 47

15
blijft dit beeld intact, dan beginnen de kolommen van licht te zwiepen. Ze strijken
eendrachtig naar links, naar rechts. Maar plotseling draaien ze kriskras door elkaar.
De doorzichtige reuzen zwaaien nu met hun armen. Ze groeten ons huis.
Wanneer de bundels zich samenvoegen op één hoog punt en in die stand volharden
kunnen er kanonschoten komen. Een spanning net als soms op zomeravonden bij
ons binnenshuis - mijn vader schat roerloos het juiste moment, zijn dubbelgevouwen
krant al in de aanslag tegen een mug en diens ademend schaduwtje onder het lamplicht
op de muur. Ik denk aan het vliegtuig dat niet kan ontsnappen uit de helwitte cirkel.
Tegelijk stel ik me voor hoe ieder levend wezen op de grond net als ik z'n gezicht
vast samenknijpt voor de klap. Nu moet ie komen. Nu!
Ik denk nog wel eens terug aan die tijd van alarmen, aan de zang dezer
nieuwe sirenen wier golftonen de stad bliksemsnel veranderden in een
levend graf.
F. Bordewijk, Haagse mijmeringen
Aan het oostelijk uiteinde van het belastingkantoor stond de sirene, bedoeld voor de
buurten aan weerskanten van het spoorviaduct. Hoorde je 's nachts of overdag een
waarschuwing loeien vanaf het nabije gebouw dan dacht je vanzelf aan de constructie
op het dak. Speelde je buiten op een dag zonder luchtalarm dan hield je toch iedere
keer even je adem in als je blik onwillekeurig naar het begin van de straat dwaalde
en dan omhoog.
De sirene zag er van ver uit als speelgoed. Een tol op de nok van ons kantoor.
Misplaatst speelgoed maar tegelijk een levend wezen dat zich onberekenbaar gedroeg.
Ook hierin leek hij op mijn favoriete tol. Net als mijn overige spullen voor buitenshuis
bewaarde ik hem tussen de rommel in onze tuinschuur. Ook wanneer ik er niet naar
op zoek was trok het donkerrode voorwerp ergens in een hoek altijd mijn aandacht.
Suffend op zijn zij naast het zweepje leek het saaier dan wat ook in deze ruimte. Een
zielig geval, klaar voor de vuilnisbak. Niets eraan suggereerde een tol die van pure
pret kon staan draaien in de zonneschijn en gek doen of-ie bijna - help, daar ga ik! -
omviel. Zette ik hem met één hand overeind op de vloer van het schuurtje en liet ik
hem daarna los met een hoopvol ‘Toe nou!’ dan lag-ie meteen weer stijf op z'n zij.
Ook de alarmsirene bleef het opvallende tegendeel van een siereene tot
Tirade. Jaargang 47

16
hij overeind kwam voor zijn taak. Wie toevallig, zonder een ogenblik te denken aan
gevaar van boven de wolken, opkeek naar het dak hoorde niets meer van het
straatrumoer om hem heen. Alsof het uitsteekseltje aan de nok, nijdig omdat het zelf
moest zwijgen, elk onbekommerd geluid uit de omgeving had aangetrokken en
gesmoord. Het liefst, zo kon je uit de verte zien, was het vanwege z'n overbodigheid
weggedoken in het kantoor.
Kon het weer aan 't werk gaan dan was het meteen in zijn element. Fier rechtop
als een atleet, de parasol die z'n status boven de rest van onze stad aangaf in volle
breedte uitgespreid, schalde het z'n boodschap uit. Een minuten lang hoera! op
topsterkte, waarbij alleen de diepere emotie af en toe veranderde en nog toenam in
hevigheid. Opluchting dat 't opnieuw mocht herriemaken. Bevrijde energie. Wanneer
de alarmtonen gelijkmatig uitgolfden boven de omgeving merkte je in hun klank een
begin van ontevredenheid. Ergernis op zoek naar een reden. Ergernis om de ergernis
zelf. Ik laat mij heus niet... verdommenogantoeikzaljullie. Ten slotte slaat de
woedeaanval om in lol. De sirene is definitief gelukkig. Híer het kordate ikje met z'n
stem. Dáár al die statige huizen, winkels, scholen, die niets kunnen behalve
ineenkrimpen onder het lawaai. Hun stilte. Hun gehoorzaamheid.
Zijn ware aard toonde de sirene misschien wel het duidelijkst als-ie aan het eind
van zijn taak moest zwijgen. Na het overtrekken of evident uitblijven van het
aangekondigde gevaar klonk het signaal-veilig: een langgerekte toon vol rust en
overtuiging. Maar voor het helemaal stil werd op straat begaf die muziek het. Een
hapering - en niet alleen verloor het schallen snel zijn kracht, de toon zonk abrupt
naar de diepte. Het geluid dat nog een halve minuut tussen de huizen draalde, dicht
boven het plaveisel, leek op het janken van een onder dwang wegkruipend dier. Zijn
dreigement ten afscheid: ‘Ik wacht.’
Oorlog. Dus gevaar van bommen. Dus luchtalarm. Achteraf heb ik geleerd de
logische samenhang in deze volgorde te begrijpen. Maar als kleuter... Stel u voor,
de sirene neemt weer zijn aanloop tot vol volume. Ik denk aha! Hij wil gevaar.
Krijgt-ie zijn zin dan wordt 't oorlog.
Je hoefde echt geen volwassene te zijn om de hunkering te snappen van de
kwaadaardige tol op het dak. Al loeiend probeerde hij bombardementen naar onze
stad te lokken. Of sterker, er bestonden nergens vliegtuigen of bommen voordat de
sirene er behoefte aan kreeg. Dat-ie zo tekeer ging kwam van de bovenmenselijke
inspanning. Zoals een fluitketel lawaai maakt, maakte ons belastingkantoor tijdens
het alarm geallieerden granaten spitfaajes loeftwaffe luch doellatiejerie. Daarna moest
je zorgen klaar te zitten
Tirade. Jaargang 47

17
beneden in je schuilplaats. Boven de grond was 't opnieuw oor-log - iets dat je niet
mocht zien.
Op een middag heb ik Hem (de Oorlog) toch gezien, van dichtbij zelfs. Het is mijn
vreemdste jeugdherinnering. Vroeg in de winter. Mijn vader is nog niet thuis van
kantoor maar mijn moeder heeft al een schemerlamp aan bij haar naaiwerk. Ik kan
haar rechts van mij zien terwijl ik, extra hoog op mijn stoel door mijn onder mij
gevouwen benen, aan tafel zit te knutselen in het nog juist voldoende daglicht van
achter de glazen deuren naar onze tuin. Buiten windstilte. Het enige geluid in de
kamer is dat van mijn schaar en het bonzen, telkens als ik met de zijkant van mijn
vuist een sigarenbandje of zomaar een kleurige snipper probeer vast te lijmen op de
uitgespreide krant. Mijn moeder heeft al lang niets gezegd. Misschien is ze ingedut
bij de gloed van de kachel. Kijk ik naar links dan zie ik achter de ruiten alleen grijs.
Struiken zonder blad, de tegels van ons terrasje, wolken. Maar het uitzicht interesseert
mij niet. Hoogstens om me even te ontspannen van mijn gehannes met het papier.
Maar opeens weet ik: buiten gebeurt iets. Op het moment dat ik mijn hoofd omdraai
schiet er van achter het raamkozijn een hand in mijn blikveld. Wanneer hij zichtbaar
is tot de pols, stokt hij en blijft roerloos zweven.
Een hand in een handschoen. Tegen de schemerige achtergrond glimt het zwarte
leer zo vijandig dat ik mijn ogen samenknijp. Ik denk aan de sirene met zijn
metaalglans. De bovenkant ervan, langwerpig en gebogen, altijd star in de lucht. De
woede die daar klem zit en soms losbreekt in 't geschreeuw om bommen. Natuurlijk.
Zojuist is Hij naar beneden gekomen van het dak. Door onze straat geslopen. Heeft-ie
één voor één de huisnummers langs ons trottoir gelezen. Zes-en-twintig,
acht-en-twintig, der-tig. Dan langs de zijkant van het huis. En ja hoor! Hij. Ik. Tussen
ons beiden dun glas.
En nu? De spanning van het laten zien (hij) en het turen (ik) blijft gelijk zolang
geen van ons beiden beweegt. Hij wacht af, neemt blijkbaar de tijd om mij te plagen.
Ik kán mij niet bewegen door de onzekerheid: wat gaat-ie doen? Maar er is nog een
angst die me ademloos op mijn stoel houdt. Steeds duidelijker daagt het me dat er
iets fout is met mijn reactie. Ik hoor toch te schreeuwen? Waarom waarschuw ik
mijn moeder niet? - Ik versper immers haar uitzicht. Geef ik geen geluid dan zal ze
nooit merken dat-ie achter mij staat, loerend, z'n hand al vooruit. Nog zou zij kunnen
optreden als een volwassene met overwicht. ‘Weg daar!’
Zelfs niet in staat tot slikken, staar ik terug naar de hand die mij aangluurt. Ik
ervaar de benauwenis van een gedwongen keuze met maar twee moge-
Tirade. Jaargang 47

18
lijkheden. Alsof zijn stem mij toefluistert: ‘Of je zegt 't haar nu en verraadt mij of je
zegt het nooit, want ha ha jongetje, achteraf zal niemand jouw verhaal geloven.
Dus..?’
Stilte. Als-ie terugschiet in het niets, even diefachtig snel als hij is opgedoemd,
lijkt hij tevreden. De hand groet: ‘Ik weet genoeg.’
Om mij heen is in feite niets veranderd. De tuin ligt inmiddels bijna helemaal in
het donker. Het glas weerspiegelt nog steeds de tafel met mijn plakwerk en verderop,
helderder dan zo-even, mijn moeders lamp. Zij geeuwt: ‘Je bederft je ogen.’ Alles
zoals op iedere andere avond. Maar het normale thuis-gevoel ontbreekt. Ik heb
gekozen voor de indringer.
Mijn moeder staat op om de gordijnen te gaan sluiten. Wanneer zij onderweg even
mijn schouder raakt, duik ik naar voren en bloos.
Tirade. Jaargang 47

Wim Hofman
Twee verhalen
Huiszoeking
19
na zonsondergang kwamen ze, ze doorzochten alles, keken in de meterkast, maakten
het luikje van de gasmeter open, er lag een oude krant, die namen ze mee, in de oven
keken ze, controleerden de voorraadbussen, ze droegen moderne laarsjes, er was 1
vrouw bij, een plint in de kamer moest eraf, in de boeken keken ze, lazen hier en
daar een bladzijde, scheurden willekeurig bladzijden uit, de bladzijden gingen in een
plastic zak, tussen het servies keken ze, in de koffiepot roerden ze en in de suikerpot,
ze proefden van de suiker, alle kasten moesten open, alle laden, alle flessen, namen
af en toe een slok, alle lichten deden ze aan, de vloer van de zolder braken ze open,
ze hadden een tas met gereedschap en zaklampjes, in de badkamer zaagden ze stukken
zeep door, strooiden talkpoeder over de grond, gingen naar het toilet, spoelden niet
door, deden alsof alles van hen was, de spiegel schroefden ze van de muur, zetten
hem niet terug, braken twee tegeltjes, foto's haalden ze uit het album, foto's van jouw
moeder, van mijn vader, die gingen mee, een paar van jouw brieven lazen ze, en ze
lachten om wat ze lazen, wat valt er te lachen om liefdesbrieven, ze rookten een
sigaret, bekeken papieren, rekeningen, oude kerstkaarten, mijn verkeersdiploma,
belachelijk, ik zei dat nemen jullie toch niet mee? en die brieven wil ik terug, ze
zeiden niets, overal snuffelden ze in, ze doorzochten de zakken van mijn regenjas,
keken onder het tapijt, in de reiskoffer, in de boodschappentas, uren duurde het, in
het aardappelmandje, sneden een paar aardappelen door, die idioten, achter het triplex
van de keukendeur, in de holte van mijn mandoline, met een priem staken ze in de
kussens, met een stanleymes sneden ze het matras open, ze hoorden het kind, ze
pakten het uit zijn bedje, bekeken het van alle kanten alsof ze nog nooit zoiets gezien
hadden, ze voelden in zijn kruippakje, nee, protesteren hielp niet, kwaad worden nog
minder, ze zeiden doe je jasje uit, doe je jasje uit, ja, ik zei waarom? de vragen stellen
wij, dat was de vrouw die dat zei, ze dreigden en draaiden met het stanleymes, ik
deed daar-
Tirade. Jaargang 47

20
op mijn jasje uit, ze keken in de zakken, vonden slechts papiertjes, een bonnetje van
de stomerij een buskaartje een lipje van een bierblikje, een stompje potlood, een
lucifertje, ze trokken de voering los, sneden knopen af, ze leken steeds nijdiger,
misschien omdat ze niets belangrijks konden vinden, ik moest alles uitdoen, ik was
bang, ik trok mijn kleren uit, alles, dat moest, ze lachten, keerden alles
binnenstebuiten, hemd, sokken, keken onder mijn oksels, schenen met hun lampjes
in mijn mond, een van hen had een plastic handschoen, ik moest gaan liggen, ze
duwden me op de vloer, ze onderzochten alles, het was erg pijnlijk en vernederend
en ik schaamde me zo, omdat ik me laf vond, laf, wat een vieze stinkerd zeiden ze,
maar wat moest ik? ze schreven dingen op, ze hadden zo'n klembord met ruitjespapier,
we komen nog terug zeiden ze, wanneer weet ik niet, dat zeiden ze niet en wat ze
zoeken weet ik niet, ik weet het niet, ik heb geen vermoeden,
Tegen de ochtend
waar was je waar was je toen alles uiteenviel in donker en in licht en in ja en in nee
en in nu en in dan en in soms en in vaak en in eens en in ooit en in nooit en in veel
en in weinig en in alles of niets twijfelde je niet bij het zien van de zon blind voor
de maan die akelig barstende aarde stof waaide op waar was je was je in gedachten
was je erbij toen de schimmige wereld schiftte en stremde en langzaam en vlug vaste
vormen aannam verbrokkelde en verschrompelde en verwerd tot grillige sintels
schollen scherven en versplinterde in stukken vlijmscherp ijs hout ijzer rafelige
gedaanten vlees tanden haren tong alles zo hard zo zacht zo heet zo koud o schedel
schulp tot de rand toe gevuld met vurige angst en schuld en zo alleen stof daalde
neer waar was je heen waar was je erbij met je gedachten toen de zee ach ja de zee
uit alle macht uit zichzelf te voorschijn schoot en schuimend het leven meesleepte
het leven dat steeds van hot naar haar stukloopt op toekomst of stokt in verleden het
is om het even waar was je met je gedachten je wist immers van de eindeloze krassen
dwars op de hemel je kende het wanhopig drenzen van bloed het druppelen van bloed
uit de mond in zand in sneeuw op roestig staal je wist van het tikken het krijsen het
onverbiddelijk onverschillig dringend tikken van de tijd en je wist hoe pijnlijk dit
alles kan zijn elke genadeloze tik nee is het nog geen tijd ja het is tijd het is tijd een
ellendige beginloze eindeloze tel een onmetelijke nietigheid een oceaan van giftige
inkt is niet voldoende om dit te beschrijven deze bitterheid o werd elk gedicht een
Tirade. Jaargang 47

21
zwarte gedachte elke zwarte gedachte een gedicht en elke gedachte zwart de
overbodige ochtendzon is bij voorbaat al rood van schaamte je weet niet wat het is
spijt je weet niet wat het is alles is je immers ontschoten
Tirade. Jaargang 47

Peter van Lier
Een dagje aan zee
Middag
[1]
(Papa zei: ‘Opschieten.’)
(Moeder zei: ‘Heb je alles bij?’)
Zonder te morsen torst
in kreeftengang het kind op blote
voeten
de trap af,
de auto in, blij -
‘Wat heb je daar?’ vraagt
22
oma, opmerkelijk fris. Dat wordt kijken. En
warm
genoeg al wachten op, juist:
‘Alleen maar
golfjes?’
Tirade. Jaargang 47

[2]
‘Is iedereen er?’
‘Ja.’
‘Deuren dicht en gordels om.’
‘Iedereen gordels om en mee.’
‘We gaan naar zee.’
‘Naar zee?’
23
In de auto, een blauwe, naar zee - om lekker te zonnen, ja. Met
blote armen stuurt pa hen zo kordaat de eerste bochten om, weg
van huis,
dat kan niet meer stuk. Even maar kijkt de hond nog om,
dan met een dromerige blik vooruit, vanuit een
geopend raampje denkend: valt best
mee,
naar zee.
Op weg, zo snel, naar zee - met allemaal visjes, ja.
‘Gaat het, pa?’ vraagt moeder bij het voorziene oponthoud bij
de rivieren.
Zonder afwas doen en bed verschonen valt een kwijlende hond,
die volgens het kind geen vlekken maakt maar
‘water’, ook best
mee,
mijmert ma.
‘Zijn we er bijna?’
‘Bijna. Zie je die koeien?’
‘Welke koeien?’
‘Die met hun natte neuzen wezen naar zee.’
‘Lekker vissen,’ mompelt opa tegen de hond.
Tirade. Jaargang 47

[3]
‘Nog even geduld.’
24
Pa, met zijn buik, tuurt op een duintop stil voor zich uit:
‘Zie je die meeuwen?’
Het kind, onder het lopen naar zijn emmertje kijkend:
‘Ja, zo is de zee.’
Ma, vervolgens, in uiterste ligstand achter het scherm:
‘Dit is pas leven.’
De hond buigt zich voorover en blaft, tot tweemaal toe,
in een vers gegraven kuil.
‘Weer niets?’ Oma, met het tasje langszij, blijft als
troosteres ongeëvenaard.
Opa's hoed wordt als baken van wijsheid pas gelicht als er
‘Bijna eb’ klinkt, wat
het kind activeert. Duikbril, schepnet en emmertje paraat,
maar lopen op zwemvliezen:
‘Valt niet mee.’
Het strandmeer is er niet alleen voor meeuw, man en kind:
achter klapperende
schermen leven vrouwen wel degelijk met de taferelen mee.
‘Allemaal visjes!’
wordt enthousiast ontvangen, de wind doet rimpelen.
Bij terugkomst
wordt het moegestreden kind getracteerd op lekker eten.
‘En nu de verrassing,’
aldus pa, die tot besluit de hond zijn druipende bek onthult
Tirade. Jaargang 47

[4]
Het kwispelen van een staart
kondigt aan:
de eerste wolk,
25
en als die na een blaf gevolgd wordt door een
tweede, richten alle ogen (behalve van de meeuwen) zich opwaarts;
bij
de eerste donderslag
is het tijd voor actie, speels doch educatief gecombineerd met
een kleine overhoring voor de toets van morgen. Ma begint, kind
vult aan:
‘Om(kleden),
af(breken),
op(ruimen),
in(pakken),
inderdaad, het duinpad (op), goed, en dan het traptreden tellen,
ja?’ Het autosleutels (zoeken) van pa komt er vervolgens nog bij
en een vloek
(van ma), tot achter snel beslaande ruiten het zwijgen aanbreekt
van eenieder die - op zijn natst - toezag hoe twee
visjes?! opmerkelijk kwiek de boulevard
verlieten.
Tirade. Jaargang 47

[5]
Tweemaal starten
26
en weg, weg is de auto, de door- en doornatte en tevens zilte,
bleek - voor deze gelegenheid door pa zelfs omgedoopt tot
boot.
Lichtelijk laverend de eerste straten door, met de wind op kop,
zodat ma nog voor de snelweg peilt: ‘Iemand zeeziek?’
Achter ruitenwissers
op maximaal vermogen poneert pa overtuigend: ‘Het is vloed.’
Pas als de hond slobberend uit het emmertje drinkt,
constateert het kind verontwaardigd het
totale gebrek
aan
zee rondom.
Met
‘Wat zullen we eten?’ hoopt ma
het ongenoegen te keren, maar het antwoord
‘Vis!’ uit opa's mond stemt moedeloos. - Toch maakt iets van zee
hen, thuis aangekomen, blij, als de schoenen zijn
leeggeklopt en pa memoreert aan
hoe bij eb de zandbank
was.
Oma: ‘Keurig droog.’
Tirade. Jaargang 47

[6]
27
Goed gegeten wel, het buikje rond - wat veel misschien,
maar gezond: vis die - zonder verwijtende blik, zonder
vinnen ook en graten - keurig in blokjes met een
korstje, op een bed van sla naar binnen gleed -
in de namiddag op de bank nog even opspringend
- met een boertje en wat zee -, meent het kind,
als in herhaling op tv de eigen club op winst
komt, alvorens ook hijzelf in zijn bed sla -,
net als opa in zijn stoel,
maar niet snurkend,
slapen
gaat.
Tirade. Jaargang 47

Schemering
[7]
28
Afwas gedaan - ‘nee, geen visjes’ -, onontkoombaar, ook op een
zorgeloze dag als deze;
onontkoombaar ook
de vraag die - nu iedereen op zit- en ligcomfort verzameld is,
bij de gloed van de avondzon? - nee,
achter gesloten gordijnen
in het licht van de tv - niet, nee, nog niet gesteld wordt
rond koffietijd. Kijkend
naar haar schouders
rolt ma onder een vingertop verveeld het eerste velletje met een
laatste restje zee? - ‘nee,
zeepsop, jongen!’ -
op.
Tirade. Jaargang 47

[8]
Uit de tv,
jongen in bed,
hond languit,
29
pa van slag (weer een gezin zoveel rijker, niet zij). Dit
zijn de condities waarop ma heeft gewacht na een dag die
heerlijk was,
‘geef toe’,
want zelfs de grootouders genoten
van het leven aan zee (zeker); dat overduidelijk de jongste
daarvoor verantwoordelijk was; stemt ma dankbaar, maar:
‘geef toe’,
het ravotten, graven, lachen
en schreeuwen - en alle andere gekoesterde idealen aan de kust -
zouden nog volmaakter zijn met minstens nog een kind erbij,
‘geef toe’ -
(dat het huwelijksleven treurig stemt als ondanks de meest
zwaarwegende argumenten zelfs deze dag besloten wordt met:
‘Een hond is geen kind,
ook al eet hij voor
twee.’)
Tirade. Jaargang 47

[9]
Opa nog een borreltje, oma:
‘Sap.’
30
Pa bier, ma wijn, muziek op de achtergrond - iets
klassieks
met piano -, altijd
goed voor wat te bespreken staat
als ma het over een andere boeg gooit, met drank erbij:
offensiever,
in de groep.
Ma: ‘Wordt het niet tijd voor nog een kind?’
Oma: ‘Bij dit weer?’
Opa: ‘Hartje zomer.’
Ma: ‘Denk aan de zee!’
Het oordeel van een andere vrouw, op leeftijd, telt zwaar.
Zowel in het voordeel als in het nadeel, beseft
pa,
die een versnelling hoger pareert met: ‘Wel of geen kind
erbij is ook een zaak voor mannen onderling.’
Oma: ‘Een tweede kind...’
Opa: ‘Aan open zee?’
Ma: ‘Ooit heb ik reddingszwemmen geleerd.’
Oma: ‘Op kosten van de staat!’
Recht daarboven schrikt op de aanvangshoogte van drie meter en
vijfendertig centimeter het eerste kind - met in het
kielzog de hond - wakker
van:
‘Jubeltenen?’
Tirade. Jaargang 47

[10]
Grootouders
- naar bed. Kind
- weer ingeslapen,
31
kennelijk. Op de bank en de stoel daartegenover
worden vooralsnog slechts
pogingen ondernomen om de
eigen luchtcirculatie niet luider te doen klinken dan die van
de partner en de wind.
Maar klokslag elf uur
ontvlamt ma in haar stoel; de opgezette halsslagaders (pa was
gewaarschuwd) kondigden aan het spervuur dat in werking treedt:
het stemgeluid
dat een echtgenoot gelukkig tijdig herkent - door woorden als
‘kind’ (vijfmaal klinkend, minstens),
‘niet alleen’ (driemaal, waarschijnlijk),
‘nu het nog kan’ (tweemaal, zeker),
‘ideaal’ (meerdere keren), gecombineerd met
‘beter, zoveel beter’,
vandaag in een context die alles met zee te maken heeft,
‘dit heerlijke dagje aan zee’ - als het wekmechanisme van een
biologische klok.
Tirade. Jaargang 47

[11]
Voor wie niet luisteren wil:
32
de eerste slag (‘flets’) is
slinks raak op het gladgeschoren gezicht
van haar man, zonder meelij, zonder
mededogen
uitgevoerd, hoewel niet met de vuist, maar met de
vlakke hand, vrouwen eigen.
De eerste trap (‘bonk’) schampt
gelukkig af op een leuning van de bank
waarnaast de man zat op het moment van
slaan,
geflankeerd door een in gaaphouding verstarde hond.
De tweede slag (‘pats’) blijkt
door de vrouw die haar man even met
schrikogen ziet kijken
tussen de vingers van zijn voor
het gezicht gebrachte
handen door, al in kracht te zijn afgezwakt.
De derde slag (‘pfff’) gaat,
halverwege afgebroken, over in een
aai over de kop van de
hond die zich over de op onwennig naar adem
happende
vis op het droge gelijkende speekselrijk ontfermt.
Tirade. Jaargang 47

Middernacht
[12]
Deur dicht,
en
33
kleren uit, waarna
in vertrouwde beslotenheid klinkt: ‘Mooi bruin
is niet verbrand.’
Terwijl oma nog snel een gebedje pleegt, dimt het licht
door opa's toedoen gepast,
als vrucht van hun tientallen jaren samenzijn. Zodat zij
- in het donker, horizontaal - bijna zeker met
elkaars hoogtepunt van de dag
in zullen slapen,
zijwaarts
gedraaid
richting zee, nee: zeker
(met het zand al tussen de tenen), zekerst!
Tirade. Jaargang 47

[13]
In bed,
ruggelings, met één oog
spiedend, mompelt opa:
‘Genoeg.’
34
Helaas is de overhaaste eerste slag
(altijd mis, de tweede
ook)
voor muggen slechts het voorspel van wat komen gaat,
klokslag twaalf,
in een kamer die zo'n 48 kubieke meter dwaas geroezemoes
beslaat als slaapwarmte het hele vertrek vult, onder de
noemer:
muggendans.
De bloeddorst van een bejaarde
die (nog één keer, vooral
voor zijn vrouw) niet eerder rust dan dat hij
in stilte
een wand vol vlekken en vegen aanschouwt
(van veraf tot dichtbij). Bij de laatste klap
schuimbekkend
‘Van mij’
mompelend zijgt hij op bed neer met een onontkoombaar:
‘Voorbij.’
Tirade. Jaargang 47

[14]
Half een: wakker.
Een uur: wakend. Half twee,
35
met hart en hoofd op één lijn de onttrokken
lichaamssappen loodrecht oprijzend aan zijn voeten te weten,
om half drie
's nachts,
liggend naast een vrouw die
- gelukkig nooit
met de taille
van een
wesp
of
met de
slankheid
van een mug
naast hem lag, maar
altijd met dat mooie, ronde gezicht dat - statistisch
en humanitair genoodzaakt is hem te overleven, ‘toe’.
Tirade. Jaargang 47

[15]
Oma zal zeker langer blijven leven, want
wat ruikt haar haar nog lekker -
en fris
(naar zee).
Wie wil dat niet? Met gesloten ogen te
liggen en luisteren, in bed, en te horen -
het ruisen
(van zee).
Onder zeil gaand keert opa zich gerust eens
om, want eeuwig is de zee -
haar geuren
(en ruisen) -
en nog eens om, zo dicht tegen haar aan,
in de zekerheid dat zij hem - typische
landrot - tot zich nemen zal,
gedwee en pijnloos
(inclusief het
wrakhout der
prothe-
zzz).
36
Tirade. Jaargang 47

[16]
37
Wie
op zijn eerste Canonkleurenkiek
in moeders armen lachend boven de golven staat afgedrukt
en
ondanks de tegenwind landinwaarts de opvoeding heeft
doorstaan dankzij, mede, drie generaties snelle
Gazellefietsen
waarmee
in het gedoe dat liefde heet later, aan zee, opnieuw
kinderen zijn grootgebracht die, in samenwerking met
Levi'sjeans,
de poezen vol Whiskasvis
trouw van bakjes water hebben voorzien, zal
op zekere nacht
wakker schrikken en op het klamme voorhoofd iets
definitiefs voelen samentrekken - geen reklamerimpel.
Op het moment dat in het donker oma onder haar kussen tast
en verschrikt uitroept:
‘Waar is mijn zeester gebleven?’
beseft opa (halleluja): ‘Dit is
die nacht.’
Tirade. Jaargang 47

Aantekening
38
Een dagje aan zee werd geschreven bij de Symfonische dansen, op. 45 (versie voor
2 piano's), van Sergei Rachmaninov. De afzonderlijke gedichten corresponderen met
onderstaande opeenvolgende muziekfragmenten. De gebruikte cd is die met de
pianisten Martha Argerich en Alexandre Rabinovitch (Teldec, 1992).
1. Non allegro (‘Middag’):
00.00-00.20 (gedicht 1),
00.20-02.40 (gedicht 2),
02.40-07.07 (gedicht 3),
07.07-08.16 (gedicht 4),
08.16-09.29 (gedicht 5),
09.30-10.51 (gedicht 6).
2. Andante con moto (‘Schemering’):
00.00-01.00 (gedicht 7),
01.00-02.38 (gedicht 8),
02.38-06.30 (gedicht 9),
06.30-08.11 (gedicht 10),
08.11-08.51 (gedicht 11).
3. Lento assai - Allegro vivace (‘Middernacht’):
00.00-00.30 (gedicht 12),
00.31-03.03 (gedicht 13),
03.03-05.30 (gedicht 14),
05.30-09.08 (gedicht 15),
09.08-12.53 (gedicht 16).
Eva Gerlach
Dag
[De dbnl is niet gemachtigd deze tekst hier weer te geven.]
Tirade. Jaargang 47

D. Hooijer
Twee gedichten
de laatste kerk op de heizee
gesloopt, de muren, de daken
de miniature armen en benen
een oude kapelvloer komt boven
daaraan nog de adem
van de Maria-gebeden
graaf door, de goden
werd wijn opgedrongen de verzoeken
deugden de helft van de tegenpartij
graaf door de tweede potsol
de steen met de bloedgoot
dat bidden was handel
nooit knielde de slachter, nooit
nam een god een beet
van het offer - overwoog hij beloning.
40
Tirade. Jaargang 47

Ik ken niets van de dood, geen hand
geen stap vlak is zijn terrein totdat
we zwemmen in water
zonder bovenkant.
Ik ken hem niet, ken hem steeds
minder steeds minder juist
vind ik zijn waarheid
en ik vecht licht.
Stel de egel voelt aan zijn stekels
en knikt voor hij zich inrolt
zo licht vecht ik,
een duif wil het.
41
Tirade. Jaargang 47

Tomas Lieske
De wereld een dansfeest?
1. Het verhaal van de verzamelaar
42
Die avond in Parijs zouden we dineren in het restaurant ‘Les Ministères’. Lopend
over de Boulevard Saint Germain raakte ik met mijn vriend de filmkenner in gesprek
over Scorseses Taxi driver. Of hij ook niet vond dat het gewelddadige einde leek op
het einde van Nabokovs Lolita en ik pakte hem bij zijn arm om hem over te halen
mij bij te vallen. Hoe ik daar in godsnaam bij kwam.
Enigszins bedremmeld zei ik als verontschuldiging dat ik mij de laatste tijd veel
bezighield met het verzamelen van overeenkomsten tussen beeld en literatuur; foto's,
film en literatuur. Mijn formuleringen werden komisch uitleggerig: hokje enerzijds,
hokje anderzijds. Dat kon wel wezen, maar wat had Taxi driver, een film uit 1976,
nu met Nabokov te maken? Wanneer schreef Nabokov Lolita?
‘1955. Dat schieten in Taxi Driver, dat maar niet op wil houden, waarmee Travis
zich ontdoet van de pooier, dat kermisschieten, lijkt toch veel op het doodschieten
van Clare Quilty. Te veel om toeval te zijn. Je herinnert je die hartverscheurende
scène bij Lolita thuis waarin Humbert haar een laatste keer probeert te overreden
met hem mee te gaan.’
Humbert rijdt naar Ramsdale, vraagt aan oom-tandarts het adres van het slachtoffer
en loopt het grote huis binnen. Met zijn pistool, Makker genoemd, loopt hij door de
kamers, ontmoet Quilty en maakt zich bekend. Volgt een idioot gesprek. Dan richt
hij op de voet van Quilty en drukt de trekker in. Klik. Bij een nieuwe poging het
eerste schot: de kogel dringt in het dikke roze kleed. Ze vechten, Humbert weet het
weggeslingerde pistool te heroveren en schiet opnieuw: de kogel treft een zwarte
schommelstoel. Ze rennen een andere kamer in, weer een schot en nu raakt de kogel
Quilty in de zij. Op de trap vuurt Humbert, drie-, viermaal achtereen en verwondt
Quilty bij elke knal. Intussen besmeert Quilty alles met zijn geronnen bloed. Hij
sleept zich van kamer naar kamer, majesteitelijk bloedend. Dan richt Humbert op
het hoofd en ‘met een golf koninklijk paars op de plek waar
Tirade. Jaargang 47

43
zijn oor had gezeten’, trekt Quilty zich terug in de slaapkamer. Uiteindelijk treft
Humbert hem van heel dichtbij door de dekens. Humbert raakt even van de kaart
maar meent nu toch dat Quilty dood is: ‘een kwart van zijn gezicht verdwenen, en
twee vliegen buiten zichzelf bij het dagende besef van ongelooflijk geluk.’ Humbert
wast zich, loopt naar beneden, treft daar mensen aan die lachend reageren op zijn
opmerking dat hij Clare Quilty heeft vermoord. Dan stapt hij de hal in. ‘Quilty had
warempel naar de overloop weten te kruipen, en daar konden we hem zien spartelen
en kokhalzen, en daarna, voorgoed ditmaal, ineen zien zijgen tot een paarse hoop.’
Filmkenner liep zwijgend naast me. Maar of hij nu verpletterd was door mijn
precisie, mijn acribie als verzamelaar, mijn perfectionisme bij het opbergen en
catalogiseren van allerlei beelden? Veeleer trokken zijn schouders sceptisch omhoog.
Hij kende andere scènes niet zulke bloederige afrekeningen. Ik hield vol.
Dat kon wezen, wierp ik tegen, terwijl we de beroemde schoenenwinkel van John
Lobb passeerden, maar Taxi driver en Lolita hadden meer overeenkomsten. In beide
werken een schier eindeloze autorit, en Jody Foster mag dan onaangeraakt blijven,
Travis en Humbert Humbert zijn beiden als volwassen man geïntrigeerd door een
seksueel voorlijk kind. Beide mannen vinden dat hun lieveling ontvoerd of misbruikt
is door degene die ze gaan doden. Ik trok filmvriend weg voor een aanstormende
motor. ‘Het voetgangerslicht stond toch op groen,’ sputterde hij.
Reveillon de la St Sylvestre; het jaar 2001 was bijna afgelopen. Wij hadden een tafel
gereserveerd in het restaurant ‘Les Ministères’ in de Rue du Bac, waar ik vaker at
en waar een chef-kelner bediende die ik om zijn opvallende gelijkenis met Turturro
steeds John genoemd had. ‘Trouwens,’ hield ik vol, ‘de gedachte om die
bloedwraakscène van Nabokov met film te vergelijken is door hemzelf al geopperd.
Hij schrijft zelf: “In zijn uitgegeven vorm wordt dit boek, neem ik aan, gelezen in
de eerste jaren van 2000 n.C.; en lezers op leeftijd zullen hier zeker terugdenken aan
de verplichte scène in de wild-westfilms van hun kindertijd. Aan ons handgemeen
ontbrak echter het os-verdovende vuistgevecht, het vliegende meubilair.” Dus wel
film, maar geen wild west. Dat heeft Scorsese begrepen.’
Inderdaad, Turturro, gaf mijn vriend de filmkenner toe. En toen, verbaasd: ‘Ken
jij dat boek uit je hoofd?’
Alles klopte die avond. Een tafel midden in de zaal; een welkom met een ‘cocktail
pétillant et ses intentions’; de inbegrepen wijn werd onbekommerd
Tirade. Jaargang 47

44
op de tafel geplaatst; om halftwaalf de meisjes met de champagne. We hadden toen
al de ‘saumon fumé’, de ‘cassolette d'escargots’, de ‘filet de boeuf en croûte à l'arôme
de truffes’, de ‘crottin de chèvre’ gegeten en we kregen nog de ‘truffé au chocolat’,
de ‘café’ en de ‘soupe à l'oignon au petit matin’. Tegelijk met de champagne werden
de ‘cotillons’ rondgedeeld, elke tafel werd voorzien van hoedjes, maskers, blaaspijpjes,
schieterwten en serpentines. Op dat moment vond een wonder plaats.
Achterin de zaal was een klein podium gebouwd, waarop gedanst kon worden en
waar een ‘disk jokey’ muziek verzorgde. Dat dansen straalde een grote
gemoedelijkheid uit, omdat alle leeftijden door elkaar op die dansvloer stonden, van
oude, gebrekkige mensen tot jonge tieners. Bovendien nam een enthousiaste spastische
jongen met zijn wilde lieve sprongen de halve dansvloer in beslag. Maar in de zaal
zelf constateerden we afwachtende nekken, hautaine blikken, achteloos mesgedraai
en getrek van zeer verveelde gezichten; men was deze feesten wel gewend, men
feestte doorgaans in veel betere kringen, of we dat wel begrepen. Enfin, Proustiaanse
deftigheid dus. Maar nauwelijks was de papieren munitie uitgedeeld, of er vloog een
duivels plezier door de zaal. Dames lieten een kinderlijk gekraai horen; plotseling
zat een heer, die tot dat moment door een uiterst deftig zwijgen de indruk had gewekt
van allerhoogste kringen, met zijn blaaspijp stiekem erwten naar ons te schieten.
Oude dames bedierven hun lila doorluchtig kapsel door de geelastiekte hoedjes op
te zetten, langslopende kelners werden bekogeld met serpentines, John begon
stelselmatig de dames ten dans te vragen, verderop trok een heer zijn jasje uit, de
muziek werd wilder. We keken achter de schermen van het fatsoen. Het jaar 2001
werd afgeschud, uitgetrokken en afgelegd. De spastische jongen kon zijn geluk niet
op. Oude mensen zaten uit te hijgen. De deftigheid had plaats gemaakt voor
opwinding.
Een jaar later. Opnieuw sluiten wij het jaar af samen met onze filmvrienden. Op de
eerste dag van het jaar 2003 laat mijn filmvriend mij een foto zien. Een
ballroomdanseres zit op een hoekbankje. De enorme roze jurk is om haar heen gevlijd
als een dekbed. Het bruine lijfje en de lange handschoenen lijken doorzichtig en
tinkelen van de glassteentjes. Zij houdt haar handen op elkaar midden op het dekbed.
De onderste helft van de foto: roze schuim; de bovenste helft: karamelbruine
achtergrondmuur die van rechts naar links steeds donkerder getint is. De foto is
zoetig, snoepgoedachtig, bros als meringue.
Ik verdeel als vanzelfsprekend de foto in vieren. Horizontaal in twee ge-
Tirade. Jaargang 47

45
Tirade. Jaargang 47

46
lijke delen en verticaal in twee gelijke delen zodat er vier rechthoeken ontstaan. De
verticale lijn valt over de bovenarm van de danseres, de horizontale streep valt samen
niet de bovenrand van de hoekbank en met de opvallende manchetten van de
handschoenen die om de bovenarm van de danseres sluiten. Mijn blik wordt over de
roze jurk getrokken naar de rechthoek aan de rechterbovenkant van de foto. Daar
eindigt de baljurk in een decolleté en in twee smalle schouderbandjes. Daar zie ik
de blote schouders en bovenarmen van de danseres en daarboven haar gezicht onder
de strak naar achteren getrokken blonde haren. Dat wonderlijke gezicht wens ik
ogenblikkelijk aan mijn verzameling toe te voegen.
In tegenstelling tot alle geëtaleerde rust van armen en baljurk ligt op het gezicht
met de gesloten ogen en de opengesperde neus en mond een uitdrukking van
uitputting, van pijn bijna. Het zweet ligt als een film op de blote huid. Waar is de
dans gebleven bij deze doodstille positie? De dans is naar binnen geslagen. Het
gezicht lijkt in rust, lijkt te harmoniëren met de rest van de foto, maar verraadt de
steeds herhaalde beweging van de dans die alleen maar tot rust gebracht kan worden
door de buitenkant van het lichaam tot doodse stilte te dwingen. Zoals een vrouw
die iets verschrikkelijks ziet en vlak voor de gil de hand voor de mond slaat en
bevriest; zoals een meisje dat verstart vlak voor het de klap ontvangt; zoals een dier
dat in doodsnood alle beweging inhoudt maar intussen de reddende sprong berekent;
zoals een topsporter die na de uitputtende prestatie even doodstil uitglijdt alvorens
in de armen van de coach te vallen. De tegenstelling tussen imploderend gezicht en
exploderende showjurk maakt de foto bijzonder.
De foto was gemaakt door Tara Fallaux. Ik maak een nieuwe lade in mijn hoofd:
Tara Fallaux, geboren, opleiding en dergelijke.
2. Het verhaal van de lezer
Mijn eerste verhaal las ik achter de kachel (‘Je brûle tout l'hiver’) en eigenlijk ben
ik nooit daarachter vandaan gekomen. Een verhaal sleept me mee; ik kan er niet mee
ophouden; ik ben er verslaafd aan; desnoods zal ik er aan sterven.
De wereld een dansfeest van Arthur van Schendel behandelt de liefde tussen Daniel
de Moralis en Marion Ringelinck. Twee mensen die een levensbedreigende passie
voor de dans koesteren, zich om die reden onweerstaanbaar tot elkaar aangetrokken
voelen, maar vrezen dat hun ritmes niet geheel overeenstemmen. Het belangrijkste
muziekstuk is de Pavana Castillana. Zolang zij deze dans niet met elkaar durven
dansen, zijn zij niet geschikt voor elkaar.
Tirade. Jaargang 47

47
Marion is ervan overtuigd dat deze dans, eenmaal geleerd, slechts ellende zal brengen;
toch is zij er aan verslaafd en zoekt zij haar hele leven naar de passen en naar hetzelfde
ritme als Daniel. Dit verlangen, deze aantrekking en afstoting beheerst het hele boek.
Waarom vertel ik over deze roman? Omdat het boek niet één verhaal bevat, maar
negentien. Het boek is opgedeeld in negentien, tamelijk korte hoofdstukken, die titels
hebben als: ‘het verhaal van de makelaar’; ‘het verhaal van de Indische dame’; ‘het
verhaal van de leraar’ enzovoorts.
Negentien verhalen: het lijkt meer dan voldoende, maar toch missen we nog twee
verhalen. Van allerlei mensen krijgen wij delen van de liefdesgeschiedenis te horen,
vanaf de kindertijd in 1892 tot en met de dood van de geliefden in ongeveer 1926,
maar nooit, tergend nooit, komen de twee minnaars zelf aan het woord. Onzekerheid
troef. Wat weten wij, lezers van de twee verliefde hoofdpersonen? Zijn ze eigenlijk
wel op elkaar verliefd of zijn ze eerder bang voor elkaar? Wat weten wij van hun
hartstocht voor de dans? De vertellers van de verhalen geven hun eigen versie, zij
zijn buitenstaanders. Hoe eindigen hun verhalen? Met een vraag. ‘Was hier een te
grote tegenstelling? Wat kon de reden zijn? Wat anders dan de liefde met haar
mysteries.’; ‘Wij mensen, al menen wij nog zo wijs te zijn, wat begrijpen wij van de
liefde?’; ‘Ach, de liefde, laten we er maar niet van spreken.’; ‘er moest iets diepers
achter zitten, maar dat zal voor ons wel verborgen blijven zo lang we leven. We
kennen niet eens alles wat er in ons eigen hart verborgen ligt.’ Laat die twee zelf de
geschiedenis van hun liefde vertellen, denk je, maar dat gebeurt niet. Er is geen
zekerheid. Er blijven raadsels als in het leven. De alwetende verteller (die Van
Schendel in eerdere romans toch was) is nergens te bekennen.
Twee mensen die elkaar niet kunnen benaderen. Van Twee Conincskinderen tot
en met Hokwerda's kind heeft dit thema ontroerd en het zal blijven ontroeren. De
liefde verslijt nooit, ook niet in de literatuur, mits de vorm overrompelt. Juist.
Sentimentaliteit, melancholie: je accepteert het dank zij de vorm. Literatuur valt te
waarderen dank zij verbluffende techniek en briljant taalvermogen.
Alle vertellers praten en oordelen niet alleen over het danspaar maar ook over
andere personages. Als lezer beoordeel je evenzeer, maar vertrouw je teveel op de
een, dan beoordeel je het karakter van anderen mogelijk verkeerd. Dat geeft
verrassende wendingen. De een blijkt veel aardiger, de ander juist minder betrouwbaar
enzovoort. Met terugwerkende kracht wordt dan ook het karakter van de verteller
juister bepaald.
Tirade. Jaargang 47

48
Behalve de geschiedenissen van de hoofdpersonages Daniel en Marion volgje de
geschiedenis van de bijpersonages. Je leest tussendoor hoe die een beroep kiezen,
trouwen, sterven. Je leest hoe aanvankelijke antipathie omslaat in liefde; je herkent
personages van vroeger. Het maakt het boek levendig. Hoe exact werken hier de
details. Het personage dat geïntroduceerd is als ‘jeugdvriendin’, vertelt dat ze Daniel
al vanaf zijn zestiende kent. Dan pas weet je wie deze jeugdvriendin is en bovendien
besef je hoe levendig Daniel toen was en hoe vol verlangens en levenslust hij zat.
Of een dun paarlencollier keert terug. En je begrijpt dat de vroegere eigenares het
aan Marion geschonken heeft. En in je hart bedank je Mme de Ruzeaux voor haar
liefde.
Je leert veel meer mensen kennen, dan wanneer het boek een gebruikelijke
constructie zou hebben gehad. De werkwijze van Van Schendel in dit boek kan met
recht caleidoscopisch genoemd worden. Dat versterkt het idee dat je alles zo intens
hebt meebeleefd. Je bent er zelf bij geweest. En ineens besef je: er is geen alwetende
verteller, maar je bent zelf een alwetende lezer.
Ik ken iemand die overeenkomsten verzamelt tussen film of foto's en literatuur. Bij
hem thuis zag ik foto's van Tara Fallaux. Waarom denk ik tijdens het lezen van De
wereld een dansfeest aan die foto's en hoe zit het precies met die dans?
Het laatste hoofdstuk is het hoofdstuk van de melancholicus, die zich afvraagt wie
zich nu in godsnaam vergist heeft. Toen zij twaalf waren dansten zij, 's nachts in een
gang, zij in het wit, hij in het zwart. Had hij haar toen de juiste maat moeten leren?
Toen zij achttien waren kwamen zij dicht bij elkaar en daarna begon de twijfel. Wie
is dat, de melancholicus?
De verteller van het laatste hoofdstuk is het enige personage, dat door heel het
boek opduikt en dat tegelijk vaag blijft. Vaag tot in zijn naam. ‘Een jongetje met
blonde krullen, als Chinees in het zwart verkleed’; ‘Rinaldo en de achternaam iets
als Sterrenwichelaar’; ‘iets als Rainaud Sterré - met nog een syllabe’; ‘mijnheer
Raynaud, een bescheiden jongen die voor dokter had gestudeerd’; ‘een bewonderaar
Renaud of Renold of Reinold die Marion het hof had gemaakt’. Hij en Marion (dat
is in elk geval wél duidelijk) hadden samen gelukkig kunnen worden, maar Marion
kon niet op tegen de kracht die haar lichaam uitputte en die haar dwong zich geheel
aan de dans te geven en aan Daniel te wijden. Hoe ziet iemand eruit die zoiets
overkomt? Dat zie je op de foto van Tara Fallaux. Kijk maar. Het is een pijnlijke
uitputting die in haar lichaam de plaats heeft ingenomen van de dans en tegelijk is
dit het directe gevolg van de dans. Zonder dat je het exact kan aan-
Tirade. Jaargang 47

49
wijzen, heb je steeds tijdens het lezen van het boek van Van Schendel het idee dat
hij een situatie beschrijft die de foto van Tara Fallaux uitbeeldt. De kleedster vertelt
bijvoorbeeld over Marion die dan al weg is bij het ballet: ‘Mademoiselle was vermoeid
en stil, zij had een droevige trek om de lippen en soms sloeg zij de ogen naar mij op.
Een kamer vol mensen die aan niets anders dachten dan aan een dans, en erover
lachten en praatten met drukke woorden, alsof er niet iets ernstigs onder lag. Alleen
zij, die er de genezing van verwachtte, was vervuld van de ware zin.’ En veel later,
als Marion en Daniel getrouwd zijn en in Engeland in music-halls dansen, beschrijft
een jongen die daar komt, het danspaar zo: ‘Deze keer keek ik scherper toe [...] Soms
was het alleen de hand die een buiging maakte, maar je voelde hoe de twee dansers
helemaal mooi waren, helemaal gelukkig. Helemaal misschien niet, daar kon Mary
wel gelijk in hebben toen ze zei dat ze anders niet zo donker uit de ogen zouden
kijken. En Mr. Sedge dacht ook dat het pijn doet als het ritme zo diep zit. [...] De
dansers moesten dikwijls terugkomen, je kon zien dat ze moe waren.’
Zoals Van Schendel aantoont hoe de dansers Marion en Daniel met hun lichaam
en hun dansen het leven beleven, zo zit ook in deze foto een overtuiging dat de gedane
dansen al is het maar voor één ogenblik samen vallen met het leven zelf. En dat
daarop uitputting moet volgen. Niks geen gewone mevrouw die na drie walsjes even
bij moet komen. In dat geval zou zij olijk naar de fotograaf hebben gekeken in de
veronderstelling dat haar amechtig hijgen toch niet op de foto te zien zou zijn. Er
zijn momenten tijdens het lezen of tijdens het dansen, dat het leven (en in zijn kern
heeft dat met seksuele drift te maken) zich lijkt samen te ballen tot een flits van
helderziendheid. (Nabokov: ‘het gelukzalige gevoel dat je de goede kant op kijkt.’)
Tara Fallaux fotografeerde iemand die zo'n moment beleefd heeft.
3. Het verhaal van de muziekdoosverkoper
Mijn winkel ligt in de Passage du Perron. Vooral wanneer het herfstig licht de grote
fontein van een spierwitte spetterstralenkring voorziet, of wanneer, zoals nu, een
lentezon de zachtwarme kleuren in de tuin van het Palais Royal oplicht, staat mijn
winkel op de mooiste plaats van de stad. Uitverkoren winkels in de Passage du Perron:
de ‘boutiques du palais royal’. Een garde d'honneur, een corps d'élite. Per slot van
rekening zijn wij het die iedere dag de prinses van Valois langs zien rennen. Evident,
dat mijn winkel de bijzonderste waar verkoopt. Wie wordt niet tegen de ruit gezogen,
waarachter de muziekdoosjes staan uitgestald. Dozen als kwetterende
rococo-beeldhouw-
Tirade. Jaargang 47

50
werkjes, met geliefden op de deksel gemonteerd die verleidelijke menuetten kunnen
uitvoeren, tot de eenvoudige, spiernaakte metalen mechaniekjes, die voor de liefhebber
de ware verzamelobjecten zijn. Van wereldkampioen Mozart heb ik het meest
verkocht, maar Strauss, Boccherini en Haydn doen het ook goed, evenals sommige
kinderliedjes en de eiapopeia's. Zelf vind ik het allermooiste de Slavische volksballade,
de dumka, met zijn treurnis in fismol. Rond het middaguur sluit ik de winkel en dan
zit ik op een stoel voor het restaurant. Ik houd mijn winkel in de gaten en ik zie de
klanten naar de mechaniekjes turen. Op mijn ruit hangt de lijst van de dertig meest
verkochte melodieën. Die klanten wijzen met al wat vinger is, glanzen met al wat
ogen is, hun kinderen zijn opgewonden. Ik hoor hun arpeggio's van plezier en ik
beluister hun gezang.
Tweemaal in mijn pauze rent de prinses van Valois door de tuinen. Ik zou moeten
opstaan om haar te begroeten, maar bij haar nadering zit ik elfenbankgewijs
vastgegroeid aan het geverfd metaal. Ik zie haar langslopen met geëtaleerde benen
van kruis tot aan de platte schoenen, dezelfde als waarmee de Bilbao-hardloper
Michel Logroño ooit het Olympisch eremetaal heeft nagejaagd. Ik zit daar
vastgeschroefd op een bank als een domme GIG, een Grand Invalide de Guerre. Nooit
durf ik op te springen, nooit durf ik mijn jas uit te spreiden, nooit het sjaloom over
haar af te smeken. Schwamm drüber.
Vandaag is het drukker dan anders. De knallende pracht van de roze en witte bloesem
maakt de tuin tot een lustoord. De stoelen rond de vijver zijn allemaal bezet. Schouder
aan schouder zit men in de lentezon, de benen op de rand. Onder de uitbottende, in
het gelid staande boompjes, nadert een bruid. De memme, de onvermijdelijke sjankies,
ernstig kijkende of lachende familieleden als een sleep achter haar aan. Buitenlanders,
Armenen, Azerbajdzjanen; folksongs van Berio. Er zullen foto's genomen worden;
kinderen komen aangerend. Een fotograaf loopt met een zilverkleurig ouderwets
toestel. Waar ontmoette ik de bruiloftsgast die de gewoonte had zijn drank niet door
te slikken maar elke teug na korte tijd terug te spugen in zijn eigen glas? Afhankelijk
van wat hij daarbij at, pistaches, camembert, olijven, asperges, gefrituurde inktvis,
werd de inhoud van zijn glas steeds troebeler en zwommen in zijn witte wijn of zijn
anijsdrank duidelijk de vlokken van de groente, het gruis van de noten en de
hagelsnoeren van het gefrituurde zeebanket. Werd de drank te pasteus, dan zette hij
zijn glas op een tafel neer, nam een nieuw glas en het vreemde vullen begon van
vooraf aan. In de loop
Tirade. Jaargang 47

51
van de avond namen steeds meer gasten aanstoot aan dit gedrag. Het glas werd de
spugende drinker uit de hand geslagen; hij werd buiten geworpen.
De bruiloftsgasten hebben de plek voor de eeuwigdurende herinnering gevonden;
de bruid wordt door drie vrouwen extra opgetuigd, tot ze ‘eruit ziet als de dageraad,
schoon gelijk de maan, zuiver als de zon, schrikkelijk als slagorden met banieren’.
De winkels onder de bogen hebben artistieke pretenties. Zo is Le prince jardinier,
in gaardenieraccessoires als gieters, harken en klompen, ervan overtuigd een boutique
te zijn; al hun tuinkleding komt voor op schilderijen van Caillebotte, Renoir of Monet.
Andere winkels hangen hun ruimtes van tijd tot tijd vol met schilderijen of foto's:
tentoonstellingen, compleet met vernissage bij de opening. Dat wil zeggen
cultuursnobs, ongles-bleus, drinkende kletsers onder de bogen zodat niemand er meer
langs kan.
Verderop, in de parfumwinkel (all the perfumes of Arabia), hingen laatst foto's.
Tara Fallaux Photographies stond met grote letters op de ruit geschreven. Direct
schoten mij de bijpassende muziekdoosjes te binnen. Mendelssohn; Verdi's Nabucco;
Vivaldi. Foto's van bruiden, afgebeeld op het moment dat ze werden aangekleed, dat
ze even een pauze namen voor ze zich lieten wegvoeren. De foto's toonden niet de
glorie maar de haken en ogen. Een bruid die angstig wegdook in een kast, een bruid
met bult omdat er onder de jurk iets verschikt moest worden, bruiden in corselet. Dit
waren de laatste intieme momenten tussen de familieleden en vrienden. Maar, Eloï,
Eloï, wat een diep verlangen sprak er uit die foto's. Want het kon niet anders of de
fraai verlichte heenweg van het aankleden riep de donkere, geheimzinnige sluipweg
terug van het uitkleden in gedachten. (Met al het doornig struikgewas van schampere
mislukking en teleurstelling.) Dit waren geen moderne meiden zoals de prinses van
Valois die hier twee keer per dag met etalagebenen langs rent; dit waren schuchtere,
traditionele bruiden boordevol spanning omdat ze tegen het middernachtelijk uur
oog in oog met het restant van hun leven zouden staan, een vreemde snor, een
fanatieke tandenpoetser. Het diepe verlangen naar geluk. Als alles goed gaat. Maar
wie zegt dat het goed gaat? Is het met mij goed gegaan?
Wanneer Ariël mijn maag en lever op de schalen legt en wanneer uit de weging
blijkt dat ik toch enigszins tot nut ben geweest, dan zal ik dat louter aan de muziek
te danken hebben. Want evenals de muziek wordt voortgebracht door de pinnen en
de staafjes, zo verkoop ik de dozen, maar ikzelf ben gelijk het onversierde ijzeren
mechaniekje.
Tirade. Jaargang 47

52
Tirade. Jaargang 47

53
Tirade. Jaargang 47

54
Ik ben alleen gebleven, maar in bed houd ik altijd een kommavormige plaats vrij. Ik
weet waarom ik op die bruiloft mijn drank in mijn glas liet terugvloeien. Ik wou
genieten van de smaak maar ik was bang voor de alcohol. De alcohol bracht risico's
met zich mee, zorgeloosheid. Ik spuwde de alcohol terug, maar ik had niet in de
gaten dat mijn drank steeds onaangenamer werd. Ik dacht met kleine muzikale teugen
van het leven te genieten, maar ik durfde de risico's niet aan. Mijn leven is onsmakelijk
geworden. Dieu le veut.
Da capo. Mijn pauze is voorbij; ik begeef mij naar de winkel. Die Armeniërs vlak
voor mij weten hoe het hoort. De bruid is zoetjesaan klaar. Zij is berookt met mirre
en wierook en met allerlei poeder des reukwerkbereiders. Zij mag niet meer bewegen;
ze hebben een bankje op het gras geplaatst en gniffelend is de bruidsjurk opgetild
en over het bankje getild. De bruid zit, om haar heen is de jurk gedrapeerd. Het lijkt
alsof ze knielt en nu beseft dat ze begint aan een leven van deemoedige onderwerping.
De mannen om haar heen kijken op haar neer. Ik mompel een laatste vers uit ons
Hooglied: de dudaim geven reuk, en aan onze deuren zijn allerlei edele vruchten,
nieuwe en oude; o mijn liefste! die heb ik voor u weggelegd.
4. Het verhaal van de danseres
‘Ik ben die ben,’ sprak God tot Moses. Oneerbiedig vergelijkend, kan ìk zeggen: ‘Ik
dans die dans.’ Ik ben er altijd geweest. In verschillende versies, in verschillende
verschijningen. Een van de bekendste varianten, is mijn dans als Salome.
Ik ben talloze malen geportretteerd; er is wat over mij afgeschreven. In een essay
met de prachtige titel Salome and the dance of writing plaatst de Amerikaanse
literatuurprofessor Françoise Meltzer portret in beeld tegenover portret in tekst. Zij
spreekt over Salammbô van Flaubert, over Gustave Moreau die mij vaak schilderde
en over A Rebours van Huysmans waarin uitvoerig verteld wordt hoe mijn portretten
aan de muur hangen in het appartement van Des Esseintes.
Mijn verhaal is bekend. Herodias was mijn moeder en Philippus mijn vader. Mijn
moeder liep weg bij Philippus en trouwde opnieuw met mijn oom Herodes Antipas.
Johannes beweerde woedend dat zij beiden de Mozaïsche wetten overtraden. Om de
verjaardag van Herodes op te luisteren hitste ik al dansend de gasten op en vroeg als
beloning het hoofd van Johannes. Marcus en Mattheüs vertellen over mij, maar
vonden mij zo onbelangrijk dat ze niet eens mijn naam noemden.
Tirade. Jaargang 47

55
Hoe Françoise Meltzer mijn dans, die veelzeggend genoeg noch in het evangelie,
noch bij Huysmans beschreven wordt, op treffende wijze maakt tot een metafoor
voor het schrijven, moet u zelf beslist lezen. Het is niet mijn taak haar essays hier
na te vertellen. Mij trof een andere formulering van haar: ‘There is always a dance,
always a woman dancing - and her name is Salome.’
In een voetnoot bij het essay wijst zij erop dat het Salome-verhaal gelezen en
geïnterpreteerd moet worden in het grotere verband. Direct op de onthoofding van
Johannes volgt het wonder van de broden en de vissen. Dat verwijst naar het ronddelen
van het voedsel bij het Laatste Avondmaal en de instelling van de Eucharistie en dat
verwijst weer naar de kruisiging. Tot zover de voetnoot. Mijn dans zit klem tussen
(offer)dood en voedsel; hoezo niet belangrijk?
De combinatie van zo'n verleidelijke dans en voedsel is al vroeg begrepen. Terwijl
Gustave Moreau, Lucien Levy-Dhurmer, Odilon Redon en andere symbolisten vooral
de erotiek benadrukten, kozen de Renaissancisten, bij wie de bijbelvoorstelling ook
al mateloos populair was, de feestelijke dis als decor. Het bronzen relief van Donatello
in het baptisterium te Siena, de schilderijen van Masolino en Benozzo Gozzoli: steeds
een tafel met spijzen op schalen. Het schilderijtje van de Maestro della Historia
Friderici et Maximiliani speelt zich buiten af. Drie vrouwen houden een schaal op
om het hoofd van Johannes uit de handen van de beul te ontvangen. De vrouwen
hebben alles, houding, belangstelling, hoeddracht, kleding, van drie dames die op
de groentemarkten de beste waar uitzoeken.
Dan de combinatie van dans en dood. Een kennis beval mij de roman De wereld
een dansfeest aan. Het eerste verhaal trof mij zo sterk dat ik niet verder durfde te
lezen. De moeder van Daniel legt de betekenis van de namen van de jongen uit. De
laatste naam: ‘En Walewijn, wat dat beduidt? C'est l'amour, monsieur, le grand et le
petit amour, et je vous dis qu'il l'aura en abondance.’ Vervolgens spreekt zij de hoop
uit dat hij maat kan houden en zij citeert: ‘Heer Halewijn zong een liedeke klein, Al
wie het hoorde wou bij hem zijn...’ Toen de koningsdochter Lucinje bij hem wou
zijn, eindigde alles in treurspel: ‘Daar werd gemaakt een groot banket, Het hoofd
werd op de tafel gezet...’ De jongen vraagt: ‘Wie zijn hoofd, van Lucinje of van de
ridder?’
Als we de namen Walewijn en Halewijn gelijkstellen, krijgen we hier de gruwelijke
voorspelling dat de jonge Walewijn met zijn leven zal moeten
Tirade. Jaargang 47

56
boeten als hij geen maat kan houden in de liefde en de muziek (=dans). En hetzelfde
geldt voor zijn prinses, want het antwoord op de laatste vraag van de jongen luidt
natuurlijk ‘van beiden’.
Het hoofd werd op de tafel gezet. Tot in de films van Indiana Jones komt een
veelgebruikte variant voor van het geserveerde mensenhoofd: de smakelijke
apenschedel. De hersens, al of niet op ijs, worden uitgelepeld. Rond 1980 werden in
het Rozengrachttheater tijdens een voorstelling over King Kong plastic
namaakapenschedeltjes geserveerd. Een los hoofd is een gruwelijk verschijnsel. Juist
het raadsel van de gezichtsuitdrukking die in een soort doodlopende eenrichtingsstraat
verstard is, treft ons diep. Mij gaat het om de dans, maar wat ik zou willen aantonen,
is de diepe wond die de dans kan slaan als de danser geen maat kan houden. Want
we hoeven de verhalen misschien niet letterlijk te nemen, een foto kan aantonen dat
we op allerlei manieren onze kop kunnen verliezen.
Wie over mij schreef, was onmachtig de dans zelf te beschrijven. Sensualiteit,
gezichtsuitdrukking, jaloezie of opwinding van toeschouwers desnoods, dat wel,
maar niet mijn passen, mijn zwierige draaien en mijn precieze bewegingen die de
gratie van de dans uitmaken. Wel mijn erotische uitstraling, niet de manier hoe ik
mij bewoog of hoe ik mij verleidelijk ontblootte. Wel de symboliek, niet de dans
zelf. Ook een foto kan de dans zelf niet in beeld brengen. Maar toen ik gefotografeerd
werd door Tara Fallaux, de dans nog in mijn roze kleding, de uitputting op mijn
bezwete gezicht, was het op slag duidelijk dat de dans mij volledig bezit en dat ik
dans ‘alsof mijn leven ervan afhangt’. Dans en Dood: veel verder kan fotografie niet
gaan. Wil je nog meer uitbeelden dan is er een tijdsfactor nodig en dan kom je bij
film. Film en dans. Ja! Dat is een beproefde combinatie. Laat ik mij beperken tot één
regisseur: Visconti.
Uit 1969 stamt The Damned (La caduta degli dei). De film beschrijft de val van
de familie Von Essenbeck, staalgiganten die in de macht van de nazi's geraken en
tegelijk de weg voor die nazi's hebben geplaveid. Tijdens de film zien we zoveel
kwaad dat het huwelijk van Herodias en haar zwager Herodes Antipas een vrolijk
familiefeestje is. Bij The Damned zou een leger Johannesen nodig zijn om de
aanstichters van het kwaad tot de orde te roepen. Er is slechts één Johannes (Herbert)
maar die is onmachtig en hij wordt bovendien vervangen door de SA-er Konstantin.
En die wordt weer vermoord tijdens een feest met vele andere bruinhemden onder
de serpentines (een Duitse versie van de Franse oudejaarsavond-cotillons).
Tirade. Jaargang 47

57
Tijdens de laatste expressionistisch geschilderde (kleurige vlekken, extreme
houdingen) scène arriveert de erfgenaam en ‘kroonprins’ Martin als nazi. Hij heeft
al aangekondigd dat hij alles af zal pakken van zijn moeder en haar minnaar, die ten
onrechte de plaats van zijn vader heeft ingenomen. Hij heeft zijn moeder verkracht.
Hij ensceneert nu het huwelijk tussen zijn moeder Sophie en haar minnaar Friederich.
Hij heeft wat vrienden meegenomen, zegt hij, om het feest luister bij te zetten. Zijn
moeder heeft een Japans wit geschminkt gezicht en knikt dwaas de vreemde gasten
toe. Het paar wordt de kamer ingestuurd, Martin zet twee ampullen neer, er worden
twee soldaten voor de deur geposteerd. En ziet u mij tegen de schouder van Martin
hangen, dansend op de naargeestige melodie van ‘Nachts ging das Telefon’. Wij
dansen tot Martin de zelfmoord van Sophie en Friederich heeft vastgesteld.
Ook in andere films van Visconti zie je de combinatie van dans en dood. Ik heb
altijd gevonden dat Björn Andresen als Tadzio een ballet uitvoert. Zijn blikken bij
de eerste ontmoeting, zijn dans om de palen van de strandtent, zijn dwaaltocht door
de stad en vooral het slotbeeld waarbij hij zijn arm heft in een klassiek balletgebaar.
Gustav von Aschenbach probeert dit ballet mee te dansen. Hij wordt zelfs geschminkt
als danser. Maar het is te zwaar voor hem. Zijn lichaam en zijn geest kunnen het niet
aan. Hij overziet zijn leven, alles is mislukt. Zijn symfonie is uitgefloten, ‘La tua
musica è morta,’ zegt Alfried tegen hem. Zijn kind is dood, hij heeft zijn vrouw
verlaten. Zijn lichaam is ziek, zijn hartverlamming heeft zich al aangekondigd. Vanaf
de eerste ontmoeting met de ‘vecchio travestito’ tot de doodsdruppel van de haarverf
over het witgemaskerde gezicht is dit een doodsballet.
In Il Gattopardo zitten in de ene zaal de dames in de baljurken. Om de drukkende
hitte te verdrijven wapperen zij driftig met de waaiers en laten daarbij een vreemd
hoog vogelgekwetter horen. In de andere zaal staan de mannen, militairen die onder
andere spreken over deserteurs en over de executies die de volgende dag zullen
plaatsvinden. Wij, het jonge paar, dansen. De oude don Fabrizio gedraagt zich als
Gustav von Aschenbach: hij praat met ons over de dood, hij treurt voor een schilderij
waarop een dode te zien is. Na een laatste dans met mij, bekijkt hij zichzelf in de
spiegel. Alles is voor hem afgelopen, de luipaard heeft geen kracht meer, de oude
Siciliaanse waarden zijn verloren. Ik zie hem eenzaam weglopen tussen de laatste
dansers.
Tirade. Jaargang 47

5. Het verhaal van de fotografe
58
Ik ben geboren in 1972 in het Amsterdamse Wilhelmina Gasthuis. Ik heb twee jaar
lang onderwijs gevolgd aan de filmacademie. Ik wilde iets doen met mise-en-scène;
met beweging; eigenlijk wilde ik films over dans maken. Dat werd daar vreemd
gevonden: in zulke films zat geen dialoog, het was te experimenteel; ik moest eerst
gewoon filmen, het vak leren. Daar ben ik op afgeknapt en ik ben overgestapt naar
de Rietveld-academie, afdeling ‘audiovisueel’. Dat leek me wel wat. Daar kon ik
verder gaan met mijn films over dans. Maar dat mocht niet. Ik moest alles afleren
wat ik op de filmacademie had geleerd. ‘Ga maar tekenen’ zeiden ze en verder werd
ik aan mijn lot overgelaten. Ik voelde me daar absoluut niet op mijn plek; ik vond
het een vreselijke tijd.
Toch had de Rietveld-opleiding een positieve kant, want er bestonden
uitwisselingsprogramma's. Ik wilde de stad uit. Altijd Amsterdam werd me wat
benauwd. Ik heb een uitwisseling aangevraagd, ik wilde naar de Verenigde Staten,
waar ik ongeveer anderhalf jaar had gewoond met mijn vader, toen ik 6, 7 jaar oud
was. Ik kon naar Pittsburgh, Carnegie Mellon University. Het was de bedoeling dat
ik daar drie maanden zou blijven; in die tijd moest ik contact houden met de
Rietveld-opleiding. Ze reageerden helemaal niet op mijn berichten. Ik kon mijn
verblijf in Pittsburgh telkens verlengen en uiteindelijk ben ik twee jaar gebleven. Ik
heb daar veel geleerd: video, computertechnieken, editen, fotografie. Bovendien zat
ik op de School of Fine Arts, een ‘college’-systeem met verschillende afdelingen en
als uitwisselingsstudent mocht ik kiezen. Ik heb cursussen gevolgd in print-technieken,
in Franse film-geschiedenis, in theaterbelichting. Ik heb samen met een choreograaf
een dansfilm kunnen maken (First She Said Yes) dankzij een Choreographer's
Continuum '98 Grant. Ik heb video-achtergronden gemaakt voor dansvoorstellingen.
Ik ben cameravrouw geweest en editor voor universiteitsfilmpjes.
Na Pittsburgh kon ik de Rietveld afmaken en daar een diploma halen, of ik kon
naar New York. Het werd New York. In 1998 ben ik naar New York gegaan, zonder
baan, zonder huis. Eerst bij vrienden gelogeerd, toen vond ik een ‘sublet’, een
onderverhuurde kamer, op de Avenue A midden in East Village. Ik ben in New York
naar Dana Lixenberg gegaan en heb haar mijn portfolio laten zien. Tot mijn grote
verrassing belde zij mij op dat ik bij haar kon komen assisteren. Ik ben één jaar
assistent van Dana Lixenberg geweest.
Inmiddels had ik in Pittsburgh een aankondiging gezien van een workshop met
Nan Goldin. Ik heb twintig dia's opgestuurd en toen ik in New
Tirade. Jaargang 47

59
York zat hoorde ik dat ik was uitgekozen. Vier Amerikanen (onder wie ik) en vier
Japanners hebben in Yamaguchi, Japan, een workshop met Nan Goldin gedaan.
Belangrijk voor mij was dat Yamaguchi een soort kunstdorp was, waar veel muziek
gemaakt werd, veel werd gedanst. Ik ontmoette daar veel dansers die in New York
woonden. Ik ben met veel dansers bevriend geraakt. Ik kwam daarna heel gemakkelijk
in die Newyorkse down-town danswereld, in al die kleine theaters.
Eigenlijk ben ik New York zonder fotocamera binnengekomen en pas door Dana
Lixenberg ben ik fotografe geworden. Dit is toch wat ik wilde besefte ik. Ik had
alleen geen echte opleiding in de fotografie, ik moest het zelf uitzoeken, in workshops
en bij Dana. Ik heb van die dansfilms veel geleerd, maar ik heb er nu niet zoveel zin
meer in. Het is ook iets gemakkelijker je brood met fotografie te verdienen dan met
video.
Elle vroeg me voor een serie over ‘bruiden vóór tien uur’, bruiden op het moment
dat ze zich klaarmaken voor het huwelijk. Je komt als fotograaf dan heel dicht bij
een spannend, zeer intiem moment. De serie ‘bruiden’ gaat over lichamen en over
zenuwen. Je moet heel alert zijn om het goede beeld te maken, want het zijn geen
portretten.
Ik heb niet het gevoel dat ik me kan verschuilen achter mijn camera. Ik vind het
toch gênant. Ik word zelf snel verlegen. Ik vraag vaak toestemming, ook al is het
voor een afgesproken reportage en weten we van elkaar dat zij het ook leuk vinden.
Ik vind fotografie geen vrijkaart om alles te doen. Maar die bruiden waren
zenuwachtiger voor de bruiloft dan voor de foto.
Ik fotografeer op locatie en maak later een keuze. Wat je uitkiest: dat is jouw blik.
Ik kies fascinerende momenten. Een foto moet iets aan de verbeelding overlaten,
vind ik. Ik houd van foto's die niet overduidelijk zijn. De keuze is vaak intuïtief.
Technische gronden vind ik niet zo'n geweldig criterium, eigenlijk gaat het alleen
om: wel mooi, niet mooi. Soms zeggen anderen dat ik beter iets kan weghalen, (een
stapeltje kleren helemaal in de hoek bijvoorbeeld) maar ik vind dat juist intrigerend.
Het is de noodzakelijke omgeving. Je blik kan natuurlijk wel veranderen. Soms zie
ik contactvellen van een paar jaar geleden en dan denk ik, hé wat een goede foto,
waarom heb ik dat nooit gezien. Ik houd van de tussenweg tussen reportage en portret.
Ik probeer iemand dicht op de huid te zitten. Niet neutraal te zijn. Het is moeilijk te
omschrijven.
Ik fotografeer met een Mamya, formaat 6 bij 7. Je kan het uit de hand
Tirade. Jaargang 47

60
Tirade. Jaargang 47

61
doen en toch is de kwaliteit goed. Kleinbeeld is te korrelig, te vluchtig en grotere
formaten zijn niet mobiel genoeg. Doek over je hoofd en statief, ik houd niet van
statief. Ik werk in kleur omdat ik kleur spannender vind dan zwart wit. Zwart wit is
te ouderwets, te mooi. Het kan wel voor portretten, maar de series die ik maak, zoals
de dansers en de bruiden moeten lekker vet in kleur. Zoiets kan niet in zwart wit dan
wordt het te mooi. Het klopt niet, te krantenachtig.
Bij de foto's van de dansers zitten mijn beste. Bijvoorbeeld de foto van Jeanine
Durning, die danseres in dat rode jurkje. Nu heb ik iets te pakken, dacht ik, nu houd
ik de fotografie vast. Er zit veel in die foto: dat jurkje, het zweet, de afwezigheid en
tegelijk de enorme aanwezigheid, de kromme en blauwe tenen, de passie voor haar
werk die uit haar lijf straalt. Sommigen vinden dit een enge foto. ‘Is dat een travestiet
of zo?’ Ik begrijp die reactie wel. Ze vinden het geen vrouwelijke foto, maar dat vind
ik juist goed. Eigenlijk is het geen echt ‘mooie’ foto, de flits die keihard op de muur
zit, maar dat kan me niet schelen. Natuurlijk is iets als compositie belangrijk maar
die foto's van die dansers moeten snel genomen worden. Een perfect moment duurt
maar heel even; later mag de foto eventueel ‘gecropt’ worden, bewerkt, bijgesneden.
Soms staan er halve personen op, elementen uit de omgeving, maar die horen erbij.
Nan Goldin gaat helemaal af op haar emotie en zij fotografeert de inhoud, lijkt niet
op een mooie plaat te letten. Natuurlijk heeft zij een getraind oog. Maar ik ga niet
zover. Ik heb veel aandacht voor de blik en de houding van de gefotografeerde, maar
ik heb ook aandacht voor het mooi fotograferen. Ik kies momenten uit.
Bij de serie dansers valt de ballroomdanseres op. Zij is amateur, de anderen zijn
professional. Haar lichaam is niet zo getraind, dus ondergaat ze een grotere uitputting.
Alsof ze zich meer door de dans heeft laten overrompelen. Eigenlijk hoorde die foto
in een serie over sportmensen die na een prestatie erg vermoeid waren. Ik dacht
ballroom dancing is ook een sport, dus kan er een ballroomdanseres bij. De redactie
van het tijdschrift wilde die foto niet. Nu vind ik hem prachtig in de serie ‘dansers’
passen, want het gaat om het contrast tussen het goddelijke dansen en de inspanning
die je op het podium niet of nauwelijks ziet. En bovendien om het mentaal afwezig
zijn; alle dansers zijn met hun gedachten nog bij de dans.
De tentoonstelling ‘Gedanst’ van Tara Fallaux is te zien in de Melkweg Galerie
vanaf 10 juli tot en met 31 augustus 2003. De hier afgedrukte foto's zijn oorspronkelijk
in kleur.
Tirade. Jaargang 47

Nachoem M. Wijnberg
Gedichten
De vader van Su Dongpo
62
De grootvader van Su Dongpo begint laat in zijn leven duizenden gedichten te schrijven.
Hij is dronken als hij hoort dat zijn tweede zoon geslaagd is voor de examens.
Hij klimt op een ezel en rijdt door het dorp om het te vieren.
De beste dag van zijn leven.
Zijn eerste zoon, de vader van Su Dongpo, zakt drie keer voor de examens.
Als hij oud is wil hij ze niet nog een keer doen.
Als in een droom waarin iemand de examens nog een keer moet doen.
Hij weet dat hij voor de examens geslaagd is, maar dat telt niet meer.
Zijn zoons, Su Dongpo en Su Ziyou, slagen schitterend voor de examens.
Als twee toekomstige eerste ministers.
Ouyang Xiu, de examinator van zijn zoons, heeft het beste gelezen wat hun vader kan schrijven.
Als hij werk voor hem heeft kan hij hem dit geven.
Tirade. Jaargang 47

63
Su Dongpo en zijn broer Su Ziyou
In twee bedden naast elkaar
terwijl het buiten regent,
als zij allebei gestopt zijn
de staat te helpen besturen.
Lang geleden voor het eerst in de hoofdstad
hoofd en hart vol met boeken.
Verwonderd over wat een minister vandaag zegt.
Hem een brief sturen?
Zij zijn toch geen dertien, veertien meer.
Als een van hen een ministerie aangeboden werd zou hij ja moeten zeggen.
Hun loopbanen op en neer:
minister, gevangenis, dan weer minister, dan weer verbanning.
In de gevangenis schrijft een broer
dat als hij in de gevangenis doodgaat
de ander op een nacht dat het regent
aan hem kan denken.
Tirade. Jaargang 47

Su Dongpo. Jia Dao
64
Ik word ouder en verlang naar tegenover u te zitten en met u te praten.
Tegenover een gast zitten en zwijgen is niet altijd de lichtste manier.
Lang geleden was u misschien Jia Dao
die zijn schouders ophaalde over de kou van de nacht
en een gedicht ging schrijven.
Een nacht blijven, een ongevraagde gast,
bij iemand die later lang stil kan zijn.
Niet eerlijk dat ik dit bezoek belangrijk vind.
Tirade. Jaargang 47

Su Dongpo
65
Su Dongpo maakt zijn eigen inkt uit roet.
Hij verbrandt dit, verbrandt dat, en bijna het huis waarin hij woont.
Su Dongpo maakt zijn eigen medicijn om niet dood te gaan.
Hij windt zich toch te snel op om niet dood te hoeven gaan.
Proberen aan een kalm landschap te denken waarin hij staat en rondkijkt.
Misschien bestaat dat landschap, maar proberen helpt toch niet daarheen te komen.
Niet bitter worden om wat afgenomen is, maar ook niet vergeten wat afgenomen is.
Wat afgenomen is verdient beter.
Nico Dros
Texeliana
[De dbnl is niet gemachtigd deze tekst hier weer te geven.]
Tirade. Jaargang 47

73
Harrie Geelen
Het Nijlpaard Ellende. Deel 2 (slot)
11
Typisch iets voor iemand als mijn moeder. Twee mensen in de straat met een auto!
Je kunt rolschaatsen tot je een ons weegt, hinkelbanen tekenen midden op de rijweg;
als er een processie langs zal komen, kan er een bloemtapijt met het portret van de
paus of zo urenlang onaangeroerd liggen wachten op de voetjes van de gepermanente
winkelmeisjes uit het maagdenkoor - twee stappen vóóruit, één áchteruit, op satijnen
schoentjes, een meisje in het midden met twee bellen: ave ma-ping-pong-pang - en
mijn moeder heeft iets met een pianostemmer! Iemand die normaal eens per kwartaal
komt en nu dag in dag uit zijn auto voor haar deur heeft geparkeerd!
Met mevrouw Korenman tegenover je huis die de politie als eerste waarschuwt
als Duitse bedelkinderen uit de buurt van Aken komen schooien. (Ze stuurt dreumesen
van vijf achter ze aan om de agenten te kunnen wijzen in welke portiek ze zich
verstopt hebben!)
Met dikke tante Herma die op haar balkonnetje onze straat overziet als een
moestuin. (‘Meneer Crutzen ziet er weer beter uit. Maar hij haalt de Pasen niet. Tika
van nummer 13 begint al aardig uit te dijen. Die vrouw van die Pool krijgt hem de
volgende week na zes jaar eindelijk terug. Geen benen meer. En nog één long, hè?
Oostfront. Hij was al opnieuw getrouwd, hè. In Dresden. Maar nou komt ie toch
thuis. De jongste zal hem niet herkennen.’)
Typisch, typisch.
Je zou bijna medelijden met mijn moeder krijgen.
Maar ik kan haar niet meer zien.
Dat ze mijn vader dit flikt, is één ding. Maar mijn vader weet het tenminste nog niet.
Maar ík weet alles! En waarschijnlijk weet de straat het nu ook. Dit is de provincie.
Op een dag zegt iemand in een café met zijn zatte kop iets tegen mijn vader om hem
te sarren, omdat hij net het rondje dat mijn vader voor de brouwerij gaf heeft gemist.
Omdat hij van mijn vader verloor met
Tirade. Jaargang 47

74
pandoeren. ‘Zeg Paffen, jij hebt toch een mooie vrouw, hè? Wat hoor ik nou opeens
over d'r?’
Wat doet mijn vader dan? De kaarten schudden en opnieuw delen? Scheiden? Kan
niet, Katholiek. Ongelukkig zijn voor de rest van zijn leven? Dat mag van de paus.
Mijn vader komt dan zeker nooit meer thuis. Ik kan hem op mijn buik schrijven.
Hoewel.
Mijn moeder zou ook weg kunnen gaan. Mijn moeder is een rare. Ze is eens een
hele week bij mijn oma gebleven. Nee. Ik ben gek. Ze blijft bij mij. Ze blijven allebei
bij mij.
Als ik maar niet met één van hen mee wil gaan, gaan zij ook niet weg. Ze kunnen
me allebei niet missen. Ze zullen er altijd voor me zijn.
Nog lang en ongelukkig.
Ik zat de hele dag naar de kastanjebomen te staren van de meisjesschool achter de
hoge muur met glasscherven na de knokpartij met Joop Sikkema op de schooltrappen.
Joop zijn bril wordt met een pleistertje bij elkaar gehouden boven zijn neus. Bij
Frans kreeg ik een beurt en ik had het echt voorbereid maar ik kon mijn boek en mijn
schrift niet vinden. Ze lagen voor mijn neus. Smit (wiskunde) vroeg wat ik op deze
school deed. Wat ik er zoal zocht. Wat een volslagen debiel als ik van het leven
verwachtte.
Ik drukte me bij gymnastiek en dat werd ontdekt en ik moest opnieuw naar de
rector. Ik zei dat ik me misselijk had gevoeld. Onze rector gelooft alles. (Dat hoort
misschien bij het vak godsdienst.) Of het interesseert hem niet wat ik over mezelf
zeg. (Dat hoort misschien ook bij het vak godsdienst.)
Joop en ik moesten maar eens met krabbers alle mos verwijderen tussen de stenen
van de hoofdingang die alleen voor docenten is. Er staat een spreuk die je nu weer
kunt lezen. Pestwerk. En mijn handen bleven maar trillen. En ik wist dat Joop dat
zag. Joop is zo'n type. Die ziet precies waar hij je het best kan treffen. Ik kon me
alleen tegen hem verweren door krachtig dingen te denken. Te denken.
Joop kon me hooguit kwetsen met wat ik zelf allang wist. Al was het pas één week.
Maar wat ík van Joop wist, was Joop zelf niét bekend.
Ik had toevallig een wonderlijk, vernietigend verdriet voor hem. Zijn miezerige
wereld zou ineenstorten. Het zou hem kapot maken. Ik hoefde het hem alleen maar
te vertellen, recht in zijn gezicht. Ik zou het ook per ongeluk kunnen verraden, als
ik weer kalmer was.
Tirade. Jaargang 47

75
‘Maar je bent toch een wees? O, sorry, wist je dat nog niet?’
Nee. Niet goed. Ik moest het bewaren tot ik blind van woede was.
‘Jij voelt je heel wat, Sikkema. Je denkt dat je rustig iedereen kunt sarren omdat
jij niemand nodig hebt. Maar je bent veel erger alleen dan je denkt!.. Je heet niet
Sikkema, je heet... eh... Je wéét niet eens hoe je heet! Je komt van een vooraanstaande
doktersfamilie! Maar die ben je kwijt! De Sikkema's zijn alleen maar twee mensen
die zo fatsoenlijk zijn om goed voor je te zorgen. Tot je groot bent en ze van je af
zijn. De Sikkema's hebben je niet 's nachts uit je wiegje getild als je bang was. Kan
jij je zoiets soms herinneren? Nee! Dat deden anderen, maar die zijn er niet meer!
Je bent iets dat de Sikkema's in huis genomen hebben, toen ze geen andere keus meer
hadden! Een wees, een wees! Iemand van wie ze proberen te houden net als... als
wij van onze Lord.’
Joop zou het wel heel bont moeten maken voor ik er dit uit zou kunnen braken.
Maar je moet nu eenmaal wat achter de hand hebben.
En af en toe wat kunnen denken.
Denken.
12
Is dat die jongen van wie de vader pas in jullie klas...’ fluisterde mijn moeder, toen
ik koekjes kwam halen voor bij onze thee. Ik knikte. Praten doe ik al dagen niet meer
tegen 'r.
‘Heb ik die jongen ook niet eens prachtig piano zien spelen op zo'n ouderdinges?’
Over piano's wilde ik helemaal niks horen. ‘Is er niks beters dan dit?’
Ik hield twee slappe speculaasjes op.
‘Ik heb twee moorkoppen. Voor jou en mij straks als...’
Ik rukte ze uit haar handen.
Jimmy at en dronk sowieso niet.
Wat ie weten wou, had ik hem op de stoep al verteld.
Ik had er wel wat langer over gedaan dan in de klas. Het was mijn moeder die ons
naar binnen had geroepen. We mompelden, dat het niet hoefde, maar het hoefde wel.
Ze bleef zeuren. Ze bood ons thee aan.
Jimmy klemt de hazewind tussen zijn knieën. Onze Lord jankt op het balkon. Ik
ben op mijn hoede bij jongens die niks willen zeggen en alleen je
Tirade. Jaargang 47

76
kamer rondkijken. Het is alsof ze je minachten, alsof ze proberen zich voor te stellen
hoe iemand daarin overleven kan.
Maar misschien valt er echt niets belangrijks meer te zien op de wereld als je vader
net overleden is.
Ik had een keer een stille jongen - een vriend - die na uren tegen zijn stoel te hebben
geschopt, tegen me zei dat hij verliefd was. Op een jongen. Of ik dat ook wel eens
had meegemaakt. Het was niet om de seks of zo. Hij wou alleen maar bij die jongen
zijn. En niet ergens anders. Altijd. Elk uur van de dag.
Ik zei dat ik daar tot dan toe geen last van had gehad.
Of ik dacht dat hij nou homoseksueel was.
‘Ik voetbal bijvoorbeeld wel,’ zei hij.
‘Ja,’ zei ik. ‘Ja. Je voetbalt volgens mij heel goed.’
De rector had het niet met me besproken. Waarschijnlijk kwam het bij de
boterbloemen niet voor.
Jimmy liet een hele moorkop in me verdwijnen voor hij wat zei.
‘Mag jij de Kikker?’
Nooit over nagedacht. Ik had de Kikker alleen in de eerste klas gehad.
‘Hij geeft wel duidelijk les.’
‘Maar zou je hem altijd om je heen willen?’
Dat was wat veel gevraagd. Ik had vijf uur Latijn in de week; Grieks in de tweede
klas kwam op hetzelfde neer.
‘Vind je het wel een vader?’
Als ik nog een stuk moorkop in mijn mond had gehad, was hij eruit gevallen.
‘De Kikker? Die is toch niet getrouwd?’
‘Hij wil met mijn moeder trouwen,’ zei Jimmy.
Ik vroeg wat zijn moeder daarvan dacht. Dat gaf me wat de tijd.
‘O die wil het denk ik al lang.’
De Kikker heeft geen auto die hij moet parkeren, dacht ik bitter.
‘Maar je eigen vader dan?’
‘Die is er nu niet meer.’
Het was zeker een halve minuut stil.
‘Hadden we onze gebloemde piano nog maar,’ dacht ik, ‘dan kon ik die nu aan Jimmy
laten zien. Misschien zou hij er wat op kunnen spelen. “O wat mooi,” zou mijn
moeder zeggen, misschien wel in hooghollands. “Wat kun jij dat al goed, Jim. Jij
heet toch Jim?”’
‘Hij is net gestemd zeker,’ zou Jimmy zeggen.
Tirade. Jaargang 47

77
Alles zou beter zijn geweest dan hier zitten met iemand die zo ongelukkig was en
niet goed kon praten. Die niet eens iemand had om op de bek te slaan, zodat het bloed
eruit spoot.
‘Wij hadden tot begin vorige week ook een piano,’ zei ik.
‘Piano?’ vroeg Jimmy. ‘Hadden we het over een piano?’
Ik schudde verlegen mijn hoofd.
‘Wist je vader het? Wat er tussen je moeder en de Kikker aan de hand was?..’
Jimmy aaide de windhond en gaf hem een groot stuk van mijn moeders moorkop.
‘Tussen mijn moeder en hem?’ zei hij. Ik geloof dat de vraag hem echt verrast
had.
‘Tussen mijn moeder en hem... Er was helemaal niks tussen de Kikker en mijn
moeder.’
‘Maar je zei toch dat je moeder al lang met hem had willen trouwen?’
‘Ja maar daarom dóe je het nog niet. Ze was toch al getrouwd?’
‘O zó bedoel je,’ zei ik. ‘Ja ja.’
De hond bedelde om de andere helft van de moorkop en hij kreeg hem.
‘Mijn vader hield van jongens.’
Ik moet niet iedereen zomaar binnenlaten. Ik dacht aan de zwiepende rector. Wie
laat nou zo iemand los op een jongensschool?! Je laat toch ook geen vos bij je kippen?
‘We vonden je vader aardig,’ zei ik.
‘Hij deed geen vlieg kwaad,’ fluisterde Jimmy. ‘Mij niet. Niemand. Hij had zichzelf
niet gemaakt.’
‘Hij gaf goed les,’ zei ik. ‘Hij kon vreselijk hard gooien met een krijtje trouwens.
Als ie je raakte...’
‘Hij gaf nooit bijlessen aan jongens alleen, ging nooit's avonds naar feestjes waar
geen toezicht was...’ Jimmy ratelde opeens voor zijn doen. ‘Hij kwam niet eens op
muziekavonden.’
‘Ik vond dat hij het goed deed op school,’ zei ik.
Ik had nu de juiste toon te pakken volgens mezelf.
Ik vroeg me af of Wolterman niet altijd al een beetje heupwiegend de klas was
binnengekomen, maar pedofielen heupwiegen geloof ik niet.
‘Het was een lieve man,’ zei Jimmy.
En toen begon hij hard maar geluidloos te huilen. Net zo geluidloos als wanneer
hij floot. De hond duwde een opdringerige, natte neus tussen zijn benen en Jimmy
duwde het dier weg en stond op.
Tirade. Jaargang 47

78
‘Ik ga eens,’ zei hij. ‘Bedankt. Bedank je moeder, bedoel ik.’
Toen hij de trap afliep kwam het Jonge Stel binnen. Maar hij vroeg ze niets. ‘Was
het leuk?’ zei mijn moeder.
13
Toen ik een keer verzuimde en Wop het klaslokaal rondkeek en vroeg: ‘Is Sep Paffen
er niet?’ en iemand riep: ‘Ziek!’ zei hij: ‘Gelukkig.’ Zo aardig was hij nou ook weer
niet. Ik had hem niets gedaan.
Maar de meeste leraren vinden me druk.
‘Enigst kindje zeker?’ zei Nappie (Biologie) een keer tegen me.
‘Meneer denkt zeker nu hij in het schoolkrantje zit, dat mijn les er niet meer toe
doet?’ Fokke (Nederlands).
Wie mogen me eigenlijk echt? Ik telde ze 's nachts op mijn vingers. Familie deed
niet mee. Rokus? Maar die zat in het Westland omdat zijn vader stoflongen heeft en
ver weg de tuinbouw in wou gaan.
Heintje Treur? Maar die vindt iedereen aardig. Achterlijk telt ook niet.
Die jongen die me vroeg of ik dacht dat hij homoseksueel was? Dacht het wel. Ik
gaf hem één vinger.
De anderen in de redactie? Och... Mmm... Neu... Ik ben de jongste.
Jimmy? Ik denk dat die tegen mijn muren praatte. Geen idee. Ik deed die vinger
maar weer weg in het donker.
Mijn tekenleraar? Oké. Vinger terug.
Nou mijn vijanden.
Joop Sikkema? Zeker wel. Goed voor twee vingers, zo niet een hele hand. Nóg
meer vijanden? Nee... Niet. Ik ben niet interessant genoeg.
Ik draaide me op mijn zij en ik sliep.
Het was wel net licht geworden.
Er is één moment waarop ik Joop niet kan haten. Dat is als meneer Sikkema de straat
op komt om tegen hem te veerballen.
‘Reinier, eerst je goeie jasje uit!’ roept zijn vrouw.
Meneer Sikkema verliest altijd. De man mist elke bal. Hij doet wel zijn best en
hij vraagt ook aan Joop wat hij toch steeds verkeerd doet.
En Joop legt hem dat geduldig uit. En zijn stiefvader luistert ademloos. Nou ja,
buiten adem eigenlijk. En dan knikt hij na een tijdje en zegt: ‘Ik zal het doen. Ik doe
dat, Joop!’
Tirade. Jaargang 47

79
Joop slaat kalme ballen in zijn richting en hij moet ze steeds weer oprapen. Hij bakt
er niets van.
En mevrouw Sikkema roept bij de voordeur: ‘Je doet het weer niet goed, Reinier.
Je luistert ook niet naar hem.’
‘Jawel. Ik luister wel naar hem. Ik luister altijd naar je, hè Joop?’
En Joop is rood van genoegen.
14
Het is gebeurd. Het is over. Fini. Het wordt nooit meer zoals het misschien nooit
geweest is.
Mijn vader is op de hoogte. Ik hoef aan het ontbijt niet meer mijn eten naar binnen
te proppen zodat ik een volle mond heb en mijn moeder niet schreeuwend kan
verraden, als ze hem bijvoorbeeld kust wanneer hij weggaat.
Mijn vader weet van mijn moeder en de stemmer.
Mijn moeder huilt. 's Ochtends, 's middags en 's avonds. Bij vriendinnen, in de
tuin terwijl ze de kippen voert, in het washok in die snikhete walm die geurt naar
ondergoed en Sunlightzeep. En tijdens negen heit de klok.
En mijn vader huilde nog veel erger. Maar wel één keer. Ik heb mijn vader nog
nooit eerder zien huilen. Het was alsof hij smolt als een kaars.
En ik weet ook wie het hem verteld heeft.
Vroemen. Dieudonné Vroemen, die de scepter zwaait tijdens processies, die de
collectezak duwerig rammelend onder je neus houdt in elke hoogmis, penningmeester
van een RK Klaverjasvereniging, voorzitter van ‘Het Katholieke Meisje In Nood’
en als geen ander op bridgeavonden keffend tegen zijn vrouw wanneer ze verkeerd
uitkomt.
Ik ken hem van de processies. Dan loopt hij als notabele nummer één voor de stoet
uit. Zwart jasje, broek met strepen, zilvergrijze das, bloem in het knoopsgat, lint om
de buik. Achter hem de mollige winkelmeisjes in glimmend custardgeel en
damesondergoedblauw zodat elke vetkwab apart vonkt in de voorjaarszon. Dieudonné
Vroemen gebaart hoe ze moeten lopen. Alsof het Maagdenkoor dat niet allang weet.
Alsof die rijen mensen op de stoep in verkeerde straten staan te wachten en de
bloemtapijten voor een geheel andere optocht gestrooid zijn die toevallig dadelijk
óók voorbij zal komen.
Dieudonné Vroemen, door God gegeven en door God gezonden is mijn verleide
moeder komen vertellen dat hij mijn bedrogen vader zal moeten
Tirade. Jaargang 47

80
inlichten. Als vriend en christen. ‘Het is mijn dure plicht, mevrouw Paffen, uw man
hiervan te verwittigen.’
Hij weet best dat ze Agnes heet. Maar dit is een ernstig geval.
‘Waarvan in godsnaam, Vroemen?’
‘Kijk ik ben hier niet om te oordelen.’
‘Nee, alleen om te verwittigen!’
‘Er staat mij niets anders te doen. Het is het enige dat mij rest.’
‘Het enige?’
‘Om aan deze onzalige toestand een einde te maken.’
‘Waar bemoei je je mee?!’ krijste mijn moeder.
‘Agnes. Wij zijn christenen onder mekaar.’
‘Loop naar de hel, Vroemen.’
‘Mevrouw, ik speel open kaart met u.’
‘Wel ja, ga ook nog met me klaverjassen!’ gilde mijn moeder.
‘Mevrouw, wat God verbindt zal de mens niet scheiden.’
‘Waar heb je het over, kerel?!’
‘Over wat er gaande is in de straat, mevrouw. Goede christenen steunen elkaar.
U kunt altijd op uw vrienden terugvallen. Die het goed met u menen.’
‘Ga je eigen dochter redden!’
‘Als er niks aan de hand is, kan ik het Johan ook rustig vertellen, niet?’ zei
Dieudonné. Hij keek nu beledigd.
Van zijn dochter weet ik jammer genoeg niets, maar ik denk dat hij wist waar mijn
moeder het over had.
‘Het moet uitgesproken worden tussen Johan en jou, Agnes.’
De vaste kaartvrienden noemen mijn vader Johan, Janneman, Johannes de Eerste.
Namen worden kennelijk langer als je iemand wil verslaan.
Opeens begon mijn moeder hard te gillen. Hysterisch. Alsof Dieudonné iets met
haar doen wou wat niet hoort.
Vroemen keek naar mij die in de gang verstijfd had meegeluisterd. En toen keek
hij weer naar mijn moeder, die bleef gillen.
‘Agnes,’ prevelde hij. ‘Agnes, denk om het kind. Agnes. De buren. Agnes. De
straat!’ Toen zette hij nijdig zijn hoed op en haastte zich de trap af, begeleid door
verdere gillen van mijn kwaadaardige moeder.
Het Jonge Stel was niet thuis en heeft dus moeten missen hoe hij de trap af
stommelde, zich vasthoudend aan de leuning waarlangs mijn vader ooit gepist had.
Maar de hele straat weet dat Dieudonné Vroemen op de stoep languit is gegaan
over het autootje van Heintje Treur. Hij schijnt Pleintje Treur op de
Tirade. Jaargang 47

81
stoep met zijn hoed net zolang om de oren te hebben geslagen tot Heintje ophield
met een motor na te doen.
Vanachter haar gordijnen heeft mevrouw Korenman, die al op hem wachtte met
thee, hem gewenkt. Bij haar is hij op verhaal kunnen komen.
Dat was overdag.
Mijn moeder zou mijn vader 's nachts pas weer zien. Hij deed zijn
vertegenwoordigersronde om de stad heen en at ergens op kosten van de zaak. Die
avond zou hij rechtstreeks naar zijn stamkroeg gaan om te klaverjassen.
Op kaartzaterdag heeft mijn vader alles dus vernomen.
Hij had net gedeeld. Ome Sjef wou meteen passen, meneer Bennink, die ik ome
Bennink noem en die toen ik tien was al tegen mij op moest kijken, omdat hij nu
eenmaal half zo hoog is als mijn vader, begon te neuriën. Dan heeft oom Bennink
geen slechte kaarten. En tegenover mijn vader zat vandaag als vierde man de
penningmeester van de club. Dieudonné Vroemen. Precies op dat moment begon die
met zijn verhaal. Ik weet dit omdat ome Sjef het zo aan tante Dini verteld heeft. Dat
ze daar alle vier met de kaarten al in de hand zaten en zelfs dat mijn vader twee azen
had en twee koningen. Toen had Dieudonné Vroemen zijn kaarten neergelegd.
‘Paffen, weet je het van je vrouw?’
‘Welke vrouw?’ vroeg mijn vader die nog in zijn kaarten keek.
‘Dat je vrouw waarschijnlijk een ander heeft... Johan. Ik zeg dit omdat we nu met
goede vrienden onder mekaar zijn en we elkaar altijd recht in de ogen moeten kunnen
kijken.’
Enfin.
Mijn vader kwam om negen uur al binnen. ‘Dit was negen heit de klok’ zong iemand
op de radio. Mijn vader was straalbezopen. En niks de hond aaien. Brullen.
Schreeuwen. Zodat Lord meteen op het kleed piste, want dat doet Lord als hij denkt
dat ze boos op hem zijn.
En mijn moeder vouwde doodsbleek de strijkplank op, zette de radio uit en stuurde
mij naar mijn kamer, terwijl mijn vader brulde: ‘Die jongen blijft hier!’
En ik riep: ‘Ja ik blijf hier. Ik weet alles! Al lang!’
En toen heeft mijn vader tot elf uur gehuild.
Mijn moeder kwam beverig naast mij zitten op het opklapbed. En streelde me,
wat ik niet wou. We durfden pas na tienen weer naar binnen en daar zat mijn vader
met zijn hoofd in de handen op de plek waar hij normaal patience speelt. Zijn
schouders schokten. Lord jankte op het balkon.
Tirade. Jaargang 47

82
Om elf uur ging de bel. Mijn moeder en ik waren even bang dat het Dieudonné
Vroemen weer was, misschien nu wel met zijn witgele processielint om. Maar dit
keer kwamen een aangedane ome Sjef en ome Bennink schoorvoetend binnen. Ze
volgden mijn moeder niet meteen naar boven, maar bleven onder aan de trap bij de
benedenburen in de gang staan en ome Bennink riep: ‘Leun op ons, Agnes. Johannes,
je hebt nog vrienden! En Vroemen is gek geworden!’
Ze waren allebei teut geworden nadat ze verslagen achter waren gebleven in het
stamcafé, samen met Dieudonné Vroemen, die had geroepen: ‘Was het mijn plicht
of was het niet mijn plicht?’
‘Jij bent een gluipjanus,’ had ome Bennink geschreeuwd.
‘Wat weet jij van de heilige liefde?’ had Vroemen geantwoord, met een vinger
naar het doorrookte plafond. ‘Jij bent niet eens getrouwd, Bennink! Trouw eerst eens!
Maar je durft niet! De liefde is heilig. “In voor- en tegenspoed,” staat er!’
‘Je eigen dochter is zwanger van een protestant!’
Vroemen had de deur van het café woedend achter zich dichtgeslagen. Ome Sjef
en oom Bennink hadden aan de bar langdurig beraadslaagd, met hun jassen aan en
hun hoed op, over wat hen te doen stond. Ze hadden zich moed in gedronken en ook
een paar glazen op de goeie afloop en nu stonden ze onder aan de trap om steun te
betuigen.
‘Agnes kan alles uitleggen! Agnes? Praat het maar uit!’ riep ome Sjef. ‘Dat doe
ik ook. Als er moeilijkheden zijn dan...’
‘Het is een prachtvrouw!’ kraaide ome Bennink.
Zijn stem gaat omhoog als hij dronken is.
‘Maak je niet nerveus, Grote Johannes!’
Oom Bennink noemt mijn vader ‘de Grote Johannes’.
Als ze samen wandelen door de stad, met een zelfde gabardine regenjas en een
zelfde soort hoed en wandelstok lijkt het woord ‘tweetal’ een voorbeeld van verkeerde
afronding naar boven.
Mijn vader vroeg hen naar huis te gaan. Hij deed dat zachtjes en vriendelijk. ‘Denk
om je kind!’ riep ome Sjef nog en toen ik over de leuning naar beneden keek,
benieuwd wat hij over mij zou willen zeggen, barstte hij in snikken uit.
Oom Bennink duwde hem met zachte schouderklopjes de deur uit en weende zelf
ook bitter.
Ze gingen terug in de richting van de stad.
Tirade. Jaargang 47

83
Mijn vader en moeder hebben mij samen naar bed gebracht. Samen. En ik huilde nu
even hard als zij.
En toen kwam het Jonge Stel boven vragen of er iets ergs was gebeurd.
‘Nou, nee hoor,’ zei mijn moeder suf van verdriet.
‘Helemaal niet,’ zei mijn vader nat van tranen.
‘We dachten dat we wat hoorden,’ zei Zij van het Jonge Stel.
‘Als er iets is wat wij kunnen doen,’ zei Hij van het Jonge Stel.
In mijn agenda staat: ‘Op de rug van het nijlpaard Ellende zitten kleine vogels. Die
pikken wat grappig is op.
15
Ons huis is het enige huis dat juist is ingericht.
Bij mijn tante staat een stoel, exact als een bij ons thuis. Maar hij is niet half zo
mooi.
Onze straat is een straat van niks, maar ik vind hem de enige straat in onze stad
waarin ik zou willen wonen. De mensen in de huizen zijn precies zo akelig en zo
aardig als ze moeten zijn. Ze horen bij hun huis alsof ze slakken zijn... Meneer Rosen
gaat al dood zolang als ik leef en heeft zijn eigen vrouw in jaren niet herkend. En
mevrouw Rosen voert hem eeuwig pap. Mevrouw Korenman leeft achter een gordijn.
De ongetrouwde broer van de zusters Schillemans die bij hen inwoont maar een eigen
kamer heeft en alleen in lunchrooms eet, gaat vrijdags en woensdags op lakschoenen
met daarover slobkousen, met lompe gouden knoppen in zijn manchetten en een rode
bloem in zijn knoopsgat, ballroomdansen. Hij heeft zijn regenjas over de arm. Zijn
haar glanst van het vet. Bij meneer de Zwitser, die een vrouw heeft die zelden aan
de deur verschijnt en zeker niet de straat uit durft, komt deken Brummelkamp éénmaal
per week de communie brengen. Hij is in vol ornaat, zoals tijdens de mis, witte
kazuifel en een mantel van goudbrokaat, een grote, goeiige prevelende kruisspin.
Voor hem uit loopt een klein misdienaartje met een wierookvat; als het regent
assisteert een opgeschoten jongen met een gezicht vol pukkels en een
hoogopgeschoren nek. Met wierookvat en paraplu. Onder de te korte rode
misdienaarsjurk komen lompe hoge schoenen uit.
Volgens Nico Goossens, die oudere zussen heeft en nogal eens wat weet, heeft
die slungel aan tien meisjes van de Hogere Huishoudschool tegelijk zijn piemel laten
zien.
Tirade. Jaargang 47

84
‘Onder zijn misdienaarsjurk had hij niets aan. En het was vanaf zijn fiets,’ wist Nico.
‘Dan kon ie er meteen vandoor gaan.’
Maar de tien meisjes waren hem achterna gegaan. En wel twintig andere meisjes
waren er even later bijgekomen. Het zal een mooi gezicht geweest zijn, een hijgende
misdienaar staande op de trappers met een wolk gillende meisjes, achter zich aan,
rinkelbellend dwars door het centrum, door lanen met donkere bomen, langs de
roetige huisjes bij het spoor. Ze hadden het pas opgegeven ergens ver buiten de stad,
waar het koren begon.
‘De Meisjes van de Hogere Huishoudschool, die schrikken niet zo gauw,’ zei Nico
nog.
Misschien zit het in het lespakket.
De Meisjes van de Hogere Huishoudschool veranderen een paar maal per dag mijn
straat. De school ligt aan het snertpark en op het reusachtige dak, precies in het
midden, is een torentje dat lijkt op het baldakijn van een olifant in India. Het gebouw
is twee huizenblokken breed en het snertpark ligt er als een miserabele deurmat voor.
De Hogere Huishoudschool is het mooiste gebouw dat ik ken.
Wanneer de school uitgaat, fietsen de meisjes kwetterend de straten om het
snertpark in. Ook onze straat. Ze ontwijken afwezig de kinderen op de hinkelbanen.
Ze schoppen de jongetjes die aan de bagagedragers trekken weg. Er zijn er bij die
meevallen. Heel erg zelfs. Maar het zijn vaak grotere meiden en ze zien ons niet echt.
Heintje Treur staat met zijn autootje op de hoek bij meneer de Zwitser. Hij kijkt
ze na met die vage glimlach op zijn gezicht, zoals wanneer je een vlucht kraaien of
een wolk van spreeuwen nakijkt boven de daken en je je verwondert over de figuren
die ze maken. Ik weet alleen niet of Heintje zich vaak verbaast. Ik denk dat Heintje
al alles weet wat er voor hem te weten valt.
Jimmy Wolterman komt opeens geregeld bij me thuis en wel op de tijd dat je de
Hogere Huishoudwolk voorbij ziet trekken.
Hij is wat opgeknapt en wordt spraakzamer. En ik ben steeds somberder, dus we
groeien leuk naar elkaar toe. Thee of chocola is er niet bij, want ik wil dat mijn
moeder zich niet met ons bemoeit. Nu taalt Jimmy niet naar zulke dingen. Wát hij
krijgt, verslindt de hazewind...
Als de eerste meisjes de straat in draaien, wil hij dat ik het raam opendoe. Hij
hangt ver naar buiten en schreeuwt boven het gekwetter uit. ‘Wie is dat meisje met
die rode shawl?’ of ‘Hé, is dát een aardig kind?’ Jimmy wil niet geloven dat ik ze
eenvoudigweg niet ken. Niet anders tenminste dan als een onderdeel van hun fiets.
Tirade. Jaargang 47

85
Wat ik hem niet vertel is dat van al die meisjes die de school uit komen er ooit één
in onze straat is blijven steken als in de mazen van een net.
Het is een meisje ouder dan ik, maar niet groter gelukkig, met stug, piekerig haar
dat vooral als ze gefietst heeft alle kanten uitstaat. Ze heeft ook sproeten. En ze is
niet mooi. Dat is het aardige van haar. Misschien had ze een ander brilletje mogen
hebben.
Zij kwam één keer in onze straat niet zomaar voorbij míj.
Die dag, klokslag vier uur, stond ik midden op de weg. Beetje wijdbeens, zoals in
een western. De zwerm kwam de uitgang uit. Moeders riepen de kleinste kinderen
binnen. Ja, daar had je d'r.
Ik zag haar toen ze vlakbij me was onzeker inhouden. Haar stuur wiebelde. Ze
zag aan mij dat ze niet langs me kwam. Onafzienbare hoeveelheden meisjes
passeerden ons babbelend links en rechts. Remmen piepten. Haar voorwiel stond
tussen mijn knieën.
‘Hoi,’ zei ik.
Ze gaf me een oplazer met de fiets.
‘Au!’ riep ik.
En toen was ze weer voorbij.
Als er iemand onaantrekkelijk wordt, ben ik dat wel. Alleen mijn moeder vindt me
nog mooi. ‘Je lijkt op je vader,’ zegt ze wel eens. Exact. Niet zo dik, dat bedoelt ze
niet, maar er is nog wel meer waardoor ik er liever anders zou willen uitzien dan
mijn vader.
Mijn moeder ziet dat ik geen hoge pet op heb van mezelf en koopt de raarste kleren
voor me die ik als het even kan niet draag.
‘Kijk dan toch naar die Jimmy. Die ziet er altijd leuk uit. Hij draagt precies zulke
hemden als die ik voor je heb gekocht en...’
Ik laat haar nu niet eens meer uitspreken.
a - Ze moet niet de moeder uithangen.
b - Ik ben Jimmy niet.
Jimmy is ten eerste wel anderhalf jaar ouder dan ik. Ik geloof dat hij een keertje
is blijven zitten in de eerste en ook nog de Voorbereidende Klas heeft gedaan. Hij
is groter, zijn stem is lager en dat hij weinig zegt, schijnt meisjes niet te storen.
Hij speelt piano op feestjes en het is dan geen Bach. Maar als hij wel Bach speelt,
vinden ze dat ook mooi. Alles is goed, als hij maar voor ze speelt. Hij haalt ze thuis
af om met ze te gaan tennissen. Hij tilt ze zwijgend op en gooit ze in het water van
het sportfondsenbad.
Tirade. Jaargang 47

Dat zou ik niet moeten proberen.
86
Toch vroeg ik me af wat er volgens dit meisje, van de Hogere Huishoudschool, waar
niemand me kent, op het eerste gezicht al aan me mankeerde. Ik bedoel, ik ben wel
lelijk, maar geen braakmiddel.
En ik had toch nog niet echt iets gezegd. Ze had me lusteloos of desnoods walgend
kunnen aankijken. Dat is tenminste normaal. Of eerst opzij kunnen loeren om te zien
of andere meisjes het niet gek vonden. Als ik haar nou al geregeld in het
sportfondsenbad had gegooid tegen haar zin.
Zelfs Joop Sikkema krijgt wel eens antwoord op dansles.
16
De dansles hebben we in ons gymnastieklokaal. Het gaat allemaal uit van de school.
Paters en nonnen hebben het samen geregeld. Er is voor een grammofoon gezorgd
en een versterker met één grote geluidsbox. Aan twee kanten van de zaal staan rijen
klapstoelen. Aan de klimtouwenkant zitten de meisjes van het meisjescollege, de
jongens zitten aan de raamkant. Van onze klas zijn er zo'n stuk of twaalf onder wie
Jimmy Wolterman, Joop Sikkema, ik en Sjier. Sjier is de stille jongen die bang is
dat hij homoseksueel is, omdat hij een keer verliefd is geworden op een jongen.
Er is een dansmeester met een dame die volgens Sjier op een forse lampenkap
lijkt. Hij heeft een paars jasje met glanzende revers. Haar rokken zijn altijd wijd en
zitten nu eens vol glitters, dan weer angorapoezenbont, zwart gaas of kanten
flodderlubben. De bovenlijfjes hebben een heel diepe v-hals, vanachter tenminste.
Hij noemt haar ‘mijn partner’, ‘mijn dame’ of ‘juffrouw Rosita’ en zij hem ‘meneer
Otto’, maar volgens ons zijn ze getrouwd. Sjier, Jimmy en ik hebben hen een keer
betrapt, toen we wat vroeg waren. Juffrouw Rosita had een stapel platen op schoot
en de dansmeester wierp een heel stel andere kapot op de vloer. De scherven spatten
rond. Als onze gymleraar het had gezien had meneer Otto wat beleefd.
‘Dít is geen Engelse wals - PATS - dít is geen Engelse wals - PATS - en dít is - PATS
- geen Engelse wals!’ riep de man.
‘Dat weet ik wel,’ gilde zijn danspartner. ‘Ze zaten er gewoon nog tussen!’ ‘Ik
wil blindelings platen kunnen pakken en opzetten!’ riep de man. ‘En haal nu een
bezem en veeg het op.’
Juffrouw Rosita sprong overeind, stampvoette, wierp nu de hele stapel op
Tirade. Jaargang 47

87
de grond waardoor er nog meer braken en holde naar de kleedruimtes waar wij met
open mond stonden te luisteren.
‘Waar? Waar?’ schreeuwde ze. ‘Vlug!’
‘De bezem?’ vroeg Nico Goossens. We wezen allemaal tegelijk naar een kast waar
een zwabber in stond. Ze stormde ermee terug en hakte in de gymzaal ziedend op
meneert Otto in. ‘Roosje!’ riep hij. ‘Roosje!’ Ze joeg hem de zaal rond. Hij verloor
zijn anjer.
‘De les begint! Roosje!’ riep hij.
Toen zag hij ons bij de ingang, we waren ondertussen met zeker twaalven... en
we wilden niets missen.
‘Ah, daar zijn de eerste gentlemen,’ zei hij. ‘Vanavond repeteren wij de Engelse
wals.’
Sinds die avond heette Juffrouw Rosita ‘de Engelse Wals’.
De procedure is als volgt: de dansmeester roept ‘next dance’.
De Engelse Wals zet een plaat op, en dan klapt de dansmeester in zijn handen en
roept: ‘De heren vragen een dame.’
De raamkant stormt als één man op klimtouwenkant af. Het lijkt een beetje op een
uitverkoop, maar de groep splitst zich onmiddellijk in twee kluwens als ijzervijlsel
op de twee polen van een magneet. Pas als de twee mooiste meisjes bezet zijn,
verspreiden de jongens zich langs de andere stoelen. Voor de tweede keus. De
golfbeweging is die van water dat zich verdeelt langs een brede ruitenwisser.
Als iedereen een partner heeft, kijkt de dansmeester verbaasd naar de raamkant
en klapt nog eens uitnodigend.
Dan staan Sjier en ik op en lopen zo traag mogelijk ook naar de klimtouwenkant
en bieden de twee overgebleven meisjes een arm. Het zijn altijd dezelfde twee.
Een muizig meisje dat bij Sjier tot de navel komt en het Vliegdekmoederschip.
Dat heb ik meestal. Of zij heeft mij.
Het Vliegdekmoederschip is rond als een ton en danst vederlicht. Ze is ook aardig.
Maar ze treft altijd mij, iedere dans, tenminste als Sjier me niet af en toe even aflost
en ik voor de verandering het onderdeurtje heb.
‘Ik stomp haar met mijn knieën in de buik,’ klaagt Sjier. ‘En ik raak uit de maat
als ik gebukt dans.’
Ik ben altijd uit de maat want ik dans op de melodie.
Het Vliegdekmoederschip zegt er niets van. Ze heet Antoinette. ‘Zeg maar
Tirade. Jaargang 47

88
Tonnie,’ zegt ze maar dat krijg ik met over m'n lippen, sinds Sjier er om gegiecheld
heeft.
Het gaat niet goed tussen mijn vader en mijn moeder. Mijn vader is zelfs een nacht
niet thuisgekomen. Mijn moeder vraagt hem niet waar hij geweest is. Ze zegt 's
ochtends tegen hem: ‘Wil je dat ik kook voor je vanavond? Je zegt het maar.’
En mijn vader antwoordt: ‘Kook voor de jongen en jou. Ik zorg wel voor mezelf.’
‘Eet je van de week wél een keer thuis?’ vraagt ze dan na een paar minuten stilte.
‘Ik zeg: kook voor de jongen en jou. Ik zorg wel voor mezelf.’
Mijn vader vouwt de krant dubbel, staat op, doet zijn jas aan in de gang en gaat
de trap af zonder mijn moeder te kussen. Hij trekt ook mij niet meer aan mijn haar.
Zo laat hij in het midden of hij ons gewoon vergeten is, of alleen boos is op haar.
Hij aait wel de hond.
17
Zondag. Mijn vader heeft een ontbijt gemaakt. Ik heb afgeruimd en mijn moeder
komt niet uit bed. Het bed tegenover de badkamer. Zolderkamer eigenlijk. Mijn vader
en ik hebben samen afgewassen. Mijn vader speelt patience. Er staat een fles jenever
naast hem en een glaasje. Er liggen nu drie Denksporten naast hem, waarin nog geen
puzzel is opgelost. Het is prachtig weer.
‘Het is prachtig weer,’ zeg ik.
‘Ja,’ zegt mijn vader, ‘ja ja.’
Ik ga boven het dienblad halen waarop ik mijn moeder een klein ontbijtje had
gebracht.
‘Het is prachtig weer.’
Ik moet toch wel eens iets aardigs zeggen.
‘Ja, het is prachtig weer.’ Ze heeft zich al aangekleed. Ze zit bij het piepkleine
raam van de dakkapel naar de duiven van de Hogere Huishoudschool te kijken.
De bel gaat. Heel lang, alsof iemand geniet van het geluid.
‘Er staat een motorfiets aan de overkant,’ zeg ik. ‘Mooi ding.’
Tirade. Jaargang 47

89
‘Wie belt nu zondagochtend om tien uur?’ zucht mijn moeder. Mijn vader wacht op
het portaal. De bel gaat net weer. Weer heel lang. En dan wordt er getoeterd. Het is
een claxon. Een vrolijk geluid. De straat zal nu wel wakker zijn.
Voor de deur staat een vreemd echtpaar. De man is dik. Hij heeft een sportieve,
witte pet op en draagt een grof geruit kostuum, wit met bruine strepen. Het jasje heeft
een brede ceintuur van dezelfde geruite stof en onder het jasje bolt een enorme
plusfour.
Alsof hij uit een moppenblaadje is gestapt. Het Amusante weekblad, Jaargang
1934 tot en met 1939. De kelder ligt er vol mee. Engelse grappen over golfspelers.
‘Punch’, staat er altijd onder. Schuin geruite sportkousen. Witte schoenen... Spierwit
haar, motorbril op het voorhoofd, enorme witte knevel. Rode koontjes.
De vrouw is uit een heel andere mop. Ze is kleiner dan ik, een schriel wezentje
met een heksenneus en miezerige pijpenkrullen. Ze verdrinkt in een enorme dikke
leren jas, die tot op de grond hangt en loodzwaar moet wezen. De mouwen zijn zo
lang dat je haar handen niet kunt zien. Een net iets te groot pilotenmutsje van hetzelfde
leer is diep over haar voorhoofd gezakt. De twee flappen werken als hangoren maar
eronder komen ook twee echte oren tevoorschijn, vuurrood. De wind was zeker nog
wel fris, tijdens de rit.
‘Prachtig weer, hè?’ zegt de man.
‘Hij weet niet wie we zijn, Matthieu,’ zegt het wijfje.
‘Hij weet toch wel wie we zijn?’ vraagt de man verwonderd.
‘Nee, hij weet niet wie we zijn,’ zegt zijn vrouw. En schuift de muts wat naar
achter. Maar hij zakt terug over haar dunne streepjeswenkbrauwen. ‘Hij heeft ons
nog nooit gezien? Hè?’
Ik knik. ‘Ja, nog nooit denk ik.’
‘Wat gek,’ zegt de man. ‘Wat raar.’
‘Het is niet raar, Het is achttien jaar geleden, dat Johan en Agnes trouwden. En
toen was hij er nog niet.’
‘Ah ja,’ zegt de man.
‘Dit is oom Matthieu. En ik ben tante Charlotte.’
‘We komen maar eens op de motor,’ zegt oom Matthieu trots. ‘Daar staat ie.’
Alsof ik hem niet zag. De hele straat ziet hem.
Mevrouw Korenman heeft zelfs de gordijntjes opzij.
Op het balkon naast ons hangt tante Herma iets buiten.
Ik ga een stap opzij om mijn nieuwe familie binnen te laten.
Tirade. Jaargang 47

90
‘Nee, we komen niet binnen. We blijven maar even.’
Ik roep naar mijn vader die bij de trapleuning naar beneden kijkt. ‘Het zijn oom
eh...’
‘Matthieu,’ zegt tante Charlotte. ‘En ik ben...’
‘Tante Charlotte en ome Matthieu?’ roep ik. Ik kan niet voorkomen dat het klinkt
als een vraag.
‘Laat ze toch boven komen,’ roept mijn vader.
‘Wie? Wie?’ roept mijn moeder van een verdieping hoger, de plek van waar mijn
vader ooit naar beneden... enfin...
‘Of u toch even binnen wil komen...’
‘Nee, nee, we blijven maar even,’ zegt oom Matthieu. Hij kijkt al naar de motor,
want er komen een paar kleine kinderen om heen staan.
‘Ach wat een mooie jongen.’ Tante Charlotte ziet met een smeltende blik naar me
op...
Mijn vader en mijn moeder komen samen de vestibule in.
‘Johan!’ zegt oom Matthieu.
‘Agnes!’ zegt tante Charlotte.
‘Maar kom toch even boven,’ zegt mijn vader.
‘Nee, nee. We willen niet lastig zijn.’
‘Jullie zijn niet lastig. Het is verdorie, hoe lang is het geleden?..’
‘Achttien jaar toch?’ schat mijn oom.
‘Nee, elf,’ zegt mijn moeder, ‘met Manon... Toen waren we er ook, weet je nog
wel.’
‘O ja... Ja... Enfin. Lang geleden.’
‘Alles gaat zo vlug,’ zucht tante. ‘En de mooie dingen zijn voorbij voordat je het
weet. Haar ogen zijn vochtig.
‘Het is prima weer voor de motor,’ zegt oom Matthieu.
‘Daarom,’ zegt mijn vader. ‘Als jullie nou gewoon even mee naar boven gaan.’
‘Nee, nee. We blijven maar even. Hoe gaat het?’
‘Goed?’
‘Ja, Agnes? Gaat het goed?’
‘Ja hoor,’ zegt mijn moeder.
‘Och och wat een mooie jongen!’
Mijn moeder haalt haar hand door mijn haar en ik schud hem weg.
‘Wat vind je van onze motor?’ vraagt oom Matthieu. ‘Is die mooi of is die niet
mooi?’
‘Ja ja. Maar kom nou toch binnen,’ zegt mijn vader, die graag zit.
Tirade. Jaargang 47

91
‘Honderdtwintig. Bergop!’ zegt mijn oom. ‘En ik kan tot...’
‘Het was koud,’ zegt mijn tante. ‘Achterop is het koud.’ Ze droogt haar ogen nu
met een zakdoekje.
‘Elf jaar,’ zucht ze.
‘Ze heeft een goeie jas.’ Mijn oom, slaat op haar rug. Zijn hand kletst op het dikke
leer en mijn tante corrigeert de muts want hij zakt scheef.
‘Och wat een mooie jongen,’ zegt ze nog een keer als haar ogen onder het leer
vandaan komen.
‘Maar het gaat dus goed?’ Mijn oom kijkt mijn ouders een voor een aan.
‘Met Charlotte gaat het ook goed. We hebben de motor nog, dus.’
‘Maar hij rijdt zo wild,’ zucht tante. ‘Ik val er soms vanaf.’
‘Daar is die jas voor. Dik leer. Als ze maar goed ingepakt is.’
Oom Matthieu kletst haar op haar achterste en nu zakt de muts ver over haar ogen.
Ze blijven nog drie kwartier op de stoep staan en vertellen vooral dat het geen zin
heeft om binnen te komen. Ze vragen ook vaak opnieuw hoe het gaat en luisteren
onverschillig naar wat mijn ouders nog durven vertellen.
Oom Matthieu en tante Charlotte zijn een oom en tante van mijn moeder. Ze
hadden zelf een dochter, Manon, die stierf toen ze 19 was, aan een bloedziekte. Ze
lag thuis opgebaard in de donkere, keurige salon. Achter de bloemen om de kist stond
de motorfiets tegen een theemeubel. Oom Matthieu had zijn dochter omringd met
het beste wat hij te bieden had.
Mijn ouders wuiven hen na. Tante Charlotte zit beverig achterop en omklemt het
forse middel van haar man. Hij schuift de motorbril op zijn neus en kijkt ons
daardoorheen aan. ‘Blijf gelukkig!’ roept hij. ‘Want wat moet je ánders.’
‘Dat zegt hij altijd,’ zegt tante Charlotte. Dan schiet de motor ronkend weg en het
is maar goed dat ze zich vast heeft gehouden.
Op een middag wil Jimmy Wop niet binnenkomen. Ik moet mee naar het snertpark.
‘Neem die stinkhond maar mee,’ zegt hij.
Lord sukkelt achter ons aan, ik moet hem tegenwoordig in de gaten houden want
hij is me vaak even kwijt. De hazewind is er gelukkig dit keer niet bij.
‘Ik wil een afspraakje maken,’ zegt Jimmy.
‘Dat doe je toch vaak genoeg?’
‘Nee. Dit is wat anders. Dit is geen meisje dat ik ken.’
Hij duimt naar het gebouw van de Hogere Huishoudschool, dat donker tegen de
hemel afsteekt. Duiven fladderen weg van het baldakijn op het dak.
Tirade. Jaargang 47

92
‘Ken je daar iemand?’
‘Jij kent toch het Vliegdekmoederschip? Tonnie heet ze.’
‘Antoinette. Ze wil wel eens met me dansen.’
‘Precies,’ zegt Jimmy. ‘Wil jij niet ook eens een avond met haar uitgaan?’
‘Waarom zou ik met haar willen uitgaan?’
‘Omdat ik met haar zusje wil, nou ja ik weet niet...’ Jimmy wijst weer op de Hogere
Huishoudschool. ‘En alléén wil ze misschien niet mee.’
‘Zit er een zusje van Antoinette op die school?’
‘Je zult haar zo zien. Het is bijna vier uur.’
‘Hoe weet je dat ze een zus van het Vliegdekmoederschip is?’
‘Sportfondsenbad. Ze gaan altijd samen. Zwemmen hartstikke goed. Ze heet
Liedje.’
‘Is ze óók dik?’
‘Nee natuurlijk niet. Ik ben niet gek.’
Gelukkig dat het Vliegdemoederschip dit niet hoort.
Jimmy rent wel van de raamkant naar de klimtouwenkant, maar soms niet hard
genoeg en toen hij dus toch een keer te laat was voor het mooiste meisje en Joop
Sikkema haar had, zei het wicht: ‘Ik geloof dat jij eerst was. Hoe heet je ook weer?’
en gleed in Jimmy's armen. Joop Sikkema zocht schaapachtig, met een rood hoofd
om zich heen of hij nog iemand anders kon vinden.
Ik merkte dat het Vliegdekmoederschip vol verwachting naar Joop zat te kijken.
Maar Joop zag haar niet eens zitten. Ze danste maar weer eens met Sjier.
En ik dus met het onderdeurtje.
De Hogere Huishoudschool stroomde leeg.
Ik heb een oom op wie het altijd regent. Er drijft een plaatselijke bui mee recht
boven zijn hoofd als hij met zijn vrouw gaat picknicken. Wolken volgen zijn boot
op reisjes op de Rijn.
Onweer stippelt zijn route uit bij een fietstocht.
Alleen door hem al weet ik dat het toeval partijdig kan zijn.
Van alle vijfhonderd meisjes van de Hogere Huishoudschool was Liedje het meisje
dat ik zomaar eens had tegen willen houden in mijn straat. Het is dat meisje dat niets,
werkelijk niets van me moet hebben. Ze wist niet of ze stoppen moest of meteen
doorfietsen toen ze ons zag. Ze keek naar Jimmy en daarna naar mij en toen weer
naar Jimmy, alsof hij in iets getrapt had van onze Lord en haar zijn schoenzool wilde
laten zien.
Tirade. Jaargang 47

93
‘Eh... dit is Sep Paffen,’ zei Jimmy.
‘Dat weet ik heus wel.’
Jimmy draaide zich om naar mij. ‘Dit is Liedje van Cleef. Het zusje van Tonnie.’
‘Jaja. Van Antoinette,’ zei ik.
‘Sep danst altijd met Antoinette,’ zei Jimmy.
‘Zij liever dan ik dan.’
Jimmy was even sprakeloos. Hij keek me hulpeloos aan.
‘Kennen jullie elkaar soms tóch?’
Ik keek haar aan en frunnikte aan de riemen van allebei de honden. ‘Hoe moeten
wij elkaar dan kennen?’
‘Wij moeten absoluut niks,’ zei Liedje. ‘Wij moeten vlug allebei een andere kant
opgaan en niets meer, niets meer tegen elkaar zeggen.’
Ze werd vuurrood van woede en reed weg. ‘Wacht nou even!’ riep Jimmy en holde
haar na. Ik bleef staan. Ik was opeens een beetje misselijk.
Liedje verdween in onze straat. Maar voor ze om de bocht verdween, riep ze: ‘De
groeten aan je moeder!’
Jimmy kwam bij me terug. ‘Wat was dat nou?’
Ik haalde mijn schouders op. Praten lukte nog niet.
Van Cleef.
Zo heet de stemmer.
Twee dagen daarna was het ‘dansavond’. Als altijd van halfacht tot halfnegen. Niet
dat ik zin in de dansles had. Ik wou er eigenlijk nooit meer heen. Maar ik moest
Antoinette van Cleef zien.
Zoals je tong niet van een losse tand kan afblijven, zo moest ik absoluut de dochter
zien van de man met wie mijn moeder wat had gehad. Al hield ik zelf het mooiste
meisje van die school in mijn armen, ik zou over haar schouder het
Vliegdekmoederschip blijven nakijken, Antoinette die ook ergens over de dansvloer
gleed, met Sjier waarschijnlijk. In zoverre als glijden met Sjier mogelijk is. Als ik
zelf weer met haar dansen zou, zou ik over pianomuziek kunnen beginnen, het gesprek
in ieder geval op dat onderwerp kunnen brengen.
‘Ik heb altijd moeite met de wals, als ik pianoles heb. Speel jij een instrument?’
‘Mijn vader is toevallig pianostemmer,’ zou ze misschien zeggen. Ze weet zelf
vast niet, dat mijn moeder iets had met haar vader. Dan zou ik het intussen wel
gemerkt hebben. Of zou haar oudere zusje haar dingen verteld heb-
Tirade. Jaargang 47

94
ben? Zusjes vertellen elkaar volgens mij meer dan broers. Nee. Dan zou ze niet meer
met me dansen. ‘Al was je de laatste die ik kon kiezen,’ zou ze zeggen. Ik was meestal
de laatste.
Was het tussen de stemmer en mijn moeder wel voorbij trouwens? Als het tussen
haar en mijn vader lang slecht zou blijven, slechter zou worden dan te verdragen is,
zou Antoinette's vader dan niet terug kunnen komen? Wat maakte het uit dat de piano
de deur uit was? Hij kwam niet om te stemmen. Het Vliegdekmoederschip was het
enige aanknopingspunt dat ik had. Het maakte niet uit wat we deden. Dansen, zitten,
ruziemaken, elkaar negeren. Misschien wist ze alleen maar van haar vader en een of
andere onbekende vrouw... Zou ze daar iets over kwijt willen tegen een jongen van
dansles? Dit zou een dansles kunnen worden die ik niet gauw zou vergeten.
Ze was er niet.
18
Mijn moeder is bij haar moeder. In Maastricht. Mijn vader is wel thuis. Als hij thuis
is. Maar hij hoeft niet voor mij te zorgen want ik logeer bij Sjier. Eigenlijk was het
de bedoeling dat ik bij ome Sjef introk. ‘Ik heb er toch al negen!’ riep hij meteen.
‘Eén bord meer of minder.’
Ik ken de maaltijden bij ome Sjef. De negen kinderen zitten om de tafel op grootte
gerangschikt. Tante Dini zit aan het korte eind tegen over ome Sjef. Oom Sjef bidt
voor, uitvoerig, met dichte ogen. Daarna zucht hij hij alsof hij uit een roes ontwaakt
en zegt: ‘Smakelijk eten!’
En de anderen herhalen het luid. Dan snijdt ome Sjef het vlees en wipt met het
mes de stukken soms over de volle lengte van het uitgeschoven tafelblad heen op de
opgehouden borden. En als ik mee eet, krijg ik meer dan de anderen.
Dat wil ik nooit meer meemaken.
Mijn moeder begrijpt dat en dus vroeg ze de moeder van Sjier of ik bij haar terecht
kon.
‘Jan kan niet buiten hem, zie je?’
Sjier ken ik al van de kleuterschool toen hij vrijwel elke dag tussen de middag
naar huis stormde met zijn hand op zijn kruis om daar eindelijk te kunnen plassen.
Het kuise toilet van de nonnen schrok hem waarschijnlijk af. Er hing, geloof ik, zelfs
dáár een kruisbeeld.
Tirade. Jaargang 47

95
‘Weet je nog hoe ze je met die zwarte puntschoenen van ze tegen je schenen schopten,
als je niet keurig hand in hand in de rij liep om de klas uit te gaan?’ zei Sjier een keer
huiverend tegen mij.
Ik wist alleen dat ik te veel morgens gegierd heb dat ik naar mijn moeder wou en
dat ze me daarom meestal maar thuis hield. Als ik boenwas ruik, denk ik aan het
kindeke Jezus.
Mijn moeder heeft Sjier uit een wak gered toen ze mij leerde schaatsen. Dat heeft
een band geschapen tussen haar en de ouders van Sjier.
Alles in huis bij Sjier is duur en lelijk. Maar de ouders zijn geen snobs. In de kamer
hangt boven de schoorsteenmantel een doek met grote klaprozen, van het soort dat
je gratis bij de lijst krijgt.
Maar als je je jas ophangt bij de voordeur, zie je in het flauwe licht van het
deurraampje naast de gasmeter een Weissenbruch. Haagse school. Schaapjes in een
wei. Halverwege de trap, waar het weer iets donkerder is, een Mauve Ook Haagse
school. En ook schaapjes in een wei. Boven aan de trap waar het zeer donker is nog
een Mauve. Varkens onder een boom. Sjier weet daar nogal veel van...
Op de fauteuils in de kamer liggen antimakassars. De dwergpincher heeft een
mand die met bont gevoerd is. De bloemen in de kamer hebben ingebouwde lampjes.
Sjier is de langste en magerste jongen in de klas. Als hij met anderen voetbalt, is
het alsof hij op zijn eentje speelt en alleen maar toevallig met de anderen daar
rondrent. Maar op het moment hij de bal heeft, moet je oppassen. Niemand krijgt
Sjier meer te pakken tot hij tegenover je doel staat. En toch praat niemand ooit met
hem. Niet echt tenminste. Sjier staat altijd bij anderen, maar terzijde.
En hij kan twee bladzijden Julius Caesar onvoorbereid vertalen bij een mondelinge
beurt. Als Wop op wou schieten gaf hij Sjier een beurt.
We lopen al een paar dagen met onze propvolle schooltassen op de heup door een
laan met paardenkastanjes achter de school naar zijn monsterachtig grote huis. Sjier
heeft zelf een effen witte kamer met alleen een bed, om op te zitten ook, en een open
kast met een paar honderd speelgoedsoldaatjes. Er staan ook kleine gecamoufleerde
tanks, die dankzij ingebouwde vuursteentjes echt vuur kunnen spuwen en met hun
rubberen rupsbanden elke ribbel in het vloerkleed kunnen nemen. En hij heeft een
afweergeschut dat met klappertjes werkt. De meeste soldaatjes zijn tommies die op
hun buik liggen, maar hij heeft ook lopende Amerikanen, op hun hoede, het geweer
in de aanslag; en bij de Duitse soldaten, zelfs een Feldwebel en hoog een
Tirade. Jaargang 47

96
aparte plank met soldaatjes met bismarckhelmen. Ik mag er absoluut niet aankomen
sinds ik verteld heb dat ik zelf heel veel Amerikaanse had, ook marcherend en zelfs
een met een machinegeweer en een veldkijker en dat ik ze stuk voor stuk mee in bad
nam waar de klei - of was het papier-maché? - oploste om hun benen en ook alle verf
eraf ging.
Mijn soldaatjes sneuvelden een voor een of werden afschuwelijk verminkt. En
mijn moeder stuurde ze naar de Haides. Zonder muntje van de Kikker op de tong.
‘Persephoneia,’ zei Sjier. ‘Die was ook mooi. Vrouw van Haides, Ze was altijd in
de hel behalve in de lente. Dan mocht ze even terug naar de bovenwereld.’
Het is lente. Mijn moeder is even naar Maastricht.
Mijn vader is Haides en moet zolang voor zichzelf zorgen. De doden krijgen
bloedworst. Met appeltjes.
19
De moeder en de vader van Sjier zijn oud. Over de vijftig. Dik over de vijfig
misschien. Sjier is hun enige kind, een tweelingzusje stierf bij de geboorte. ‘Maar ík
ben dooier,’ zegt Sjier en dan giechelt hij want hij kan niet tegen mijn gezichten,
zegt hij.
Soms vraagt hij me: ‘Kijk nog eens zo.’
‘Hoe?’ vraag ik.
‘Nou. Zoals je net keek.’
Ik zeg dat ik niet zou weten hoe ik net gekeken geheb en dan slaat hij zichzelf op
zijn magere knieën en roept: ‘Ja, ja! Precies.’
Ik denk dat ik verborgen talenten heb.
En anders heeft Sjier ze.
Zijn vader is de eigenaar van een warenhuis aan de markt. Het is geheel van glas,
een kubus van vijf verdiepingen. Op het platdak zie je de heuvels om de vieze stad.
Recht beneden je kijk je uit over de overdekte kramen. We hebben een keer met de
tekenclub een panorama van de stad gemaakt. Ik deed de markt, Sjier de zwarte
steenkoolbergen van de mijn. Hij maakte ze hardrood.
Eigenlijk doen Sjier en ik helemaal niets samen. Als Sjier studeert, doe ik geen flikker.
Ik wil niet meer. Het interesseert me niet.
Tirade. Jaargang 47

97
Ik teken de pincher, ik teken de Mauves en daarna de Weissenbruch en ten slotte de
klaprozen. We lopen na het eten door de ongezellige winkelstraten van onze stad.
De derde avond stopt de Citroën van mijn vader langs het trottoir.
‘Meerijden?’ Als hij me kust, merk ik dat hij uit zijn mond stinkt.
‘Wat is er?’
‘Je stinkt uit je mond.’
‘Niet gegeten.’
We stappen in zonder te vragen waar we heengaan.
Maar hij trakteert ons gewoon op Hero Cerise in zijn kaartcafé bij het station.
‘Mamma nog gezien?’
Hij schudt van nee.
‘Ook geen brief?’ Weer nee.
‘Jij wel?’
‘Ze heeft gebeld,’ zeg ik. Bij Sjier hebben ze een telefoon.
‘Hoe was het met haar?’
‘O. Prima,’ zeg ik.
Mijn moeder heeft maar even met mij gepraat en daarna lang met Sjiers moeder, die
dingen zei die me zachtjes deden krimpen.
‘Niks van aantrekken, Agnes. Mosterd na de maaltijd. Alles opschrijven, zodat de
advocaat het kan gebruiken. Niks telefonisch afhandelen. Ook niet op een bankje in
het park afspreken. Alles handgeschreven. En handtekeningen eronder. Niks zomaar
geloven. Als het eenmaal over is, zie je hun ware aard.’
De vader van Sjier hield op met zijn nagels te vijlen en begon te denksporten.
Ik vertel dit niet aan mijn vader, omdat Sjier erbij zit.
‘Het weekend ga ik er even heen,’ zegt mijn vader en hij knipt de ober.
‘Maar ik kan je niet meenemen,’ voegt hij er haastig aan toe, zonder te zeggen
waarom.
Hij wil nog twee Hero Cassis aan ons kwijt maar we hebben geen dorst.
Hij wel.
Het is gaan waaien. Mijn vader heeft ons naar huis laten lopen, want ome Sjef en
ome Bennink waren aangeschoven.
Tirade. Jaargang 47

98
De bloesem van de vele kastanjes dwarrelt door de laan en bedekt onze schouders
en onze haren.
‘We zijn een bruidspaar,’ giechelt Sjier als we de tuin inlopen.
Sjier giechelt om de vreemdste dingen.
Er staat een keurige Ford op de oprit achter de Daimler van Sjiers vader.
‘Bridgeavond,’ zegt Sjier en schopt tegen de banden van de Ford.
Ik zie het probleem niet. Met kaarten ben ik grootgebracht. Mijn hart zinkt pas in
mijn schoenen als ik de salon binnenkom. De bridgepartners van Sjiers vader en
moeder zijn Dieudonné Vroemen en zijn vrouw.
Daar had mijn moeder even niet aan gedacht. Mevrouw Vroemen heb ik nooit
eerder gezien. De ouders van Sjier weten kennelijk niet de nodige details. En
Dieudonné Vroemen herkent me niet eens. Wat is dat toch in mij? Hij kijkt van Sjier
naar mij en zegt: ‘Zo, heren van het goede leven.’
Daarna zingt hij ‘Schenkt man sich Rosen in Tirol’, en mevrouw Vroemen valt in
met een sopraan die het kristal van de luchter boven de kaarttafel doet tinkelen. De
pincher steigert overeind in de mand. Sjiers moeder neemt hem op schoot en kust
hem op zijn neus en op zijn bolle oogjes en achter zijn bruut gesnoeide oortjes en
Sjiers vader zegt: ‘Doe dat toch niet. Dat is toch vies. Straks kus je mij weer.’
‘Reken er maar niet op,’ zegt ze. ‘Drie harten.’
‘Pas,’ zegt haar man.
‘Ik ga met je mee Marieke Thérèse. Drie sans,’ zegt Dieudonné.
‘Du sollst der Kaiser meiner Seele sein’ zingt mevrouw Vroemen.
We haasten ons naar Sjiers spierwitte kamer. Hij ploft op het bed en ik bewaar
mijn evenwicht op mijn eigen koffer, want Sjier heeft niet de moeite genomen om
een stoel voor mij van een andere kamer te halen.
‘Als je wat wil drinken, moet je wachten,’ zegt hij. Ik kan wachten. Tot ik een ons
weeg. Tot Sjier een ons weegt.
Er klinkt gescharrel in huis. Sjiers moeder maalt koffie. ‘Je krijgt gebak,’ zegt
Sjier. De trap kraakt, iemand klopt op een verkeerde deur op de verdieping waar wij
zitten en dan op ónze deur.
‘Mag ik binnenkomen?’ roept een stem. Sjier legt een vinger op zijn mond. ‘Kan
het?’
We geven geen antwoord. De deur piept klagelijk open. Op de drempel staat
Dieudonné Vroemen met twee bordjes met appeltaart. ‘Ja, ik vraag het altijd maar.’
‘Je bent de vorkjes vergeten, Dieu!’ roept Sjiers moeder van beneden,
‘Het zijn toch kerels?!’ balkt Dieudonné. ‘Die lummels hoeven toch geen
Tirade. Jaargang 47

99
vorkjes?!’ Hij grijnst maar eens naar Sjier en mij. ‘Hè? Wat? En hij duwt het gebak
onder onze neuzen. ‘Wij hebben toch hánden aan ons lijf, niet?’ We knikken en
nemen allebei een grote hap.
‘Zo mag ik het zien. ... Wat doen jullie nou zo'n hele avond?’ vraagt Vroemen.
Hij kijkt het lege vertrek rond.
‘Beetje op bed liggen,’ zegt Sjier met volle mond.
‘Op bed?’ zegt Vroemen.
‘Nou ja. En van allerhande spelletjes,’ antwoordt Sjier. Hij heeft een stuk
afweergeschut uit de kast genomen en legt er klappertjes in. Hij richt op Vroemen.
‘Pang pang.’
‘Spelletjes, hè?’ Vroemen kijkt naar mij, naar de koffer waar ik op zit, naar alle
soldaatjes, hij knikt, corrigeert iets in zijn kruis en verlaat de kamer.
‘Wat kwam die nou boven doen?’ fluister ik zachtjes.
‘Hij denkt dat we het met elkaar doen,’ antwoordde Sjier.
20
‘Hoe laat ga je naar mamma?’ vroeg m'n vader. Ik vertelde 't hem.
‘Zal ik dan weer op het platdak gaan staan?’ zegt hij, ‘Zoals vroeger? Weet je
nog?’
Ik weet het. Uit de trein kun je het dak van de bierkelder van de brouwerij zien,
die meteen achter het station ligt. Als mijn moeder me als dreumes meenam naar
oma, stond mijn vader tegen de tijd dat de trein zou vertrekken, op het dak en zwaaide
naar de hele trein.
‘Hij ziet je, zie je wel?’ zei mijn moeder dan. ‘Zwaai! Zwaai!’
Mijn moeder greep mijn hand, ik trok hem los en zwaaide zelf.
‘Jij ook,’ zei ik. Mijn moeder wuifde gehoorzaam mee. En als ze er genoeg van
kreeg, greep ik haar hand en zwaaide daarmee verder, net zolang totdat de trein zich
in beweging zette. Dan liet ook mijn vader zijn hand zakken. Wel bleef hij braaf
wachten tot het moment dat de trein onder de overkapping uitschoof.
‘Ik ben dertien, pa,’ zei ik.
Maar hij stond er en zwaaide naar een plek niet ver achter de kolenwagen. Ik
durfde niet terug te zwaaien naar die dikke man in hemdsmouwen in de verte, die
niet eens naar me keek...
Er zaten te veel mensen in mijn coupé.
Tirade. Jaargang 47

100
Mijn moeder wil weten of mijn vader slaapt, of hij nuchter was als hij met de auto
weg moest.
Ze vergeet dat ik hem nauwelijks zie.
‘Heb je 't leuk bij die jongen?’
‘Best.’
‘Is het een aardige jongen?’
Ik vertel dat het echtpaar Vroemen elke week bij zijn ouders bridget en ze wil
meteen een ander adres regelen, mee de trein in stappen om dat te gaan doen. En
anders moet ik ook maar in Maastricht blijven. Bij oma? Nee, merci. Zeker elke
ochtend uit Maastricht naar school?
Mijn oma is de tweede vrouw van mijn opa en tussen mijn moeder en haar heeft
het nooit geboterd. Ze vond mijn vader te oud voor mijn moeder, ze vond zijn beroep
ordinair en nadat mijn ouders getrouwd waren, beklaagde ze mijn vader. Ze zei dat
ze om vele redenen medelijden met hem had. Toen ik op mijn tiende nóg in bed bleek
te pissen - dat was toevallig de keer dat ik bij haar logeerde - was mijn moeder ook
nog een slechte moeder.
We zitten op een bankje bij de Maas. Mijn moeder begint droevig te huilen, terwijl
ze in mijn koffer kijkt en het vuile ondergoed telt dat ik meegenomen heb, zodat ze
het bij oma op de hand kan wassen in de wastafel op oma's badkamer.
Als ik uit de trein uit Maastricht stap, staat mijn vader op het verkeerde perron te
wachten. Verlegen loopt hij terug naar de trappen.
Hij ziet er moe uit, en ook een beetje verwaarloosd. Hij heeft twee verschillende
sokken aan, bijvoorbeeld. In de auto ruikt het naar frites.
‘En?’ vraagt hij.
‘En wat?’
‘Wat zei je moeder over je?’
‘O niet veel. Gewoon. Wat ze altijd zegt.’
‘Wat is dat dan?’
‘Nou wat jij óók zegt.’
Hij knikt. ‘Had ze nog een boodschap voor mij?’
Ik zeg niet eens nee.
Hij rijdt even later onze straat in maar we stappen niet uit. Hij kijkt me aan en legt
een hand op mijn hoofd.
‘Jungske,’ zegt hij zacht. ‘Jungske.’
Hij wrijft door zijn ogen en ik vertel maar dat de Oude Linde voor het witte
Tirade. Jaargang 47

101
huisje van Rooie Trui eindelijk omgehakt is. Dat weet ik van Sjier.
De Oude Linde was een driehonderd jaar oude boom even buiten het centrum. Hij
moest weg volgens de gemeente, want hij belemmerde het zicht voor de
automobilisten. Rooie Trui is hooguit honderd jaar, al oogt ze ouder. Ze heeft haar
hele leven in het huisje achter de boom gewoond. Volgens Sjier is ze er geboren.
Rooie Trui heeft zich maandenlang tegen het omhakken verzet. Met hand en tand.
Nou ja, tanden heeft ze niet meer.
Sjier was erbij toen ze de linde echt gingen omzagen. Ze kwam uit haar huisje om
te schelden en ze geloofde niet dat er toestemming was gegeven, maar één van de
mannen begon takken af te hakken. Twee andere gingen lachend zagen. Sjier zegt
dat Rooie Trui de gemeentewerkers met haar knoestige wandelstok te lijf is gegaan
en hijgend naar adem op de ruggen van de kerels bleef timmeren tot ze ophielden.
Dat ze daarna de dikke boom omarmde met haar magere armpjes en riep: ‘Zaag me
maar méé doormidden!’ En dat Vroemen erbij heeft moeten komen Als hoofd Publieke
Werken. En dat ze die Vroemen pas echt te lijf is gegaan. Met haar reumatische
handen heeft ze hem in zijn gezicht geklauwd, met haar stok heeft ze hem afgerost.
En hij kon niet terugvechten, want dat doe je niet met een honderdjarige als er andere
mensen om je heen staan en vooral niet als hoofd Publieke Werken.
Een ambulance heeft haar moeten afvoeren, nog net niet in een dwangbuis. Het
is eigenlijk een treurig verhaal. maar ik dacht mijn vader een plezier te kunnen doen
met het feit dat Vroemen een paar flinke klappen had gehad. Maar hij luistert niet.
‘Sep... weet jij nog hoe die man heet?’
Ik staar hem aan. Man? Vroemen, zei ik toch?
‘Die altijd de piano stemt.’
‘Die komt niet meer,’ zeg ik. ‘Die komt nooit meer, pa.’
‘Ik wou alleen maar weten hoe hij heet,’ antwoordt mijn vader kalm.
Is dat een verbeten blik? Zie ik daar koude haat in zijn ogen? Ik weet niet hoe mijn
vader kijken zou als hij iemand zou willen vermoorden.
‘Wat moet je dan met die man?’ vraag ik.
‘Niks. Ik wou alleen maar weten hoe hij heet.’
Ik denk na.
‘Van Cleef of zo. Wat moet je met die man, pa?’
‘Of zo?’
‘Nee, hij heet Van Cleef.’
Ik weet opeens wat ik nog meer moet zeggen.
Tirade. Jaargang 47

‘Hij heeft twee jonge kinderen.’
Heel verstandig.
102
Er zat niets anders voor me op. Ik moest mijn dikke vader onderscheppen. Of heet
dat anders?
Woensdagmiddag hebben we vrij. Ik ging niet naar huis maar naar het winkel
centrum na vieren, naar de stille straat met de pianozaak waar Van Cleef voor werkt.
Het is een winkel op een hoek, een met enorme etalages. De naam in goud op alle
ruiten. Er stonden zes vleugels als enorme oesters op een klant te wachten.
Sjier ging mee. Ik drentelde heen en weer voor de ingang. ‘Waarom ga je niet naar
binnen?’
‘Ik weet niet...’
‘Je zei dat je hier even moest zijn.’
‘Dat wel. Maar ik weet niet hoe ik het moet vragen.’
Ik besloot Sjier in te lichten over mijn vader die de man met wie mijn moeder hem
bedrogen had, wou vinden.
‘Ik ben bang dat mijn vader hem vermoordt.’
Sjier giechelde.
‘Dit is niet om te lachen,’ zei ik, ‘Jij kent mijn vader niet!’
Het hielp een beetje, maar niet veel.
Ik dacht aan die keer dat ik zeven was en door mijn vader tussen de middag uit
school werd gehaald. Toen ik bij hem in de auto zat, vroeg hij waarom ik zulke
betraande ogen had. Ik vertelde dat Joop Sikkema mij net weer getreiterd had. Ik zag
mijn vader wit van drift worden. Hij vroeg hoe Joop eruitzag. Het is ongelofelijk hoe
weinig vaders weten. Ik wees hem Joop aan die aan het eind van een straat op de
fiets rechts afsloeg. Mijn vader gaf gas, draaide met gierende remmen de bocht om
en ging vlak om de hoek dwars op het trottoir staan, zodat Joop niet verder kon. Ik
had mijn vader nog nooit zo snel zien bewegen. Hij wierp het portier open, vloog
naar buiten en schudde Joop door elkaar, gaf hem een paar petsen en trok zelfs een
keer aan haartjes in zijn kruin. Wat hij tegen hem zei heb ik niet kunnen horen. Toen
stapte hij hijgend weer in.
‘Ziezo,’ zei hij.
Joop keek ons loensend en met een schaapachtige grijns na. Hij heeft me pas na
vieren 's middags weer eens op mijn bek geslagen.
‘Ze geven je vast niet zo maar namen van een stemmer,’ zei Sjier. ‘Ze zijn bang
dat je dan buiten hun om gaat werken.’
Tirade. Jaargang 47

103
Daar zat wat in en ik wilde al weg lopen. Maar toen stootte Sjier me nogal pijnlijk
aan. Hij wees en giechelde weer. Achter de allerduurste vleugel ergens achter in de
zaak zat iemand te spelen. We liepen een hoek om om door de andere ruit beter te
kunnen zien wie het was. Jimmy Wop.
Jimmy Wop heeft Van Cleef ook als stemmer. Zo kent ie Liedje van de Hogere
Huishoudschool. Simpel.
Jimmy is verbaasd. ‘Wat moet jij met een stemmer? Jullie hebben toch geen piano?’
Ik ga de rampen niet nog eens en nu aan Jimmy Wop uit de doeken doen. Het is
al ingewikkeld genoeg. Het gaat misschien om moord. En anders wel om doodslag.
Ernstige mishandeling zou ook kunnen.
Of minstens om iets anders dat begrijpelijk maar strafbaar is.
Ik moet een heleboel mensen tegelijk beschermen. Op de eerste plaats mijn vader.
Eigenlijk niet op de eerste plaats, want ik bescherm mijn vader omdat ik mijn moeder
moet beschermen. En mezelf. En ik bescherm Van Cleef niet omdat ik iets heb met
Van Cleef, ik heb absoluut niks met Van Cleef, maar omdat hij jammer genoeg
kinderen heeft.
Ik moet Vliegdekmoederschip van Cleef beschermen en die Liedje van Cleef tegen
de wraak van mijn vader, en dus ook Jimmy want die vindt Liedje misschien... Het
is om duizelig van te worden.
Ik moet zelf naar die smeerlap toe. Het is een eind, maar het moet maar. Ik overleg
het niet eens met Sjier want als hij nog een keer giechelt, doe ik hem wat.
De man woont buiten de stad. Een mijnwerkersbuurt. Ook veel akkers en grasland.
Soms honderden meters maïs. Ik ben buiten adem want het is al een kwartier lang
bergop en niet zo'n beetje. Het laatste stuk loop ik. Ik heb mijn vaders fiets en die
heeft een te hoog zadel. De stemmer woont op nummer 119 in een eindeloze straat
met gore huisjes. Ja. Voor zijn deur staat zijn kever.
Hij is thuis.
Verdomme, hij is thuis.
Ik ben gek. Wat kom ik eigenlijk in deze straat doen?
Ik kan moeilijk aanbellen. Als die man opendoet en me herkent... Nou ja, dan zou
hij misschien juist naar me luisteren.
Hij kan toch niet zo maar om iemand heen die hem toevallig op heterdaad heeft
betrapt?
Tirade. Jaargang 47

104
Maar moet ik dan zeggen dat hij moet oppassen voor mijn vader? Het is een grote
sterke vent. Straks moet mijn dikke pa nog oppassen voor hém omdat ik hém voor
mijn dikke pa gewaarschuwd heb! Dat zou helemaal mooi wezen.
En wat doen we als zijn dochters erbij komen staan? Die Liedje smakt misschien
de deur dicht. Die wil misschien niet dat haar vader met me praat: ‘Je hebt mama
bedrogen met met met...’
Ik hoor het haar al tegen die zak roepen. Laat ze niks verkeerds zeggen over mijn
moeder, want ik weet niet hoe ik dan moet kijken.
Zou zijn vrouw hem verlaten hebben? Zal wel, want dáárom zijn die meisjes
natuurlijk woedend. Die vinden mijn moeder een sloerie.
Want hun moeder is... wacht eens! Zou ik die weggelopen vrouw van hem kunnen
vinden en het allemaal gewoon aan háár vertellen?
‘Uw man moet oppassen want mijn vader is even niet zichzelf. Hij is onderweg
naar uw gewezen man.’
‘Wat is hij dan van plan?’ Dan zwijg ik veelbetekenend.
Dat mens weet dan wel hoe ze het moet brengen thuis.
Of zou ze krijsen: ‘Net goed. Net goed! Dat zal hem leren!’
‘Hei, Seppie.’
Het Vliegdekmoederschip. Op de fiets. Ze hijgt ook een beetje.
‘Wat doe jij hier?’
Ze heeft wel iets aardigs.
‘Ik kwam vragen of je vanavond op dansles komt,’ zeg ik.
Antoinette Vliegdekmoedertje is een schatje. Ik praat nu opeens echt met haar terwijl
ik dans. Ik bedoel dat ik meer dingen zeg dan ‘sorry’ en ‘mijn schuld’.
We praatten eerst over muziek. Ik weet daar niks van af en zij ook niet. Maar daar
kun je ook over praten.
Ik vertelde dat ik van Jimmy Wolterman stom toevallig hoorde dat haar vader bij
Jimmy de piano stemde en dat hij ook onze stemmer was. Toen werd ze stilletjes.
We zijn al na een kwartier ieder apart met een smoes naar de Engelse Wals gegaan,
dat we ons niet lekker voelden. Dan moet je een briefje tekenen, hoe laat je weg bent
gegaan en dat is alles. Ik denk dat de Engelse Wals wel wat anders dacht, want ze
knipoogde.
In het Bosje achter de school staat een bank.
Tirade. Jaargang 47

105
En op die bank heeft Vliegdekje me snikkend verteld dat haar vader weg is bij haar
moeder. Of andersom. Dat niemand kan begrijpen hoe erg zoiets is. Dat hij altijd
andere vrouwen heeft gehad. Zegt haar moeder. Dat ze van haar vader houdt. Dat
haar moeder ook veel van hem hield, maar dat ze gek van hem werd.
Maar ze weet niets over míjn moeder en zo. Dat blijkt overal uit. Haar oudere
zusje heeft haar het fijne niet verteld. Ze kan mij het fijne dus ook niet vertellen.
Hoe fijn is het fijne tussen haar vader en mijn moeder?
Maar aardig van dat zusje.
Ik bedoel, niet iedereen kan zulke dingen zo goed verwerken als ik.
‘En? Hebben jullie gezoend?’ vroeg Sjier toen hij uit het gymlokaal kwam.
Woensdagavond. Bridgeavond bij de ouders van Sjier. Sjiers moeder tegenover
Vroemen en Sjiers vader tegenover mevrouw Vroemen. Ik weet van Sjier dat ze zo
gaan zitten omdat er dan minder ruzie wordt gemaakt. De vader van Sjier en de vrouw
van Vroemen doen namelijk altijd alles verkeerd.
‘Ah. Daar zijn de heren van het goede leven.’
Vroemen laat zijn kaarten zakken en bekijkt Sjier en mij.
‘En hoe was het op dansles? Leuke meisjes?’ De moeder van Sjier vraagt dat vaak.
Sjier geeft nooit antwoord. Kijkt Vroemen nu opvallend strak naar Sjier en niet zo
zeer naar mij?
‘Ik vond zwemmen vroeger al heel erg,’ geeuwt Sjier, ‘maar dan kon je tenminste
nog op je eentje verdrinken.’
‘Nou zeg,’ zegt zijn moeder. ‘Ik pas.’
‘Hou je niet van meisjes?’ Vroemen.
‘Dieu. Die jongen is dertien en een half.’
‘Twee klaveren,’ zegt Sjiers vader lusteloos.
‘Pas?’ vraagt Vroemen, ‘ik pas ook. Ik wist het wel toen ik zo oud was als jullie.
Toen ik zo oud was, spuugde Maria me al in mijn gezicht.’
‘Ik moest toen niks van hem hebben,’ zegt Maria, ‘en Dieu draaide maar op me
heen en wou maar aan me zitten.’
‘Ik lustte wel pap van Maria,’ zegt Vroemen en staarde naar Sjier. ‘Dat is de
leeftijd. Er is geen jongen die niet een meisje aardig vindt.’
Keek hij nou weer naar Sjier?
‘Ik pas ook,’ zei Maria.
‘Hoe kun jij nou passen?’ blaft Vroemen. ‘Dat is een conventie! Als Marie Thérese
past en ík pas dan mag jíj nooit...’
Tirade. Jaargang 47

106
‘Zal ik je in je gezicht spugen?’ zegt Maria. Het is een vrolijk mens.
‘Hebt u zich bezeerd, oom Vroemen?’ Sjier raakt een pleistertje aan in de nek van
Vroemen.
Oude Rooie Trui heeft hem gelukkig minstens één keer goed geraakt voordat ze
haar ziel doormidden zaagden.
21
Ik word uit de les gehaald. Weer bij Engels. Zou dat elke twee jaar gebeuren?.. Is er
nóg iets dat ik niet weet omdat het bij de boterbloemen niet voorkomt?
De rector leunt nu met zijn billen tegen het bureau, als iemand die eigenlijk haast
heeft. Ik heb het gevoel dat hij met opzet blijft staan, zodat het doodgewoon zal
lijken, wat hij nu gaat zeggen, iets wat nu eenmaal even moet gebeuren.
Het gaat over ‘de toestand bij mij thuis’, zoals hij het noemt. Hij behandelt het
veel te tactvol. ‘Je weet ongetwijfeld waar ik het over heb.’ Ik hoef niet eens te
knikken, want hij gaat meteen door. ‘Het is ons ter ore gekomen en ik wil alleen
maar zeggen: wij zijn er voor je. Hoe eenzaam je je ook voelt, iedereen leeft met je
mee. Iedereen hier staat voor je klaar. Je logeert nu bij een jongen van je klas, begreep
ik?’
Ik vertel over de ouders van Sjier
‘En je kunt het goed met elkaar vinden?’
‘Het zijn aardige mensen.’
‘Ja maar ook met...’ Hij kijkt op het rooster: ‘...Sjier. Sjier, ja. Met Sjier. Kun je
het met hem ook goed vinden?’
Ik knik.
‘Wat eh... wat doen jullie zoal?’
Ik haal m'n schouders op. Op zulke vragen weet ik nooit een antwoord.
‘Maar jullie hebben genoeg gemeen?’
Ik vertel hem dat ik Sjier vanaf de kleuterschool ken. En van het wak. En dat hij
net als ik op de tekenclub zit. De rector knikt. Zijn parasologen proberen zich in de
mijne te boren. ‘Als er ooit iets is, wat je dwars zit - het geeft niet wat - kom je dan
meteen naar mij? Maar dan ook meteen?’
Ik beloof te zullen rennen. Als er me iets invalt.
‘Sjier kan ook altijd bij me komen. Ik bedoel...’
Sjier?
Tirade. Jaargang 47

107
‘Nou ja, ik bedoel... Enfin, je snapt me wel.’
Ik snap nog niet veel. Ik besluit zelf maar eens iets te vragen. Dat moet kunnen.
‘Van wie he... hebt u het gehoord?’
‘Wat?’
‘Van mijn vader en mijn moeder...’
‘O dát! Jaja. O ja. Mmm... Van een vriend van je ouders die het goed met ze
meent.’
Vroemen.
‘Maar je vond het toch leuk bij die jongen?’
Mijn vader staat voor het kantoortje van de brouwerij. Door de ramen loeren
boekhouders naar ons. Berthold Ronda spant vlak naast ons twee paarden uit. Op de
grote ijskar liggen nog twee half gesmolten blokken.
‘Ik wil graag gewoon thuis zijn,’ zeg ik. En ik begin te huilen of ik zes ben.
‘Ik wil bij jou zijn.’
Hij drukt me tegen zijn dikke buik, een van de Zeeuwse knollen piest weer lang
en krachtig. Een zoete geur verdringt meteen de lucht van verschaald bier.
‘Waarom wil je weg bij die jongen?’
Ik denk koortsachtig na. Berthold loopt weg met een halster.
‘Ik ben bang dat ik bij die mensen in bed pis,’ fluister ik.
Dat is me al twee jaar niet gebeurd. Het laatst bij oma. Maar ik wil gewoon naar
huis. Meteen. Ik voel dat zijn handen me loslaten. Hij zucht.
‘Ik maak vanavond bloedworst,’ zegt hij.
‘Met appeltjes?’
Hij klakt met zijn tong.
De appeltjes vind ik wel lekker.
Mijn vader drukt vaker geluk uit in termen die met eten te maken hebben.
Sjier loopt met me mee en wil mijn koffer met onderbroeken dragen. We lopen de
laan uit, langs het huis van wijlen Wop. Ik ben bij de winkel van de dames Van Erp
een plant wezen uitzoeken voor de moeder van Sjier, als dank voor de gastvrijheid.
Sjier moest giechelen. Ik heb een vleesetende plant gekozen. De pincher moet
oppassen, zei hij.
Mijn vaders Citroën staat voor onze deur. Heintje Treur aait de motorkap. Mijn
vader is thuis.
De gordijnen van mevrouw Korenman bewegen lichtjes.
Tirade. Jaargang 47

108
Tante Herma van bij ons naast kijkt of er nog iets op haar balkon ligt.
De deurpost bij de voordeur is vreemd genoeg beschadigd. En flink ook. We gaan
samen naar boven, want Sjier geeft de koffer niet af. Mijn vader staat boven aan de
trap. In de keuken sist spek.
‘Kom eens mee,’ zegt hij. Sjier ziet hij niet eens. Hij huppelt voor me uit. De Dikke
van de Dikke en de Dunne. Was mijn moeder er nu maar.
Ik blijf een beetje verlegen met Sjier achter, maar mijn vader wenkt me ongeduldig.
Hij staat bij de schuifdeuren. ‘Tadaaaa,’ zegt hij en opent ze.
De piano staat op de oude plek. Mijn vader straalt.
‘Tadaaaa,’ zegt hij nog eens, zachter. ‘Hij was er nog. De man zei dat hij er al
twee keer een bod op had gehad, maar voor driehonderd kon ik hem krijgen.’
Ik strijk over de toetsen. Ik kijk naar de brandplekken die mijn vaders peuken
hebben gemaakt. Hij had de stemmer de naam moeten vragen van de opkoper.
Mijn vader klapt de wrakke kaarsenhouders naar buiten.
‘Nou mamma nog.’
‘'t Spek verbrandt,’ zeg ik.
Terwijl mijn vader naar de keuken holt, zoek ik om me heen naar Sjier. De koffer
staat boven aan de trap. Ik ga terug en loop naar het raam in de voorkamer.
Sjier ligt aan de overkant op de stoep en Joop Sikkema zit boven op hem. Hij laat
spuug in Sjiers gezicht lopen. Een oude grap van Joop. Sjier doet niets. Hij kronkelt
niet, krijst niet, zoals ik.
Dan komt mevrouw Sikkema uit het huis en trekt Joop aan een oor mee naar
binnen.
Sjier staat langzaam op en loopt weg, de straat uit. Hij kijkt niet eens omhoog naar
onze ramen. Hij zou me trouwens niet hebben kunnen zien, want ik tuur nu vanachter
een overgordijn. Zodat hij zich niet hoeft te schamen voor mij. En ik mij niet voor
hém.
Mijn vader komt uit de keuken en zegt: ‘Tja. Dat spek is verbrand.’
22
Onze school heeft elfhonderd leerlingen. Jongens. Het is een college. Er is een
gymnasium in het gebouw gevestigd, een hbs en een handelsdagschool. De school
is van het klooster, maar de meeste leraren zijn leken.
Tirade. Jaargang 47

109
Eigenlijk zijn het klooster en de school één geheel. Er is een klokkentoren boven de
kloosteringang maar ook een op het dak, recht boven de conciërgekamer bij de
leerlingeningang aan de kant van de speelplaats. De bel die daar in hangt, wordt drie
maal per dag bij het begin van lessen geluid. Om kwart voor negen, om kwart over
elf en om kwart voor twee. De leerlingen stromen dan samen voor het bordes, maar
het kluwen moet zich bij het beklimmen van de treden in vier ordelijke rijen gesplitst
hebben. Dan pas mag men het gebouw betreden. Drie franciscanen fungeren als
boeien boven aan de trap.
Ik kon Sjier 's morgens nergens vinden op de speelplaats. Niet met een sigaret in
de fietsenstalling, niet in de buurt van een bal. Ik was langs zijn huis geweest, maar
daar was hij al vertrokken. Vreemd vroeg, zei zijn moeder.
Ik zag wel Joop. Hij was aan het voetballen met zes andere jongens en een jonge
franciscaan die alle ballen altijd onderschepte met zijn pij en beweerde dat, als je
met blote voeten moest voetballen, daar iets tegenover mocht staan.
Ik hield Joop vast aan zijn mouw.
‘Waarom vochten jullie gisteren?’
Hij schudde zich los,
‘Hij begon.’
‘Waarom zou Sjier jóu slaan?’ Onwaarschijnlijk verhaal.
‘Ah, lul. Ik heb hem alleen maar op de grond gedrukt. Zodat ie niet nog eens kon
slaan.’
‘Dan sloeg ie vast niet voor niks.’
‘Ik laat me niet slaan door een nicht.’
‘Wordt er nog gevoetbald?’ schalde de franciscaan die Kortjakje wordt genoemd.
Joop stortte zich op de bal en probeerde hem verwoed schoppend onder de pij van
Kortjakje vandaan te krijgen. Eindelijk had hij hem. Hij knalde de bal tussen twee
schooltassen die als doelpalen fungeerden.
‘Goed zo, knul!’ De franciscaan lachte en keek toen naar mij. ‘Wanneer wordt jij
eens een keertje sportief, Paffen? Lapzwans. Oetlul. Kwijlebal.’
Zeker van een modern seminarie.
Ik keek in het lokaal van de b-klas. Geen Sjier. Zijn tas lag er ook niet. Niemand had
hem nog gezien. In mijn eigen lokaal waren ze al begonnen. Ik meldde me ziek bij
de rector.
‘Heb je een briefje van je ouders?’ Ik probeerde hulpeloos mogelijk te kijken.
Tirade. Jaargang 47

110
‘O,’ zei hij ‘Ach ja, nou breng het maar mee als je weer beter bent. Een briefje van
je vader bijvoorbeeld. Het beste, joh. Hou je taai.’
Ik had geen zin om thuis in een leeg huis te komen. Ik moest ook bij de school uit
de buurt blijven. Naar de stad gaan leek de beste oplossing. Sjier spijbelde vast en
zeker ook.
Plotseling dacht ik dat ik tegen een ontmoeting opzag. Het was tot daar aan toe
om met hem naar school te lopen. Je kon dan nog een beetje slaperig doen en vage
antwoorden geven, onduidelijk mompelen. Hij wist niet dat ik had gezien dat Joop
en hij hadden gevochten. Ik hoefde hem dus niet vragen waarom hij Joop had
geslagen. Ik wist genoeg.
‘Was hij maar zijn zusje,’ dacht ik. ‘Een zusje dat op hem leek... en dan net nog
iets mooier misschien...’
Ze zou rondgelopen hebben arm in arm met vriendinnen achter de hoge muren
met de glasscherven. Je hoorde de meisjes vaak lachen. Jongens als Joop Sikkema
probeerden elke dag wel over de muur te klimmen. Ja. Een zusje zoals Sjier, maar
dan anders... Dat had nog gekund.
Toen zag ik Sjier. Hij slenterde tussen de marktkramen met zijn tas op zijn heup.
Ik kon hem makkelijk volgen tussen de kramen zonder gezien te worden.
Sjier bleef staan voor het warenhuis van zijn eigen vader. Hij liep de passage in
die naar de achterkant leidde. Daar is wel een zij-ingang maar... Ik bleef staan.
De lift. De magazijnlift.
Opeens brak het zweet me uit. Sjier wou naar het dak. Zo waren we met de
tekenclub steeds op het dak gekomen.
Sjier alleen op het platdak...
Dat kon maar één ding betekenen. In zijn toestand. Ik zag het voor me. Het bloed
op de etalageruiten. Sjier met verbrijzelde botten en een misvormd gezicht op een
trottoir zwart van het bloed. Een gebarsten schooltas, boeken en schriften overal,
kriskras verspreid, de wind die in een bebloede Atlas van de Antieke Wereld bladerde.
Zijn vader en moeder bij het graf. De pincher bij het hek, vastgebonden, wie weet
door Dieudonné Vroemen, met een witgeel lint om zijn buik. Het volle kerkhof. De
eerste tweede en derde klassers. Misschien ook wat voetballers van de HBS. Joop
Sikkema zou er god beter 't nog bij zijn en een lekkere halve vrije dag hebben.
Ik schreeuwde. ‘Sjier!!! Sjier, wacht!!!’
Sjier draaide zich langzaam om aan het eind van de passage en wachtte tot ik bij
hem was.
Tirade. Jaargang 47

111
‘Sjier,’ zei ik snakkend naar adem. ‘Daar ben ik.’
Ik wist even niks beters.
‘Hallo’ zei hij mat.
‘Ik zag je opeens,’ pufte ik. ‘Wou je naar het dak?’
‘Het dak?’ vroeg Sjier traag. ‘Wat zou ik daar moeten doen?’
‘O, nou, ik dacht het. Omdat je bij deze ingang staat.’
‘Ik wou naar de etaleurs gaan,’ zei Sjier. ‘Dat vind ik leuk. Ik mag soms meedoen.
Iets vergulden of zo. Papier-maché maken. Van dat soort dingen, weet je wel.’
‘O ja,’ zei ik. ‘O ja.’ Ik probeerde erger te hijgen dan nodig was. ‘Je was vlug weg
gister. Bij me thuis.’
Hij knikte en ging de deur door naar de kleine hal waar de liftkoker was.
‘Maar ik zag je nog door het raam. Je lag te matten met Sikkema.’
‘O,’ zei Sjier. Hij drukte op de knop naast de liftdeur.
‘Je maakte toch geen ruzie over mij of zo, hé?’
De lift verliet klagelijk reutelend een hogere verdieping.
‘Over jou?’
De lift bonkte achter Sjier neer en de deuren gingen open.
‘Wou je méé of blijf je hier staan?’ vroeg Sjier lusteloos, met één been in de lift
en één erbuiten.
‘Ik bedoel... daar zou geen enkele reden voor zijn. Wij zijn gewoon goeie vrienden.’
Sjier stapte in de lift.
‘Tuurlijk,’ zei hij.
‘Zei hij soms dat je op mij verliefd was? De zak?’
‘Nee,’ zei Sjier. ‘Ik vertelde het hem.’
‘Dat je op mij..?’
Sjier keek nu medelijdend.
‘Op hem, lul,’ zei hij. Hij liet een knop los en de liftdeuren sloten zoevend. Zijn
smalle gezicht gleed weg achter het ronde raampje.
Ik staarde naar wiebelende kabels in een schacht.
Aan alles komt een einde, zegt mijn vader wel eens. Hij zegt dat te pas en te onpas.
Na een maaltijd die hem gesmaakt heeft. Als ik met hem dierennamen met een p heb
gedaan en hij me heeft laten winnen en ik nóg een keer dierennamen wil doen,
bijvoorbeeld dierennamen die eindigen op een r. Als mijn moeder hem drie keer een
huppeltje heeft laten maken en hij er genoeg van heeft.
Tirade. Jaargang 47

112
Om kwart over elf trok de frater-conciërge aan het bellentouw. In de klokkentoren
brak iets.
De bel schoot los en wipte uit het klokkentorentje en stuiterde over het leien dak
omlaag.
Het bronzen ding van pak weg 2,5 kilo kwam midden in de menigte scholieren
terecht en raakte Joop Sikkema. Midden op de fontanel. Hij was op slag dood.
23
Sjier en ik hadden gespijbeld. Het toeval had óns niet uit kunnen kiezen in de menigte.
Of het had veel eerder voor een van ons moeten beslissen.
Geen van ons heeft Joops dood gewenst.
Niet op dat moment tenminste. Zeker Sjier niet. O nee. Niet Sjier.
De schoolklok liet zich niet bedotten door spiegels, die alleen de mensen wijsmaken
dat ze verschillend zijn. Wij hebben allemaal hetzelfde gezicht. Dat van de
etalagepoppen uit de steunkousenwinkel. Het maakte de klok niet uit op wie hij viel.
Tientallen keren heb ik Joop Sikkema alle straffen toegedacht, die een kleine
jongen kan bedenken. Dat zijn de ergste die de echte hel kent.
Als ik weer eens onder hem lag, als ik achter hem aanrende gillend van razernij,
als hij buiten mijn bereik was.
Maar aan alles komt een einde. 'n Wees heeft zichzelf niet gemaakt. Ik heb mezelf
ook niet gemaakt, mijn vader en mijn moeder hebben dat gedaan en zij zíjn er nog.
Al zijn ze niet bij elkaar.
Vreemd. Joop zal nooit weten, wat hij was.
Meneer en mevrouw Sikkema lieten kapelaan van Enteren de dienst leiden. Hij
noemde Joop een koekoeksjong van de oorlog. Hij zei dat hij Joop had zien opgroeien
in de warmte van een nieuw gezin, tot een frisse, jonge knul. Dat de wegen van God
ondoorgrondelijk zijn. Hij verwerkte de klok ook nog in de preek. Hij trok een
vergelijking met de vliegtuigbom die de ouders van Joop getroffen had.
‘“Te elfder ure”, “te laat” in de bijbel, maar niet in dit geval. “Te elfder ure” was
“te vroeg”. “Te vroeg” voor hén... “Te vroeg” voor hun kind.’
Het was niet aan meneer Sikkema besteed. Ik dacht dat mijn vader de verdrietigste
man was, die ik ooit gezien had. Maar ik zal nooit vergeten hoe
Tirade. Jaargang 47

113
meneer Sikkema keek toen zijn vrouw hem mee de rouwkamer uitnam, omdat het
deksel op de kist ging.
Sjier liet een voetbal knallen tegen de blinde muur opzij van zijn huis.
‘Zag ik je moeder thuiskomen?’ zei hij toen hij me zag.
Ik grijnsde verlegen.
‘Voorgoed?’
‘Wat haar betreft wel.’
‘En je vader?’
‘Wat hem betreft zeker.’
Sjier passeerde vier keer een onzichtbare keeper.
‘Ben je nog steeds treurig?’ vroeg ik.
‘Ik weet het niet,’ zei Sjier. ‘Ik weet nooit wat ik ben. Nooit, nooit. Nou weet ik
weer niet of ik treurig ben.’ Hij giechelde.
Toen ik mijn straat in slofte, kwamen mijn vader en moeder net uit het huis van de
Sikkema's. Op het balkon haalde tante Herma wat dingetjes van een lijn. En ze hing
wat andere dingetjes anders. Ik wachtte tot mijn vader de deur opendeed. Binnen
liep ik tussen mijn moeder en vader in, mijn armen om hun middel, de trap op. Dat
was niet makkelijk maar ze protesteerden niet.
Lord kwispelde sentimenteel op de overloop.
Ik liep de kamer in naar de gebloemde piano en speelde zomaar mijn vaders boogie
woogie.
Mijn vader kwam naast me staan.
‘Nee,’ zei hij, ‘dat doe je zó.’
Tirade. Jaargang 47

Medewerkers aan dit nummer
115
Nico Dros is schrijver en historicus. Hij publiceerde de romans Noorderburen en
Ter hoogte van het Salsa-paviljoen en de verhalenbundel Familiezaken. In mei 2003
verscheen zijn bundel historisch-literaire beschouwingen Het angstzweet der
kolonialen.
Tara Fallaux is fotografe. Ze maakt portretten en reportages voor tijdschriften zoals
Volkskrant Magazine, Vrij Nederland, Elle en Oor, en werkt daarnaast als autonoom
fotografe. In juli en augustus 2003 is in de Melkweg Galerie in Amsterdam haar
tentoonstelling ‘Gedanst’ te zien.
Harrie Geelen schrijft, tekent, maakt filmscenario's en regisseert. Hij illustreert
kinderboeken - vaak van Imme Dros - en schrijft en tekent de prentenboeken over
Jan, zoals Het boek van Jan.
Eva Gerlach schrijft poëzie en proza voor volwassenen en kinderen en ontving in
2000 de P.C. Hooftprijs. Dit jaar publiceerde zij Daar ligt het (Gedichtendagbundel),
Losse bedrading (korte prozateksten) en Jaagpad, gedichten naast beeldend werk
van Marianne Aartsen. In september verschijnt Een bed van mensenvlees (poëzie).
Wim Hofman is schrijver en schilder. Hij publiceerde kinderboeken (het laatste:
Zwart als inkt is het verhaal van sneeuwwitje en de zeven dwergen) en vertaalde
poëzie van Jacques Prévert. In september 2001 ontving hij voor zijn werk de Zeeuwse
prijs voor Kunsten en Wetenschappen.
D. Hooijer debuteerde in 2001 met de verhalenbundel Kruik en kling. Zij schrijft ook
poëzie en tekent, bij sommige van haar eigen verhalen en, in Tirade (nummer 397)
bij een verhaal van Kreek Daey Ouwens.
Tirade. Jaargang 47

116
Peter van Lier is dichter. Hij publiceerde de bundels Miniem gebaar en Gegroet o...
en in 2001 het boek Links, rechts. Twee wandelingen.
Tomas Lieske ontving vorig jaar de Libris Literatuurprijs voor zijn roman Franklin.
Behalve romans publiceerde hij ook poëzie, essays en verhalenbundels, zoals het
eveneens bekroonde Oorlogstuinen uit 1993. In september verschijnt zijn nieuwe
roman Gran Café Boulevard.
Kees Verheul schreef romans, essays en verhalen en werkt aan een romancyclus ‘De
Tutcheffs’, waarvan het eerste deel, Villa Bermond al verschenen is. In 2002 verscheen
De dolende pen, een nieuwe bundel essays over literatuur.
Nachoem M. Wijnberg schrijft poëzie - zijn meest recente bundel is Vogels (2001)
- maar ook de romans De joden en Politiek en liefde. Dit voorjaar zal een
verzamelbundel van zijn poëzie verschijnen, getiteld Uit7.
Tirade. Jaargang 47

3
[September 2003 - jaargang 47 - nummer 400]
Voor de gelegenheid
We wilden er graag wat aan doen, aan dit vierhonderdste nummer.
En toen stuitten we al gauw op de inleiding in Tirade 200 uit 1974, geschreven
door de toenmalige solo-redacteur Geert van Oorschot. *
Eigenlijk had hij het tijdschrift al eens willen opheffen, merkt hij op, maar hij had
dat steeds weer uitgesteld vanwege zijn hoop dat er nog eens redacteuren zouden
opstaan ‘die van Tirade gaan maken wat het altijd had willen zijn, maar nooit helemaal
geworden is’: een blad met een eigen gezicht, dat voldoet aan zijn behoeften als lezer.
Die behoeften waren, zacht uitgedrukt, niet gering. Hij vreesde zelfs de mensen
nooit te zullen vinden die ‘in staat en bereid’ zouden zijn het blad te maken dat hem
voor ogen stond. ‘Misschien zijn zij er wél: maar als ze er zijn heb ik het nooit
gemerkt en dan zijn ze er ook eigenlijk niet.’ Desalniettemin roept hij, eveneens in
zijn inleiding, nieuwe ‘competente’ redacteuren op om zich te melden.
Natuurlijk vroegen wij, de huidige redactie, ons af of wij redacteuren zijn zoals
Geert van Oorschot ze in 1974 voor ogen had. Had Tirade altijd willen zijn wat het
nu is? Vermoedelijk niet. We voldoen wellicht aan een aantal eisen die hij in zijn
oproep stelt. Maar zijn programma is zeker niet zomaar het onze - zomin als het dat
was voor de andere redacties in de periode van 1974 tot nu, die van
Goedegebuure-Verhaar bijvoorbeeld, of Verhaar-Cohen, of Anker-Lieske-Otten, of
Moerbeek-Moormann.
In Tirade van dit moment, ‘onze’ Tirade, verschijnt veel poëzie, proza en literaire
essayistiek. We nemen ook graag bijdragen op die zich in het grensgebied van
volwassenen- en kinderliteratuur bevindt. Beschouwingen gaan meestal over literatuur,
maar ook over muziek, beeldende kunst, fotografie, filosofie of historische
onderwerpen. Regelmatig vragen we vertalers om een door hen bewonderde
buitenlandse auteur die niet zo snel in het Nederlands zou verschijnen, met een
persoonlijke inleiding en een selectie uit het werk te introduceren.
* Zie Bijlage III achter in dit nummer
Tirade. Jaargang 47

4
Het eigen gezicht van Tirade ontstaat, hopen wij, door onze keuze van de auteurs,
of door onze keuze van de onderwerpen waarover wij mensen vragen te schrijven.
Keuzes die betrekkelijk intuïtief en vooral op grond van onze smaak tot stand komen.
Lezers die Tirade de afgelopen jaargangen gevolgd hebben, zullen het gemerkt
hebben: wij zijn niet eenkennig. Astrid Lampe of Kees Ouwens kunnen moeiteloos
naast Hanny Michaelis of Hester Knibbe staan, Kees Verheul kan naast Wim Hofman,
Nico Dros naast D. Hooijer, J. Goudsblom naast Guus Middag. Wat alle auteurs die
wel eens in Tirade publiceren naar ons idee verbindt, is dat zij in hun werk een
avontuurlijke, eigenzinnige oorspronkelijkheid in vorm en inhoud tonen. Dat hun
werk van nieuwsgierigheid getuigt, en van een zekere ‘lichtvoetige ernst’.
Ook wat betreft de samenstelling van Tirade gaan wij in zekere zin intuïtief te
werk. Elk afzonderlijk nummer moet een avontuur zijn, niet alleen om te maken,
maar vooral ook om te lezen. Niet een verzameling min of meer toevallige, losse
bijdragen. Maar ook geen themanummers. De keuze van de te vragen auteurs, de
selectie van het voorhanden materiaal en een zorgvuldige compositie van elk
afzonderlijk nummer leveren een natuurlijke innerlijke samenhang op waaruit vaak
een thema komt bovendrijven; een thema dat we niet expliciet vooraf bepalen.
Geert van Oorschot zou ons als redacteuren zeker niet polemisch genoeg vinden,
al zou hem niet ontgaan dat we regelmatig stukken plaatsen met een niet mis te
verstane polemische inslag. Maar aan literaire theorievorming of beginselverklaringen
doen wij niet: het oorspronkelijke werk staat voorop. Wat dat betreft zijn wij het nog
steeds eens met wat de uitgever zelf naar aanleiding van het allereerste nummer in
1957 opmerkte: ‘Als een program niet duidelijk wordt uit hetgeen men schrijft [i.c.
opneemt], is elke discussie daarover zinloos.’
En verder geldt ook voor ons: we proberen Tirade zo te maken dat het voldoet aan
onze behoeften als lezer.
In zijn inleiding liet Van Oorschot het niet bij een beschrijving van zijn globale
behoeften, hij stelde ook voor de vuist weg een lijst van drieëndertig onderwerpen
op waarover naar zijn idee in Tirade geschreven zou moeten worden, wilde het een
‘uitstekend’ blad genoemd kunnen worden. Die lijst weerspiegelt in hoge mate Van
Oorschots persoonlijke en eigengereide interesses en stokpaardjes, en is daarom op
zichzelf al de moeite van het lezen waard.
Tirade. Jaargang 47

5
Een deel van de onderwerpen lijkt nog steeds actueel, een ander deel is inmiddels
volkomen achterhaald. Wat valt er bijvoorbeeld vandaag nog te zeggen over ‘de
veronachtzaming van Slauerhoff’ of over ‘het nut van de streekroman voor onze
literatuur’? Hoeveel ruimte voor eigen opvattingen blijft er over bij statements als
‘over de nog altijd erbarmelijke wijze waarop op de meeste middelbare scholen de
liefde tot de literatuur en het helder lezen wordt afgeleerd’ of ‘over de domme en
geborneerde naschrijf-kritiek in dag- en weekbladen’?
Het leek ons de moeite waard om dat eens te onderzoeken. En dus een mooi
uitgangspunt voor Tirade 400, het eerste honderdnummer dat Geert van Oorschot
zelf niet meer mee kan lezen. We vroegen drieëndertig auteurs ieder één van de
onderwerpen voor hun rekening te nemen en dat te doen op een eigen en eigenzinnige
manier: veeleer trouw aan zichzelf dan aan de enigszins opdringerige opvattingen
van de uitgever. De onderwerpen van destijds in een jas van nu, stelden wij ons voor,
ofwel: het ideale nummer van Geert van Oorschot, gemaakt op onze manier. Het
resultaat treft u hierbij. Wij vinden het een mooi, gevarieerd en eigentijds nummer
dat gerust ‘uitstekend’ genoemd mag worden. Maar oordeelt u zelf.
Marcel van Eeden, die als beeldend kunstenaar dagelijks een tekening maakt, bleek
bereid een aantal van de onderwerpen in beeld uit te werken. Zijn tekeningen zijn
verspreid door het nummer opgenomen, een toelichting vindt u achter in het nummer.
Journalist Ad Fransen schreef een stuk dat een vermakelijk en gedetailleerd beeld
geeft van de voorgeschiedenis en moeizame totstandkoming van de allereerste Tirade
in 1957. Ook deze bijdrage vindt u achter in het nummer.
Wat ons betreft is Tirade de weg naar het 500 ste nummer ingeslagen. Wij houden
ons van harte aanbevolen voor competente redacteuren. Ze moeten wel iets gelezen
hebben en vooral: voortreffelijk kunnen schrijven en natuurlijk politiek onverdacht
zijn, d.w.z. dat ze het met ons eens zijn dat schrijven alleen in volle vrijheid mogelijk
is en dat de schrijver elke bemoeienis of dwang van staat, partij of ideologie als
volstrekt onaanvaardbaar afwijst.
En zo bieden wij dan hier het 400 ste nummer van Tirade aan, waarin wij een groot
aantal van onze voorkeuren hebben bijeengegaard. Dank aan alle medewerkers. Zij
kunnen zich erop voorbereiden dat wij vanaf heden regelmatig en dringend een
beroep op hen tot medewerking zullen doen.
En misschien dat na het lezen van dit nummer zelfs Geert van Oorschot
Tirade. Jaargang 47

6
gezegd zou hebben: hè, Tirade heeft toch een eigen gezicht. En dat hij iedereen
vervolgens opgeroepen zou hebben het te lezen, met de laatste woorden die hij ooit
- postuum, in 1988 - in dit blad publiceerde: minzaam aanbevelend.
Mirjam van Hengel
Erik Menkveld
Tirade. Jaargang 47

7
Tirade. Jaargang 47

Over de verhouding van de overheid tot de kunst
Maarten Asscher
8
Eenmaal heb ik het genoegen gehad een onderhandeling te voeren met de schrijver
R.J. Peskens. Begin jaren '80 wilde uitgeverij J.M. Meulenhoff, waar ik toen juist
begonnen was als uitgeversleerling, een verhaal van hem opnemen in een voor de
Bruna-kiosken te produceren verhalenbloemlezing. De bundel zou de schaamteloos
commerciële, maar nadien nog jarenlang effectvolle titel Goed gebundeld krijgen.
De oude Peskens had haarzuiver in de gaten dat er hier geld verdiend zou worden,
en hij liet ons om te beginnen lang wachten op zijn toestemming tot overname van
het gekozen verhaal. Zelfs de termijn genoemd in de herinneringsbrief die we hem
hadden gestuurd, was reeds verstreken. De hele bundel was al in drukproef, er kon
eigenlijk niets meer worden gewijzigd. Er zat dus niets anders op dan om de auteur
te bellen en telefonisch te proberen zijn toestemming te verkrijgen. Ik trok de vereiste
stoute schoenen aan en had hem weldra aan de lijn.
Nadat ik hem op zijn verzoek - geheel onnodig, want hij wist precies waar het om
ging - had uitgelegd waar het mij om te doen was, en dat het erg prettig zou zijn om
nu van hem te vernemen of hij akkoord ging met de publikatie, ontspon zich ongeveer
de volgende conversatie:
‘Hebt u het verhaal gelezen?’ vroeg hij.
‘Jazeker, natuurlijk heb ik het gelezen.’
‘En vond u het niet een schit-te-rend verhaal?’
‘Nou, ik vond het inderdaad een bijzonder mooi verhaal, ja.’
‘Wat vond u er dan zo mooi aan?’
Ik bladerde zenuwachtig in de drukpoef die voor mijn neus lag, en probeerde
intussen alvast een zin te beginnen:
‘Ja, eh, eigenlijk de hele opbouw... de toon ook. Ik vond het gewoon prachtig.’
De auteur zag nu de opening waar hij op uit was en sprak met sonore stem:
‘Goed. Maar vindt u dan vijfhonderd gulden niet ver-schrik-ke-lijk weinig geld
voor zo'n prachtig verhaal?’
Tirade. Jaargang 47

9
Ik legde gedienstig uit dat alle honoraria gebaseerd waren op 10% royalty, die
evenredig over alle schrijvers en de samensteller werd verdeeld, en dat ik andere
auteurs niet tekort wilde doen door in sommige gevallen van dit uitgangspunt af te
wijken, en dat ik kortom hoopte dat hij ons nu zijn toestemming wilde geven.
Maar Peskens had beet en ging niet op mijn smoesjes in. De sonore stem sprak
onverbiddelijk:
‘Duizend gulden!’
Ik protesteerde beleefd dat de calculatie dat niet toeliet, dat dit tweemaal zoveel
was als wat andere opgenomen schrijvers van naam en faam kregen en meer van dat
soort niet terzake doende tegenwerpingen. Hij suggereerde dat we er dan maar vanaf
moesten zien.
Wanhoop beving mij nu. Ik was een broekje van 23 jaar en sprak over de telefoon
met het alter ego van de beroemdste uitgever van het naoorlogse Nederland.
Bovendien kon ik in geen geval laten gebeuren dat de bundel nu nog gewijzigd moest
worden, met alle vertraging en extra kosten vandien. Terwijl die overwegingen door
mijn hoofd schoten, deed ik hem een ultiem voorstel. Ik erkende dat we toch al vrij
ver waren met de produktie, en dat ik hem graag halverwege tegemoet wilde komen,
zodat we dit in goed overleg konden afronden. Om een lang verhaal kort te maken:
met een honorarium van zevenhonderdvijftig gulden zouden we toch tot wederzijdse
tevredenheid de publikatie tegemoet moeten kunnen zien
Peskens zweeg. Ik dacht dat ik het enig juiste had gedaan, maar nu het stil bleef,
begon ik te twijfelen. Zou hij woedend worden? Kon hij ieder moment in
schaterlachen uitbarsten? Had hij mijn voorstel wel gehoord? Net toen ik wilde
vragen of hij er nog was, kwam daar weer die donkere, krakerige stem, om mij in
één woord te laten voelen wie het hier voor het zeggen had:
‘Zevenhonderdeenenvijftig!’
Geert van Oorschot bouwde met zijn eenmansuitgeverij een poëziefonds op dat in
Nederland zijn weerga niet kende. Tegelijk was hij een gehaaide zakenman en
onderhandelaar. In literaire contacten draaide hij naar mijn indruk bij voorkeur zijn
zakelijke kant naar voren, terwijl hij zich in handelsrelaties (bijvoorbeeld met
boekhandelaren, overheden, drukkers of binders) vooral beriep op het literaire
argument, waardoor we niet louter zakelijk naar de dingen mochten kijken. Het
uitgeverscshap kent die twee gezichten - het commerciële en het artistieke - maar
niet iedereen kan met die dubbelheid zo fraai overweg als Van Oorschot dat kon.
Sommige uitgevers passen
Tirade. Jaargang 47

10
hem zelfs omgekeerd en dus verkeerd toe, door tegenover ondernemers de zakenman
uit te hangen en in het gezelschap van schrijvers te willen pronken met hun enorme
literaire kennis van zaken.
Ik heb aan die twee gezichten van de zakenman-literator Van Oorschot weleens
moeten denken als het gaat om de verhouding van de overheid tot de kunst, of meer
in het bijzonder die van de kunstambtenaar tot de kunst. Ook kunstbeleid is tenslotte
uiteindelijk mensenwerk. En als ik die aldus bedoelde dubbelheid in één woord zou
moeten vangen, dan zou ik zeggen dat de kunstambtenaar zich noodzakelijkerwijs
‘onkameleontisch’ moet opstellen. Het begrip ‘kameleontisch’ wordt door de Van
Dale als volgt gedefinieerd: ‘Als van een kameleon; telkens veranderend,
onstandvastig, onbetrouwbaar.’ En als voorbeeld van het gebruik van dit adjectief
vermeldt het woordenboek het begrip ‘kameleontische politiek’. In al deze aspecten
moet de kunstambtenaar inderdaad ‘geen kameleon’ zijn. Integendeel, hij kan niet
onkameleontisch genoeg zijn. Ik zal dat achtereenvolgens uitwerken aan de hand
van drie elementen: het ambtelijke, het cultuurpolitieke en het persoonlijke.
Om te beginnen het ambtelijke element. Wie op een van de Haagse departementen
als rijksambtenaar komt te werken krijgt, afgezien van zijn collega-ambtenaren,
enerzijds te maken met de politici die hij geacht wordt te dienen, en anderzijds met
de instellingen en personen voor wie het beleid is bestemd. In zijn leerjaren wordt
de ambtenaar dan ook wel eens heen en weer geslingerd tussen de magnetische
krachten die van deze beide velden uitgaan: van de politiek respectievelijk van het
betreffende beleidsterrein. Soms veronderstelt de beginnende ambtenaar dat hij toch
eerst en vooral dienaar van de democratisch gekozen politici is en dat hij als zodanig
de sector tegemoet treedt. Op andere momenten voelt hij zich eerder geroepen om
de belangen van de sector waarvoor hij verantwoordelijk is bij de politiek zo goed
mogelijk geldend te maken.
Dat is een innerlijk hybride en in het begin dus verwarrende situatie, die voor de
ambtenaar slechts op één manier kan worden opgelost, namelijk door een eigen
professionalisme te ontwikkelen. Een eigen professionalisme dat zowel loyaal is aan
de politiek als gecommitteerd aan de sector. Of om het in onkameleontische termen
te zeggen: door ervoor te zorgen dat je in beide werelden zichtbaar je eigen
verantwoordelijkheid en positie handhaaft. Je moet dus nooit - in geen van beide
werelden - onzichtbaar opgaan in de achtergrond waarin je je bevindt. Niet meekleuren
dus, maar als het ware ‘tegenkleuren’. Dat ‘tegenkleuren’ is ook in de interne
organisatie van
Tirade. Jaargang 47

11
belang. In een departement, dat nu eenmaal van nature tot in het kleinste detail is
ingesteld op procedures, planning & control, rekenschap, sturing en het zetten van
parafen, moet de ambtenaar de flexibiliteit, de geopinieerdheid, de wisselwerking
met de buitenwereld en de eigen persoonlijke overtuiging een plaats zien te geven.
Omgekeerd moet juist de ongeordende buitenwereld, de lobbyisten, de pleitbezorgers
voor deze of gene zaak, steeds worden voorgehouden dat er transparante procedures
zijn, dat er verantwoording moet worden afgelegd, dat de democratische imperatief
te allen tijde zoniet het eerste dan toch in elk geval het laatste woord heeft.
Die ambtelijke les van eigen, zelfstandige professionaliteit is des te moeilijker te
leren op het gebied van het kunstenbeleid, waar ambtenaren juist meestal om het
hardst hun kunstzinnige affiniteit belijden (iets wat ze in de ogen van andere
ambtenaren - financiële mensen en accountants, bijvoorbeeld - alleen maar verdacht
maakt). Die les is lastig toe te passen als het gaat om het formuleren van haalbare
beleidsdoelstellingen. Wat zijn precies de doelstellingen van het dans- of
museumbeleid, en hoe formuleer je die doelen zo dat ze voldoende ambitieus, haalbaar
en verifieerbaar zijn? Maar ook in praktische zin is het een lastige les, bijvoorbeeld
bij ontmoetingen met cultuurmakers. De verleiding is steeds aanwezig om toch maar
voor kameleon te spelen, door je te hullen in hetzij de kleuren van je politieke
principaal (en mee te bewegen met diens beloftes en voornemens), hetzij de
opvattingen van culturele opinieleiders tot de jouwe te maken (en zo de kunst boven
de politiek te plaatsen). Naar twee kanten heb je stuurmanskunst nodig, om enerzijds
de Scylla van de persoonlijke eigenzinnigheid en anderzijds de Charibdis van de
slaafsheid te vermijden.
De hybride positie van de kunstambtenaar heeft ook te maken met de eigen aard
van het verschijnsel cultuurbeleid. Er zijn op dat terrein immers twee onomstotelijke
waarheden, die zich - enigszins gechargeerd - als volgt laten weergeven:
De eerste is deze: een beschaafd land geeft een redelijk percentage van zijn
begroting uit aan culturele voorzieningen voor haar burgers. Degenen die deze
culturele voorzieningen tot stand brengen - beeldend kunstenaars, archeologen,
schrijvers, regisseurs, choreografen, museumconservatoren, etc. - moeten hun
artistieke en culturele werk in vrijheid kunnen doen, zonder voortdurend met allerlei
eisen van de kant van de overheid te worden lastiggevallen. ‘De ware vrijheid luistert
naar de wetten’, jazeker, maar op het gebied van de cultuur geldt ook het omgekeerde,
namelijk dat de ware
Tirade. Jaargang 47

12
wet ook naar de vrijheid moet luisteren. Dat geldt wel zeer in het bijzonder voor de
artistieke vrijheid.
De tweede onomstotelijke waarheid is deze: het cultuurbudget van het Rijk is
gewoon belastinggeld dat door de regering voor bepaalde doelen wordt verstrekt.
Die doelen moeten gehaald worden, net als op alle andere terreinen van
overheidsbeleid, en over het verstrekte belastinggeld moet dus tot op de laatste
eurocent verantwoording worden afgelegd. Kunst moge in de ogen van kunstenaars
en cultuurmakers een heel bijzonder verschijnsel zijn, veel bijzonderder dan
waterschappen, defensie of varkenshouderijen, maar niemand is verplicht om voor
zijn culturele activiteiten subsidie aan de overheid te vragen. Doet men dat wel, dan
gelden dezelfde spelregels die voor alle andere overheidsuitgaven gelden.
Het is de taak van kunstambtenaren om deze twee onderling tegenstrijdige
waarheden met elkaar in het reine te brengen en dat vereist een voortdurend -
professioneel en persoonlijk - schakelen tussen de twee werelden waar men in
verkeert, die van de overheid en die van de kunst.
Om deze wonderbaarlijke ‘combinatie van tegenstellingen’ tot stand te kunnen
brengen, moet de kunstambtenaar ook in persoonlijk opzicht een onkameleontische
instelling hebben. Temidden van politici moet men een ambtenaar zijn die niet alleen
verstand heeft van politiek-bestuurlijke processen, maar ook van kunst en cultuur.
En in een gezelschap van kunstenaars en cultuurmakers moet men een ambtenaar
zijn die niet slechts kijk heeft op kunst en cultuur, maar vooral kaas heeft gegeten
van politieke en bestuurlijke processen. Anders gezegd: men moet ten opzichte van
de omgeving altijd zowel de regel kennen, als ook de uitzondering kunnen zijn. Men
moet soms het beetje zwart zijn waardoor het wit wit kan zijn, en op een ander
moment juist wit genoeg zijn om het zwart zijn zwartheid te laten. En dat alles zonder
zelf grijs te zijn. Want cultuurbeleid is zonder twijfel het meest kleurige beleidsterrein
wat er is.
In zijn toespraak tot Jan Riezenkamp bij diens afscheid als Directeur-Generaal
Cultuur van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen op 25 maart
2003 haalde de voormalig directeur van het Rijksmuseum Henk van Os op hoe hij
zich ooit - zelf als heer uitgedost in een driedelig grijs kostuum - bij aankomst in de
departementale burelen volkomen als cultuurbobo ontmaskerd voelde, toen
Riezenkamp hem als zijn gastheer en gesprekspartner in Hawaï-overhemd en op
sandalen tegemoet trad. Onkameleontischer kan het niet.
Maar Riezenkamps joyeuze culturele bevlogenheid en persoonlijke flair
Tirade. Jaargang 47

13
bevatte tegelijk ook een ingebouwd contragewicht, in de vorm van een keiharde
instelling aan de onderhandelingstafel. De zogeheten ‘good cop’ en de
spreekwoordelijke ‘bad cop’ waren bij hem in een en dezelfde persoon verenigd,
zoals menige delegatie van besturen, directies en branchevertegenwoordigers over
de jaren mocht ondervinden.
Ook in de persoonlijke omgang met vertegenwoordigers van de culturele sector
wist Jan Riezenkamp deze dubbelheid onnavolgbaar te perfectioneren. Zo goochelde
hij in meer formele gezelschappen bij voorkeur met letterkundige citaten en
aanhalingen uit operalibretti, terwijl hij in gesprekken met culturele instellingen
onverwachts met fiscale wetsbepalingen enformele bekostigingsregels op de proppen
kwam.
Deze meer anekdotische uitwerking van het onkameleontische motief in de
kunstambtenarij is volledig in overeenstemming met de twee sleutelbegrippen die
momenteel de ontwikkeling van het cultuurbeleid bepalen, te weten autonomie en
rekenschap. Zij vormen de ferme, eigentijdse vertaling van de hierboven weergegeven
onverenigbaarheden van het naar zijn aard hybride cultuurbeleid.
Het principe van de autonomie leert dat culturele instellingen in onafhankelijkheid
hun werk moeten kunnen doen, en zelf de verantwoordelijkheid voor hun culturele
en bedrijfsmatige activiteiten moeten (kunnen) dragen, ongehinderd door onnodige
bureaucratische ballast en gedetailleerde regelzucht van de kant van de overheid.
Het principe van de rekenschap eist dat op belangrijke subsidievoorwaarden en
bekostigingsregels door de overheid scherp wordt toegezien, ter bewaking van de
doelmatigheid (de verwezenlijking van het door de politiek uitgezette beleid) en de
rechtmatigheid (het verschaffen van adequate verantwoording voor de besteding van
de verstrekte subsidiegelden).
In dit opzicht is er goed beschouwd geen fundamenteel verschil met de eisen
waaraan een literaire uitgeverij dient te voldoen. Die moet er immers enerzijds voor
zorgen dat de schrijvers zelf zich zo goed mogelijk kunnen ontwikkelen en aldus de
best mogelijke en meest geslaagde bijdrage kunnen leveren aan de literaire cultuur.
Anderzijds dient de uitgeverij jaarlijks voor de verrichte activiteiten verantwoording
te kunnen afleggen aan de fiscus en de aandeelhouders van het bedrijf, in termen van
bedrijfsvoering (doelmatigheid) en accountancy (rechtmatigheid).
De slotsom kan dus eigenlijk geen andere zijn dan dat Geert van Oorschot met
zijn dubbeltalent van literair uitgever en van gewiekste handelsman, die in beide
werelden schijnbaar moeiteloos zijn onkameleontische
Tirade. Jaargang 47

14
positie wist te handhaven, bij uitstek een voorbeeld vormt voor de kunstambtenaar.
Bij het schrijven van zijn inleiding tot het 200-ste nummer van Tirade zal Van
Oorschot niet hebben kunnen vermoeden, dat hij in het door hem geschetste ideale
Tirade-nummer zelf zou worden opgevoerd als inspirerend rolmodel voor de
verhouding van de overheid tot de kunst. En toch is dat zo.
Tirade. Jaargang 47

Over de verhouding van de schrijver tot de collectiviteit
D. Hooijer
15
Eerst het woordenboek:
Van Dale. Collectief: 1. Verzamelnaam 2. Groep samenwerkende onderzoekers,
kunstenaars enz.
Koenen/Endepols. Collectief: 1. Leger, zwerm, troep. Voorbeeldzin: Solidariteit
is een zaak niet van enkelingen maar van het collectief. 2. Groep als eenheid, groot
aantal individuen dat in een bepaald opzicht als eenheid kan worden beschouwd.
Een bepaald opzicht
Dat lijkt weinig, maar het is op den duur teveel. Uitverfijning volgt, daarna
uitwaaiering en verzanding. De schrijvers willen met nieuwe kenmerken in de
aandacht komen. Al gauw hebben zij zich duidelijk-zat gemaakt en het
zwerm-troep-leger gaat last van zichzelf krijgen. Meestal na het eerste conflict
(beheerst). Zij die afdwalen zijn niet solidair, zij die trouw blijven worden vergeten
waar ze bijstaan. Collectieven steunen tot ze knellen.
Het kleinste collectief
De enkeling met het zelfgekozen collectief in gedachten. Verzwegen doel:
onsterfelijkheid. De dichters zijn halfgoden en gaan zo gekleed, ieder naar eigen
opvatting. We verwijten Roland Holst dat hij nog steeds over de zee tekeergaat als
hij in een bejaardentehuis zit maar het heeft er lang op geleken dat de man en zijn
poëzie samenvielen. In de zestiger jaren werd hij nog toegejuicht door jonge dichters
op hun podium en ook spontaan voor de draaideur van Metz & Co. Dichten over
oerkrachten terwijl je comfortabel woont, dat geeft waarschijnlijk de beste verzen.
Die zingen rond en rond; dat zou genoeg moeten zijn. Ik ben heel makkelijk over
dementen die schrijvend door de zitting van hun stoel plassen maar je moet het van
de halfgoden (en daar weer de helft van) niet weten. Roland Holst is trouw aan zijn
kunst wanneer hij in zijn tehuis over de zee dicht. Hij kon beter niet al te trouw aan
zichzélf zijn, man met verlangst, heertje dat meisjes ontvangt
Tirade. Jaargang 47

16
terwijl hij hun eenvoud vreest? De doodklap van Thor had hij moeten krijgen, kreeg
hij niet, bíjna had hij er recht op.
Het collectief van twee
a. De briefschrijvers met in het hoofd de ongeschreven wetten van het
briefschrijverscollectief. Verzwegen doel: de briefroman, lijvig. Twee schrijvers
communiceren en bieden hun interessante persoonlijkheid aan. Toch weten ze nog
altijd niet hoe interessant ze zijn want het beheerst conflict zie je alleen maar
aankomen. Het wordt mondeling of telefonisch afgehandeld, zodat je iets tergends
onduidelijks krijgt.
b. De dagboekschrijver. De schrijver schrijft, het boek luistert en onthoudt.
Verzwegen doel: onvoorziene uitgave. De ongeschreven wetten van het
dagboekschrijverscollectief maken dat ook hij niet veel mag. Hij mag geen literatuur
maken. Hij moet politiek inzicht hebben én hij moet hartstochtelijk zijn als een
heethoofd. De roerselen moeten als vanzelf literatuur worden. De man moet zich
onbespied gedragen; daar let de lezer op.
Een schilder-schrijverscollectief
Uitgeschreeuwd doel: het Stedelijk. Andere beginselen werden vrij laat geformuleerd,
de groep ontstond uit behoefte om met elkaar iets te bereiken, wat dan ook. Schilders,
dichters en componisten bundelden zich rond 1988. Dichteressen van naam kregen
opdracht om iets voor de Performance met beeld en muziek te maken. De schilders
werkten met de spuitbus aan doeken die de goede maat hadden voor het Stedelijk.
Ze werkten nachten door, ze waren fideel. De vergaderingen waren feesten en de
feesten waren altijd een beetje mislukt. Ik had een rol als toeschouwer, ik hoorde bij
het levend décor. In 1989 kocht ik een klein schilderij. Collega's van de maker
kwamen me zeggen hoe zij dat waardeerden en gaven me een hand. Zo solidair waren
zij voorlopig.
Het publiek, het levend décor, werd door de kunstenaars genegeerd. De kunstenaars
speelden toneel voor ons, een volle bak. Maar zij hadden geen tekst behalve zinnen
als ‘Wat nou, wat nou? Ah ja joh hee’. Dat riepen zij naar elkaar als zwaluwen in de
lucht. Toen een dichter een bundel verkocht, begon hij als een Kozak om de kachel
te dansen. Het levend décor was te harkerig om te joelen, het collectief joelde zelf
en ging met zijn allen als een Kozak om de kachel dansen. Ze vielen en trokken
elkaar op de grond. Waren ze gek? Nee helemaal niet, ze gingen het maken. Achteraf
gezien was het levend décor stapelgek dat zij hun aangeversrol speelden.
Tirade. Jaargang 47

17
In de lente kregen wij een voorjaarsfeest. De kunstenaars spraken weer alleen met
elkaar. De schilderijen en gedichten waren gratis die dag maar je moest wel een
schilderij mee naar huis nemen want het publiek was een verkapte opruimingsdienst.
‘Ah ja joh heee!’ schalden de kunstenaars naar elkaar door het schoolgebouw.
Het beheerst conflict ontstond. Een dichter had geschreven: ‘De sneeuwvacht
straalt licht af’. Wat nou? Zo kwam hij op het terrein van de schilders. Twee schilders
zwoegden al maanden op sneeuw en het licht en de vage waarheid onder de sneeuw.
Het werd een wijnfles in de donzige vormen van de vlokken en de grijzige geulen
van een stoeptegelpatroon daaromheen. Maanden werk en nu komt er een dichter
met ‘de sneeuwvacht straalt licht af’ zonder materiaalkosten en arbeidsuren. Dichters
moeten geen schilderijtjes gaan maken. Zo is de kunst gauw klaar. De dichter in
kwestie antwoordde dat het tegendeel waar was. Het waren de schilders die literair
bezig waren met hun sentimentele Waterlooplein-vuil, poppen zonder ogen en met
hun woorden shit en wow in balloons. En met ‘literair’ bedoelde hij fout.
De dichters verlieten het collectief. Een kunstenaar had een nieuwe vriendin, een
elfjesachtige schoonheid die hij aan halsband en hondenriem door de klassen van
het lege schoolgebouw leidde. Dat punker elfje moest maar teksten gaan schrijven
en voorlezen bij de lichtbeeldenshows, dan zag het er meteen goed uit. Voor de rest
gebruikten ze Faverey. Ze waren niet onverdeeld kapot van die oneenvoudige man
maar zijn dichtregels waren geschikt als motto onder schilderijen en boven gedichten,
vol rimpeling en geruis. Een maand later hoorde ik zeggen dat de werken geïnspiréérd
waren op Faverey want die was opeens beroemder geworden en je kon hem niet
zomaar als vulling gebruiken.
De geschoolde zangeressen werden te duur. Ze moesten emotie zijn, opgillen bij
de verklanking met dia's en daarna weggaan graag. Het publiek, het levend décor
kwam niet meer. Wat nou? Na een feest of drie merkte men dat het levend décor
wegbleef zonder af te zeggen. Het had er genoeg van om rond te dwalen in het
schoolgebouw zonder kop koffie of hartelijk woord en dat na een rotreis en een
bekeuring voor foutparkeren. Bij het publiek thuis kwamen allang weer nieuwe jonge
kunstenaars op de fiets langs met nieuwe dichtbundels, nieuwe muziek op cd's. Het
publiek heeft geen beginselen. Het slaat keihard nieuwe wegen in alsof ze op afstand
bestuurd worden. Vergeet de persoonlijk smaak niet. Persoonlijke smaak, net waar
de Vagisten tegen vochten.
Tirade. Jaargang 47

18
Want zij waren Vagisten. De vaagheid aanwezig in alle kunst moest op dwingende
wijze aangeduid worden. Het publiek moest onverbiddelijk naar de vaagheid geleid
worden. De lezers en kijkers moesten belanden in het niet-weten. Dat lukte goed,
het was nog niet eens zo gek.
De jongens mochten inmiddels een kerk vullen voor een performance. Ze werkten
nachten door, objecten dansten scheef in de ruimte. De wetten van de esthetiek werden
genegeerd. Het ging goed. Lang niet alles was mooi. Lang niet alles was sterk en
betrokken. Wat ik ervan vond was een garantie voor het tegendeel.
De vergaderingen waren het mooist. Deze gesprekken! Dit praten! ‘Ik weet niet
hoe het met jou is maar hier gebeurt het’, zei de een en de ander antwoordde dat het
mooier was dan de affe kunst zelf. Het was snel. Wappes. Je hoefde niet te worstelen.
Worstelen ging ten koste van de kwaliteit. Kunst was uitwisseling en al gebeurde
het op die avonden niet met publiek, het literair woord was onderling gaande met de
diepgang van duizend mollen. De affe kunst was sowieso suspect. Althans... lichtelijk.
Een hief zijn vinger waarschuwend, want het schoolgebouw hing vol affe kunst van
henzelf, niet dan?
Nu was het zaak om de beginselen op papier te zetten. Dat gebeurde collectief.
Ontroerd en uitgeput stonden ze eindelijk op uit de oude crapauds met lappen erover,
het was klaar. Deze verklaring was ook na tien dagen spellen, onbegrijpelijk voor
mij. De stroming gebood irritatie.
Maar wat nou, wat nou? De vrouwelijke kunstenaars haakten af. Ze hebben nu
vier jaar de plee schoongemaakt en koffie gezet, afspraken geregeld, de vloeren, de
afwas, de lakens van de logerende dichters. Ook na lang praten blijven de vrouwen
het verdommen.
De aardigste man van de club, in bezit van een auto voor vervoer van de
kunstwerken, de ziel van de Vagisten, ging dood. De begrafenis werd een goede
performance, de film van de dode werd nog één keer vertoond waar hij fysiek bij
was. Na de begraving werd de bezoekers een glas aangeboden. Honderd glaasjes
whisky stonden in kaarslicht te glinsteren. Waarom nam ik niets? Ik moest nog rijden
en ik wilde niet napraten met mijn collega's uit het levend décor. Wie versjouwt de
boel nu? De stroming is op zijn vaagst.
Het halvewereldcollectief
Uitgeschreeuwd doel: gelijke rechten voor de vrouw, ongehinderde ontplooiing. Er
kwam in 1976 een vrouwencafé in het dorp. Het café had een krant, een collectief,
er ging een dichtbundel komen. In de krant kwam een
Tirade. Jaargang 47

19
oproep om werk van stil dichtende vrouwen. Er werd vergaderd. De bundel werd
gedrukt door een beginnende vrouwendrukkerij in Amsterdam. Het beheerst conflict
ging deze keer zo: bij de presentatie viel de bundel uit elkaar. De drukkerij rekende
op solidariteit voor de beginners en gek, we waren kwaad. Een vrouw uit het café
werkte ook bij de drukkerij, zij leed in die weken aan een solidariteitsconflict. Zo
was zij, zo was men. Een gevorderde dichteres kreeg het verzoek om werk in te
sturen naar een erkend vrouwentijdschrift. Zij meldde in een vergadering dat ze zo
trouweloos was om uit de gelederen te stappen, zo solidair was zij. Ze had nog
gevraagd of de anderen uit ons collectief ook geschikt waren om werk op te sturen
maar nee.
(Dat weerhield mij niet. Wat deed ik in dat café? Ik hield van het woord ontplooiing
en iedere geaardheid werd toegejuicht ook de heteroseksualiteit. Ik kon nog heel wat
leren.)
De lesbiennes traden naar voren. En ook zij konden maar in een bepaald opzicht
een eenheid genoemd worden. Zij waren lang niet altijd democratisch, er zaten
mannetjesputters bij. Mannetjes dus weer in het vrouwencafé, female chauvinistic
pigs. Verzwegen doel: dun manifest over de omverwerping van het manlijk bestel.
De mannetjesputters bezaten de Schwung. Ik vond ze leuker dan de vrouwen
vooral als ze een zware bas en een snor hadden. ‘Leuk’ is een oppervlakkig woord,
het voedt niet, maar meer kan ik er niet van maken. Ik vond de sarcasmen van de
manlijke vrouwen leuk. Er kwamen er meer. Ze stemden het voorstel voor de rookvrije
uren af. Ze wilden lekkere muziek, feesten in gala, van achteren diep uitgesneden
japonnen tot op de bilnaad zodat daar een tweede decolleté kon verschijnen. Ze
wilden meer jeugd, ‘jongkies’. Zij wilden lekkere gedichten met woorden erin als
njamm, uhu uhu aah.
Al deze voorstellen zijn goedgekeurd. Waarom kon dat? Omdat huisvrouwen
sufferds zijn, ongeëmancipeerd geboren. De niet-rooksters verdwenen vanzelf, de
dames kwamen in de bilnaadkledij. Er werd niet eens meer gedanst maar langdurig
gekust in de oude crapauds met lappen erover. De lekkere gedichten moesten nu
komen. Jonkies werden aangezocht om de gedichten te schrijven maar die gedichten
werden niet volgens het beeld. Want er druppelden spelregels door van hogerhand,
de internationale onvrijzinnige topgroep. Je moest van de vrouw houden en met het
lichaam schrijven, klanken maken. Ik hield ervan om klanken te maken maar door
die verordening was de aardigheid eraf. Een van de nadelen van een collectief is dat
je geboden zit op te volgen voor je het weet.
Tirade. Jaargang 47

20
Onze gevorderde café-dichteres, bracht haar werk onder bij een wervelend
vrouwentijdschrift. Zij mocht voorlezen op de dichteressenfestivals. De stemming
was uit de kunst. Dat een dichteres in rok, het uniform toch van de gemanierde man
uit 1920, de zaal verliet zodra zij een vrouw moest aanhoren die haar niet beviel,
leek eerst toeval maar daarna gebeurde het vaker. Misschien bewaakte zij de kwaliteit.
Onze café-dichteres verklaarde hardop dat het prettig was om als hetero in de
gelederen opgenomen te zijn. Wat had dat er nou mee te maken? Heel veel, want
lesbianisme was een keuze die je te maken had. In die tijd spraken alleen biologen
en eigenwijze oude mensen over aanleg.
De huisvrouwen traden naar voren. Zij schreven zulke beprangde ingezonden
stukken dat ik blij was dat zíj zich niet in een collectief verenigd hadden om
wetswijzigingen tegen te gaan. Ze zaten in de club van ‘Pein muss sein’. De nadruk
lag bij hen op creativiteit. Gek genoeg ook hier weinig gulle geilheid voor de man,
wél gedoogbeleid.
In het café kwamen lezingen voor ingewijden, documentaires over amazones,
helende heksen, mysterieuzen die in wolkenkrabbers leefden en nooit, nooit met
mannen spraken. Geen Coby Schreier meer. Hetero-vrouwen werden als onwerkbaar
beschouwd, de biseksuele vrouwen werden ongehoorzaam en gingen bij mannen
wonen, kregen een kind. En de lesbiennes hadden zich duidelijk-zat gemaakt. Zij
dachten oprecht dat hun eisen gezond waren en lekker. Maar de biochemie haalde
hen in met het DNA. Anders was het bestel meer dan geheid omver gegaan, nieuw
en wild, klef en worstelig. Voor het eerst sinds vierduizend voor Christus zou er
literatuur te krijgen zijn geweest die vrouw-ok was. Tot in de havens van Koeweit.
Het café kreeg geen subsidie meer en geen ruimte. De vrouw die ook bij de
vrouwendrukkerij werkte, zag ik afwassen tot op de dag van opheffing.
Het eenmanscollectief, pal achter de schrijver, soepel als een eigen staart
Schrijvers die over zichzelf schrijven omdat zij niets anders kunnen, zou je de top
van deze groep kunnen noemen ware het niet dat zij de wetten van het onzichtbaar
collectief niet voelen en niet al teveel twijfelen aan zichzelf.
Nu de schrijvers die in het keurs van een collectief werken (onzichtbaar of
bekendgemaakt) en de regels moeten veranderen vanwege zichzelf.
V.S. Naipaul beschrijft in Het raadsel van de aankomst hoe hij werkt tot hij er
ziek van wordt. Hij woont in Engeland in de buurt van Stonehenge en probeert de
cyclus van nieuwbouw en afbraak als een cyclus van de natuur
Tirade. Jaargang 47

21
te zien. Maar hij heeft meer aan zijn hoofd. De waarde van zijn ervaringen die hij
door achtergrond en ambitie tot zijn beschikking had, zag hij pas in, gebruikte hij
pas nadat hij vastgelopen was.
Ik ga citeren want zijn toon alsof hij zich uitput zonder moe te worden, moet je
erbij hebben. Op pag. 119 van Het raadsel van de aankomst zegt hij: ‘En toen had
ik ontdekt dat het schrijverschap niet bestond (zoals ik me had voorgesteld) uit een
afgeronde fase - het stadium van vakbekwaamheid, welslagen, roem of tevredenheid
waarin je terechtkwam en waarin je daarna bleef. (...)
De ramp geschiedde vier maanden later. Het boek waarin ik zoveel vertrouwen
had gesteld, het boek dat me zozeer had afgemat, kon de uitgever die erom gevraagd
had niet behagen. We hadden elkaar verkeerd begrepen. (...)
Dus stond ik ineens met lege handen. En ik moest terug naar Engeland. (...)
Elke middag ging ik wandelen. Ik maakte mijn boek af. De paniek van de eerste
opbouw kwam bij het herschrijven niet meer terug. Ik begon te genezen. En meer
dan genezen alleen. Ik reisde, ik schreef. Ik ging op avontuur uit, bracht mijn
ervaringen mee terug naar het huisje en schreef. De jaren gingen voorbij. Ik genas.
Het leven rondom mij veranderde. Ik veranderde. (...)
Door dat koloniale hindoe-ik te verbergen onder de schrijverspersoonlijkheid die
ik nastreefde, bracht ik mijzelf en mijn materiaal veel schade toe. (...)
Maar de man van wie de schrijver slechts een onderdeel was (hoewel een belangrijk
stuwend onderdeel), die man was in de diepste zin - als sociaal wezen - volslagen
ongetraind.’
Juist nu hoor ik iets te zeggen over ‘de vrouw van wie de schrijfster slechts een
onderdeel is’. Ben ik in korset, al weer tot knellens toe of in bezit van eigen staart?
Nog niet zo'n staart nee, soepel en pal achter mij, elke dag kijk ik.
Tirade. Jaargang 47

Over de kunstpolitiek
Fouad Laroui
ik leefde in een land waar het kunstbeleid
duidelijk was
kunstenaars moesten we niet hebben
welgeteld hadden we twee schilders
beide moesten het land verlaten
de ene ging naar het Oosten
werd daar door de religie gegrepen
zijn kwasten zette hij voorgoed neer
de ander ging naar het Westen
reisde wandelde zwierf
kon het licht niet vinden
in de winter
ging dood van de honger
op een bank in Parijs
welgeteld hadden we twee dichters
de ene mocht blijven de ander verdween
de ene werd dikker en dikker
(ik heb het over zijn pens
niet over zijn bundels).
de koning kon niet in slaap vallen
voordat zijn nar naast zijn bed
kwam dichten
hij roemde de koning
kreeg restanten eten
werd dikker en dikker
22
Tirade. Jaargang 47

de ander werd mager en mager
totdat hij doodging in de gevangenis
hij had de koning beledigd
in een gedicht
Heren dat noem ik een land
waar poëzie serieus wordt genomen
welgeteld hadden we twee schrijvers
de ene schreef in een vreemde taal
(niemand kon hem verstaan)
de ander in de taal van de koning
(niemand kon het lezen)
beiden kregen geld
en lintjes
en Peugeotjes
Heren dat noem ik nu
kunstbeleid!
23
Tirade. Jaargang 47

24
Tirade. Jaargang 47

25
Over het nut en/of de wenselijkheid van subsidies en literaire prijzen
Arjan Peters
In zijn woede kon Geert van Oorschot soms een plechtige toon aanslaan, en dan ging
er in de formulering wel eens iets mis. Die lichte ontsporingen leveren het bewijs
dat de woede authentiek was. Zo staat er in zijn Pakje van Sjaalman, de in Tirade
200 voor-de-vuist-weg genoteerde inventarisatie van onderwerpen die hij graag in
zijn blad behandeld zag, ook deze hartenkreet:
‘- over de nog altijd erbarmelijke wijze waarop op de meeste middelbare scholen
de liefde tot de literatuur en het helder lezen wordt afgeleerd’.
Hier staat het omgekeerde van wat Van Oorschot bedoelt. Op de plaats van
‘erbarmelijk’ dienen wij een ironisch ‘vakkundig’ te lezen, toch? Hij zou allerminst
tevreden zijn geweest, indien de wijze waarop de middelbare scholen het helder lezen
afleren, minder erbarmelijk was geweest.
Even daarvoor staat ook een mooie:
‘- over het nut en/of de wenselijkheid van subsidies en literaire prijzen’.
Het ambtelijke ‘en/of’ wijst de lezer wederom op de ernst van de zaak die Van
Oorschot gaarne aangekaart zag, maar tegelijk roept de zinsnede vragen op. Kunnen
subsidies en literaire prijzen nuttig zijn, maar niet wenselijk? Of wenselijk, hoewel
ontbloot van nut? Vermoedelijk moeten we er niet veel achter zoeken, er van uitgaande
dat Geert van Oorschot ook niet bijster lang heeft nagedacht toen hij dit onderwerp
in zijn groslijst opnam.
Over de wenselijkheid van subsidies en literaire prijzen hoeft anno 2003 niet
gesproken te worden. Ze zíjn er. En niet weinig ook - en dát is dan menigmaal weer
een onderwerp van discussie (want steggelen zullen we, of we houden op Nederlanders
te zijn) in tv-uitzendingen en op literaire avonden.
Over het nut wordt trouwens geregeld een discussie geopend die haast nooit een
bevredigend verloop kent, aangezien dat nut dikwijls wordt afgelezen aan de hand
van verkoopcijfers. Een schrijver die ruimschoots wordt gesubsidieerd en ook af en
toe een prijs ontvangt, maar die evenwel nauwelijks verkoopt, is dan een suspecte
figuur (‘schrijver van subsidieproza’). Het is verbijsterend hoevelen deze opvatting
huldigen. Echter, een prijs of subsi-
Tirade. Jaargang 47

26
die wordt toegekend aan een schrijver wiens werk door de een of andere commissie
de moeite van het subsidiëren of bekronen waard is geacht. Ongeacht of de schrijver
in kwestie een publiek van een bepaalde omvang heeft. Sterker nog: als er een groot
publiek is, hoeft die subsidie niet. Volgens sommige reglementen mág het dan niet
eens.
Zelden richt de discussie over subsidies en prijzen zich op het enig wezenlijke
aspect: de kwaliteit van het werk dat de prijs of subsidie heeft verdiend. Een discussie
over ‘het nut van’ de Libris of AKO-prijs gaat altijd over randverschijnselen. Is de
bekroonde auteur onbekend gebleven - dan zou die prijs nutteloos zijn. Onzin.
Veel beter zou het zijn, als de discussie handelde over het niveau van de
prijswinnaars, en wat daaruit is af te leiden over het gehalte van de prijs. Zorgt het
systeem van een veelkoppige jury er niet steevast voor, dat de prijs uiteindelijk gaat
naar het boek dat de minste weerstand oproept - in plaats van naar het beste boek?
Al is het maar bij wijze van experiment: ik zou weleens een jury met één lid willen
laten opereren. Scheelt vergadertijd, en vergroot de kans op een extreme winnaar.
Ik weet zelfs al een geschikte kandidaat.
Over wenselijkheid hoeven we het niet langer te hebben. Als er geen prijzen of
subsidies bestonden - een situatie die zich nog nooit heeft voorgedaan -, zouden ze
prompt wenselijk worden. Zijn ze er eenmaal, dan kan het klagen en zaniken een
aanvang nemen. Het is te vergelijken met de literaire kritiek: die zou ook gemist
worden zodra zij werd afgeschaft. Nu zij er nog is, kan zij met regelmaat worden
bediscussieerd.
Haar nut is dat zij altijd wenselijk zal zijn.
Het nut van een literaire prijs mag niet worden afgelezen aan verkoopcijfers, die
dan na het toekennen van zo'n prijs een merkbare stijging te kennen geven. Het nut
van een prijs moet daarin schuilen, dat de kwaliteit van een boek of oeuvre door een
nadenkende jury wordt erkend. Die jury dient zich bewust te zijn van de traditie. Is
een boek of oeuvre van die grootheid, is er sprake van een zo unieke prestatie, dat
de bekroning veel meer is dan een aanmoedigingsprijs of een vriendendienst? De
voorgaande vraag lijkt een open deur, maar mag vaker worden gesteld dan wenselijk
ware.
Heel lezend Nederland veerde verbaasd op, toen in 1996 de Nobelprijs voor de
Literatuur werd toegekend aan Wisława Szymborska (1923), een onbekende dichteres
die gedurende tientallen jaren in betrekkelijke anonimiteit in Krakau aan haar oeuvre
van zo'n tweehonderd gedichten had ge-
Tirade. Jaargang 47

27
werkt. Dit voorjaar kwam daar de nieuwe kleine bundel Het moment bij, de vertaling
van Chwila dat in 2002 te Krakau verscheen. Haar faam is terecht. Szymborska is
een dichteres om te koesteren.
Niet heel lezend Nederland spoedde zich naar de boekhandel, toen in november
2002 de jeugdherinneringen van Hanny Michaelis verschenen, zoals verteld aan Nop
Maas in Verst verleden; niettemin een opvallende gebeurtenis, in aanmerking genomen
dat de dichteres al meer dan dertig jaar geen nieuwe titel meer heeft gepubliceerd.
Belangrijker dan die verkoopcijfers evenwel: niemand greep de gelegenheid aan
er de Verzamelde gedichten weer eens bij te halen.
Nóg belangrijker: niemand sloeg zich voor het hoofd bij de gedachte dat hij met
graagte een Nobelprijswinnares uit Polen de lucht insteekt, zonder tevens een
vlammend pleidooi te houden voor de poëzie van Hanny Michaelis, die nog steeds
niet met de P.C. Hooftprijs is bekroond.
Het ware wenselijk dat de jury het nut van zo'n toekenning inzag. Misschien heeft
zij nog behoefte aan argumenten, of moet haar geheugen worden opgefrist. Daar wil
ik met plezier aan meehelpen.
De parallellen tussen Michaelis en Szymborska zijn opvallend: bijna even oud, bijna
evenveel gedichten geschreven, beiden stadsnatuurdichteressen (Hanny's Amsterdam
is Wisława's Krakau), beiden terstond herkenbaar door hun humor, helderheid en
het superieure vermogen uit twijfel en onzekerheid munt te slaan, als het lukt, in de
vorm van gedichten die een lezersleven lang mee kunnen.
Natuurlijk zijn er ook verschillen, typerende zelfs, daarom zijn beiden ook zulke
karakteristieke dichteressen. Toch zijn er zinnen en beelden die een opmerkelijke
verwantschap tonen. Als Szymborska in haar laatste bundel Het moment het
ochtendgloren beschrijft (‘In de vroegte’, als alle voorwerpen hun dagelijkse vorm
en kleur aannemen), doet dat denken aan Michaelis' verspreide gedicht ‘Langzaam
maar zeker/ strekt de dag zijn zebrahals/ naar een roodkoperen zon./ Wind woelt
door het natte/ groene haar van stadsplantsoenen,/ ontrolt een hardblauwe vlag/ boven
de daken. Wie dit ziet/ heeft de nacht overleefd/ of hij wil of niet.’ Ze zien hetzelfde.
Maar Szymborska legt de geboorte van een nieuwe dag vast (als ‘de ochtendstond
magistraal in ochtend veranderd’ is) om zich vervolgens te realiseren hier doorgaans
niet verbaasd over te zijn, ‘hoewel het zou moeten’.
Ook Michaelis toont zich verbaasd, maar formuleert die verbazing beduidend
nuchterder. Ze maakt de ervaring ook ogenschijnlijk minder persoon-
Tirade. Jaargang 47

28
lijk (‘Wie dit ziet’), en het lijkt of ze de levenswil van wilskracht wil ontdoen. Al is
het geen verdienste, ze ís er nog. Vraag niet waartoe, maar ze is de nacht weer door
gekomen.
Soms beginnen beiden een gedicht met een nieuwsbericht of feit. Men neme
Szymborska, in ‘Overmaat’ uit 1986: ‘Er is een nova ontdekt’. Of Michaelis:
‘Vanavond hoorde ik/ dat de maan niet rond/ maar peervormig is’, en:
‘Harttransplantaties/ aan de lopende band/ (1 proefpersoon leeft nog)’. Vervolgens
verbaast Szymborska zich erover dat niemand er verbaasd over is: ‘Er is een nova
ontdekt,/ wat niet wil zeggen dat het lichter is geworden/ en dat er iets is bijgekomen
dat gemist werd. (...) De ster is schitterend,/ maar dat is nog geen reden/ om niet op
de gezondheid van de dames te drinken/ die stukken dichterbij zijn.’
Michaelis uit haar misnoegen over het zogenaamd belangwekkende nieuws al
evenzeer ironisch: ‘Als katten om de hete brij/ draaien bemande projectielen/ belust
om de maan waarvan/ de plattegrond al bijna/ in winkels te koop ligt.// Net als vroeger
wordt er/ van alles ontdekt en niets/ geopenbaard. Het bestaan/ blijft woest en ledig/
en de mens een deerniswekkend dier/ dat zijn leven niet zeker is.’
Op andere momenten weet ze haar illusies, ofschoon ‘gedeukt’, in ere te houden:
na vernomen te hebben dat de maan peervormig is, ziet ze met tevreden koppigheid
toch echt ‘een ronde/ witgloeiende schijf’ boven de daken uit klimmen.
Beide dichteressen laten zich niet van de wijs brengen door gewichtige
gebeurtenissen en de zekerheden van anderen. Liever willen ze hun persoonlijke
houvast onder woorden brengen, zodat ze zich er als aan een pijler kunnen
vastklampen. Het verschil zit 'm daarin dat die pijler bij Szymborska verwondering
en twijfel heet, en bij Michaelis onzekerheid.
Dáár putten zij uit. Dat is hun zekerheid.
Een laatste parallel. In Het moment brengt Szymborska een ode aan wolken, in
het gelijknamige gedicht: ‘Niet bezwaard door enige herinnering/ zweven ze
moeiteloos boven de feiten. (...) Vergeleken met de wolken/ lijkt het leven gefundeerd
te zijn,/ haast bestendig, bijna eeuwig. (...) Laat de mensen maar leven, als ze dat
willen,/ en daarna doodgaan, ieder op zijn beurt,/ zij, de wolken, hebben met heel/
dat vreemde gedoe/ niets te maken. (...) Ze zijn niet verplicht met ons te sterven./
Ook ongezien zullen ze verder zwerven.’
De wolken activeren haar verwondering. Ze zijn er altijd, en hebben toch niets
met ons te maken. Ze waaien maar wat, waarbij vergeleken het leven
Tirade. Jaargang 47

29
heel gefundeerd afsteekt. Een manier om te zeggen dat het leven dat dus allerminst
ís.
Ook bij Hanny Michaelis trekken de wolken gestaag voorbij, trouwe figuranten
die dagelijks de nodige ruimte van je blikveld in beslag nemen, terwijl ze doorgaans
over het hoofd worden gezien. Uit Tegen de wind in (1962): ‘Iedere morgen/ word
ik onwetend wakker./ Gloednieuwe wolken drijven/ het raam voorbij./ Veelbelovend
glimlacht/ de dag: alles/ is mogelijk.’ In de tweede strofe vallen dan de woorden
‘rook’, ‘vlammen’, ‘inktzwarte’ en ‘dood’, waarmee de autonomie van de wolken
wordt gedemonstreerd. Ze lijken hoop te willen schenken door hun gloednieuwe
uitmonstering en lichtheid. Maar die contrasteert met de zwaarte van het leven van
de ‘ik’ die later op de dag weer weet, hoezeer die belofte een begoocheling was.
Uit diezelfde bundel dit fragment: ‘De bronzen wolken, weelderig/ opgestapeld
tegen vlammend blauw’. Een opgetogen passage, maar wel ingeklemd tussen de
sombere openingsregels (‘Als het niet van ons is/ wil ik het niet, dit voorjaar’) en
het slot: ‘zijn aan mij alleen/ niet besteed.’
Nog een: ‘Onrustbarend verwant/ het witte gezicht/ van de dag, weggedoken/ in
een kraag van wolken./ Het donkere wijdopen oog/ van een regenplas. De vogel/ die
tegen de wind in zingt,/ wankelend op de valreep/ van het licht.’
Zo er dan al een identificatie met de natuur plaatsvindt, dan betitelt Michaelis die
verwantschap als ‘onrustbarend’. Overigens heeft Szymborska in Het moment ook
een gedicht over haar angst als kind voor regenplassen: ‘Ik liep om de plassen heen,/
vooral om de nieuwe, na een bui./ Eentje zou weleens geen bodem kunnen hebben,/
ook al zag hij eruit als elke andere.’
Ik hou nu op, want die parallellen verdienen een afzonderlijk opstel. Daarin moet
trouwens ‘Het prunusboompje’ uit Klein voorspel (1949) van Michaelis ook eens
gezet worden naast ‘De appelboom’ uit Grote getallen (1976) van Szymborska.
Frappant, nietwaar?
Beide dichteressen leveren werk van hoge kwaliteit. Szymborska heeft voldoende
erkenning geoogst, internationaal zelfs, zij het dat ze er lang op moest wachten. Met
die Nobelprijs is ze overigens nog altijd verlegen, met schrik bemerkend dat die haar
tot allerlei verplichtingen noopt. Zo veel mogelijk probeert ze haar teruggetrokken
bestaan voort te zetten.
Tirade. Jaargang 47

30
Maar Hanny Michaelis, die in interviews altijd lachend verklaart geen groot dichteres
te zijn, wordt door de jury's van de grote oeuvre-prijzen in eigen land kennelijk op
haar woord geloofd!
Fraai is anders.
Wat dat betreft kan de publicatie van haar jeugdherinneringen in Verst verleden
die goedgelovigen misschien nog in hun vooroordeel hebben gesterkt. Het boekje is
een boeiende en somtijds aangrijpende aanvulling op de gedichten, maar zoals
verwacht kleineert Michaelis haar eigen prestaties voortdurend. Moeten we ons niets
van aantrekken.
Bescheidenheid siert de mens, naar het schijnt, maar als die versiering zo weinig
in het oogloopt dat de bescheidenheid zelve eerder veronachtzaming dan een
lauwerkrans uitlokt, dan hoort de onbescheiden medemens (denk aan degene die op
juryvergaderingen zijn woordje klaar heeft) zo daadkrachtig te zijn dat hij met dit
lot geen genoegen neemt, en ingrijpt.
Ik bedoel maar.
In Verst verleden herinnert Michaelis zich de dichters die ze op jeugdige leeftijd
graag las: Gorter, Leopold, Boutens, Van de Woestijne, Marsman (‘vond ik het
mooiste wat er was’), Jan Engelman. In menig interview heeft ze verteld dat later de
Vijftigers haar de ruimte schonken, haar verzen in een vrijere vorm te gieten.
Toch, wie de Verzamelde gedichten (1996, derde druk 2002) leest, waarin gelukkig
ook haar debuutbundel Klein voorspel (1949) integraal is opgenomen, wordt getroffen
door de eigen toon die van het begin af aan in dit werk is te beluisteren.
Typischer nog: men zou zelfs kunnen spreken van een specifiek Hanny
Michaelis-beeld. Ik doel op de volgende setting: de ‘ik’ staat achter het raam van
een woning in de stad, kijkt daardoor naar de huizen en de lucht, en weet dan in
luttele volzinnen (of slechts één enkele) zonder sentimentaliteit uit te drukken dat
zij er alleen voorstaat; een getuigenis van eenzaamheid, maar ook van de strohalm
die haar bastion is.
De liefdesgedichten, die in het oeuvre eveneens een belangrijke plaats innemen,
zijn momentopnamen die het fundamentele beeld tijdelijk uitschakelen. Maar daarna
staat de dichteres weer alleen achter het raam, weet hebbend van de ‘begoochelende
onzekerheid,/ broedplaats van sprookjesachtig/ misverstand’ en zich op een gouden
moment voorzichtig afvragend of ‘misschien het wonder’ haar ‘heeft aangeraakt’,
maar bovenal doordrongen van de beperkte duurzaamheid van die ervaringen.
Tirade. Jaargang 47

31
Toen ze een jaar of drie was, woonde Michaelis met haar ouders in de J.M.
Coenenstraat / hoek Reijnier Vinkeleskade. ‘We hadden een prachtig uitzicht. (...)
Aan het eerste huis dat recht tegenover ons werd gebouwd heb ik bijna een halve
eeuw later een gedicht gewijd’, vertelt ze in Verst verleden. Dan volgt het gedicht:
‘(...) Met grote/ beslistheid verkondigde ik:/ dat halen ze 's zomers weer weg./
Mijn moeder die het ook niet helpen kon/ moest erom lachen. Tegen het einde van/
de tweede wereldoorlog toen mijn ouders/ al waren vergast, staken de Duitsers/ het
huis in brand. Na de bevrijding/ werd het weer opgebouwd. Het staat er/ nog en ook
ik droom nog herhaaldelijk/ van betonnen en bakstenen gebouwen/ die een
veelbelovend uitzicht/ drastisch teniet doen.’
Een onschuldige jeugdherinnering krijgt een enorme lading, juist doordat het
drama, samengebald in het woord ‘vergast’ (dat nadreunt in ‘drastisch’, even voor
het einde) in een bijzin is ondergebracht. Het ‘veelbelovend uitzicht’ wordt ineens
een beeld voor een hoopvolle toekomst, die door het benoemen van ‘betonnen en
bakstenen gebouwen’ (die naar een concentratiekamp lijken te verwijzen, het
tegendeel van ‘onschuldige’ nieuwbouw) terstond wordt dichtgemetseld.
Op het Vossius Gymnasium begon Hanny gedichten te schrijven. Ze debuteerde
in het schoolblad Vulpes (mei/juni 1936) met ‘Avond aan de Amstel’. En zie, daar
presenteerde ze zich met dat hoogstpersoonlijke beeld:
‘Avond lag over het water,/ Toen ik uit mijn venster keek./ Lichtjes, die schitterden
gelig,/ De maan lacht' in 't water, zo bleek./ Het licht van eenzamen fietser/ Als een
klein dwaallichtje scheen./ Een bootfluit klonk schel en doordringend;/ Toen was
het weer stil als voorheen./ De sterren, ze schenen op 't water,/ Dat stille te dromen
wel leek,/ En verder, verder gleed d'avond,/ Toen ik uit mijn venster keek.’
En op 4 februari 1939 schreef ze ‘Visioen’, ook afgedrukt in Verst verleden: ook
in dit liefdesgedicht, dat in feite de te grote afstand tussen de aangesprokene
(‘Martien!!’) en de ‘ik’ weergeeft, moet de jeugdige dichteres nog te rade gaan bij
het gedragen idioom van de grote poëten die ze verslond, hoewel de eigen toon daar
al bovenuit (of onderuit, of er achter) klinkt:
‘Ik staar naar buiten in de avond,/ In 't duister, dat de dag verslindt/ Een misthoorn
roept heel in de verte/ Als een verlaten, eenzaam kind...’
In Klein voorspel staat het prachtige ‘Uitzicht’: ‘Mijn wereld eindigt bij de populier/
die staat te wuiven waar de weg begint,/ tegen een stukje lichtblauw vloeipapier.../
Dit alles doet mij denken aan het kind// dat uren op
Tirade. Jaargang 47

32
een stadsveranda stond/ en uitkeek over haveloze tuinen (...) waarin het speurend
zocht naar een begin,// een teken uit die wereld vol geheimen/ die het voorbij de
daken had geraden,/ waarvan 't bestaan zich nauwelijks liet rijmen/ met
schoorsteenpijpen en antennedraden...// Dat kind was ik. - Er gaat zich iets herhalen:/
weer kijk ik hunkerend de vogels na/ die in hun cirkelende vlucht bepalen/ de kring
der wereld waar ik buiten sta.’
Toen ze bijna zeven was, verhuisde Hanny met haar ouders naar de Volkerakstraat.
Daar kreeg ze het visioen dat ze pas heeft beschreven in een van haar recente
gedichten (gepubliceerd in Tirade 384, 2000, nog niet opgenomen in de Verzamelde
gedichten) - het overtuigende bewijs dat het Michaelisbeeld haar oeuvre volledig
doortrekt:
‘In de vallende avond/ keek ik naar buiten en zag/ tussen bekende bomen in de
verte/ een onbekend wit huis./ Mijn blik begroette het verrast/ als voorpost van een
weergaloze wereld/ die ooit voor me zou opengaan./ De volgende avond was het
huis/ weg. Hoe ik ook bleef turen/ in de schemering, of overdag,/ het liet zich niet
meer zien./ Een overhaaste belofte overhaast/ ingetrokken. Sinds tientallen jaren/
rijst het plotseling in me op:/ een wit huis tussen verre bomen./ Onvindbaar.
Buitenaards.’
Wat een onvergetelijk vers! Weg is het visioen - maar wel is het huis gezien, en
het beeld heeft een leven lang met Michaelis meegereisd. Ze besluit met de gongslagen
‘Onvindbaar. Buitenaards’, maar tegelijk blijkt het huis, de belofte, de hoop, wat al
niet, ‘plotseling’ binnen in haar zelf te kunnen oprijzen. Het huis is zogezegd
geïnternaliseerd. Ze kan het terugzien in haar verbeelding, zoals het misschien altijd
al een fantoomhuis is geweest. De dichteres zal in verontschuldigend lachen uitbarsten
en prompt overwegen dit gedicht alsnog te verscheuren, wanneer ze hier gaat lezen
dat ik dit een onvervalst mystieke tekst acht.
En toch is het zo.
De natuurbeelden confronteren de dichteres veelal met haar gevoel van hulpeloosheid.
Ze verscherpen haar eenzaamheidsbesef. Maar, gek genoeg misschien, wekt de
scherpe verwoording van dat besef geen droefenis op. De verwoording is, telkens
weer, een kleine overwinning op de vergeefsheid. Michaelis' gedichten zijn tastbare
levens-tekens, het bewijs dat ze níet nameloos verzwolgen wordt, hoe pregnant en
veelvuldig ze die vaststelling ook maakt. Ten bewijze daarvan hier een ander fragment,
dat die spanning (de levensader van haar poëzie) vertolkt:
‘Vandaag trekt de zomer/ alle registers open (...)/ Het voelt aan als het
Tirade. Jaargang 47

33
hoogtepunt/ van een omhelzing, wat me herinnert/ aan jou en onmiddellijk word ik/
wat ik was: een kwantum vlees/ en bloed, door een laagje huid/ afgeschoten van zijn
omgeving, incompleet/ als zij en even onverklaarbaar.’
Met zekere bedoelingen besluit Michaelis de bloemlezing uit eigen werk Het
onkruid van de twijfel (1989) met het niet eerder gebundelde gedicht dat ook
voorafgaat aan de vertalingen in de Verzamelde gedichten (2000).
Ik citeerde het reeds tevoren in verband met Szymborska. Het is een
uitzicht-gedicht, hoe kan het ook anders. De natuur maakt de dichteres iets duidelijk
over haar eigen gemoed. ‘Langzaam maar zeker/ strekt de dag zijn zebrahals/ naar
de roodkoperen zon./ Wind woelt door het natte/ groene haar van stadsplantsoenen,/
ontrolt een hardblauwe vlag/ boven de daken. Wie dit ziet/ heeft de nacht overleefd/
of hij wil of niet.’
Hierin wordt een Marsmanniaans vitalisme getemperd door de bijna zakelijke
slotregels, zonder dat die de krachtige opening volledig kunnen dempen. Het is geen
prestatie om niet dood te zijn; maar vaststellen dat je lééft, terwijl de nacht je had
kunnen opslokken, is voorzeker een basis-aanname voor eventueel optimisme. Er is
een bodem, een kern, een houvast, hoe broos en nietig van structuur misschien ook.
Tegen de wind in zingt Hanny Michaelis haar broze lied. Wat zij heeft
waargenomen laat zij ons zien.
En om nu te onderstrepen dat dit alles niet onopgemerkt is gebleven, moet Hanny
Michaelis hoognodig eens de P.C. Hooftprijs toegekend krijgen. Opdat minimaal
alle 75.000 Szymborska-lezeres met schaamteblossen op de kaken nog een keer naar
de boekhandel snellen.
Ik zal het blijven roepen, desnoods tegen de wind in.
Het is dus mijn wens dat de P.C. Hooftprijs-jury zich van haar nut bewust is.
Tirade. Jaargang 47

34
Over de domme en geborneerde literaire naschrijf-kritiek in dagen
weekbladen, of zelfs het geheel ontbreken daarvan
Rob Schouten
Dom en geborneerd, dat vond ik in mijn puberteit in de eerste plaats mijn ouders.
Het waren bezweringen waarmee ik ze vrij gemakkelijk weg kon zetten want domme
en geborneerde mensen doen niet alleen niet mee in de hogere wereld van de geest,
je hoeft je ook niks van hen aan te trekken. Effectieve, diskwalificerende
scheldwoorden dus, zonder dat je precies aangeeft waar het aan schort.
De wrijving, of in sommige instanties zelfs vijandschap, tussen de schrijver en de
criticus, heeft wel wat weg van zo'n botsing tussen een puber en zijn ouders. De
schrijver wil van alles en nog wat, vrijheid, de licentie om te doen wat hij wil en
voelt, Sturm und Drang, je bent jong en je wilt wat, noem allemaal maar op, en de
criticus lijkt 'm daarbij vooral te willen afremmen, fnuiken, op het matje roepen. Het
is zo te zien vrijheidsdrang tegen kleingeestigheid. En Van Oorschots kreet over
‘domme en geborneerde literaire naschrijf-kritiek’ lijkt me een soort primal scream
van de literatuur, een die met de geboorte is meegegeven.
Wel even kijken wat hij nou precies bedoelt; is ‘domme en geborneerde literaire
naschrijf-kritiek’ beperkend of uitbreidend gebruikt? Gaat het om domme,
ontoereikende kritiek, waarnaast ook een heel mooie, rijke kritiek zou bestaan? Of
zegt Van Oorschot dat alle kritiek in principe dom en geborneerd is? Ik denk het
laatste. Waarom zou je je vrijwillig bezighouden met iets ondermaats als er ook een
heel mooie variant van bestaat? Nee, laten we het maar op z'n scherpst lezen: de
literaire kritiek is dom en geborneerd! Ouwe koek overigens en zelfs een wat
plichtmatige mening die ook weer tot plichtmatige reacties stemt. Het is ook vast
niet toevallig dat de twee eerste schrijvers die mij te binnen schieten als het om afkeer
van de criticus gaat allebei uit de Van Oorschot-stal komen, W.F. Hermans en
Elisabeth Eybers, al verlieten beiden het nest na verloop van tijd en zal laatstgenoemde
wellicht verbaasd zijn zich hier naast Hermans aan te treffen. Hermans voerde in
Nooit meer slapen de recensent op, in de persoon van de moeder van Alfred Issendorf,
‘de grootste essayiste van Nederland’ maar lezen doet ze
Tirade. Jaargang 47

35
niet, ze schrijft alles over; ‘Ze las er geen een. Ze sloeg ze niet eens open om de
ruggen niet te knakken. Ze schreef alleen de titels van de boeken en de namen van
de auteurs heel nauwkeurig op kaartjes. De meeste critici doen dat niet eens. Van
tijd tot tijd kwam er een opkoper die ons een kwart van de winkelprijs betaalde voor
die splinternieuwe boeken.’
Het optreden van die moeder heeft me altijd verbaasd. Het kan haast niet anders
of Hermans heeft haar er met de haren bijgesleept om en passant een punt te scoren.
Ze doet in het verhaal dienst als voorbeeld van iemand die met gebakken lucht geld
verdient, maar had daarvoor net zo goed een ander beroep kunnen hebben. Een
terloopse maar gerichte mep, dat is het.
En Elisabeth Eybers schreef een kwatrijntje ‘Dagbladresensent’ dat ook al weinig
te raden overlaat:
Waar hij naukeurig aankruip knars die oes
voor die onwrikbre ijwer van die vraat
wat ál wat groen en glinsterend is verwoes
en slegs 'n vaal uitwerpsel achterlaat.
‘Oes’ is Afrikaans voor oogst maar voor de rest is het wel zo ongeveer duidelijk. Het
literaire werk is groen en glinsterend en wordt door de criticus vermalen tot een vaal
uitwerpsel. Groen en glinsterend, niet toevallig doet dat denken aan jeugd en brille;
het lijkt de bevestiging van mijn idee dat de schrijver zich een jongeling met
vrijheidsdrang voelt die door de criticus op de vingers getikt wordt.
Gezien de talloze voorbeelden waarbij schrijvers zich afzetten tegen critici moet
er wel sprake zijn van een soort ‘topos’, een gemeenplaats, waartoe de schrijver
klaarblijkelijk gratis en vierentwintig uur per dag toegang heeft. Vooruit dan, hier
nog een. Geerten Meijsing. In De grachtengordel, daaruit het hoofdstuk ‘Bloedzuigers
en aasgieren’, eigenlijk in z'n geheel maar voor deze gelegenheid even met een korte
punctie: ‘Je diepste roerselen zo te grabbel gooien voor de goegemeente en vertrapt
te zien worden door die incompetente lijkenpikkers die hun doodgraverswerk deden
in het korte broekje van de scheidsrechter.’ Steeds proef je de boosheid, de neiging
om te gaan schelden, de criticus naar beneden te halen. Een psycholoog zou zeggen:
patiënt heeft een ernstig autoriteitsconflict.
Eigenlijk hebben we het hier, met Geert van Oorschot instemmend knikkend op
de achtergrond denk ik, over de mythe van de geïnspireerde autodidact, die de criticus
Gomperts ooit aanhaalde in zijn Intenties. Toen
Tirade. Jaargang 47

36
Odysseus thuiskwam joeg hij alle minnaars over de kling behalve de zanger Phémios
die smeekte: ‘ik heb mij zelf alles geleerd, maar een god heeft mij allerlei liederen
in het hart geplant.’ Gomperts noemt het sparen van Phémios een daad van literaire
kritiek, je doodt geen geïnspireerde autodidactische zangers. Maar er zit ongemerkt
ook iets paternalistisch in dit verhaal, alsof de schrijver een criticus nodig heeft om
hem te ontzien!
Een verstandige criticus zou net als de vermaledijde ouder natuurlijk niet getroffen
moeten reageren op al die oerkreten maar dat is kennelijk te veel gevraagd. Er zijn
er bijna geen die zich niet op enig moment aangesproken tonen. Helemaal
verwonderlijk is dat niet. Zij voelen zich immers de ware liefhebbers, de ideale lezers,
en dan worden ze zo lelijk afgesnauwd door al die schrijvers die altijd maar roepen:
wegwezen jij! Het is een afwijzing door de begeerde geliefde die je niet op je kunt
laten zitten. Wát elkaar naschrijven? Hoezo een gemankeerd schrijver?
Geen criticus kan een inleiding op de bundeling van zijn kritieken, liever essays
genoemd, met goed fatsoen laten voorbijgaan zonder op de kwaal in te gaan. Hier,
Jeroen Vullings, van Vrij Nederland, in zijn Meegelokt naar een drassig veldje, die
zich zo nadrukkelijk niet aangesproken voelt door de traditionele verwijten dat ook
hier de zielknijper vanzelf wel móet voelen dat hem iets dwarszit (hè ja, laten we de
hele zaak maar naar de geestelijke gezondheidszorg verwijzen!): ‘Ik merk iedere
keer wanneer ik die kritiek op het beroep van criticus lees dat ik mij in het geheel
niet voel aangesproken. Schrijver heb ik nooit willen worden. Ook voel ik me niet
uitgedaagd om mijn vak te verdedigen, ook al wordt het van je verwacht. Wie zijn
vak verdedigt, verdedigt ook zijn vakgenoten en dan wek je de indruk woordvoerder
te zijn van een gilde. Quelle horreur!’
En Arjan Peters, zelfde generatie, gedetacheerd bij de Volkskrant, onderwijst in
zijn oratio pro domo De ongeneeslijke lezer de beginnende recensent die een boze
schrijver op zijn dak krijgt, alsvolgt: ‘wacht dan beleefd tot de geslagen schepper is
uitgetierd, en riposteer met uitgestreken gelaat het volgende: “Dat u enkele jaren van
uw leven heeft geofferd aan het schrijven van een boek is een verdienste. Echter, uw
veronderstelde ijver alleen is onvoldoende om een oprechte felicitatie te verdienen.
Ik heb niet om uw inspanning gevraagd. Sterker nog: u bent tot publicatie overgegaan.
Daarmee is uw werk het object van lezers geworden, onder wie zich de zogeheten
beroepslezers bevinden.”’
Nóg een obligate riedel van de recensent: dat het zijn hoogst individuele smaak
is die hem zijn kritiek ingeeft, een smaak ontstaan door langjarige
Tirade. Jaargang 47

37
leeservaringen. Overigens wel een effectief wapen, om een beroep te doen op de
individualiteit en subjectiviteit van je oordeel, immers precies kwaliteiten waarmee
de schrijver voortdurend schermt. In één klap ontzenuw je zo ook een hardnekkig
misverstand, namelijk dat de criticus van zichzelf zou menen dat hij een of andere
objectieve, onpartijdige, waardevrije waarheid verkondigt.
Toen ik een tijdje Literaire Kritiek doceerde aan de Vrije Universiteit hoorde ik
eens een juridische collega smalen over het werk van A.F.Th. van der Heijden. Hij
had een recensent gelezen die hem wijsgemaakt had dat die AFTh zo goed was, maar
weet je wat het geval was: het was helemaal niet goed! De literaire kritiek had hem
bedrogen! Ik stond met mijn mond vol tanden bij deze geleerde boutade. Maar ik
had natuurlijk moeten zeggen dat het tussen literatuur en literaire kritiek geen kwestie
van Dichtung und Wahrheit was. Zelfs de eenvoudigste waarheden omtrent literaire
kritiek moet je keer op keer uitleggen.
Terug naar de beproefde cyclus: schrijver schrijft boek, criticus reageert, schrijver
boos, criticus stoot terug. Een stimulus-respons-keten. Heel gek is die reactie ook
niet, schrijver en criticus zijn nu eenmaal tot elkaar veroordeeld. Zonder schrijver
geen criticus, zonder literaire kritiek of wat voor professionele lezersreactie dan ook
geen ruchtbaarheid en dus in zekere zin geen boek. Het is dus allemaal ruzie binnen
een en hetzelfde gezin. Dat zijn trouwens vaak de meest onverkwikkelijke.
Het ergst is het natuurlijk gesteld met het genus waartoe ik zelf behoor en dat ad
libitum door beide kampen bestreden kan worden: de schrijver die ook kritieken
schrijft, de criticus die daarnaast bellettrie bedrijft. In mijn jonge jaren heb ik ooit
de tarotkaarten laten leggen met de verzwegen vraag: moet ik criticus of schrijver
worden? Het antwoord loog er niet om, al zal ik het hier niet openbaren, maar de
vraag zelf zei veel meer: kennelijk bespeurde ik ook een soort onverenigbaarheid
van temperamenten. En dat terwijl de combinatie juist zo voor de hand lijkt te liggen.
Want waar kan een beginnend schrijver, die uiteraard niet van zijn pen kan leven,
het geld passender vandaan halen dan bij zijn eigen branche? Maar dat is direct ook
wat de freischwebender Schriftsteller zo tegenstaat, de criticus verdient zijn platte
alledaagse boterham met de door de schrijver geproduceerde eeuwige schoonheid.
Het is praktische pennelikkerij tegenover goddelijke creativiteit. Hoe dat in één borst
kan plaatshebben is voor sommigen nog altijd een raadsel.
Welzalig dan ook de schrijver die buiten het literair bedrijf in de echte
Tirade. Jaargang 47

38
wereld als arts of jurist werkzaam is, de Toon Tellegens en de Bordewijken. Hij hoeft
geen armzalige grijpstuiver bij te verdienen door zich over andermans werk te buigen
en vervolgens te horen te krijgen dat combinatie van beide beroepen niet betaamt,
zoals Elly de Waard bijvoorbeeld meldde, toen ze ooit over recenserende dichters
of andersom zei dat je niet én advocaat én rechter tegelijk mocht wezen.
Nu dan de hamvraag: is er eigenlijk iets van waar, van die hartekreet van Geert
van Oorschot? Zijn critici werkelijk zo dom en geborneerd en schrijven ze elkaar
na? En over wie had hij het eigenlijk anno 1974? Over Kees Fens en H.A. Gomperts
of over de boekbespreker van het plaatselijke sufferdje? Er zit in Van Oorschots
slogan geen ruimte voor nuance, dat zou de polemische bedoeling natuurlijk ook niet
ten goede komen. Maar daardoor raakt zijn verzuchting ook direct in het gezelschap
van andere slecht gefundeerde opinies, zoals het volkse gemeengoed over politici
‘het zijn allemaal zakkenvullers’ of ‘in iedere Duitser schuilt een politie-agent’. Een
antwoord op de vraag naar de spiekpraktijken van de Nederlandse kritiek zit 'm in
de vraag zelf: als critici naschrijven moet er ook een zijn waarvan men naschrijft.
Ook unisono gezangen komen ergens vandaan.
Ongetwijfeld heb je naschrijvers onder de critici, maar ze verwijzen even
onverbiddelijk naar originele denkers die de toon bepalen. Het verschijnsel verschilt
eigenlijk niet veel van wat in de literatuur zelf ook speelt: er zijn grote,
richtingbepalende auteurs en er zijn schrijvers die daar zo'n beetje achteraan lopen.
Toch is er natuurlijk nog wel iets meer aan de hand dan deze waarheid als een koe.
Ik vermoed dat Van Oorschot met zijn verwijt doelde op een verschijnsel dat ik maar
even ‘kritische stolling’ zal noemen. Na verloop van tijd ontstaat er in de stapels
kritieken en opinies die over boeken en aanverwante kunstprodukten wordt uitgestort,
vaak een soort communis opinio, bijvoorbeeld: Maarten 't Hart is een tweederangs
auteur. Of: de boeken van Nelleke Noordervliet en Tessa de Loo zijn typisch bestemd
voor een vrouwelijk publiek dat geen zeer hoge eisen aan literatuur stelt. Of: Nescio
is de pure schrijver zonder kapsones. Het is bijzonder moeilijk om de vorming van
zulke kritische stollingsvelden te analyseren, je kunt er nauwelijks afzonderlijke
critici voor verantwoordelijk stellen. Maar ze zijn intussen wel prominent zichtbaar,
een soort ijkpunten.
Met een beetje goede wil kun je het ook als een vorm van pre-canonisatie
beschouwen. Critici raken het allengs met elkaar eens over sommige schrijvers. Ze
vinden dat A.F.Th. van der Heijden geweldig over lichamelijke sensaties kan schrijven
maar dat zijn boeken wat aan de dikke kant zijn, ze
Tirade. Jaargang 47

39
vinden dat Herman Brusselmans een soort anti-literatuur schrijft maar van die
antischrijvers misschien wel een van de interessantste vertegenwoordigers is. Overal
in het literaire landschap ontstaan zo van die gestolde ideeën waar critici zich tegen
afzetten of waar ze juist op afkomen. Naschrijven? Nou vooruit dan, misschien wel
een beetje. Maar of het zo erg is, vraag ik me af: een criticus zal vermoedelijk toch
niet gauw een mening tegen zijn zin verkondigen. Elkaar ‘naschrijven’ is ook een
adhesiebetuiging. Gelijkgestemde kritiek toont voor mijn gevoel dan ook vooral aan
dat zelfs zoiets unieks als het kunstwerk onderhevig is aan tijd- en cultuurgebonden
ideeën, aan heersende smaak. Mij geeft het zelfs wel enig vertrouwen als critici het
met elkaar eens zijn of elkaar kunnen volgen, de literaire kritiek is nu eenmaal geen
wetenschappelijke discipline die door steeds nieuwe ontdekkingen en tegenspraken
vooruitgaat, evenmin kan het literaire landschap uitsluitend uit controversiële
meesterwerken bestaan.
En dan het laatste gedeelte van Van Oorschots oneliner. Het meest
verbazingwekkende part ook want waarom zou naast het bestaan ook het geheel
ontbreken van zo'n ‘domme en geborneerde literaire naschrijf-kritiek en dag- en
weekbladen’ zijn misprijzen opwekken? Toch niets liever dan dat, denkt de
kwaadwillende lezer.
Kwestie van onhandig taalgebruik, schat ik, precies dat wat je niet moet hebben
als je vilein en raak wilt zijn. Het geeft Van Oorschots wat gratuite opstel-onderwerp
nou ja niet de nekslag maar wel een onaangenaam duwtje.
Tirade. Jaargang 47

40
Over de rol die radio en televisie zouden kunnen spelen als het er
werkelijk om zou gaan het luisterende en kijkende publiek tot lezen
en liefde voor de literatuur op te voeden
Joost Nijsen
April 2003. Je zit in een strandtent met je zoontje en kijkt om je heen. Ondanks het
ongewoon mooie weer is maar een enkel tafeltje bezet. Achter de bar de trage gebaren
van een versleten ober. Aan de kassa een mollige vrouw, gretig rokend. Ze knikt
vriendelijk naar het oudere echtpaar dat opstaat en het café uitschuifelt.
Verderop zit nog een beetje bleke jongen van een jaar of zestien. Tussen servet
en tafellaken. Straks gaat hij zijn vriendelijke oogopslag natuurlijk uitproberen op
een van de lokale meisjes in bikini.
Dan komen er wat op gewonden kinderen met het zand nog aan hun voeten naar
binnen. Met grote ogen kijken ze naar de jongen in de hoek en één loopt stoer naar
diens tafeltje. Binnen een mum van tijd staat er een heel groepje om hem heen en
dan gaat ook je eigen kind een kijkje nemen.
Je slurpt wat aan je thee, tuurt wat naar de zee.
Dan komt hij terug, ook zijn ogen nu wijd opengesperd.
‘Papa, weet je wie daar zit?’
‘Geen idee snoep.’
‘Jim! Jim!!! Van Idols! Het is hem écht en ik heb met hem gesproken!’
Er was eens een slimme acteur/producent en die bedacht een variatie op een
eeuwenoude formule: de talentenjacht. Wie denkt te kunnen zingen komt een liedje
doen en neemt wat familie mee om de zaal te vullen. Gaande het seizoen loopt het
kwik op: wie zou er winnen?! Dat soepele negerinnenmeisje met beetje valse stem
maar grote inzet? Die jongen met die lekkere stem maar de uitstraling van een eeuwig
eenzame drogisterij-bediende? Of toch die platsprekende stukadoor die op het toneel
metamorfoseert in een Nederlandse Julio Iglesias?
Tirade. Jaargang 47

41
U heeft het allemaal kunnen volgen, Idols. Het is dat we nog steeds in jaren leven
waarin je als intellectueel goede sier kan maken met innige omhelzingen van low
culture, van voetbal tot songfestival, anders hadden we niet eens aan elkaar durven
toegeven dat het voor onze kinderen - en een beetje voor ons zelf - avondenlang nog
maar om één ding gedraaid heeft: Jim of Jamai.
Ondertussen zijn Jim en Jamai beroemder dan Thomas Rosenboom en Thomas
Verbogt óóit zullen worden. Terwijl ze niet eens zo heel goed kunnen zingen eigenlijk,
beter waarschijnlijk dan voornoemde schrijvers, al heb ik de Thomassen nooit horen
zingen en zou het me niet verbazen als Rosenboom castraathoge madrigalen kon
zingen en Verbogt slepende songs van Dylan.
Idols leert ons (onder veel meer) dat de invloed van televisie enorm is. Dat je alles
en iedereen bekend, wat zeg ik, gelíefd kunt krijgen, als je het maar op een slimme
manier presenteert op de beeldbuis, het medium dat duizend keer dieper de
samenleving penetreert dan welke gratis krant of welke internet-site dan ook.
U weet dat uitgevers hun drukker konden bellen voor grote herdrukken als Van Dis
in zijn al weer te lang geleden van het scherm verdwenen talkshow een inspirerend
gesprek voerde met een schrijver. Het was televisie. En het was goed gedaan.
U weet misschien ook dat momenteel elke uitgever in Nederland spontaan
vijfentwintig boeken in zijn fonds kan aanwijzen waarvan, volkomen ten onrechte
en buiten iedere kwaliteitsverhouding om, niet tienduizenden, maar slechts honderden
exemplaren rondgingen. Want: er bestaat al jaren géén inspirerend programma over
boeken meer, op de Nederlandse televisie.
Dat zou zo erg niet zijn als je het geruststellende idee had, dat de echt goede schrijvers
wel bekend genoeg zijn en niet door televisie aan nóg meer lezers geholpen hoeven
te worden. Maar zo ligt het niet. De werkelijkheid is dat honderdduizenden
gemotiveerde, hartstochtelijke boekenlezers in Nederland chronisch hongeren naar
originele, grensverleggende, ontroerende, provocatieve, verbeeldingsprikkelende,
geestige, herkenbare, mystificerende, raadselvergrotende en raadselverkleinende
boeken. Dat aan de éne kant. En aan gene zijde liggen er die honderden, duizenden
boeken die deze leessensaties kunnen bieden, te wachten tot de lezers ze gevonden
hebben.
Tirade. Jaargang 47

Er is vraag. En er is aanbod.
Televisie kan de criante contactbehoefte in deze literaire community op een
daverende manier helpen bevredigen.
42
Ik lever u uit de praktijk van mijn eigen uitgeverij één illustratie. Tot schrijver Henk
van Woerden mij attendeerde op het dichtwerk van de reeds decennia geleden
overleden dichteres Ingrid Jonker, had ik nooit van deze ‘Zuidafrikaanse Sylvia
Plath’ gehoord. Het duurde dan ook even voor de uitgaafbeslissing genomen was en
Gerrit Komrij samen met Van Woerden een Nederlandse uitgave bezorgde van
Jonkers dichtwerk.
Van het boek (Ik herhaal je) genoten aanvankelijk slechts enkele honderden
die-hards. Daar zou het voor eeuwig bij gebleven zijn, als Zeemans boekenpanel op
tv (het allerlaatste echte boekenprogramma, zij het zonder de schrijvers erbij) niet
was gaan jubelen: vijfhonderd lezers extra! Maar deze dating tussen lezer en auteur
was pas compleet toen de producente van Zeeman, Saskia van Schaik, samen met
Van Woerden een tv-programma ging maken over Ingrid Jonker. Dankzij deze
sfeervolle, bekroonde en goed bekeken documentaire werden vervolgens zo'n
tienduizend exemplaren verkocht.
Deze wetenschap doet je huiverend beseffen hoe groot het potentieel is van literaire
lezers in Nederland - óók van zoiets schijnbaar stoffigs als de vertaalde poëzie van
een overleden dichteres uit Zuid-Afrika -, en hoeveel kansen er blijven liggen.
In de landen om ons heen bestaan prima boekenprogramma's. In Nederland,
dichtbevolkt land van hoogopgeleide en welvarende lezers, is het al jaren huilen met
de pet op, of beter: kijken met de pet op, maar dan van ellende over je ogen heen
getrokken.
In Nederland is er vraag en is er aanbod maar zit iedereen op plastic stoelen in de
berm te wachten op wat nooit meer komen gaat, tenzij er nog mensen met smaak en
hersens rondlopen, en die lópen hier natuurlijk rond, zelfs in Aalsmeer en het Gooi.
Terwijl ik dit schrijf circuleren er plannen. Hanneke Groenteman zou met een formule
rondshoppen. Iets bij RTL zou een format hebben bedacht voor een boekenprogramma
(waarvan boekverkopers volgens een vak-enquête willen, dat het door Katja
Schuurman gepresenteerd wordt). Zo is er wel steeds weer ergens iemand met een
ideetje. Maar er is nog steeds niks en het is zo ontzettend simpel. Een succesvol
boekenprogramma vraagt om zó wei-
Tirade. Jaargang 47

43
nig, dat omroepen misschien dáárdoor weigerachtig zijn en nooit uit de startblokken
komen. Als zelfs het meest onzinnige consumentenmiddagtelevisiekwisje alleen al
aan decorontwerp vier ton kost, hoezo zou dan voor zoiets prestigieus' als een nieuwe
‘Hier is... Adriaan van Dis’ kunnen worden volstaan met een karaf water met twee
glazen en een tafel met twee stoelen?
Toch is dat alles. De doelgroep (boekenlezers) zit namelijk helemaal niet te wachten
op een postmodern gespreksmeubel. De doelgroep wil maar één ding: een goede
gastheer of gastvrouw die verbaal en intellectueel geslaagde verbindingen kan aangaan
met voorname auteurs. Betaal dáár maar een eurotonnetje per seizoen voor, met drie
maanden zomerstop, zodat de presentator in de Toscaanse zon ook nog eens zijn/haar
eigen roman kan schrijven (die meteen vanwege de tv-bekendheid een bestseller
wordt).
Deze presentator is een nogal bijzonder iemand maar natuurlijk niet onvindbaar.
Hij/zij moet erudiet zijn en charmant. Iemand wiens stem je graag hoort en hoofd
graag ziet, met een brede smaak en kennis van zowel de Nederlandse als de
buitenlandse literatuur. Je hoeft het met de presentator niet altijd eens te zijn, al moet
je ondanks alles steeds om hem/haar lachen. Je bent jegens de geïnterviewde schrijver
plaatsvervangend trots op de presentator, die ook al dankzij een goede redactie steeds
de krenten uit de boekenpap vist en je op het puntje van je stoel houdt.
Ze zeggen wel eens dat schrijvers niet kunnen praten, dáárom zijn ze misschien ooit
wel juist aan de schrijftafel gaan zitten. Dat zou pleiten voor een Zeeman-achtig
programma zónder schrijvers. Laat er zo'n programma óók zijn, graag zelfs, maar
concentreer je, in omroepland, op het achterstallig onderhoud van een programma
waarin de schrijvers geïnterviewd worden. Want auteurs mogen dan soms mompelen
of krom aan tafel zitten, vaak is het juist de ongewone, bijzondere persoonlijkheid
van de schrijver, en zijn toelichting op eigen werk en drijfveren, die nieuwsgierigheid
naar het werk oproept.
Ooit bevatte een Tirade-nummer De Nieuwe Revisor. Kome er schoonheid, riep
Jeroen Brouwers toen. Laten we een variatie maken en dit artikel dopen: De Nieuwe
Van Dis. Kome er een goed boekenprogramma op tv. Opdat er weer een inktzwarte
lijn gaat lopen van waarachtige lezers naar goede schrijvers, en omgekeerd. Opdat
het boek in Nederland niet gedwongen blijft dutten en dommelen, blijft sluimeren
in een recensietje hier en een
Tirade. Jaargang 47

44
radioprogrammaatje daar. Daarvoor is literatuur, zijn boeken veel te leuk en te
belangrijk. En het grappigste van alles is nog, dat deze voorname culturele missie
de omroepen nauwelijks iets hoeft te kosten, sterker nog, de initierende omroep
verdient krediet in cultuurpolitieke kringen (met alle toekomstige subsidiestromen
van dien) en bindt honderdduizenden trouwe kijkers aan zich.
En maak dan, als je als omroep daarnaast ook nog veel geld wil verdienen, een Idols
met aankomende schrijvers in plaats van aankomende zangers. Noem het Toppers.
Een beetje competitie-element erin, wat prettig-gestoorde critici in de jury, en elke
week debutanten laten lezen. De winnaar krijgt een contract bij Van Oorschot, Podium
of De Bezige Bij.
‘Hee pap, weet je wie dat was?! Jonathan, je weet wel, die dichter van Toppers!’
* Een volledig overzicht van boekenprogramma's op de Nederlandse televisie geeft
Nel van Dijk in ‘Kunst en kijkcijfers’, Jaarboek voor Nederlandse boekgeschiedenis
10 (2003), p. 63-83
Tirade. Jaargang 47

45
Over de sociale positie van de schrijver
Marcel Möring
De schrijver staat op. De schrijver groet de zomerochtend.
De schrijver staat onder de douche en denkt niet aan regen.
De schrijver ontbijt en leest Trouw.
De schrijver poetst zijn tanden.
De kinderen in de auto door het zomerochtendverkeer
de schrijver en zijn kinderen (een van zijn kinderen
zijn dochter vraagt of de radio aan mag de schrijver zegt ‘nee’).
En door ander zomerochtendverkeer weer naar huis.
De schrijver staart naar de waterspiegel in het toilet.
De schrijver haalt sigaretten en loopt naar zijn
studio
werkplek
kantoor
(vandaag kantoor)
spoelt de koffiepot om vult het filter wast de asbak opent
een raam zet de computer aan schenkt koffie in
steekt een sigaret op uit een vers pakje en herinnert
zich (dat wil zeggen hij probeert te herinneren)
waar hij is gebleven (ja hier daar).
De schrijver schrijft.
Hij denkt aan Isaac Hayes.
De schrijver drinkt twee koppen koffie de schrijver rookt
twee sigaretten om twaalf uur gaat de schrijver
naar buiten een focaccia met mozzarella en tuinkers
(of de bagel van de week die al twee jaar de bagel
van de week is) drinkt een macchiato
en door het zomermiddag winkel publiek loopt de schrijver
terug naar zijn werkplek (nu een werkplek) de meisjes
hun blote buiken hun boerinnenboezems.
De lunchpauzehonger naar lome zomermiddagseks.
Tirade. Jaargang 47

46
Tirade. Jaargang 47

47
De schrijver drinkt een glas water wekt
de computer slaat vijf aanbiedingen af voor erecties
die alles overtreffen wat hij tot dusver kende.
De schrijver schrijft.
Vijf uur de schrijver haalt zijn kinderen de jongen
en het meisje en kookt (verse tortellini met gorgonzola
en noten een salade van eikebladsla appel mosterd).
De vrouw van de schrijver komt thuis. De vrouw
kust de schrijver de schrijver kust de sauslepel. De schrijver
zijn vrouw zijn/hun kinderen eten. De schrijver ruimt af
er is koffie het avondblad (zoals zijn grootvader altijd zei
zijn grootouders god hebbe hun ziel) en de schrijver
brengt zijn dochter naar bed (...hondenmatroos
op wijde blauwe zee) hij laat zijn zoon
een gedicht lezen over een schrijver die zijn zoon
een gedicht laat lezen over een schrijver. De schrijver gaat
naar zijn studio (studio) drinkt nog een koffie,
zet de computer aan rookt een sigaret
schrijft
schrijft
haalt iets weg (vrij veel)
opent een fles witte wijn (het is een zwoele zomeravond
door het open raam het zingzangen van de Antilliaanse
en Marokkaanse jongens voor de coffeeshop) een vriend
mailt ‘IK WIL NEUKEN!’ en om half twaalf loopt de schrijver
terug naar huis drinkt een glas wijn met zijn vrouw
ze gaan naar boven poetsen hun tanden wassen
hun handen enzovoort en gaan naar bed en neukenofniet
je weet het niet en vallen uiteindelijk of veel vroeger
je weet het niet in slaap en in de zware warmte
van de zomernacht droomt hij dat hij
een schrijver is die droomt dat hij een schrijver is.
Over schrijverschap en politiek
Nico Dros
[De dbnl is niet gemachtigd deze tekst hier weer te geven.]
Over het bibliotheekwezen
Eva Gerlach
[De dbnl is niet gemachtigd deze tekst hier weer te geven.]
Tirade. Jaargang 47

64
Tirade. Jaargang 47

65
Over de nog altijd erbarmelijke wijze waarop op de meeste
middelbare scholen de liefde tot de literatuur en het helder lezen
wordt afgeleerd
Robert Anker
Zal mijn moeder geschrokken zijn van haar stoutmoedigheid? Meester krabde zich
achter de oren en zei dat die vraag nog nooit bij hem was opgekomen: of Robbie
naar de HBS kon. Waarom zou het ook? Mijn vader was geen dokter of dominee maar
een dorpstimmerman, en mijn cijfers waren niet hoog genoeg om, zoals bij de zoon
van de slager, dat bezwaar te compenseren. Mulo of ambachtsschool lagen dus voor
de hand. Of de VGLO, die had je toen ook nog, voortgezet lager onderwijs, een
schooltje om de wettelijke leerplicht op te vullen. Mijn moeder - gezegend! - dacht
daar dus anders over. Dat er ook nog zoiets als een gymnasium bestond zal ze wel
geweten hebben maar het gymnasium - nee, dat was hoogmoed.
Gelukkig maar. Ik ontpopte mij al snel als een ventje met een grote literaire
belangstelling en op het gymnasium kreeg je geen andere literatuur te lezen dan de
klassieke. Geen literatuurgeschiedenis, geen boekenlijst, niets. De reden was even
eenvoudig als nu onvoorstelbaar: een gymnasiast las toch wel (en de achtergronden
kreeg hij van thuis mee).
Ik kwam dus op de HBS terecht, bleef vanwege de cultuurschok in de eerste klas
zitten, zoals zoveel buitenkinderen, en vanwege dringende andere bezigheden in de
derde klas opnieuw waardoor ik twee jaar achter elkaar Nederlands kreeg van een
jonge docent met een grote hartstocht voor poëzie (en toneel). Jan Plekker is zijn
naam, want hij ís nog. Ik denk dat hij veel met ons las en ook vaak voorlas (en ons
stukjes uit Mariken van Nieumeghen en Esmoreit liet spelen - ‘swijt, ghi pute sone!’
mocht ik dan roepen). Mijn hongerende zieltje stilde hij met delen Achterberg en
Roland Holst (Marsman? Nijhoff? Slauerhoff?) die hij mij leende uit eigen bibliotheek
en mijn beginnersgedichten voorzag hij met grote ernst van commentaar.
Literatuurgeschiedenis kreeg ik vanaf de vierde klas (HBS-A) van een leraar wiens
naam ik hier prijsgeef aan de vergetelheid. Hij liet ons een schriftje aanschaffen
waarvan we de bladzijden doormidden moesten vouwen en verzocht ons op de
linkerhelft de vraag ‘Wat was Karel ende Elegast?’ te noteren en rechts: ‘Karel ende
Elegast was een Frankische ridder-
Tirade. Jaargang 47

66
roman.’ Simpele didactiek. Hij vertelde er natuurlijk het nodige omheen, er was een
bloemlezing, ik vond de middeleeuwse verhalen fijn neo-romantisch, maar hij bleef
wel erg lang steken bij Vondel en Hildebrand en bracht ons nooit verder dan Ter
Braak en Du Perron, zijn ‘hedendaagse’ helden hoewel - wij schrijven 1963 - de
kleine revolutie der Vijftigers allang was afgedraaid.
Geen man overboord, ik zat in een aanstellerig literair klasje dat veel aan
zelfwerkzaamheid deed. Ik was geheel in Roland Holst en verder vond ik dat je eerst
een sonnet moest kunnen schrijven alvorens je te wagen aan iets moderners, Jan
Koster bestookte mij (samen met Jacob Groot, maar die zat in een andere klas) van
de weeromstuit met zeer vrije verzen, Willem Canneman was lid van het Van
Ostaijen-Genootschap (begreep ik niets van), en Peter van Wijk las alles van Marnix
Gijsen en placht ons onder zijn lectuur te vermorzelen. Blèh, riep ik en trok Van oude
mensen uit mijn tas. Stukken in de schoolkrant. Querelles des lettres.
O ja, liet de leraar weten, of we een lijst met boeken wilden samenstellen van 25
titels, volgens voorschrift te verdelen over de perioden, te bekomen in de
schoolbibliotheek. Punt. Vanuit hedendaags perspectief is dit verbijsterend. Namelijk
dat hij ervan mocht uitgaan dat wij die boeken konden lezen en begrijpen! Zonder
enige hulp! Wat wisten wij van thema's en motieven, van auctoriële en personale
vertellers, van round en flat characters? Niets! Toch bestonden wij het al die boeken
gewoon te lezen en meenden wij ze nog te begrijpen ook. Of we begrepen er niks
van maar vonden ze wel mooi. Ik vroeg De kelner en de levenden voor mijn verjaardag
maar dat achtte de boekhandelaar desgevraagd te moeilijk voor zo'n jongen en ik
kreeg Terug tot Ina Damman - ook mooi en De kelner en de levenden leende ik
gewoon van Plekker.
Ik zei het al, we stelden ons geweldig aan. Op onze boekenlijsten stonden minstens
60 of 70 titels, ongetwijfeld ook om onze leraar, die wij fijntjes minachtten (zoals
vrijwel iedereen), te stangen. Dat ie het maar eens even wist, ja? Van Wijk kwam
alleen al met 12 Gijsens aanzetten, Canneman en ik in ieder geval met de Mei van
Gorter en het Verzameld Werk van Roland Holst, Bloem, Boutens, Van Ostaijen (ik
niet), Marsman, Slauerhoff, Nijhoff en Achterberg, Hoornik en de drie bundels van
Vasalis. Jan Koster had waarschijnlijk alle bundels van alle Vijftigers op zijn lijst
staan en van mijzelf herinner ik me in ieder geval vijf romans van Bordewijk, vier
van Vestdijk, al het proza van Slauerhoff, een paar van Van Schendel, De gezegenden
van Aart van der Leeuw, De dood van Angèle Degroux van Marsman, een paar
Gijsens
Tirade. Jaargang 47

67
onder druk van Van Wijk (maar Klaaglied om Agnes vond ik prachtig), van Raymond
Brulez Het huis te Borgen, Emants' Een nagelaten bekentenis, de Haagse romans
van Couperus... ja, ik geef het toe, ik kwam ook niet veel verder dan mijn leraar en
ik denk nu toch wel dat hij veel lectuur heeft aangeleverd, vooruit, hier is zijn naam:
R. van der Meulen, bijgenaamd Pukkie. Maar Ter Braak en Du Perron liet ik aan me
voorbijgaan, niet romantisch genoeg, teveel van de wereld, net als Elsschot en Nescio:
te ironisch. Ach welnee, ik las Chantage op het leven (onbegrijpelijk) en De diamant
(prachtig) van Harry Mulisch en omdat het moest van mijn vriend Arent van den
Wall Bake, Paranoia en Moedwil en misverstand van Hermans maar, en zo zijn we
weer terug, diens wereld bereikte mij niet: te cynisch. U moet me geloven als ik zeg
dat ik al die boeken had gelezen en bij de verzamelde poëzie de betreffende deeltjes
Ontmoetingen met... intensief bestudeerd. De perioden waarin zo'n deeltje de poëzie
van Marsman had onderverdeeld staan nog met potlood genoteerd in mijn Verzameld
Werk, uit 1963. Mijn handtekening staat voorin. R. Robert Anker. Analoog aan A.
Roland Holst, voelu wel.
Literatuuronderwijs van voor de Mammoetwet.
Natuurlijk vond het grootste deel van de leerlingen literatuur saaie flauwekul, net
als nu, maar ze vonden wel dat het hoorde bij de cultuur waarvan ze deel gingen
uitmaken - ook net als nu. Men merke op dat genoemde Van Wijk voornamelijk
politiek en economisch geïnteresseerd was en graag (en pesterig) uitrekende wat een
gedichtenbundel wel niet per woord kostte. Een paar jaar geleden deed een jongen
uit 6 VWO met zoveel verve examen over zijn boekenlijst dat mijn collega die het
examen afnam al dacht aan een acht of een acht en een half. Aan het eind vroeg ze
hem nog even of hij lezen leuk vond. Nee, antwoordde de jongen, hij vond er geen
bal aan. Het werd een acht.
Het zal in 1972 geweest zijn dat ik voor de eerste keer les gaf aan de vierde klas van
een nieuw schooltype, de (eigenlijk ‘het’) HAVO. De leerlingen leken weinig te
verschillen van hoe ik mijzelf en mijn kornuiten herinnerde en ter vergelijking was
er ook nog een bezemklasje met de laatste HBS'ers. Toch bleek al snel dat de HAVO
een geheel nieuw segment van de schoolgaande jeugd had aangesneden - en dat was
ook de bedoeling. Om het meteen maar te stellen in de negatieve termen die in
toenemende mate, en helaas niet geheel ten onrechte, het beeld hebben bepaald van
‘het probleem-HAVO’: ondanks het optimisme over een nieuw type onderwijs met
een eigen identiteit
Tirade. Jaargang 47

68
was de HAVO in de praktijk gewoon een vergaarbak voor wie te slim was voor de
MAVO maar niet slim of gemotiveerd genoeg voor het VWO.
Hoe dan ook, bij het literatuuronderwijs stieten wij al snel op een probleem. ‘Wij’,
dat waren ik zei de gek en Jan Geerlings, beiden jong en enthousiast en belast met
het onderwijs aan de HAVO-afdeling. Samen met een paar geestdriftige docenten in
het Duits (Romain Roland), het Engels (José Noijons) en de geschiedenis (Ruud
Maartens) deden wij ook het nodige aan vakoverstijgende projecten als Dada, de
Romantiek en Op het breukvlak van twee eeuwen (i.c. de 19 e en de 20 e ) maar ik
beperk me tot het literatuuronderwijs. Wat was het probleem?
Veel leerlingen konden niet lezen.
Pardon?
Nu ja, ze konden wel ‘leesboeken’ lezen maar geen ‘literatuurboeken’. Of ze
konden niet praten over wat ze gelezen hadden. Pijnlijke minuten van stilzwijgen
vielen er tijdens de mondelinge tentamens over de boekenlijst na teneinde raad
gestelde vragen als ‘wat was de hoofdfiguur van de Reinaert voor een dier, het begint
met een v.’, en het antwoord: ‘een fazant’! Maar dan lag het stilzwijgen aan onze
kant, vlak naast een gierende lach, die bulderend tot ontlading kwam in de
docentenkamer, maar het was natuurlijk ook een uiterst gegeneerde lach: dit kón
niet, dit mócht niet, dit...was geen middelbare school meer. Leerlingen die bij
geschiedenis Texel als Cuba aanwezen. Die bij Duits de uit melige wanhoop gemaakte
opmerking dat de kandidaat toch wel wist dat de naam Goethe ‘goed hè’ betekende
omdat de auteur zo zelfingenomen was, heftig knikkend beaamden. Die bij Engels,
een jaar of wat later, verontwaardigd reageerden omdat de leraar iets vroeg over
Stevensons Treasure Island terwijl De bereboot, een kinderprogramma op tv, nog
niet zover was met de afleveringen van Schateiland.
Nu het zwijgen der leerlingen. Dat voltrok zich vaak na vragen die later gebruik
maakten van begrippen als thema, motief, verteller of het streven, leven en sneven
der personages, dus alle vragen naar iets anders dan het verhaaltje. Een vraag naar
het verschijnsel ironie bijvoorbeeld. Vond de kandidaat Batavus Droogstoppel niet
een door en door ironische figuur, een karikatuur zelfs? Een wat? Anders geprobeerd:
wat voor soort mensen bespot Multatuli met Droogstoppel? Stilte. Han de Wit gaat
in ontwikkelingshulp ironisch? Hoe bedoellu? Maar jongen toch, die Han hè, die is
zestien, maar als hij thuiskomt van school moet hij van zijn moeder een korte broek
aantrekken, is dat niet een beetje raar? Ja, dat vond kandidaat ook wel een beetje
raar. Jan Geerlings en ik besloten dat dit nieuwe type leerling handvatten
Tirade. Jaargang 47

69
nodig had om een ‘literatuurboek’ vast te houden. De gymnasiast las in stilte, de
HBS'er kon je er rustig over aan de tand voelen, de havist moest literairlezen léren.
Later bleek dat veel meer leraren Nederlands dat hadden besloten gezien de
schoolboeken die er na een aantal jaren gingen verschijnen, al zal er ook sprake zijn
geweest van een trend.
Geerlings en ik begonnen in ieder geval op eigen kracht stencils in elkaar te draaien
boordevol materiaal dat wij kort geleden op de universiteit hadden verworven,
aangevuld met kennis uit de Duits-degelijke lectuur waar de universiteit het zelf weer
uit had gehaald: Eberhard Lämmert's Bauformen des Erzählens bijvoorbeeld, of
Franz K. Stanzel's Typische Formen des Romans, waarvan je de invloed tot op de
dag van vandaag terugvindt in het germanisme ‘auctoriale verteller’ waar wij toch
‘auctorieel’ zouden moeten zeggen. Daarnaast kopieerden wij ons suf om een corpus
oefenverhalen aan te leggen waarbij we er niet voor terugdeinsden moeilijke stuff
als Jacques Hamelinks Een opgehouden onweer aan ze voor te zetten omdat we van
mening waren - en ik ben het nog - dat je ondanks de weerbarstige praktijk de HAVO
moet beschouwen als een middelbareschoolopleiding van misschien iets minder
omvang en diepgang maar met een gelijkwaardig aanbod. Onze kopieerzucht leidde
wel eens tot kleine ongeregeldheden als toen boven een verhaal de titel was
weggevallen maar de naam van de auteur niet: Mensje van Keulen. Een Joegoslavische
leerling kende de schrijver niet, wist niet dat Mensje een meisjesnaam was en begon
aan de hopeloze onderneming aspecten van het verhaal te verklaren uit de overweging
dat er sprake moest zijn van een klein mens uit Keulen. Ons begrippenapparaat kreeg
uiteindelijk de vorm van het BIB-model, aangeleverd door een andere leraar
Nederlands, Georg Lubbers: Beschrijven - Interpreteren - Beoordelen, een
opdrachtenformulier annex checklist om tot een leesverslag te komen dat ik in
verfijndere vorm nog steeds gebruik, enigszins tegen de stroom in, want het huidige
literatuuronderwijs is voornamelijk geïnteresseerd in de tweede B, oftewel: wat vind
je er eigenlijk zelf van. Tweede B was toen echter een innovatie.
Hielp het?
Ja, het hielp. Ik herinner me een jongen - zijn naam is me op het nippertje
ontschoten (Sicco? hij ging naar de zeevaartschool) - die tussen het raam en het
tafeltje waaraan we geacht werden te zitten zeg maar peripatetisch heen-en-weer liep
te doceren over de gelezen boeken - een 9 - en eind jaren zeventig een jongen wiens
naam ik nog wel weet (Peter Moen) die mij enthousiast probeerde te maken voor
boeken die niet eens op zijn lijst voorkwamen (en die ik blijkbaar niet kende) - een
10. Dit waren uiteraard de
Tirade. Jaargang 47

70
uitzonderingen maar de middelmoot kon bij gebleken ijver en toereikende intelligentie
aardig over de lijst praten. Het diepe stilzwijgen was voorbij.
De eigen gemaakte theorie-stencils werden buiten gebruik gesteld toen er een
vervangend schoolboek op de markt kwam, Indringend lezen, de beroemde ‘paarse
drop’, zo genoemd omdat het boekje met theorie, verhalen en opdrachten een paars
omslag had en geschreven was door W. Drop. Later werd het vervangen door Anbeek
en Fontijns Ik heb al een boek, een exempel uit de oneindige reeks grappig bedoelde
/ woordspelige schoolboekentitels voor het vak Nederlands (Het spel en de knikkers,
Wegwijs in het taalverkeer, Taal ernaar, Taal totaal, etc.). Anbeek en Fontijn ruilden
we in de jaren negentig om voor het heldere en vooral veel verhalen bevattende
Lezers in spanning. Ons eigen corpus bleef overigens in gebruik en werd nog geregeld
geactualiseerd.
Voor literatuurgeschiedenis hadden we de eerste jaren geen boek. We wisten het
zelf allemaal wel. En we hadden een kast vol schooluitgaven van historische verhalen,
met als favoriet Van den vos Reinaerde, niet alleen omdat het een superieur
meesterwerk is maar ook omdat Jan Geerlings en ik daar zelf zo superieur college
over hadden gehad van F. Lulofs, adept van Hellinga. Wat we ook hadden: een
geluidsband van een voorstelling van Spaanschen Brabander annex tekstboek van
de voorstelling (regie Peter Vos), idem van een theatervoorstelling met teksten van
Paul van Ostaijen door de Nieuwe Komedie, een hoorspel van Mariken van
Nieumeghen (met Jeroen Krabbé als Moenen) en nog zo wat. Ook van onze
HAVO-leerlingen verwachtten we dat ze ons eindeloze geoudehoer consciëntieus
zouden notuleren al zagen we wel dat velen, zuchtend na een aanmaning onzerzijds,
een pen leenden en op een uit andermans schrift gescheurd blaadje precies die vijf
woorden noteerden die op het bord stonden waarna het blaadje bij het opruimen
ongezien onder de tafel dwarrelde. Voor een proefwerk kopieerden ze soms het
schrift van een studje maar andermans aantekeningen zijn moeilijk te begrijpen.
Ook hier kwamen er stencils met de hoofdpunten waarop Middeleeuwen en
Renaissance zich van elkaar onderscheiden, idem: Verlichting en Romantiek, maar
ook hier werd het tijd voor een boek waar alles nog eens in stond en dat werd, ook
voor de HAVO, het behoorlijk high-browe maar voortreffelijke Het spel en de knikkers
van Calis, Huygens en Veurman, waarvan deel I (tot 1880) ook voor het VWO werd
aangeschaft. Als ik het nu nog eens doorblader ben ik er verbijsterd over dat de HAVO
zo'n boek toen aankon. Of wij dachten dat ze het aankonden. En dan ís het ook zo,
een van de
Tirade. Jaargang 47

71
raadsels van het onderwijs: als de docent vurig gelooft in zijn aanbod kunnen zijn
leerlingen ermee uit de voeten. Raakten wij dat geloof kwijt? Werd de kwaliteit van
onze leerlingen gaandeweg minder, hun achterstand groter? In ieder geval vervingen
we voor de HAVO Het spel en de knikkers in de jaren tachtig door het aanzienlijk
eenvoudiger Onze literatuur vanaf 1916 van Piet Calis en het VWO kreeg voor de
historische letterkunde het eerste deel van die methode. Voor de moderne letterkunde
schaften we voor de VWO'ers Nederlandse literatuur van J.A. Dautzenberg aan, ook
een uitstekend boek maar toegankelijker dan zijn voorganger.
Intussen bleef ik op HAVO en VWO uren vollullen over de schoonheid onzer letteren,
de kracht en het belang van allerlei boeken, de invloed van Nietzsche op Hermans
(en dus allereerst over Nietzsche zelf), het onderscheidende van het tijdschrift De
Revisor, of ik las Verdediging van de vijftigers van Lucebert voor, de
hilarische-wrange passage uit Een ontgoocheling over de schooltijd van Kareltje de
Keyzer (‘grote lantaarn maar klein licht’) of gaf met behulp van een uitvoerige
diaserie uitleg over modernistische kunststromingen. Ik wilde en wil mijn leerlingen
verbazen, ontregelen en gevoel voor kwaliteit bijbrengen (bv. door een verhaal van
Maarten 't Hart en een van Frans Kellendonk stilistisch met elkaar te vergelijken) en
ik las de verhalen die ze voor hun snufferd hadden liggen integraal voor, gebruik
makend van de mogelijkheid ze te wijzen op een puntige formulering, op een eerdere
passage, de gotspe van een gemaakte opmerking of het belang van een
perspectiefwijziging. Ik kan aardig acteren, ik dwong ze min of meer aan mijn lippen
te hangen of minstens te doen alsof maar of iets van mijn act hun hersens bereikte
en daar hopelijk ook nog iets aanrichtte weet ik niet want mijn proefwerken waren
relatief makkelijk omdat zestig procent van de vragen betrekking had op het boek
en de rest op hun aantekeningen, ik bedoel: of een enkeling aan het denken is gezet
door wat ik over Nietzsche vertelde, of iemand in ieder geval aanvoelde dat
Kellendonk een oneindig betere stilist is dan 't Hart - ik zal het nooit weten. Maar ze
moeten er geweest zijn en van een enkeling weet ik het ook. Ze zijn er altijd geweest.
Jan Plekker heeft het later wel eens tegen me gezegd: het zijn er nooit meer dan drie
of vier per klas en daar doe je het allemaal voor - voor de rest is het culturele bagage.
Tot zover het literatuuronderwijs zoals dat op de overgrote meerderheid der scholen
ongeveer gegeven zal zijn. Literatuurgeschiedenis: frontaal, samen lezen, voorlezen
(bandopnamen, nu video's). Indringend lezen: zelfwerkzaamheid, samen bespreken.
Tirade. Jaargang 47

72
Toen kwam de tweede fase.
De tweede fase (vanaf 1998) stopte de leraar in een boek en marginaliseerde zijn
aanwezigheid tot pivot, een functie die in het Franse onderwijs bestaan heeft. Men
stelle zich daarbij een kalende man in een stofjas voor die tussen de banken rondsluipt
met een opschrijfboekje in de hand en van onruststokers de naam noteert - votre
nom? Opdat ze later gestraft kunnen worden. Bij de meeste vakken is de
tweede-faseleraar een soort pivot geworden aangezien de leerlingen (vaak ten
onrechte) denken dat de uitleg die het informatieboek verschaft door hen begrepen
wordt. In ieder geval vullen ze de lessen met het maken van oefeningen in het
werkboek dat steeds naar het informatieboek - de leraar dus - terugverwijst en
controleren het resultaat met behulp van antwoordenbladen. Daar hebben ze niet veel
zin in, temeer omdat het verdacht veel lijkt op huiswerk en dat doe je nu eenmaal
thuis. Aan de docent de taak ze aan het werk te houden. Toe nou jongens, ga eens
wat doen. Toe nou jongens, hou eens op met dat geklets. Toe nou jongens, het is hier
de kantine niet. Vragen stellen, of zich in hun ‘onderwijsleertraject’ laten begeleiden
op weg naar de beoogde zelfwerkzaamheid - nee, dat doen ze maar zelden, alleen
bij harde vakken als wis- en natuurkunde willen ze nog wel eens uitleg hebben maar
zo gauw een leraar de hele klas wil laten luisteren praten ze door hem heen want dat
zijn ze niet meer gewend.
Zelfwerkzaamheid, verantwoordelijkheid nemen voor je eigen onderwijs,
samenwerken met anderen, het Studiehuis - het is, net als vroeger met de gewenste
‘opvoeding tot mondige en weerbare burgers’, allemaal ideologie die de directieven
uit Zoetermeer (waar het onderwijsministerie zetelt) vaker aankleeft. Het klinkt
honorabel, en dat is het ook, al kun je je afvragen of de school moet (en kan)
opvoeden. In ieder geval lijkt de zelfwerkzaamheid waar de tweede fase vooral voor
ontworpen is een goede oplossing te zijn voor een evident probleem: de grote uitval
in het hoger onderwijs waar je immers alles zelf moet doen. De ironie wil nu wel dat
wij ze steeds meer aan hun lot overlaten en het hoger onderwijs steeds schoolsere
trekken heeft gekregen.
Bij literatuur in de tweede fase valt een aantal zaken op, het meest concreet bij
Nederlands. Even een omweg, mijn specialiteit. Ik herinner me een
rapportenvergadering uit de jaren zeventig waar een docent werd aangesproken op
het merkwaardige gegeven dat de rapportcijfers 7-6-7 meestal als eindcijfer een 7
opleverden maar bij bepaalde leerlingen een 6. De docent antwoordde dat hij de
leerlingen in kwestie nu eenmaal een zes vónd. Hij had ongetwijfeld gelijk maar zo
kon het natuurlijk niet en de cijfers kregen
Tirade. Jaargang 47

73
een decimaal erbij (en uiteindelijk twee waardoor het wonderlijke fenomeen zijn
intrede deed dat je kan blijven zitten of zelfs kan zakken op één-honderdste punt:
5,44 wordt 5.4, afgerond 5 maar 5.45 wordt 5.5, afgerond 6). Sindsdien juicht de
leerling bij een 5.5 voor een proefwerk: voldoende! Hij balt de blaadjes tot een prop
en pleurt ze in de prullenbak. Dan pakt hij zijn rekenmachine en stelt het nieuwe
gemiddelde vast. Enig doorrekenen levert op dat hij voor de volgende repetitie rustig
een 4.3 kan halen en hij besluit dat ook te doen - er zijn leukere dingen in de wereld
dan leren.
Deze vercijfering van het onderwijs leidde er een aantal jaren geleden toe dat de
‘normjaartaak’ voor een docent met een volledige betrekking op 1659 klokuren werd
gesteld. Wil je weten hoeveel klokuren je aan je lessen mag/moet besteden? Gewoon
even het aantal vermenigvuldigen met 36, vervolgens met 50, dan met de opslagfactor
1.6 en tenslotte delen door 60. Ook voor leerlingen werd een jaartaak in uren
uitgerekend en die uren werden, erg eenvoudig allemaal, weer verdeeld over de
vakken. Nederlands in 4, 5 en 6 VWO kreeg 480 uur waarvan 168 voor literatuur. Die
uren werden ‘studielasturen’ genoemd, wat weer een nieuwe afkorting opleverde:
slu's. In de meeste methoden is de leerstof voor een jaar opgedeeld in vier modulen.
Voor drie jaar zijn dat er 12 en als je 168 door 12 deelt kom je op een aantal slu's
van 14 per module waarvan ongeveer de helft in de baas zijn tijd, op school dus,
gedaan moet worden.
Dit allemaal - opgelet! - voor het nieuwe schoolvak ‘Literatuur’ dat zijn
eindexamencijfer betrekt uit de cijfers behaald bij Nederlands (telt 3 keer) gemiddeld
met de cijfers bij de moderne vreemde talen (tellen 1 keer mee). Ook hier duikt weer
ideologie op uit de jaren zeventig want de begeleidende schrijvens bij al deze nieuwe
plannen maken er geen geheim van dat de Zoetermeerse gogen de literatuuronderdelen
het liefst bij de diverse talen weg zouden willen halen waarbij ik ze ervan verdenk
- het is een verdenking, hè, maar daar hebben ze het wel naar gemaakt - dat het
schoolvak ‘Literatuur’ uiteindelijk gewoon de wereldliteratuur moet gaan behandelen.
Ten koste van de Nederlandse uiteraard. ‘Weg met ons’. Altijd en overal steekt dit
adagium, vooral ter linkerzijde, de kop op - in Nederland. Je denkt toch niet dat een
Frankrijk zijn literaire identiteit begrepen als Gloire te grabbel gooit om wat Russen
of Portugezen binnen te halen? Moet je maar niet - dat zit in dezelfde hoek -
‘cultuurgericht onderwijs’ willen vervangen door ‘leerlinggericht onderwijs’. Als ze
De passievrucht van Karel Glastra van Loon moeten lezen om te wennen aan de
grotemensenliteratuur kun je ze net zo goed - boeken zijn boeken - Anna Karenina
voorzetten, toch? Want wie is
Tirade. Jaargang 47

74
nu helemaal Karel Glastra van Loon? Krek, je moet ze dan ook Hermans te lezen
geven, dan worden ze en passant ook nog eens indringend geconfronteerd met stukjes
Nederlandse identiteit en Tolstoj doen ze later maar - of niet.
Ik heb hier een ontwikkeling geschetst van de natte vinger van de docent tot het
verdwijnen niet alleen van die vinger maar van de hele docent (en als we niet oppassen
van het hele onderwijs in de Nederlandse literatuur). Ik bedoel hem/haar die we in
het vervolg ‘de bevlogen docent’ zullen noemen, dus niet de pivot van nu. Want
wanneer zou de bevlogen docent, nu modulen en ‘handelingsdelen’ (leesverslagen)
de 168 slu's oppeuzelen die er zijn, wanneer zou hij zijn mooie verhalen moeten
vertellen, zijn enthousiasme moeten laten blijken voor het vak, voor boeken,
stromingen, ideeën, schoonheid, ontroering, het leven zelf, al die onnutte zaken die
je tot een rijker mens kunnen maken, die leerlingen een aanzet kunnen geven zelf na
te denken over hun leven. De VWO'ers dan hè - de HAVO hééft niet eens meer
literatuurgeschiedenis, wist u dat wel? Veel te hoog gegrepen voor die gasten. Ik
weet niet of het verweer dat bevlogen docenten altijd dun gezaaid zijn geweest, dus
dat je daar het literatuuronderwijs niet op mag bouwen, steekhoudend genoeg is om
ze nu maar gewoon overbodig te maken maar het is waar, sinds de afbraak van het
onderwijs in de jaren tachtig en de daarmee verbonden halvering van het beginsalaris
van docenten - en met dat salaris hun status - hebben nog maar weinig intellectueel
en cultureel gevormde leraren hun weg naar het middelbaar onderwijs weten te vinden
en die vorming is natuurlijk een voorwaarde voor bevlogenheid.
Wat doet de Mohikaanse dwaalgast intussen? Hij schrapt een aantal modules, ook
bij de HAVO, trekt een mooi verhaal uit de kast en leest dat integraal voor. Gevolg:
ze smeken hem dat vaker te doen. Zijn collega bij geschiedenis doet iets dergelijks.
En waarom zou het ook niet kunnen bij economie, biologie of aardrijkskunde? Mooie
verhalen vertellen die aan het denken zetten?
De ideologen die begin jaren zeventig het hele literatuuronderwijs wilden afschaffen
omdat het niet nuttig zou zijn hebben, net als de idioten die ooit de Amsterdamse
grachten wilden dempen, het pleit verloren maar andere ideologen, ook uit de jaren
zeventig, toen zij stelden dat het literatuuronderwijs de bedoeling had het ‘leesplezier’
te bevorderen, hebben nu de macht weten te grijpen met, ik zei het al, het idee van
‘leerlinggericht onderwijs’ versus ‘cultuurgericht onderwijs’. Uitwas één: leerlingen
houden niet van
Tirade. Jaargang 47

75
lezen, ze kijken liever naar een film (of zoals ze het zelf zeggen: ze kijken een film).
Nou knul, dan zet je toch lekker de film Karakter, Turks fruit, whatever, op je lijst,
het gaat tenslotte om het verhaal nietwaar.
Uitwas twee: leerlingen ontwikkelen een weerzin tegen lezen door al die moeilijke
boeken die trouwens helemaal niet voor hun doelgroep zijn geschreven. Nou meid,
dan zet je toch een boek van Carry Slee op je lijst. Wat zeg je? Dat las je toch al?
Des te beter, dan sluiten we fijn aan bij ‘de belevingswereld van het kind’. Is de
leraar dat te gortig (maar het is praktijk!), dan raadt hij ze maar Tim Krabbé, Ronald
Giphart, Leon de Winter en Karel Glastra van Loon aan. Lekker makkelijk en het
schijnt toch literatuur te zijn.
Uitwas drie: we begrijpen dat het analyseren van boeken moeilijk is en vooral
demotiverend werkt, zo krijg je nooit leesplezier, en daar gaat het om, je moet
leesplezier krijgen. Thema's, motieven, personale verteller, open plekken, spiegeling
- brrr. Weet je wat? Je moet het nog wel een beetje doen, anders weten we niet waar
we over praten maar vervolgens mag je lekker vertellen wat je allemaal van het boek
vond. Lekker fijn je eigen mening geven. Wat? Dat je De aanslag een stom boek
vond? Ja, precies. En kun je ook zeggen waarom je het stom vindt? Nou, gewoon,
omdat je het stom vindt, niks aan. Heel goed. En om je een beetje te helpen hebben
we hier een schoolboek, Laagland heet het (van: ‘denkend aan Holland zie ik brede
rivieren traag door oneindig laagland gaan’, neem ik aan). Daarin wordt onder het
kopje ‘Uitgewerkte persoonlijke reactie’ een groot aantal punten aangeboden om
mee te reageren op het onderwerp van het boek (‘Had je vooraf bepaalde
verwachtingen over het onderwerp en zijn die uitgekomen?’), op de gebeurtenissen
(‘Vind je dat de gebeurtenissen logisch uit elkaar voortvloeien en veel samenhang
vertonen?’), op de personages (‘Vind je de personages in dit boek herkenbaar en
“levensecht”?’), op de opbouw (‘Vind je dat de opbouw van de tekst (bijvoorbeeld
veel flash backs) goed past bij het onderwerp?’) en op het taalgebruik (‘Vind je het
taalgebruik in dit boek moeilijk of niet? Wat vind je moeilijk aan het taalgebruik?’).
Uitwas vier: omdat we graag willen dat je de analyse van een boek maar vooral
dus het ontwikkelen van je eigen smaak en het vormen van je eigen mening zo
uitvoerig mogelijk kunt doen, dat je echt kan komen tot een wezenlijke verdieping
van je leeservaring, brengen we het aantal te lezen boeken van die belachelijke
hoeveelheid van 25 stuks die jullie arme collegaatjes vroeger moesten lezen - ja, echt
waar, ik zweer het je! - terug tot 12 voor het VWO en 8 voor de HAVO. Vier boeken
per jaar, dat moet toch te doen zijn. Die stoppen we gewoon onder de slu's. Voor het
lezen en verwerken
Tirade. Jaargang 47

76
tot een verslag voor je ‘leesdossier’ staan voortaan zeven klokuren. Klaar. Nu kunnen
ze je niet opdragen méér te lezen want dan kom je boven je jaarlast uit. We vragen
je nog wel in het begin een keer je ‘leesautobiografie’ te schrijven, ja precies, een
verhaaltje over wat je vroeger zoal las, wat je leuk vond en wat niet, hoe je smaak
veranderd is en of je denkt dat je smaak nog vaker zal veranderen.
En kan die bevlogen collega nu even z'n kwek houden met zijn gezeur dat een
film iets anders is dan een boek, dat weten we namelijk zelf ook wel. Maar de
overeenkomst, beste bevlogene, is dat een film ook een verhaal vertelt, net als de
verteller in de middeleeuwen en daar gaat het toch om, om het verhaal, het thema,
de boodschap desnoods. Wat zeg je? Ja hoor, daar gaat ie weer: dat de manier waarop
een roman een verhaal vertelt enorm verschilt van de wijze waarop een film dat doet
en dat de filmische sensatie het gevolg is van de manier van vertellen net zoals de
literaire sensatie het gevolg is van het hoe en minder van het wat zoals Harry Mulisch
het noemt. Onze bevlogen vriend haalt graag een andere bevlogene aan, eerst aan de
universiteit, nu als redacteur bij een uitgeverij, Anthony Mertens, die het begrip
gestiek hanteert, de wijze waarop een boek je tegemoet treedt, al meteen op de eerste
bladzijde: toon, timbre, stijl, sfeer, ritme en tenslotte ook compositie. Je kunt ook de
gestiek van films bestuderen maar het schoolvak, dat is wettelijk zo geregeld, heet
nu eenmaal literatuur.
En dan het niveau van de gelezen boeken. Je kunt wel raden wat bevlogene daarover
te zeggen heeft. De school moet op alle terreinen de leerling verder brengen dan waar
hij al is en dat geldt ook voor literatuur. De school heeft de dure plicht de leerling te
confronteren met boeken waarvan gestiek, thematiek en perspectief een belangrijke
rol spelen of gespeeld hebben in het esthetische, thematische en ethische discours
dat ook door de literatuur voortdurend wordt onderhouden in onze samenleving. De
school hoeft helemaal niet aan te sluiten bij de belevingswereld van het kind al is
het niet verboden. Geen docent zal beginnen met Het boek ik maar hij moet wel
ergens beginnen, dat wil zeggen: de leerling moet ergens beginnen en dat kan alleen
op de middelbare school. Het doel is duidelijk: kennis nemen van, begrip en misschien
zelfs wel waardering krijgen voor boeken uit de zogenaamde canon, hoe problematisch
dat begrip ook is (moet de canon meer ruimte bieden aan literatuur van minderheden,
vrouwen, uitingen van ‘lagere’ culturen, de Derde Wereld, etc?). En omdat er maar
een klein aantal boeken aan bod kan komen is het bijna misdadig om toe te staan
Carry Slee op de lijst te zetten, of populair literair angehaucht proza waar al die
commer-
Tirade. Jaargang 47

77
ciële boekpakketten (5 voor 12 euro) als Boektoppers, Bulkboek en Grote Lijsters
mee leuren. Waarom misdadig? Omdat het gevolg is dat grote groepen leerlingen de
middelbare school verlaten zonder ook maar iets gelezen te hebben van onze
vooralsnog als groot beschouwde auteurs. Allemaal Het gouden ei van Tim Krabbé
gelezen, hartstikke leuk en spannend (en dat is ook zo) maar nooit iets van Couperus,
Elsschot, Bordewijk, Vestdijk, Reve, Hermans, Claus, Boon, Mulisch, Krol, Schippers,
Bernlef, Springer, Koolhaas, etc., of van de canoniek gesproken iets problematischer
groep die na 1970 is begonnen te publiceren, al kun je het over de kwaliteiten van
een Kellendonk, een Matsier, een Oek de Jong, een Rosenboom snel eens worden.
En vervolgens verklaart onze laatste der Mohikanen dat hij het prachtig vindt dat
de leerling iets van een boek vindt maar dat hem dat eerlijk gezegd geen bal kan
schelen. Het gaat in het literatuuronderwijs om het aankweken van gevoel voor
kwaliteit, niet om de smaakontwikkeling van de leerling, temeer omdat die
ontwikkeling automatisch plaatsvindt door het grensverleggende aanbod. Maar dat
is niet de bedoeling van het moderne tweede-faseonderwijs, hoor! Voor wie het niet
gelooft volgt hier een citaat uit de docentenhandleiding van de eerder genoemd
methode Laagland (binnen de huidige stand van zaken een van de betere - van
uitgeverij Thieme): ‘Bij het nieuwe literatuuronderwijs ligt de nadruk op de
persoonlijke ontwikkeling van de leerling. (...) De relatie tussen tekst en leerling is
(vooral bij moderne teksten) het uitgangspunt.’ Let op, nu komt het: ‘De eigen visie
van de leerling op het literaire werk en de waardering ervoor staan centraal. De kennis
van literaire begrippen, van literatuur, literaire stromingen en tijdvakken staat in
dienst van het literaire leesproces. Dat betekent veel aandacht voor tekstbelevende
en tekstervarende activiteiten.’ Het zal duidelijk zijn dat hier een gigantische
infantilisering van het literatuuronderwijs zijn intrede heeft gedaan. De leerling moet
een boekie lezen en daarover zijn kwekje doen. Dat hij het zo zielig vond voor dat
meisje toen bleek dat haar vriend... dat hij zelf vorig jaar ook zijn oma heeft verloren...
zo herkenbaar allemaal.
Enfin, onze bevlogene is niet te stuiten, hier komt hij zelf aan het woord. Dank u.
Inderdaad, in zijn algemeenheid komt het erop neer dat, met de woorden van de
onvergetelijke Bint, de leraar niet moet dalen maar de leerling moet stijgen. Zijn we
zo bang dat een leerling een afkeer ontwikkelt van wiskunde dat we in de eindtermen
opnemen dat we naar ‘wiskundeplezier’ moeten streven? Ben je nu helemaal
bedonderd. ‘Aardrijkskundeplezier’? ‘Economieplezier’? Waarom dan wel
‘leesplezier’? Dat plezier komt er wel
Tirade. Jaargang 47

78
of niet, of het is er al, of het verdwijnt - daar is allemaal weinig aan te doen en vooral:
het doet er niet toe. Het doet er ook niet toe dat, zoals een recent onderzoek zou
hebben uitgewezen, kinderen die ‘leerlinggericht onderwijs’ (Karel Glastra van Loon)
hebben ontvangen later vaker een boek lezen dan hen die ‘cultuurgericht onderwijs’
(canon en literatuurgeschiedenis) hebben genoten (ik zou alleen al willen weten wat
voor boeken dat zijn die ze lezen). Wat ertoe doet is - ik zeg het deze keer maar eens
zo - de mogelijkheid tot verrijking en verruiming van de geest door kennis te nemen
van het onbekende. De onbekende blik op een bekende wereld. Onbekende
opvattingen of gedragingen. Een onbekende manier van omgaan met taal. De
onbekende esthetische sensatie. Daar is inderdaad verdieping voor nodig maar anders
dan de huidige generatie didactici denkt. Verdieping door analyse. En nu niet zeuren
dat je een boek kunt stukanalyseren. Het raadsel van de analyse - Kees Fens heeft
het wel eens opgemerkt - is dat het boek na de analyse in zijn raadsels terugvalt.
Maar het is wel een ander boek geworden, een rijker boek. En dat is een ervaring die
ik eindeloos vaak in nawoorden van werkstukken heb gelezen: dat het boek zich zo
onverwacht geopend heeft en hoe bijzonder dat wordt gevonden en hoe jammer het
is dat de scribent weer eens te laat begonnen is want dan had hij er nog meer van
kunnen maken. Hooggeachte kindvriendelijke leesplezieradepten, het is een wet:
alles waarin je je verdiept wordt interessant.
Tenslotte nog dit. We hebben gezien dat voor het lezen en verwerken van een boek
zeven klokuren staan. Voor het lezen van 12 boeken staan dus 84 uren (voor de HAVO
7 keer 8 is 56). 84 uren lezen in drie jaar tijd is 28 uur per kalenderjaar (HAVO 27
uur), nog geen 3,5 uur per maand. Dat is dus helemaal niets. Twee keer een filmpje
pakken voor je gaat stappen en je bent het ook kwijt. Of één avond surfen op het net.
En waarom ook al weer zo weinig? Opdat de leerling zich meer kan verdiepen. Om
dezelfde reden werd onder de mammoetwet het aantal schoolvakken drastisch beperkt,
kennelijk met zoveel succes dat het vroegere aantal met de tweede fase weer in ere
is hersteld. Het is allemaal Zoetermeerse theorie van didactici die nooit meer een
school van binnen zien. De leerling verdiept zich helemaal niet, zeker niet meer dan
vroeger en door de komst van internet veel minder omdat ieder leesverslag zo te
downloaden valt (zelfs de hoogstpersoonlijke ‘leesautobiografie’ schrijven ze door
tijdnood gedreven gewoon van elkaar over!). Alleen in Zoetermeer denken ze dat
leerlingen de kluit niet belazeren als ze de kans krijgen. En nog steeds klagen ze dat
ze zoveel boeken moeten lezen, die leerlingen - net als vroeger, toen ze iets meer
reden hadden. Op
Tirade. Jaargang 47

79
veel scholen ging het vóór de tweede fase om 15 boeken op de HAVO en 25 op het
VWO (waarvan vaak 10 van voor 1880): ruim 58 uur per jaar, een kleine 5 uur per
maand, ook nu nog voor een redelijk aantal leerlingen iets wat ze uit vrije wil
gemakkelijk overtreffen (zeker voor al die moslimmeisjes die de deur niet uit mogen).
Vijfentwintig boeken bieden een redelijke kans om kennis te nemen van de
Nederlandse literaire canon. En de verdieping van de leeservaring kan een goede
docent ook op andere manieren bewerkstelligen. Bijvoorbeeld door enthousiast te
vertellen, en aan de hand van gelezen verhalen te laten zien hoe en waardoor die
verdiepte ervaring tot stand kan komen.
Dames en heren leesplezierdidactici, het enige plezier dat u de leerlingen in uw
kindvriendelijkheid gunt is het plezier dat ze al kennen maar het veel diepere plezier
dat u onze toekomstige cultuurdragers in uw hurkzit onthoudt is de confrontatie met
het onbekende, de verrijkende ervaring van groei en grensverlegging, begeleiding
en sturing van de zelfwording, kennisname van andere opvattingen en gedragingen
leidend tot vergroting van empathie, vergroting ook van de sensibiliteit voor
ongrijpbare esthetische ervaringen. Dit klinkt allemaal misdadig en dat is het ook.
Uit ongetwijfeld goedbedoelde overwegingen bent u bij nadere beschouwing
kindvijandig. Wat ik hier opschrijf kunt u toch zelf verzinnen? Waarom doet u dat
niet? Moet ik concluderen dat het u niet interesseert? Moet ik zelfs vermoeden dat
u literatuur om zichzelfswil, om le plaisir du text - en dat is heel wat meer dan
leesplezier - niet goed gezind bent? Dan zijn we weer terug in de jaren zeventig en
is het nog maar een stap om het literatuuronderwijs af te schaffen, sterker nog: we
zijn terug in de jaren vijftig. Nu we de literatuur teruggebracht hebben tot een
pleziertje kunnen we best afspreken dat je dat pleziertje maar in je eigen tijd doet.
Net als de oer-gymnasiast. Of niet. Niet dus.
De kaalslag van het Nederlandse literatuuronderwijs: zijn er al kamervragen
gesteld?
Wat zeg je?
Kamervragen. Over literatuur.
Vragen over literatuur? Aan een volk van boeren en kooplieden? Zeg, in welke
tijd leef jij eigenlijk?
Tirade. Jaargang 47

Over de wijze waarop aan de meeste van onze hogescholen de
literatuurstudie tot een terrein van ideologische terreur en
spraakverwarring is geworden
Wim Hofman
80
De auteur in een briefje aan de redactie: ‘Nee, ik heb geen onderwerp gekozen, ik
wilde iets schrijven over G.v. O zelf en zijn pogingen de drank in Vlissingen te
bestrijden. In het archief van Vlissingen vond ik echter geen gegevens over alcohol.
Zijn activiteiten wilde ik gebruiken als uitgangspunt om wat te zeggen over zijn
streven om de wereld te veranderen (d.m.v. een blad als Tirade).’
‘Mijn vader,’ vertelde mijn vader, ‘hield wel van een glaasje jenever. Heel Vlissingen
dronk jenever. Ze zeiden wel eens dat ze in Vlissingen de stoepen met jenever
schrobden. Ja, mijn vader dronk wel eens wat. Hij was stoker bij de Stoomvaart
Maatschappij Zeeland, een zware, stoffige, slecht betaalde baan. Dertig gulden in de
maand, hooguit. Vuil werk, slechte bazen, waardeloos eten, maar daar mocht je niks
van zeggen, dan kon je zo opdonderen. Hij was sterk als een paard, mijn vader, werkte
in het begin achtentwintig tot dertig uur aan een stuk met een paar uur pauze. Kolen
sjouwen, kolen scheppen, dat soort werk. Ja, hij dronk wel eens een borreltje. Net
als alle zeelui. In 1900 probeerden ze te staken, maar de actie mislukte, ze zeggen
omdat ze zich moed probeerden in te drinken met jenever, het tegendeel gebeurde.
Ze bereikten niets. Drank is slecht. Dikwijls werd uitbetaald in het café. Je hoorde
dan een rondje te geven en de baas een extra borreltje toe te schuiven. Van het
huishoudgeld bleef niet erg veel over, dat zul je wel begrijpen. Hij werd wel eens
lollig, mijn vader en zong dan wat, bijvoorbeeld Tegen de muur van Jut, of iets
dergelijks maar dikwijls was hij nors als hij wat gedronken had. Hij kon
verschrikkelijk kwaad worden. Hij leek altijd kwaad. Hij had altijd een rood gezicht.
Aan tafel mochten we niet praten. Dat lieten we wel uit ons hoofd. Een keer kwam
er een stukje vlees op tafel. We keken ernaar. Zeiden niks. “Dat is dan mooi voor
mij”, zei hij en stak er zijn vork in. We zeiden niets, maar ik moest giechelen en dat
was even erg. Ik heb het geweten. Hij is op een bepaald ogenblik wel veranderd. Hij
deed mee aan de staatsloterij. Hij lag met zijn boot in Hansweert. We
Tirade. Jaargang 47

81
hoorden dat hij gewonnen had, maar konden het lot niet vinden. Wij dus op de fiets
van Vlissingen naar Hansweert, een flink eind. Toen we zeiden dat hij de gelukkige
winnaar was, geloofde hij ons niet. Hij vertelde ons hem niet te beduvelen en stuurde
ons terug naar huis. Alsof wij dat hele eind voor de grap gingen fietsen! Gelukkig
wist hij het lotje op een speciaal plekje in een kastje terug te vinden. Hij won 600
gulden. Voor hem echt een kapitaaltje. Hij, Zweitze Hofman, de Vrije Socialist,
veranderde als een blad aan een boom. Hij schafte zich een donkerblauwe hoed aan
en kocht af en toe een sigaar en er kwamen antimakassars op zijn stoel (waar verder
niemand in mocht zitten). Ik moest af en toe voor vijf cent snorrevet halen en daarmee
kon hij de punten van zijn snor in piekjes omhoog draaien Hij begon belleboompjes
te kweken. Hij zag in dat bloemen telen een teken van beschaving. Hij dronk nog
wel, maar minder. Als hij niet dronk was hij lastig en humeurig. Als hij dronk werd
dat nog een graadje erger.
Het lag eigenlijk wel voor de hand dat ik in de alcoholbestrijding ging, ik was de
enige niet. Er waren acties en geheelonthoudersbonden. Je had in Vlissingen zelfs
ooit een toneelvereniging die Sluit Schiedam! heette. Ik was lid van de JVO. We
hadden een vlag met JVO erop en we hielden optochten. Ik ging met
drankbestrijdingsblaadjes langs de deuren. Ze kostten tien cent, dat was duur. Daar
moest ik in de ketelmakerij zelf twee uur voor werken. Ik verkocht er haast nooit
een en vaak werd ik van de deur weggejaagd. Lid van de club waren ook Geert van
Oorschot en zijn zus. We kwamen vaak bij hen samen, ik geloof dat het in de
Kaaskadestraat was. Zijn vader was wethouder. Op een keer moest ik van Geert
borden beschilderen met anti-alcoholleuzen. De borden maakten we aan de bovenkant
met touwtjes aan elkaar vast. Geert hing de borden over zijn schouders, stapte op
zijn fiets en reed dan zo door Vlissingen. Ik geloof niet dat het iets uitmaakte. Alles
wat we deden heeft trouwens niet veel uitgehaald: moet je nu eens naar een supermarkt
gaan, meterslange rijen flessen met drank staan daar. Je kunt de wereld wel willen
verbeteren, maar mooi dat dat niet lukt. Geert van Oorschot is altijd wel een beetje
zo gebleven, een eigenaardige en dwarse man, die tegen de stroom op wilde roeien,
maar van een glaasje was hij later toch ook niet vies.’
Over journalistiek en literatuur
Stephan Enter
[De dbnl is niet gemachtigd deze tekst hier weer te geven.]
Tirade. Jaargang 47

Over het bijna ontbreken in onze literatuur van de biografie
Jan Fontijn
87
Had Geert van Oorschot, toen hij in 1974 zijn stelling formuleerde, gelijk? Wie de
moeite neemt een lijstje te maken van de toen bestaande biografieën, zal vaststellen
dat het met het ontbreken van de biografie in onze literatuur nogal meeviel. In 1974
bestonden er biografieën over Vondel, Couperus, Van Ostaijen, Hooft, Bredero,
Alberdingk Thijm, Beets, Bilderdijk, Aart van der Leeuw, Potgieter, Van Eeden,
Tollens, Slauerhoff, Van Lennep, Staring, Willem Paap, Jacob Israël de Haan,
Multatuli, Onno Zwier van Haren, Bakhuizen van den Brink, Henriette Roland Holst,
Bosboom Toussaint, Haverschmidt, Jacques Perk, Albert Verwey enz. enz. Veel
belangrijke schrijvers uit onze literatuur hadden in 1974 hun biografie gehad.
Iets anders is of al die biografieën ook goed waren en of de biografie toen als een
volwaardig literair genre werd beschouwd. Was er sprake van een inspirerend
biografisch klimaat, zoals dat al jaren in Engeland bestond?
Van dat laatste was geen sprake. Daarom had Geert van Oorschot met zijn stelling
wel een beetje gelijk.
In de jaren zestig en zeventig was de Nederlandse schrijversbiografie om allerlei
redenen verre van populair. Uit eigen ervaring weet ik dat bij de neerlandici de
biografische benadering van literatuur taboe was. Biografieën werden noch geschreven
noch gelezen, al waren er enkelen (Garmt Stuiveling onder anderen) die zich daar
niet aan stoorden. Het tijdschrift Merlyn, dat van 1962 tot 1966 verscheen,
propageerde een puur op de tekst gerichte benadering.
Het tijdschrift Tirade ageerde in die jaren fel tegen deze literatuurbenadering. Wat
kon Geert van Oorschot vloeken over de merlynisten en over de droogkloten op de
universiteit, die niet begrepen waar het in de literatuur om ging! Wat gaf hij graag
af op de Merlyn-redacteur Jaap Oversteegen, die in die jaren in felle polemiek
gewikkeld was met Hans Gomperts over de oeverloze vraag hoe je precies een gedicht
of roman moest lezen en of je daarbij gegevens uit het leven van een schrijver mocht
gebruiken!
Tirade. Jaargang 47

88
Tirade. Jaargang 47

89
Nog groter werd Geerts weerzin tegen de neerlandistiek, toen eind jaren zestig en
begin jaren zeventig het marxisme en de marxistische literatuurbenadering onder de
studenten in zwang kwamen. Communisme werkte op hem als een rode lap op een
stier. Hoongelach schalde door de uitgeverij op de Herengracht, toen hij hoorde dat
er bij de neerlandici belangstelling bestond voor door arbeiders geschreven poëzie.
‘Ze lezen de gedichten van arbeiders en komen aan Multatuli niet toe!’
In de marxistische literatuurbenadering was er voor biografische gegevens over
de auteur ook nauwelijks belangstelling. De auteur als individu werd dood verklaard.
Op zijn best waren de klasse en het milieu waarin de schrijver opgroeide van belang.
Schrijvers en hun werk werden beschreven vanuit maatschappelijke structuren. Wat
stelden binnen die machtige en bepalende maatschappelijke structuren de kleine en
toevallige levens van individuele schrijvers voor? Wie de Nederlandse literatuur
wilde bestuderen, moest eerst Marx, Engels, Lenin, Mao, Trotsky of Lukács gelezen
hebben. Men las het rode boekje, Geschichte und Klassenbewusstsein en bestudeerde
de taaltheorie van Stalin. Couperus of Multatuli lezen kwam later wel. De
wonderlijkste onderwerpen kwamen in het onderwijs aan bod. Ineens werd het totaal
onbelangrijke, socialistische literaire tijdschrift Nu onderwerp van de studie
Nederlandse letterkunde. Of men boog zich gewichtig over de relatie tussen
structuralisme en marxisme enerzijds en literatuurwetenschap anderzijds.
Telkens wanneer ik met Geert van Oorschot over de universiteit en de studie
Nederlands sprak, begon hij te tieren. Ik moest precies aangeven waar ik politiek en
literair stond. En o wee als het antwoord hem niet beviel! Ik wist dat hij dan in staat
was de vriendschap op te zeggen. Om het marxistische gif onschadelijk te maken
gaf hij me De Kadt te lezen, voor wie hij grote bewondering had. Meer dan eens liet
hij weten dat wat hem vooral in de marxistische ideologie tegenstond de minachting
was voor de mens als individu. Du Perron, Ter Braak en De Kadt, zijn favoriete
auteurs, stonden daar lijnrecht tegenover en hij was dan ook trots dat hij deze auteurs
in fraaie edities had uitgegeven.
Achteraf gezien is de biografie het genre bij uitstek waarin de waarde van de mens
als individu het meest genuanceerd beschreven kan worden. Tegen die achtergrond
is Geerts pleidooi voor de biografie in 1974 zeer voor de hand liggend.
Tirade. Jaargang 47

90
Zolang ik Geert gekend heb, heeft hij met mij nooit over de biografie als genre
gesproken. Ik kan me dat niet herinneren. Wel weet ik dat zijn benadering van
schrijvers en hun werk voor hem zeer persoonlijk was, dus altijd iets biografisch
had. Dat had hij met Ter Braak en Du Perron gemeen. Al bij de eerste ontmoetingen
met Geert viel het me op dat hij bij het spreken over literatuur graag gebruik maakte
van het jargon van de Forumauteurs. Of iemand deugde kon je volgens hem in een
oogopslag zien. Een schrijver was vriend of vijand, een moedig mens of een lafaard,
iemand met wie je een borrel kon drinken of iemand die een klootzak was.
Het is niet zo vreemd dat ego-documenten (vooral brieven), materiaal voor de
biograaf, rijkelijk in zijn fonds vertegenwoordigd waren. (Walraven, Ter Braak, Du
Perron, Jan Hanlo, Multatuli enz.) Want via die documenten kon je het snelst te weten
komen wat voor vlees je in de kuip had.
Geert was zelf ook een fervent brievenschrijver. Ik herinner me hoe hij op bewogen
wijze fragmenten uit brieven aan en van bevriende schrijvers voorlas. Hij kon met
warmte over zijn omgang met Jan van Nijlen en Richard Minne spreken, over zijn
passie voor Kiki, zoals hij de dichteres Vasalis noemde.
Heeft hij ooit een biografie genoemd, die model kon staan voor andere biografieën?
Die Van Du Perron bijvoorbeeld over Multatuli? Ik herinner het me niet. De man
van Lebak was als voorbeeld van een persoonlijke literatuurbenadering zeer geslaagd.
Du Perron was een biograaf, die ondubbelzinnig voor Multatuli als mens en schrijver
koos. Mens en schrijver waren voor hem onlosmakelijk met elkaar verbonden. Een
biografie schreef je alleen maar over iemand die je bewonderde. Geert zal dat zeker
beaamd hebben. Biografieën moesten daarom subjectief zijn. Objectieve biografieën
waren een onding, gemaakt door academici, droogkloten zonder mensenkennis en
smaak voor literatuur. Bewondering voor de persoonlijkheid en het werk van een
schrijver stak je in de biografie niet onder stoelen of banken. Een literaire biografie
moest voor hem met andere woorden zoiets als een persoonlijke getuigenis geweest
zijn of een blijk van vriendschap of een poging tot eerherstel.
Ik veronderstel dat Geert op de hoogte was van de felle polemiek die Ter Braak en
anderen omstreeks 1930 gevoerd hadden over de biografie. Ter Braak had heftig
geprotesteerd tegen de mening van zijn oom, de befaamde historicus Huizinga.
Huizinga had bezwaren gemaakt tegen de populaire biografieën van Theun de Vries,
Willy Corsari en vele anderen; hij vreesde
Tirade. Jaargang 47

91
dat de serieuze wetenschappelijke biografieën werden verdrongen door de
commerciële. Het ging volgens Huizinga in de populaire biografie niet meer om het
achterhalen van de waarheid. Er werd daarin teveel ruimte gegeven aan de verbeelding
en de eigen visie. Wetenschap moest wijken voor literatuur en sensatiezucht.
Ter Braak en zijn medestanders vonden het echter helemaal niet erg dat de literaire
biografie in opkomst was en dat dit ten koste ging van de wetenschap. In de populaire
biografie werd de mens uit het verleden volgens hen vermenselijkt. Ter Braak zag
in de door Huizinga zo verafschuwde vie romancée's de mogelijkheid om de houterige,
conventionele psychologie van de historici te vervangen door de bewegelijke
psychologie van de letterkundigen. De biografie moest, zo vond hij, weer een literair
genre worden, zoals dat ook in Engeland en elders het geval was.
Geerts stelling in 1974 ‘over het bijna ontbreken in onze literatuur van de biografie’
lijkt een verre en beknopte echo van Ter Braaks pleidooi in 1930.
Geert is zelf biograaf geweest en wel de biograaf van zijn eigen leven in de romans
Twee vorstinnen en een vorst en Mijn tante Coleta, die onder het pseudoniem R.J.
Peskens voor het eerst in 1975 en 1976 verschenen. De publicatie van deze
autobiografische romans vond misschien niet toevallig kort na het lanceren van zijn
stelling in 1974 over de biografie plaats. Ik heb het ontstaan van beide boeken van
dichtbij mogen meemaken. Ik herinner me de avonden bij hem op de Herengracht
waarin hij over zijn jeugd vertelde. Die vertelsessies, waarin wijn of jenever rijkelijk
vloeiden, waren, als Geert op dreef kwam, uitermate boeiend. Zijn vrouw Hil was
daar meestal niet bij aanwezig. Haar kritische en nuchtere commentaar, haar correcties
en ironie kon hij niet gebruiken, zeker niet als hij bij de dramatische momenten van
zijn jeugd was aangeland. Het kwam wel eens voor dat hij bepaalde
jeugdherinneringen twee keer vertelde; de eerste keer uit het hoofd, de tweede keer
in de geschreven vorm. Zijn stem kon trillen van emotie, als hij bepaalde cruciale
passages voorlas. Ik bemerkte dat de twee versies soms, wat de feiten en de dramatiek
betreft, van elkaar verschilden. Het leek me dan niet verstandig om Geert op die
verschillen attent te maken. Zo kon Geert, trekkend aan zijn sigaar en drinkend uit
zijn jeneverglaasje, de armoede van het ouderlijk gezin nog schrijnender maken, zijn
moeder nog brutaler, zijn tante nog verleidelijker. Soms moet je liegen om de waarheid
te vertellen.
Nog voor zijn dood in 1987 heeft Geert van Oorschot heel even het begin kunnen
zien van de opkomst van de biografie in Nederland. Maar de
Tirade. Jaargang 47

92
meeste schrijversbiografieën verschenen na zijn dood, waarbij ook die van schrijvers
uit zijn schitterende fonds: Hanlo, Multatuli, Minne, Ter Braak, Du Perron, Johan
Brouwer.
De schrijversbiografie begint in Nederland volwassen te worden. Van het ‘bijna
ontbreken in onze literatuur van de biografie’ is geen sprake meer. Langzamerhand
wordt de biografie als een literair genre beschouwd met een eigen poëtica, al is er
nog steeds veel onduidelijkheid over een aantal elementen daarvan. Een biografie
ontleent zijn belang niet zozeer aan de levensfeiten zelf maar aan de wijze waarop
die levensfeiten worden gestructureerd en vormgegeven. Wat vormgeving en stijl
betreft is er in het open genre van de biografie nog veel te doen. Het zou in formeel
opzicht nog veel beweeglijker kunnen worden. In de biografie is er over het algemeen
sprake van een verteltechniek, die geïnspireerd is op de verteltechniek van de
traditionele roman en die de illusie van een volledige ontwikkeling suggereert. In
mijn boek De Nederlandse schrijversbiografie uit 1992 heb ik me afgevraagd in
hoeverre ook andere vertelvormen, zoals die in de moderne roman voorkomen, in
de biografie gebruikt kunnen worden.
Waarom niet méér breken met de lineaire progressie in tijd, met de vertelstructuur
die gelijkmatig van begin, midden naar het einde verloopt?
Waarom het perspectief van de biograaf zo centraal stellen en waarom niet andere
perspectieven aan bod laten komen?
Of waarom niet, zoals Richard Holmes met veel succes heeft gedaan, de biografie
meer persoonlijk maken. De biograaf zou duidelijker kunnen laten uitkomen hoe hij
zelf literair en ethisch ten opzichte van de gebiografeerde staat, op welke problemen
hij stuitte bij zijn onderzoek, hoe eigen ervaringen zijn visie op zijn held of heldin
bepaalden, zijn aarzelingen bij het interpreteren van de biografische feiten enz. De
biograaf zou minder opperrechter over een leven moeten zijn, minder alwetende
psycholoog die alle geheime gangen van zijn held of heldin kent. De biograaf zou
de pretentie objectief te zijn moeten laten varen.
En zo blijft er nog erg veel te wensen over.
O ja: wat nog ontbreekt is een biografie over Geert van Oorschot, een van de grote
literaire uitgevers van de twintigste eeuw en een hartstochtelijk mens.
Tirade. Jaargang 47

Over Belle van Zuylen
Manon Uphoff
Otok Hvar, 15 juli 2003
Mijn beste Belle van Z.,
93
Hoe vaak gebeurt het dat een vrouw over de kloof van de tijd heen, een achting en
vriendschap voelt voor een vrouw die zij nooit gezien, nooit ontmoet heeft, en die
zij eigenlijk ook niet kent?
Als het waar is wat door sommigen wordt gezegd: dat iedereen die was, is en zal
zijn, elkaar ooit, op een punt in de geschiedenis zal treffen - in dat grote, door tijdloze
sterren verlichte portaal - om daar als zielen te wachten en met elkaar het glas te
heffen en te spreken over wat er in het leven (allereerst in het eigen leven) is
voorgevallen, en hoe verleden eruitzag, en hoe toekomst zich ontwikkeld heeft, dan
zou het me plezier doen u ergens aan te treffen en te zeggen: mijn beste Belle, ik ben
wel honderden jaren na u geboren. Om precies te zijn was het op een ijskoude
winterdag: het vroor dat het kraakte. Lang was sneeuw niet zo hoog opgestoven. In
lieslaarzen ploegde mijn vader de straat door en verkeersongelukken deden zich haast
niet meer voor, maar toen de dooi eindelijk inzette, verdronken er des te meer in de
wakken van het onbetrouwbare ijs. Hoe dan ook, ik ben geboren na u, in een gezin
dat niet voornaam was, en het nu ook wel niet meer zal worden. Toch groeide ik op
met een grote liefde voor het woord, en zo kwam er er een dag in mijn bestaan (ik
was toen nog maar net volwassen) dat ik ineens in uw schrijverskamertje stond en
uitkeek door het raam over hetzelfde landschap waarover u ooit uitgekeken heeft,
dat ik uw kaptafeltje zag (een lief kaptafeltje), en het tafeltje waaraan u ooit uw
brieven schreef.
Wat een mooi schrijftafeltje, dacht ik. Zo'n schrijftafeltje en zo'n uitzicht, dat is
toch maar prachtig... Maar uw leven leek mij toen niet iets echts en werkelijks. Eerlijk
gezegd zag ik het als een ornamentje. Een schelpje of steentje dat je vindt op het
strand, en dat je toevoegt aan je verzameling, om het later weer te vergeten. Ook
dacht ik niet dat ik zelf in de tijd zou kunnen
Tirade. Jaargang 47

94
verzinken, want daar waren mijn eigen gedachten en gevoelens me toch te levendig
en te werkelijk, te echt voor. Hoe sterk ik verlangde naar zo'n uitzicht bijvoorbeeld,
of naar iemand om, net als u, brieven aan te kunnen schrijven. Of naar zo'n tafeltje!
Menselijk verlangen richt zich op van alles en nog wat. En al te vaak kunnen we
niet kiezen. Nog gisteren hoorde ik in de bergen van Herzegovina het verhaal van
een kleuter die al op vijfjarige leeftijd begon met roken, en tot zijn zevende werd
gezoogd aan de borst, maar tussen deze twee heerlijkheden bleef het moeilijk kiezen,
want toen hij op een ochtend in het gras een sjekkie draaide, spuugde hij het na twee
trekjes toch weer uit en riep: ‘Nee, nee... moeder, geef me de tiet!’
Er zijn mensen die alles over hebben voor een gebraden kippenpoot. Napoleon
werd gek van zucht naar Josephine, en sommigen zetten alle have en goed in om
eindelijk eens zes te kunnen gooien, of uit beduimelde kaarten de aas te trekken.
Later, lieve Belle, enige ervaring en inzicht rijker, heb ik aan zo'n schrijftafeltje
kunnen komen, met dezelfde ijle gebogen pootjes, en met een laatje dat je af kunt
sluiten, en een afdeling om geheime brieven in te bewaren - in de stille hoop dat er
ooit mensen zullen komen met schroevendraaiers en andere instrumenten om juist
die brief die ze daar vermoedden, te ontfutselen aan de eeuwigheid. En dat het dan
een brief is waarvan de mensen denken: die hadden wij niet willen missen. Wat daar
in beschreven staat! Het zou zonde zijn als nu net deze brief verloren was gegaan.
En je verwacht misschien grootste inzichten, een geweldige openbaring, maar het
zijn gek genoeg de kleine dingen die een wak maken in het ijs van de eeuwen: hoe
je een goede kaas maakt, bijvoorbeeld, of welke middeltjes helpen tegen een puistje
op de bovenlip, of dat er een eiland is waar alle katten lijden aan een dezelfde ziekte,
en zij hebben daar zelf geen last van, maar de mensen die ze aanraken, verliezen al
hun haar, of dat er een vrouw leeft in een door oorlog verteerde stad, maar zij heeft
niets gemerkt, omdat ze ruzie is blijven maken met iedereen die ze tegenkwam, en
op een dag, terwijl soldaten haar eigen huis vernielden, en boter smeerden op haar
muren, en hun behoefte deden op haar kleed, zat ze dwars door een kogelregen haar
buurvrouw achterna en sloeg haar stok op haar rug kapot, die horen bij de
mededelingen die je niet had willen missen.
Zo is het ook met uw brieven.
Hoe dan ook, lieve Belle, ik stond daar uw tafeltje, misschien wel hetzelfde tafeltje
waaraan u uw brieven naar Constant d'Hermenches hebt geschreven,
Tirade. Jaargang 47

95
vol van de liefde, de beste menselijke eigenschappen, de vorming van het karakter
en de vriendschap tussen man en vrouw. En ik voelde me, zelfs nog voor ik die
brieven ooit gelezen had, gesterkt, en werd er krachtiger, op die plek, omdat me
duidelijk werd dat je als mens op heel verschillende manieren, en in heel verschillende
tijdsgewrichten kan bestaan. Dat van je samenleving, aan welke regels, wetten,
verplichtingen en conventies we ons nu eenmaal maar al te vaak te onderwerpen
hebben, en waarin altijd, alsof de duivel ermee speelt, dezelfde hoeveelheid domheid
en ongevoeligheid aanwezig is (in het universum gaat niets verloren, het licht beschijnt
alles overal tegelijk. Nog geen waterdruppel verdwijnt), en je steeds opnieuw
kwaadsprekers, onbenulligen, kortzichtigen en afgunstigen aantreft (onze huidige
eerste man, bijvoorbeeld, dat is zo'n kleine, domme man, een hond zou hem nog
afwijzen als het zijn eigen keutel was, maar dit terzijde), en dat van de geest, die vrij
is zijn beweging en zich op veel manieren uit kan drukken, ongehinderd door lichaam,
leeftijd of geslacht.
En een daarvan, en niet de minste, is het schrift.
Het is waar, Belle, dat mijn beste vrienden, degenen die ik later in het portaal graag
zou willen tegenkomen en de hand zou willen schudden, dwarrelen door de eeuwen.
Hoewel ik ze niet aan kan raken, staan ze me heel na.
U schreef met bloedende vingers lijkt het, en een zelfbeheersing die past bij een
pianist of violist, over de waarde van de vriendschap en de aard van de geduldige,
lankmoedige, bescheiden liefde, in de schaduw van andermans bestaan.
Zo verborg Cyrano zijn liefde voor Roxanne, terwijl hij diezelfde liefde openbaarde,
en leefde in haar schaduw, terwijl zij gevoed werd door een dubbele liefde, en klaagde
niet. Zo werd een zeemeermin wit schuim op de golven, en leverde ze zonder een
klacht haar beide benen in.
Het is veel wat u verlangt. Maar door veel te vragen, en te denken dat het mogelijk
is, verheft u de persoon aan wie u schrijft. Ik weet wel zeker dat dat iets is waar we
in onze dagen bang voor zijn, en dat we, liever dan te verheffen, dieper en donkerder
kruipen.
U schrijft in verborgen woorden: wat wij hebben gaat verder. Ik besta meer op papier
dan in werkelijkheid. Ik overhandig u mijn papieren hart, maar luister: het klopt
sterker. Het is veel roder. Het springt op van de bladzijde!
En inderdaad, Belle, het is nu 2003, en de harteklop is nog te horen als je je oor
even tegen het papier drukt.
Tirade. Jaargang 47

96
Ooit (of alleen voor de meest kinderlijken en naïeven onder ons) zullen we roepen:
Kijk nou toch eens, ben ik een zieltje geworden... maar wat was het geweldig dat ik
ooit een menselijk lichaam had, dat gehoorzaamde aan de wetten van het menselijk
bestaan, en een begin kende en een einde, een eigen eb en vloed (zoals ook een brief
die heeft, bij aanhef is alles fris, je begroet, en alles lijkt in het teken te staan van de
ander. Voordat je het weet, gaat het dan al snel over jezelf, en kan je het nergens
anders meer over hebben, en dan is er plotseling de wetenschap dat je hem af moet
sluiten, als je wilt dat hij nog verstuurd en gelezen kan worden), hier eindig ik, met
de meeste hoogachting en de diepste genegenheid,
Manon Maria Uphoff
Tirade. Jaargang 47

Over het Letterkundig Museum
Frits Abrahams
97
Door een of andere wonderlijke speling van het lot ben ik altijd zo ongeveer de enige
bezoeker van het Letterkundig Museum te 's-Gravenhage.
Of het nu hartje winter is, of volop zomer, vroeg op de morgen, of laat in de middag
- er blijkt die uren vrijwel geen enkele andere Nederlander op het idee gekomen om
zich in het literaire erfgoed van zijn land te verdiepen.
Ook ten behoeve van dit stukje ben ik er weer urenlang eenzaam doorheen
gedwaald, mezelf soms vertwijfeld afvragend of er iets ernstig mis was met mij. Een
enkele keer doemt er vanachter een pilaar een schim voor je op, die je wantrouwend
aankijkt en zich onmiddellijk schichtig uit de voeten maakt.
Dit kan een bezoeker zijn, maar meestal is het een personeelslid dat zich naar
burelen elders in het gebouw verplaatst. Zo'n medewerker kan zich kennelijk niet
goed voorstellen dat er mensen zijn die geheel uit vrije wil zijn museum bezoeken.
Een insluiper, dat zou nog kunnen, maar een literatuurliefhebber, mijn hemel, die
heeft toch wel iets beters te doen?
Zo maakt zich van de bezoeker gaandeweg een zekere schaamte meester. Hij voelt
zich een zonderling worden. Is hij soms belachelijk? Boven hem bevindt zich een
omloop, bestemd voor een ook al volstrekt verlaten kinderbibliotheek. Staan de
stafleden van het museum daar samen spottend op hem neer te kijken?
Zie jij die lange daar? Vreemde vent. Was-ie twee maanden geleden hier ook al
niet? Komt me bekend voor. Hou 'm wel een beetje in de gaten, misschien is het een
viezerik.
Mogelijk is er toeval in het spel. Ik sluit niet uit dat zich elke keer honderden
bezoekers op het museum storten zodra ik mijn hielen heb gelicht. Misschien zijn er
wel lange wachtlijsten voor bezoekers, zoals bij belangrijke
schilderijententoonstellingen.
Maar op de dagen dat ik er rondliep, vond ik weinig mentale steun bij die
mogelijkheden. Ik voelde me verweesd en vroeg me af waarom het museum er zo
desolaat bij lag. Had het te maken met de omgeving van het museum,
Tirade. Jaargang 47

98
Tirade. Jaargang 47

99
dat doolhofje van zonloze sleuven achter het Centraal Station?
Ongetwijfeld. Een normaal mens zou er liever zelfmoord plegen dan een bezoek
brengen aan de manuscripten van Simon Vestdijk of Tessa de Loo.
Als de bezoeker met veel moeite het gebouw heeft gevonden, wordt hij al meteen
afgeschrikt door een bordje bij de garderobe met de tekst: ‘Voor bezoekers van de
Koninklijke Bibliotheek, het Letterkundig Museum en het Rijksbureau
Kunsthistorische Documentatie is het gebruik van de garderobe verplicht. Roken,
eten en drinken is niet toegestaan, behalve in de daarvoor bestemde ruimtes.
Huisdieren worden niet toegelaten.’
Daar is de vervreemding van het gewone leven al begonnen. Hoeveel literatuur
zou er nog tot stand zijn gekomen als het de schrijvers verboden was geweest te
roken, te eten, te drinken en huisdieren te houden in de ruimten die zij zelf hadden
verkozen?
Nadat je een verdieping hoger je kaartje bij een verbaasde secretaresse (‘En dat
met dit mooie weer!’ denkt ze) hebt gekocht, wacht je de afdaling in een sombere,
donkere ruimte. Hier en daar floepen lichtjes bij vitrines aan en uit, of er kraakt een
oude stem uit een geluidsinstallatie.
Hoogst interessant allemaal, maar er overheerst bij mij altijd één gedachte: nu
bevind ik me in de grafkelder van de Nederlandse literatuur, hier is geen ontsnappen
mogelijk.
In het Letterkundig Museum is de letter dood, en de dood letter.
Alles ruikt er naar ondergang, vergeefsheid en saaiheid. Niets of niemand komt
er tot leven. Wie dood is, blijft het. En wie nog dood moet, kan er beter morgen aan
beginnen. Het doet er toch niet toe.
Er zou meer licht in dat museum moeten komen, daglicht liefst, en meer leven en
lucht. De bezoeker moet er weer vrij kunnen ademhalen. Hij zou graag verrast willen
worden, die bezoeker. Eén druk op de knop en de mooiste citaten en handschriften
van Multatuli, Hermans, Reve, of wie hij ook verkiest, trekken op een beeldscherm
aan hem voorbij. De wereld van de cybernetica maakt het allemaal mogelijk.
Wat galmt daar opeens uit het plafond? Het is de domineesstem van Gerrit Komrij,
die voor deze gelegenheid een bijzondere tekst heeft geschreven die nergens anders
te lezen is. Wil de bezoeker er meer van horen? Dan moet hij even naar het
Komrijkamertje, door de meester zelf ingericht met zijn geliefdste meubeltjes. Het
kan nog twee maanden - daarna zwaait Mulisch de scepter in dit kabinet, waar je
kunt kijken naar zijn laatste manuscripten en nog niet eerder vrijgegeven brieven.
Wilt u weten wat Rutger Kopland vindt van die aanhoudende aanvallen
Tirade. Jaargang 47

100
op zijn positie door zijn jonge collega Ilja Leonard Pfeijffer? Kom naar het museum
waar Kopland op een videoband zijn commentaar laat horen en waar Anton Korteweg,
directeur van het Letterkundig Museum en zelf een uitstekend dichter, aan de hand
van historisch materiaal de parallel laat zien met de opkomst van de Vijftigers.
Af en toe zijn de schrijvers ook zelf aanwezig voor enige toelichting. Want het
Letterkundig Museum houdt wel van enig leven in de brouwerij. Het haat verveling
en dufheid, het omarmt een vrije, creatieve geest, waarzonder de literatuur geen
bestaansrecht heeft.
Soms, het is bijna niet te geloven, wordt het Letterkundig Museum zelfs een tikje
te frivool. Dan is er opeens een bandje te horen met de stemmen van copulerende
schrijvers, waarbij de bezoeker moet raden: is dit Grunberg, Roland Holst, Warren
of Wolkers? En wie schreeuwt daar boven alles uit? Jan Cremer?
We zien het door de vingers, blij als we zijn dat er weer eens iets gebeurt in het
museum.
Niet langer een statisch beheer van een statische collectie in het Letterkundig
Museum, met af en toe een plichtmatig tentoonstellinkje over Godfried Bomans of
Theun de Vries in een alkoof van een zijbeuk.
Nee, voortaan gaan we voor ons plezier naar dit museum, waar we verrast en
uitgedaagd zullen worden door scherpzinnige conservatoren met een grote liefde
voor de literatuur.
Is het Letterkundig Museum, ja elk letterkundig museum, dat niet verplicht aan
de literatuur? Goede literatuur barst immers van het leven, ook al gaat ze nog zozeer
over de dood.
Of moeten we erin berusten dat in het Letterkundig Museum zelfs de vitaalste,
jongste schrijver verandert in een nagel aan zijn eigen doodskist?
In de trein, op de terugreis naar huis, zag ik een man met uitgestoken hand op een
reiziger toestappen, terwijl hij zei: ‘Ik ben 57 jaar en ik wil niet meer leven.’
De reiziger negeerde de hand en keek de andere kant op. Opnieuw zei de man: ‘Ik
ben 57 jaar en ik wil niet meer leven.’ Toen liep hij door naar het volgende
compartiment.
Soms begint Nederland op een toneelstuk van Beckett te lijken.
De volgende keer zal ik die man doorsturen naar het Letterkundig Museum. Daar
zullen ze wel blij zijn met hem.
Tirade. Jaargang 47

101
Over het nut van de streekroman voor de literatuur
Aukje Holtrop
In 1903 verscheen er in Het Volk, de krant van de SDAP, een nieuwe rubriek:
‘Letterkundige Kroniek’. De bekende kinderboekenschrijfster Nienke van Hichtum,
vrouw van hoofdredacteur Pieter Jelles Troelstra, schreef deze rubriek, maar ze
veranderde de titel al na één aflevering in: ‘Van boeken en menschen’. Ze had een
kritische brief gekregen van een jonge ‘litterarische’ schrijver, die haar eerste artikel
niet vond kloppen met de titel. Nienke van Hichtum reageerde direct en onderstreepte
dat het niet haar bedoeling was ‘eigenlijke kunstbeschouwingen’ te geven. Dat kon
iemand anders beter doen. Zij wilde over een ander sport boeken schrijven, over
‘volkslitteratuur’, over boeken die geschikter voor arbeiders waren dan de ‘eigenlijke’
literatuur. Door de jaren heen was ze boeken heel anders gaan lezen, veel van de
eisen die ze vroeger, op gezag van anderen, aan een boek meende te moeten stellen,
hadden een deel van hun betekenis verloren, andere waren belangrijker geworden.
‘Over 't algemeen ben ik eenvoudiger en onbevangener geworden dan vroeger, en
lees minder met de zinnen en met het hoofd, en meer met het hart, dan vroeger.’
Ze dacht dat dat standpunt ook beter met dat van de arbeiders overeenkwam dan
het standpunt van ‘de meeste echte en geijkte schrijvers over letterkunde, die meestal
in een gedachtensfeer leven, welke aan de meer een-voudigen totaal vreemd is’.
Om die reden was ze ook met deze nieuwe rubriek begonnen. Geen letterkundige
pretenties, ze wilde gewoon haar eigen oordeel schrijven, zoals haar hart en haar
ideeën over volksliteratuur haar dat ingaven. En ze begon direct met het bespreken
van twee ‘nuttige’ boekjes.
Volksboeken - en streekromans zijn vaak bij uitstek volksboeken - als literatuur
van het hart, als literatuur die voor eenvoudige arbeiders geschikt is omdat de sfeer
van ‘echte’ literaire boeken hen vreemd is. Een nuttig genre dus, al gaf Nienke van
Hichtum tussen de regels wel toe, dat er ‘eigenlijke’ letterkunde bestond en daarnaast
‘warm-hart-boeken’ voor de onbevangen, de eenvoudiger lezer.
Tirade. Jaargang 47

102
Zelf schreef Nienke van Hichtum aan het eind van haar leven een aantal boeken die
ze zelf het liefst ‘volksboeken’ noemde, omdat ze voor grote groepen lezers, voor
jong en oud, geschikt waren. Het laatste was Drie van de Oude Plaats, dat in 1938,
één jaar voor haar dood, verscheen. Het boek gaat over de jonge, aantrekkelijke Jan
Martens Bollema die getrouwd is met Trine, een meisje uit de stad. Dat bevalt een
aantal dorpsbewoners niet en Trine moet zich door veel roddel en kletspraat heenslaan,
voor ze geaccepteerd wordt. Het dorp kijkt met argusogen of ze zich wel aan de
gebruiken houdt, of ze plaatselijke gewoontes rond geboorte en dood volgt en zich
aan de daarvoor afgesproken tijden houdt, de juiste kleding draagt, en de juiste
formuleringen gebruikt. Het boerendorp blijkt te stikken in gewoonten en regels die
bedoeld lijken om nieuwkomers het leven zuur te maken, en eigenlijk gaat het hele
boek erover hoe Trine zich redt en haar onafhankelijkheid bewaart in die slangenkuil
van jaloerse, bemoeizieke boerinnen.
Als ze een dochtertje krijgt, moet Trine de vrouwen van het dorp ontvangen op
kraamvisite. Vóór die visite is er al heel wat geklets in het dorp omgegaan: het kind
was in een stormnacht geboren en het zou een kattenkop hebben. Dat bleek bij
omzichtig navragen niet zo te zijn, maar het kindje was wèl geel en het had een
verkreukeld gezicht. Dat was tenminste iets.
Omdat Trine erg verzwakt was, moesten de vrouwen ongebruikelijk lang wachten
op een uitnodiging en ontstonden er ruzies welk groepje vrouwen het eerst mocht
komen en hoe de clubjes werden samengesteld. Het verslag van de eerste kraamvisite
is hilarisch: hoe de visite binnenkwam met de rijkste boerin vlak achter de
domineesvrouw die traditiegetrouw als eerste móest binnengaan, welke kleren en
sieraden er gedragen werden, waar de vrouwen moesten gaan zitten (de mooiste plek
was naast de kraamvrouw), hoe de thee diende te worden gedronken (niet direct al
een klontje suiker pakken) en de brandewijn met rozijnen uit de speciale kommen
moest worden gelepeld. Ondertussen keken de vrouwen hun ogen uit naar het
meubilair, het serviesgoed en het glaswerk van de stadsjuffrouw dat veel mooier was
dan ze hadden verwacht.
Trine zelf hield voornamelijk haar mond, en onderging deze traditie zo rustig
mogelijk. Ze kon zelfs niet vermoeden dat ze het hele dorp in opschudding had
gebracht door haar ontvangst, en dat de rijke boerinnen achteraf ongelooflijk roddelden
over haar en haar ontvangst, over hoe haar interieur eruitzag, en hoe ze aan alle fijne
spullen gekomen was: ‘“Nou, nou, wat 'n opskepperige boel, niet” zei er een. “Ja
hoor! Waar zouden ze al die mooie spullen vandaan hebben? Geleend misschien?”
“Och ja, best moge-
Tirade. Jaargang 47

103
lijk,” klonk een scherpe stem in 't donker. “Of gestolen? Van dat kale stadsvolk kan
je alles verwachten.”’
Drie van de Oude Plaats staat vol met dit soort verhalen, scherpe inkijkjes in een
verstarde Friese dorpsgemeenschap rond 1850. Mooie verhalen, aardig en levendig
opgeschreven. Alles wat een streekroman tot streekroman maakt zit erin: de
dorpsgemeenschap, de standsverschillen en het scherpe besef daarvan, de
afhankelijkheid van de rijke boeren, het zware leven van weduwen en andere mensen
die geen inkomsten meer hebben, het bijgeloof, de angst en afkeer van de stad, de
natuurrampen, stormen, onweer, de besmettelijke ziektes, en als extraatje het
alcoholisme, waaraan Jan Bollema bijna ten onder gaat.
De vraag is, of zo'n verhaal nut heeft. Voor onze literatuur. Het is een rare vraag,
maar zo is de titel van dit stuk nu eenmaal: het nut van de streekroman voor onze
literatuur.
Het nut van Drie van de Oude Plaats is vooral documentair. Lezers worden iets
wijzer van het leven op het platteland in de negentiende eeuw, ze komen veel te
weten over volksgebruiken, over dialecten, over sociale verhoudingen in die tijd.
Omdat de schrijfster een uitstekende vertelster was, is al die informatie in een heel
leesbaar verhaal verwerkt, met levendige personages die interessante ontwikkelingen
doormaken.
Maar het boek is niet literair, heeft geen opvallend taalgebruik, geen bijzondere
structuur. Voor de literatuur heeft dit boek, vrees ik, dus geen nut.
Het zal nog een hele toer zijn om het nut van de streekroman voor de literatuur aan
te wijzen. De streekroman is nooit voor vol aangezien, het is het achterlijke,
kromsprekende zusje van de echte literatuur, al zijn er pogingen ondernomen om
gerenommeerde streekschrijvers als Antoon Coolen, Stijn Streuvels en Herman de
Man te accepteren als weliswaar plattelandse, maar toch wel bijna echte schrijvers.
Het dédain vanuit de stad is altijd immens geweest.
Want hoe verhoudt zich - in de literatuur - de stad ten opzichte van het dorp?
Het café in de grote stad, dat is de scheerwinkel op het dorp. De goede gesprekken
die in literaire romans in café's en koffiehuizen gevoerd worden, zijn in streekromans
de uitwisselingen van dagelijkse roddels. Dat gebeurt in het plaatselijke café, en in
vroegere tijden - streekromans spelen meestal
Tirade. Jaargang 47

104
in vroegere tijden - vaak in de scheerwinkel. Het pregnante taalgebruik dat
stadsmensen gebruiken als ze met elkaar de politiek, de cultuur en de mensheid
doornemen, is in die dorpsscheerwinkel vervangen door gehakkel in dialect, meest
in korte, halfaffe zinnen. Terwijl de stadsbewoner de nieuwste opera's bezoekt, gaat
de dorpsbewoner vroeg naar bed en zwelt eenmaal per jaar zijn borst van trots als
de plaatselijke toneelvereniging haar uitvoering geeft.
Het zíjn verschillen, maar het zijn geen inhoudelijke verschillen.
Het genre van de streekroman kwam rond het midden van de negentiende eeuw sterk
op. Het platteland verstedelijkte, het stadsproletariaat groeide, en onder invloed van
wetenschappelijke en technische ontwikkelingen werd er steeds liberaler en
vrijmoediger gedacht over normen en waarden, over politiek, over religie. De enige
plek waar mensen nog onbekommerd en nauwelijks aangeraakt door veranderende
opvattingen over God en de functie van godsdienst konden praten, was het platteland.
Streekromans waren religieuzer dan de romans waarin het grotestadsleven werd
beschreven, maar dat hoefde de stadse lezers niet te hinderen, stelde Conrad Busken
Huet in 1875 in een artikel over de dorpsvertelling in Litterarische Fantasien en
Kritieken vast. De helden en heldinnen van de dorpsvertelling waren zonder
uitzondering vroom, ‘maar vroom op zulke wijze dat de kinderen der 19e eeuw er
zich niet aan ergeren, omdat zij gevoelen dat de zaak buiten hen omgaat en zij er
door in hun geheel gelaten worden’. Het waren immers maar boeren die zo vroom
waren en in hun eigen taal die waarheden onder woorden brachten die moderne,
stadse lezers zelf allang niet meer geloofden of zo zouden durven uitspreken. Dat
soort vroomheid was wel aardig, schilderachtig zelfs, maar het hoorde thuis op het
platteland, ver van de grote stad.
Busken Huet waardeerde de dorpsvertelling wel. Hij begreep de populariteit van
het genre ‘in onzen demokratischen tijd’, en wees erop dat de dorpsvertelling een
speculatie was op het geloof van stadsmensen (de lezende wereld) aan de
onbedorvenheid van het boerendom. ‘De boer gevoelt even diep als de stedeling,
maar in zijne wijze van zich uit te drukken is, ten gevolge van zijn eenzelviger leven,
somtijds iets zinrijks en naïefs, dat in de straten der stad, waar zoo veel meer afleiding
gevonden wordt en het leven eene zoo veel ingewikkelder zaak is, verloren gaat.’
De algemene literatuur was ‘ontegenzeggelijk’ niet verarmd door de aandacht
voor het schilderachtige en dichterlijke in het buitenleven, maar ‘boeren blijven
boeren, en zoo men ze gaf gelijk ze zijn, zou het dorp voor de
Tirade. Jaargang 47

105
kunst even onbruikbaar blijven als de stad’. Daarom liet de dorpsvertelling de boer
zijn diepste gevoelens uiten in ‘een of ander dialekt’. In een later stuk oordeelde
Busken Huet minder vriendelijk-neerbuigend over het gebruik van dialect in de
dorpsvertelling: toen noemde hij het ‘de hebbelijkheid om zich van provinciale
kromspraak te bedienen, voor het uitdrukken van fijne of verheven gevoelens’.
Het blijft het verschil tussen hoog en laag, tussen grote stad en provincie. In de
stad woont de intellectuele en culturele elite, dat zijn de echte lezers, lezers waarvoor
de echte schrijvers schrijven. Streekromanschrijvers horen in de stad niet thuis: ze
kunnen er niet schrijven, en ze worden er niet gelezen.
Niet door de echte, de verfijnde lezers. Niet door de elite, de mensen die er toe
doen.
Het nut van streekromans voor de literatuur is de mogelijkheid die ze deze lezers
biedt om onderscheid tussen hoog en laag te blijven maken.
De dorpsvertelling en de streekroman vallen buiten de echte literatuur, hoe aardig
sommige schrijvers ook kunnen schrijven. Ze worden bekeken en beoordeeld zoals
kinderliteratuur beoordeeld wordt. Een genre dat nooit voor vol is aangezien en nooit
echt is geaccepteerd met z'n korte zinnetjes, het gebrek aan diepgang, de simpele
probleemstellingen en de onmogelijkheid om ‘het volledig leven’ onder woorden te
brengen. Ook hier de hoofsheid om met een enkele schrijver, Annie M.G. Schmidt,
Toon Tellegen, Paul Biegel bijna op voet van gelijkheid om te willen gaan. De
neerbuigendheid van oud naar jong is minstens zo groot als die van stad naar
platteland. En in beide gevallen gaat het in wezen om neerbuigendheid en
onverschilligheid van de gevestigde literatuur naar het geschrijf aan de rand van wat
dan het domein van de literatuur heet.
Een kortzichtige houding. Want het kinderboek en de streekroman mogen dan in
de schaduw staan van de literaire roman, net als simpele kinderen in een verder
normaal gezin heel nuttig en zelfs zegenrijk kunnen zijn, zo is het bestaan van streeken
kinderliteratuur een zegen voor de algemene literatuur. Nou ja, een zegentje.
Nuttig. Prikkelend. De aandacht trekkend.
De combinatie van streekroman en kinderboek moet een kwadraat van
tweederangsliteratuur opleveren, met z'n combinatie van boeren en kinderen, van
dialect en korte zinnetjes, van vette klei en roggebrood, en van vroomheid en gebrek
aan diepgang.
Uit mijn jeugd herinner ik me veel christelijke kinderstreekboeken -
Tirade. Jaargang 47

106
romans is iets te veel gezegd. Schoolboekjes van Anne de Vries, heel veel boeken
van W.G. van de Hulst, ze speelden allemaal op het boerenland of in kleine
provinciestadjes en voor een stadskind was dat een heerlijke achtergrond. Ot en Sien
lazen we al niet meer, en hoe zouden kinderen uit de stad iets hebben geweten van
hooiwagens die aan het eind van de zomer hoog-opgetast naar huis rijden, van
koeienmelken op een driepootje in het gras, van verafgelegen huisjes in het riet waar
argwanende, vereenzaamde oude mensen woonden, als we dat soort boeken niet
hadden gehad?
Misschien lazen kinderen die zelf in de provincie woonden zulke boeken heel
anders en stond er voor hen niets nieuws in. In dat geval werden ze er met de neus
op gedrukt in wat voor een paradijs ze leefden en hoe stom het was om naar de grote
stad te willen verhuizen. Toch bleven dorpskinderen daarnaar verlangen en
kinderboeken eindigden ook vaak als de hoofdpersoon naar de stad moest om verder
te leren, of om een baantje te zoeken. Er werd in de boeken die ik vroeger las heel
veel gebeden, vroomheid hoorde er bij en wat het katholicisme in de boeken van
Antoon Coolen was - vóór alles een katholiek, daarna pas schrijver - was het
protestantse geloof bij W.G. van der Hulst. Voor de vroomheid in
volwassenenstreekromans werd in de kinderstreekverhalen een stevige basis gelegd.
Het hinderde me niet, het hoorde bij de opvoeding. De natuur, boerderijdieren en
woedende elementen leken me ook bij uitstek een omgeving waar God graag woonde.
Misschien werd daardoor ook benadrukt hoe ver weg de boze, zondige stad was, met
z'n asfalt, piepende trams en verloren zielen, en hoe verstandig het was om ver van
die grote stad weg te blijven.
Het kon natuurlijk ook anders. Dezelfde Nienke van Hichtum van Drie van de Oude
Plaats, schreef daarvoor twee kinderstreekromans, Jelle van Sipke-Froukjes (1932)
en Schimmels voor de koets of ... vlooien voor de koekepan? (1936). Boeken zonder
God, verheerlijking van de natuur en zonder demonisering van de grote stad.
Schimmels voor de koets heeft als ondertitel ‘Een schets uit het Friese dorpsleven,
voor kinderen van 12 jaar en ouder’, en het gaat over Sjoerd die in een Fries dorp
opgroeit, een ongeluk krijgt waardoor hij mank gaat lopen en door een gierige boer
niet als volwaardige arbeidskracht wordt uitbetaald. Hij besluit naar de grote stad,
Amsterdam, te gaan waar hij een baan als leerling-boekhouder kan krijgen in de zaak
van een oom.
Sjoerds vader is boerenarbeider en verdient wat bij met scheren. Zaterdagsavonds
werd de huiskamer veranderd in een scheerwinkel, want Sjoerds
Tirade. Jaargang 47

107
vader had een scheermes, een scheerbekken en een grote schaar, ‘en daar kon-ie wat
handig mee omgaan, zeg ik je!’
Nienke van Hichtum beschrijft hoe een paar banken en stoelen aan de kant worden
gezet, hoe Sjoerd en zijn broertje vanuit de bedstee met halfdichte deuren mogen
luisteren naar de gesprekken (als ze hun mond maar houden), hoe de eerste klanten
met ‘ruige kinnen’ binnenkomen, en zich voor de zondag netjes laten scheren.
Inmiddels heeft moeder een ronde stenen pot te voorschijn gehaald, die ze 's
morgens extra met zand had uitgeschrobd onder de pomp. Van Hichtum richt zich
dan opnieuw tot de lezers: ‘Als een van jullie dit instrument had gezien, zou je niet
hebben begrepen, waartoe dat hier moest dienen. Maar Sjoerd wist het best! Dat ding
zette Heit immers altijd omgekeerd op de hoofden van de mannen wier haar geknipt
moest worden! - En kijk, dan knipte hij zorgvuldig alle lokken af, die er onderuit
kwamen! Op die manier werd 't mooi “egaal”! Nou, wat zeg je?’
De klanten komen allemaal van het dorp, en ze vertellen onder het scheren sterke
verhalen uit het verleden, ze praten over het weer, ze beklagen een sukkelige man
die erg bij zijn vrouw onder de plak zit. De jongen in de bedstee hoort alles, begrijpt
niet altijd waarover de mannen praten, maar moet nu eenmaal zijn mond houden.
Het is alles bij elkaar wel een gezellig gedoe en het geeft de schrijfster de kans veel
informatie over zo'n Fries arbeidershuisje en de inrichting ervan door te geven, de
verhoudingen binnen het gezin van Sjoerd, iets te vertellen over het dorp en over
verschillende inwoners, de zielige man, de gierige boer, de speelman met viool, de
man die tijdens de Tiendaagse Veldtocht in 1830 in België (‘Die Belzen die benne
zo'n beetje kinderachtig in hun praten. Ja, maar als je dat eerst maar goed begrepen
hebt, dan kan je een heleboel van die lui gedaan krijgen.’) is geweest. Ze doet dat
op een gemoedelijke manier, ze richt zich voortdurend tot haar gehoor: de kinderen
vanaf 12 jaar. Ze is een geboren vertelster, zoals de meeste streekromanschrijfsters
in de eerste plaats vertellers zijn. Zo'n boek zou eigenlijk dichtgeslagen moeten
worden, de auteur zit bij het haardvuur en vertelt het verhaal aan een groep mensen
die aandachtig luisteren. Die illusie wilde Van Hichtum wekken, en ze schreef zó,
dat het bijna spreektaal werd.
Misschien niet de stijl die bij de echte literatuur hoort. Die literatuur zou wel iets
kunnen leren van de nadruk op goed vertellen, en op de schrijftechnieken die daarvoor
nodig zijn.
Tirade. Jaargang 47

108
Er is nog een onontbeerlijk element: dit soort verhalen zijn echt gebeurd, zoals de
verhalen die de mannen in de scheerwinkel vertellen ook altijd echt gebeurd lijken
te zijn. Schimmels voor de koets is een boek dat voor een groot deel op waarheid
berustte. In het voorwoord (met de wervende titel Lees dit eerst!) schreef Nienke
van Hichtum dat ze het verhaal gehoord had van een jongen die ze uit haar jeugd
kende. Hij woonde net als zij op een dorp in het noorden van Friesland, was naar
Amsterdam verhuisd om vooruit te komen in de wereld, en hij was daarin heel goed
geslaagd. Ze hechtte kennelijk aan die historische achtergrond van het boek, zoals
ze er ook aan hechtte de mensen zoveel mogelijk op hun eigen manier te laten spreken.
Voluit Fries kon natuurlijk niet, maar ze gebruikte de typisch Friese woordschikking
waarbij iemand in de derde persoon wordt aangesproken, en stopte veel Friese
woorden en uitdrukkingen in haar tekst. In haar voorwoord noemde ze ook Friese
schrijvers aan wie ze verhalen en historische gegevens had ontleend, zoals een
folkloristisch verhaal over de manier waarop de 1 april-herdenking in 1872
(driehonderd jaar na de overwinning van de Watergeuzen op Alva bij Den Briel) op
een Fries dorp gevierd werd, heel hilarisch en geestig, en ongetwijfeld
waarheidsgetrouw.
Schimmels voor de koets is een streekroman met boeren en dialect en veel Friese
weetjes en oude rijmpjes, maar het is géén folkloreboek en dat komt omdat Nienke
van Hichtums aandacht toch vooral op de psychologische ontwikkeling van de jonge
Sjoerd is gericht, op zijn verhouding met zijn familie, en zijn overgang naar het leven
in de stad. Daar vindt hij uiteindelijk zijn weg ook, al trouwt hij met een Fries meisje,
dat wel in Amsterdam woont, maar ‘helendal geen Amsterdamse kunsten en
aanstellerij’ heeft, zoals Sjoerds moeder, die vanuit Friesland wel een groot
wantrouwen tegen de grote stad blijft koesteren, tot haar opluchting merkt.
Nienke van Hichtum wilde met haar Friese boeken haar lezers iets bijbrengen en
daar hoorde bij dat ze zich goed documenteerde. Die aanpak paste ze bij al haar
boeken toe. Haar eerste boek dat in Friesland speelde, Afke's Tiental uit 1903, was
gebaseerd op het leven en de verhalen van het gezin waaruit haar dienstmeisje kwam.
Jelle van Sipke-Froukjes speelde op het dorp waar Nienke van Hichtum zelf was
opgegroeid en stond vol autobiografische details, en haar laatste boek Drie van de
Oude Plaats was zelfs in eerste instantie geschreven door de vrouw die als het meisje
Aaike in het verhaal voorkwam.
Ze schreef haar boeken met een serieuze bedoeling, maar de documentaire waarde
kwam toch op de tweede plaats. Het ging haar er in de eerste
Tirade. Jaargang 47

109
plaats om haar lezers te raken door de inhoud en de toon, door de ziel van haar
verhalen. Dat is een literair doel.
Alle streekschrijvers gaven in hun verhalen informatie over het landleven, over een
bepaalde streek - de Peel, Vlaanderen, de stadjes in de provincie Utrecht, het land
bij de grote rivieren, Friesland - ze vertelden over het soort mensen dat in zo'n streek
woonde, de taal die de mensen spraken, typische gebruiken en gewoontes. Maar er
waren en zijn grote verschillen in goede en slechte en triviale streekschrijvers.
Een streekroman die alleen over de streek gaat, komt niet uit boven romantisch
folkoristisch gedoe: boerenbruiloften en -begrafenissen, geloof in spoken, dialect.
Het verhaal voldoet aan alle mogelijke romantische, gemakzuchtige cliché's. Het
gaat om familiedrama's, met veel ruzies tussen de verschillende generaties die tot
enorme uitbarstingen kunnen leiden, want boeren hebben harde koppen, ze zijn
koning op hun erf en willen dat blijven. Of het zijn gewone liefdesromans,
boeketreeksboeken die niet in een ziekenhuis of op een kantoor spelen, maar ergens
op het boerenland. De mores daar verschillen niet principieel van die in het ziekenhuis
en op het kantoor, het gaat om machtsstrijden, om geld dat bij een bepaalde clan zit
en daar moet blijven, over liefdes tussen verschillende milieus die door veel strijd
heen moeten.
Interessanter wordt het als in een streekboek de sociaal-economische verhoudingen
in een dorp of streek beschreven worden, de verhoudingen tussen rijke boeren en
arbeiders, de sociale verhoudingen binnen een dorpsgemeenschap, de
maatschappelijke veranderingen en de gevolgen daarvan voor de mensen. In zulke
verhalen speelt de streek wel een rol, omdat rivieren, akkerlanden, grote en kleine
boerderijen belangrijk zijn voor die sociaal-economische verhoudingen. Met folklore
heeft zo'n boek heel weinig te maken, er wordt niet veel gedanst en kleurig
gehandwerkt, er wordt gewoon hard gewerkt en meestal voor weinig geld. Dat is een
vooruitgang, vergeleken met de folkloreroman. ‘Er is begrip gekomen voor de
problematiek van het land, het inzicht gegroeid dat het leven in een dorp aan den
dijk of op een trotsche hoeve in de vette polders nog iets anders is dan vredig droomen
op een zomeravond onder bloesemende boomen of een uiterst bevredigende inspectie
van den provisiekelder in het najaar, noch uitsluitend gekarakteriseerd wordt door
een vroolijke vogelschieterij of een bruiloft, waar de voeten het breede rhythme van
een ouden dans markeeren.’ Een mooie, zelfs ironische beschrijving, wonderlijk
genoeg gepubliceerd in het
Tirade. Jaargang 47

110
blad van de kultuurkamer, De Schouw, in 1944. Het lag voor de hand dat
nationaal-socialisten dol waren op streekromans, waar het leven niet ‘entartet’ was
en Blut en Boden nauw met elkaar verbonden waren. Geen wonder dat er rond het
genre van de streekroman zo'n onaangename fascistische sfeer hangt. Jan de Vries,
germanist, fout in de oorlog, eerste directeur van wat later het Meertens Instituut zou
worden schreef - ook in De Schouw - over de gevaren die de Nederlandse streekroman
bedreigden: ‘Blijft de streekroman steken in het folkloristische detail, dan zal zij tot
mislukking gedoemd zijn.’ Maar De Vries vond ook dat de streekroman de
beschrijving van het platteland niet mocht misbruiken voor de ‘teekening van sociale
conflicten’, en uit een voorkeur voor de schaduwzijden van de plattelandse
samenleving ‘voornamelijk de rauwe zinnelijkheid van zwoegende boerenlijven’
zou laten zien. In klare, krachtige, korte zinnen zouden in een streekroman, net als
in IJslandse saga's, ‘stoere, harde karakters’ getoond moeten worden. Karakters, ‘die
van geen buigen of barsten weten, die het noodlot trotseeren en den dood aanvaarden’.
Mensen die geen smet dulden op hun naam, die zelfs hun leven offeren voor het
behoud van hun eer. De Vries zag in zijn tijd nog veel te veel streekromans, die ‘dik
onder het vernis der deftige literaire taal’ zaten. Ook hij benadrukte de scheiding
tussen literatuur en streekromans.
Waar streekromans literatuur worden, is als ze over mensen gaan en over hun
onderlinge verhoudingen, over de psychologie van mensen waarbij het er niets toe
doet waar en in welke tijd ze leven, omdat hun verhaal bij elke tijd en overal past.
Er zijn in de wereldliteratuur prachtige streekromans geschreven: George Eliot schreef
Middlemarch over het leven in een kleine stad in Engeland, François Mauriac schreef
De adderkluwen, een psychologische roman die in het moerasgebied van Les Landes
speelt, er zijn verschillende Russische schrijvers zoals Gontsjarov en Boenin, die in
de negentiende en twintigste eeuw dorpsvertellingen schreven waarbij de Nederlandse
streekroman in het niet verzinkt. Overal zijn zulke superstreekromans verschenen,
tot in Vlaanderen toe. Hugo Claus met een boek als De geruchten, Leo Pleysier met
Wit is altijd schoon, Erwin Mortier met Marcel.
Zulke literaire streekschrijvers zijn er in Nederland niet. Als Nederlandse schrijvers
een achtergrond nodig hebben, een decor, dan is dat de grote stad, en als het even
kan Amsterdam. Principieel maakt het niets uit, en als Hugo Claus een superieure
streekschrijver genoemd mag worden, mag Adri van der Heijden (Advocaat van de
hanen) heel tevreden zijn met de titel streekschrijver uit Amsterdam.
Tirade. Jaargang 47

111
Over het nut van de boeken van Hugo Claus voor de literatuur heeft nooit iemand
het. Natuurlijk niet. Alleen woordenboeken en encyclopedieën zijn nuttig, alle andere
boeken zijn er alleen voor het plezier van de lezer.
Streekschrijvers zijn de schrijvers met het grootste en dankbaarste publiek, hun
boeken worden in tienduizenden, honderdduizenden gekocht, in de bibliotheek
geleend en gelezen. Hoe voorspelbaar en plat ze vaak ook geschreven zijn, en hoe
weinig ze ook bijdragen aan de hoge literatuur, minachting voor deze schrijvers is
onzin. Ze schrijven de soapseries in de literatuur, en voor het maken van die series
is nog heel wat handigheid en ervaring vereist. Als een lezer daar aardigheid aan
beleeft, heeft zo'n boek zijn nut bewezen.
Het grootste nut van de streekroman voor de literatuur is dat hij van mensen lezers
maakt.
Tirade. Jaargang 47

112
Over het sociale realisme in de communistische landen
Erik Menkveld
Beste Dalia Grinkevičiūtė,
Ben jij ooit in Drushkininkai geweest? Zo niet, dan zul je er ongetwijfeld van
gehoord hebben. Toen jij in de jaren zestig weer in Litouwen woonde, zal het nog
in volle glorie gefunctioneerd hebben als decadent kuur- en vakantieoord voor
communistische partijbonzen. Of er toen ook gewone Litouwers zoals jij kwamen
weet ik niet. Toen ik er was, in het najaar van 2002, was het behoorlijk in verval.
Sinds de onafhankelijkheid van Litouwen in 1990 (ja, je leest het goed), was er nog
steeds niet veel geld om de enorme betonnen kuurcomplexen, die het prachtige dorpje
vol pastelkleurige houten woonhuizen ontsieren, eens goed in de verf te zetten. En
misschien had men ook geen zin om die megalomane symbolen uit de bezettingstijd
op te knappen. Er liepen wat gebloemde en geblokte bejaarden in de verkwikkende
boslucht te wandelen, en wat gezinnen met kleine kinderen. Geen decadente
partijbonzen meer, leek me. Ik logeerde in een van die verlopen kuurcentra, om als
Nederlands beoefenaar van het vrije (dichterlijke) woord deel te nemen aan een
internationaal poëziefestival, dat sinds de onafhankelijkheidjaarlijks in Drushkininkai
gehouden wordt. Het zal voor jou moeilijk te geloven zijn: juist op die plek een
officieel poëziefestival, waar Litouwse dichters, onder wie velen die jaren in
ballingschap geleefd hebben, samen met collega's van over de hele wereld vijf dagen
lang kunnen voordragen uit hun werk zonder een blad voor de mond te hoeven nemen.
Hoe dan ook, ter afwisseling van de voordrachten en rondetafeldiscussies bood
de festivalorganisatie haar buitenlandse gasten een uitstapje aan naar een niet ver
van het dorp in de bossen gelegen beeldenpark. Ik hoorde er toevallig en pas op het
laatste moment van, zodat ik me nog net in het busje bij een Zweed, een Noor, een
Ier en twee Amerikaanse vrouwen kon voegen. Volgens mij hadden mijn uitgelaten
medepassagiers net als ik niet het flauwste vermoeden van wat ons te wachten stond.
Alleen had de Litouwse dichter die mij van het uitstapje op de hoogte bracht, op mijn
vraag of hij ook meeging geantwoord: ‘Ik pieker er niet over.’
Tirade. Jaargang 47

113
Toen we vanaf het enorme, vrijwel lege parkeerterrein (twee touringcars en ons
busje) naar de ingang van het park liepen, moest ik denken aan een pretpark uit de
jaren zestig waar ik als kind wel eens geweest ben. Rond het parkeerterrein wat
kiosken met snacks, drankjes, ijs en souvenirs. Vanaf een poort die bestond uit
verweerde, middeleeuws aandoende mannen- en vrouwenfiguren aan weerszijden,
meanderde een tegelpad naar een kleine houten barak in de verte met een loket en
een draaihek. Aan de linkerkant keek het pad uit over een met bosranden omzoomd
meer, met in het midden een eilandje. ‘Wie zou dat zijn?’ vroeg ik aan de Noor die
naast mij liep. ‘De Universele Huisvrouw?’ Op het eiland stond een reusachtig, ik
schat meer dan twintig meter hoog beeld van een wat voorovergebogen vrouw in
een dikke jas en met een hoofddoek op. Geen onaardig werk. Indrukwekkend,
eigenlijk wel.
De rechterkant van het pad was afgerasterd met een hoog hekwerk, waarachter
een soort kinderboerderij met herten, pauwen en eenden: deel van een onafzienbare,
perfect onderhouden siertuin rond een villa met twee schotelantennes op het dak en
drie BMW's op de oprijlaan. Het park was een privé-onderneming, zei onze Litouwse
begeleider, en daar woonde de eigenaar.
Na de kassa zette het tegelpad zich nog een paar honderd meter tussen het hek en
het meer voort, tot het in een bosrand verdween. Hier begon het eigenlijke park met
een paar overdekte picknickbanken rond een zelfbedieningsrestaurantje waarnaast
een frisdrankautomaat en een meer dan manshoge militair van het rode leger, die
met zijn machinegeweer in de aanslag vastberaden over ons heen keek. Zijn blik was
gericht op een speeltuin tussen de dennenstammen - schommels, klimrekken,
draaimolens en wippen, en enkele goed in de groene verf zittende stukken geschut.
Een grote groep kinderen holde joelend rond tussen de speeltoestellen. Een paar
jongetjes waren bezig de loop van een van de kanonnen te draaien in de richting van
een oude stoomlocomotief met een paar veewagens erachter op een roestig stuk rails.
Er klommen net wat kinderen vanuit de wagons de locomotief in.
Wat wij inmiddels al dachten, werd door onze Litouwse begeleider bevestigd: dit
beeldenpark was een soort openluchtmuseum met de materiële restanten van vijf
decennia Russische bezetting. De eigenaar had na de onafhankelijkheid overal in het
land de omgehaalde symbolen van de communistische overheersing opgekocht om
ze hier tentoon te stellen. Hij wilde met zijn privé-collectie de herinnering aan die
pijnlijke periode levend houden en daarmee de slachtoffers eren. Dat klonk mooi,
maar het gaf me ook het
Tirade. Jaargang 47

114
gevoel dat ik een fonkelende vuurwapenverzameling ging bekijken ter ere van degenen
die ermee overhoopgeschoten waren. ‘Aardige plek voor een schoolreisje,’ zei de
Zweed.
Langs de speeltuin liep het pad verder het bos in, naar een open plek. Er stond een
klein legervoertuig met gewone wielen voor en rupsbanden achter. Iets verderop een
behulpzame soldaat op ware grootte naast een moeder met een paar piekfijne kinderen.
Ter ere van wie of wat deze beeldengroep gemaakt was, en waar hij gestaan had,
werd niet duidelijk. Op het bordje in het gras alleen de naam van de kunstenaar, alsof
je zijn werk ook uitsluitend als kunsthistorisch fenomeen zou kunnen bekijken. Een
fraai voorbeeld van sociaal realisme, Litouws, eind jaren vijftig twintigste eeuw.
Een eindje verder de eerste bekenden. Een middelgroot borstbeeld van Stalin,
geflankeerd door een kleinere Lenin en Marx, zomaar in het gras. Met zijn drieën
tot hun middel in de grond gezakt. Weer alleen de namen van de kunstenaars.
Russisch, eind jaren dertig vorige eeuw, schatte ik. We zouden ze nog vaak
tegenkomen, deze drie, soms ook nog met Engels erbij, op sokkels of voetstukloos
tussen de bomen, groot, klein, half of ten voeten uit. Een eindeloze, al gauw dodelijk
saaie rij van steeds weer dezelfde heren, in steeds diezelfde bedachtzame,
wilskrachtige, leidinggevende poses. Er waren weliswaar verschillende perioden in
hun vormgeving te onderscheiden: in het begin waren ze nog tamelijk natuurgetrouw,
maar hoe verder we in het park (en in de chronologie) kwamen hoe gestileerder ze
werden. Hoekiger, gladder, gepolijster, op het abstracte af. Daar werden ze ook steeds
meer omringd door mij onbekende figuren uit de Litouwse partijtop. Dit waren geen
mannen die wel eens een steenpuist hadden, een wind lieten of een stommiteit
begingen, dit waren onkreukbare leiders. Alleen stonden ze hier zonder gebouw
achter zich of plein voor zich tussen de berken te gloriëren over een modderige sloot.
Aan de overkant van die sloot, op vijftig meter prikkeldraadversperring van elkaar,
twee wachttorens met een luidspreker eraan en een heuse etalage-militair erin die
hen onder schot hield. Alsof ze hier gevangen gehouden werden, al die Marxen,
Engelsen, Lenins, Stalins en hun lokale marionetten. Een strafkamp voor gevallen
leiders van het communisme, waar ze voor lul moesten staan voor de ogen van het
voorbijwandelende heden.
Doet het je goed dit te horen, Dalia? Stemt zo'n beeldenreservaat je tevreden? Of
haal je er je schouders over op?
Ongeveer halverwege het parcours werd de wandeling onderbroken door een
rechthoekige, houten barak. Hierin was het informatieve gedeelte van
Tirade. Jaargang 47

115
het park ondergebracht. Nog meer koppen en borstbeeldjes, schilderijen van de grote
voorgangers en leiders, al hun verzamelde geschriften, asbakken met hun beeltenis,
dasspelden, aanplakbiljetten, schoolboekjes en ander drukwerk. Maar ook grote
borden, waarop in het Russisch, het Litouws en het Engels de geschiedenis van de
bezetting en vooral de deportaties beschreven werd. Een verontwaardigd verhaal vol
cijfers en droog opgediste gruwelen, geïllustreerd met foto's van massagraven, van
uitgemergelde vrouwen en kinderen in gewatteerde lompen, bij barakken zoals die
waarin wij ons nu bevonden, maar dan in de grauwe, onherbergzame kou van de
Siberische taiga. Ook daar moest gebouwd worden aan de heilstaat, waarvoor
minderwaardige lieden als de Litouwers, Esten, Oekraïners en Finnen goed van pas
kwamen.
De dag ervoor had ik op een boekenbeursje van het festival jouw boek A stolen youth,
a stolen homeland gekocht. Gewoon, omdat ik iets meer wilde weten over de
geschiedenis van het land waar ik me bevond. En de nacht ervoor had ik het in één
ruk uitgelezen, diep onder de indruk. Het stond er allemaal in beschreven, tot in de
huiveringwekkendste details. Daar zat ik in mijn schamele kamertje in dat vervallen
kuuroord voor voormalige Sovjet-officials: Nederlands dichterlijk afgevaardigde,
gewend aan betere hotels. Mij was nooit een strobreed in de weg gelegd, het enige
gevaar dat ik ooit gelopen had met wat ik op papier zette was om uitgelachen te
worden. En nu las ik jouw verhaal, dat meer dan veertig jaar in een glazen pot onder
een perk pioenrozen in de grond had gezeten. Het is pas in 1991 ontdekt, een paar
jaar na je dood, toen Litouwen net onafhankelijk was. Heb je het zelf nooit durven
opgraven? Was het, ook in de laatste twintig jaar van je leven toen je weer in Litouwen
kon wonen, nog steeds te gevaarlijk om een dergelijke tekst in huis te hebben, laat
staan openbaar te maken? Of wilde je als vrouw van vijftig niet meer onder ogen
krijgen wat je als meisje geschreven had?
Ik vroeg me af waardoor ik zo van mijn sokken was. Hoe gruwelijk ook, het was
allemaal wel bekend inmiddels, het meedogenloos zware werk van boomstammen
en stenen slepen tijdens de poolwinter, de honger, het vuil, de ziekten, de afvriezende
ledematen, de onmenselijkheid en hebzuchtigheid van de ‘bazen’, je veroordeling
vanwege het stelen van een staatsplank om vuur te kunnen maken voor je doodzieke
moeder. Was het die stapel lijken, onder wie vriendinnen van je, die maanden als
een hoop bevroren standbeelden op het kerkhof niet ver van jullie ingesneeuwde,
onverwarmde
Tirade. Jaargang 47

116
hut lagen? Hoe je droogjes opmerkt dat ze werden aangevreten door poolvossen
omdat die ook niets meer te eten hadden, en dat ze tegen elkaar aan rinkinkten toen
ze in het voorjaar weggehaald werden om begraven te worden in de nog altijd ijzige
bodem? Was het dat rinkinken? Misschien. Maar toch niet alleen. Dat soort
onvoorstelbaarheden had ik allemaal al eerder gelezen, in de Kolyma-verhalen van
de Russische schrijver Varlam Sjalamov bijvoorbeeld, die iets eerder dan jouw boek
officieel zijn uitgegeven. Hij heeft ze bovendien veel ‘effectiever’ opgeschreven,
‘literairder’ zou ik haast zeggen.
Nee, wat me in jouw boek het meeste aangreep, is dat je nergens de reden voor je
jarenlange verbanning en dwangarbeid noemt. Je begint gewoon te vertellen hoe je
je als vijftienjarig meisje op een zonnige ochtend in 1941 met je moeder en je broer
in een trein bevond die jullie steeds verder in noordoostelijke richting vervoerde.
Een reis van weken, in een veewagen stampvol almaar zieker wordende, ruziënde,
schijtende en kotsende mensen, van wie sommigen nog een tijdje volhielden te
geloven dat ze onderweg waren naar Amerika. Het hele barre verblijf op Trofimovsk,
dat ‘dodeneiland’ in de monding van de Lena, beschrijf je als iets vanzelfsprekends,
zoals ik als puber de omgeving van mijn ouderlijk huis beschreven zou hebben. Daar
leefde je. De herinnering aan je vaderland, aan thuis, was vervaagd, alsof het niet
meer bestond. En zelfs het verlangen ernaar was vervaagd. Je had alleen de kale,
onberedeneerde wil tot overleven. En er komt ook geen lichtpunt, je verhaal eindigt
zomaar ergens, midden in de ellende.
Sjalamov was een volwassen man, jij was een kind van vijftien dat hetzelfde werk
moest doen. Hij was een schrijver die in strafkampen zat wegens anti-stalinisme,
contrarevolutionaire trotskistische activiteiten, anti-sovjetagitatie en wat niet al. Jij
wist niet waarom je op Trofimovsk boomstammen uit de Lena sleepte tot je erbij
neerviel.
Onze Litouwse begeleider wees naar een van de foto's in het historische overzicht.
‘Dat is in Vilnius. De lijken van terechtgestelde partizanen werden door de Sovjets
op de pleinen neergegooid, en in de gaten gehouden door agenten van de
veiligheidsdienst. Als je er langs kwam en begon te huilen omdat je je man of vader
of zoon zag liggen, werd je onmiddellijk opgepakt en op de trein naar Siberië gezet.
Familieleden van anti-sovjetagitatoren of contrarevolutionairen waren ook strafbaar.’
In de inleiding op je boek (door de eerste president van de onafhankelijke republiek
Litouwen) las ik dat je vader een paar weken voor jouw ‘reis’ opgepakt was. Dat zal
de reden van je ‘gestolen jeugd’ geweest zijn. Heb je die zelf echt niet geweten?
Tirade. Jaargang 47

117
Ons gezelschapje verliet de barak en we vervolgden onze sociaal-realistische
wandeling door het park. Meteen links naast het pad een drie meter hoge groep
mannen en vrouwen die een beetje naar voren leunden, alsof ze tegen windkracht
acht optornden. Ze droegen gereedschappen, een hamer, een schop, een zeis, en
keken, ondanks de tegenwind, vastberaden en gelukkig. De voorsten waren militairen
met helmen en geweren, één van hen hield een vaandel voor zich uit. Zo moest dat
er tijdens het communisme kennelijk uitzien, een dapper volk eendrachtig op weg
om te bouwen aan een stralende toekomst. De groep was suggestief geplaatst, direct
na wat we net allemaal te zien gekregen hadden in de barak. De boodschap was
duidelijk: deze sociaal-realistische kunst was de minst realistische kunst die er
bestaat, sterker nog, de meest leugenachtige. Het ware sociaal realisme uit de
communistische tijd is te vinden in verhalen als die van jou en Sjalamov.
Toen we na afloop enigszins bedrukt een pannenkoek met kersen en room zaten te
eten op de picknickbanken bij het zelfbedieningsrestaurantje en de speeltuin, vertelde
onze Litouwse begeleider dat de eigenaar zijn park in de toekomst nog
ervaringsgerichter wilde opzetten.
Wat moest ik me daar nou weer bij voorstellen? Filmvertoningen voor de jeugd?
Levend aanwezige acteurs? Of ging hij een spoorlijn in een steppedecor aanleggen
en een Siberisch werkkamp en mochten de schoolkinderen dan eerst een maand in
de trein creperen en vervolgens boomstammen slepen bij vijftig graden vorst?
Ik vraag me af wat jij als direct slachtoffer van Stalins terreur zou vinden van de
manier waarop je land, nu het onafhankelijk is, zijn wonden likt met een park als dit.
Hoewel het zijn uitwerking op mij niet miste, kwam het ook bizar op me over, die
combinatie van kinderpark en boos herinneringsmonument. Begrijp me goed, ik snap
dat de generaties die het niet hebben meegemaakt moeten weten van de onvoorstelbare
gruwelen zoals jij die aan den lijve ondervonden hebt, en van het leugenachtige
heroïsche pathos van de sociaal realistische kunst die daarvan de façade naar de
buitenwereld was. Maar in zijn begrijpelijke verontwaardiging vond ik het park
tegelijk ook halfslachtig.
Als het een werkelijk indrukwekkend herinneringsmonument voor de slachtoffers
van die pijnlijke periode in jullie geschiedenis had willen zijn, had er ook aandacht
besteed moeten worden aan bijvoorbeeld het lot van de Litouwse joden in diezelfde
tijd. Daar werd in het park met geen woord over
Tirade. Jaargang 47

118
gerept. Ik weet het, dat is een ander, buitengewoon ongemakkelijk verhaal, en het is
niet jouw verhaal. Maar het speelde zich óók af tijdens die pijnlijke periode in jullie
geschiedenis. Veel Litouwers beschouwden de Duitsers in 1941 als bevrijders en
werkten zonder morren mee aan zaken die in gruwelijkheid niet onderdeden voor
wat hun eigen volk door de Russen werd aangedaan. Juist het laten zien van dat
verhaal, naast wat er al in het park te zien is, zou op zijn minst de tragische dubbele
positie van het Litouwse volk tijdens en na de oorlogsjaren extra schrijnend tonen.
Of vind je dat ik nu iets aanroer, waar ik beter mijn mond over kan houden? In ieder
geval hadden wij, buitenstaanders die op een uitstapje in jullie geschiedenis
getrakteerd werden, het hier - tot ongemak van onze Litouwse begeleider - tijdens
het eten van onze pannenkoek over. Ik zou razend benieuwd zijn om te horen wat
jij hiervan vindt. Jij als ooggetuige, als slachtoffer en als vertegenwoordiger van de
waarheid.
Dat laatste brengt me op nog een andere kwestie. Tijdens de rondetafel discussies
op het festival waren sommigen van jouw landgenoten, maar ook dichters uit Afrika,
Latijns-Amerika of Arabische landen, van mening dat literatuur als voornaamste
taak heeft om ‘te getuigen van de waarheid’. Literatuur die dat niet doet, is
vrijblijvende mooischrijverij.
Waarom vertel ik jou dit? De taak van de literatuur zal jou niet hebben
beziggehouden toen je op drieëntwintigjarige leeftijd je relaas opschreef in de vorm
die het nu nog steeds heeft. Waarschijnlijk was het je niet eens om literatuur te doen.
Jouw belangrijkste drijfveer om je verhaal op te tekenen, en het in de grond te stoppen
voor het nageslacht, zal toch vooral het vastleggen van de gruwelijke, onvoorstelbare
feiten geweest zijn, naast het van je afschrijven van je ervaringen. Weliswaar maak
je tot op zekere hoogte gebruik van literaire kunstgrepen en is je verhaal meer dan
een puur verslag. Zo vroeg ik mij af of het niet noemen van de reden van je
gedwongen verblijf op Trofimovsk, wat op mij zo'n indruk maakte, niet een geslaagde
literaire truc is waarmee je de waanzin en de uitzichtloosheid van je situatie extra
navoelbaar kon maken voor een latere lezer. Maar of het nou literatuur is of niet,
jouw met hartenbloed geschreven verhaal is een oprechte getuigenis van de waarheid.
En juist daardoor sterkte het mij in de kijk op mijn eigen dichterschap, die haaks
staat op de opvatting dat literatuur moet getuigen, wil zij niet vrijblijvend zijn.
Jouw boek maakte mij er eens te meer van bewust dat ik als veilig en comfortabel
levend mens in het vrije, naoorlogse westen helemaal niet ‘een waarheid’ van het
kaliber als de jouwe heb om van te getuigen. Ik kan mij
Tirade. Jaargang 47

119
alleen in meer of mindere mate betrokken voelen bij verhalen zoals ik die van jou
of anderen verneem. Ik voel mij als dichter niet alleen niet verplicht om van het leed
in de wereld of welke waarheid dan ook te getuigen, ik sta het mijzelf niet eens toe.
Niet zozeer uit morele overwegingen (waarom zou ik, bijvoorbeeld uit medeleven
of protest, niet een gedicht mogen schrijven waarin ik het leed van een
terreurslachtoffer oproep?), maar omdat ik mijn grenzen ken en weet dat mijn literaire
middelen (zoals verbeelding en inlevingsvermogen) bij lange na niet krachtig genoeg
zijn om werkelijk iets voelbaar te maken van een waarheid als de jouwe, die ik slechts
uit de tweede hand ken. Mijn getuigenis zou ongeloofwaardig zijn, mijn gedicht
slecht. Iets wat ik niet aankan, moet ik mij niet tot taak stellen, althans niet waar het
gaat om zaken zoals jij die beschrijft.
Als dichter zie ik mijzelf dus niet als een ‘getuigende stem’ maar veeleer als een
veredelde ambachtsman. Ik probeer zo goed mogelijk werk af te leveren, dat
voortkomt uit mijn persoonlijke verwerking van het materiaal dat mij ter beschikking
staat: mijn kennis, mijn ervaringen en vooral mijn taal. Mijn gedichten kunnen bij
gelegenheid geëngageerd uitpakken, blijk geven van mijn betrokkenheid als mens.
Maar ze hoeven niet te getuigen, van welke waarheid of boodschap dan ook. Ze
hoeven zelfs niet iets eenduidigs te betekenen. Liever niet, eigenlijk. Dat maakt ze
als gedichten minder geslaagd. Ze moeten alleen zo goed als kan de mogelijkheden
van het voorhanden materiaal benutten. Als ze dat doen, blijken ze geen mededeling,
waarop een lezer kan reageren met ‘o’, ‘helemaal niet’ of ‘inderdaad’. Dan blijken
ze een kunstwerk, een nieuw werkelijkheidje, dat de blik van een lezer op de
schijnbaar vanzelfsprekende, ‘gewone’ werkelijkheid kan veranderen, dat de algemeen
aanvaarde of opgelegde ‘waarheden’ ondermijnt. Zulke gedichten, of kunstwerken
in het algemeen, kun je niet vrijblijvend noemen.
Een jonge Litouwse dichter op het festival zei me dat hij blij was dat er de laatste
jaren in zijn land weer poëzie geschreven werd die niet getekend was door de van
hogerhand opgelegde kunstopvattingen en vooral ook: door het verzet daartegen.
Poëzie die niet getuigt, maar uitsluitend aan eigen, innerlijke wetten gehoorzaamt.
Niet alleen zit de opgelegde, plichtmatige kunst en alles waar zij voor stond in je
land inmiddels opgesloten in een potsierlijk privé-park, Dalia. De echte,
onafhankelijke kunst is in je land inmiddels ook weer bevrijd.
Terwijl we met ons gezelschapje internationale dichters terugliepen naar het busje
op de parkeerplaats, kwamen we weer langs dat torenhoge beeld van
Tirade. Jaargang 47

120
die voorovergebogen vrouw op dat eilandje, net buiten het park. Ik moest ineens
denken aan de passage in jouw boek over Frania Glusina, de assistente van de
kamparts op Trofimovsk. In tegenstelling tot haar meerdere, bezocht zij de zieken
en stervenden in hun barakken en probeerde werkelijk iets voor ze te doen. En omdat
zij ‘menselijk was’, als enige van de ‘bazen’, merk je op dat zij wat jou betreft een
standbeeld verdiende: ‘een standbeeld van een vrouw die zich voorovergebogen in
een storm met een medicijnkist onder haar pelsjas naar onze doodscatacomben haast’.
Die vrouw op het eilandje was een prachtig beeld. Het enige kunstwerk op ons
uitstapje naar het beeldenpark dat zijn sociaal realisme moeiteloos kon afleggen.
Ongetwijfeld had ze ooit ‘moedertje Rusland’ of iets dergelijks moeten voorstellen.
Maar nu zag ik ineens overduidelijk de medicijnkist onder haar jas.
Tirade. Jaargang 47

121
Tirade. Jaargang 47

122
Over de Vogelaars en de verwarring der geesten
Jacq Vogelaar
Het toeval wil dat als ik eens naar de sportschool ga - een dure benaming voor een
kwalijk geurend magazijn vol knarsende apparaten en kermende lichamen, waaronder
het mijne - als ik voor de spiegel wat in de lucht sta te stampen, op een onverwacht
moment onvermijdelijk - als dat geen contradictio is - vriend Taats achter mijn rug
opduikt en mij met een forse klap uit mijn evenwicht brengt. Ofwel woont hij in die
vleeshal of hij volgt mij. Hij noemt mij Sosie, maar dat is een grapje, Sosie is namelijk
een vriend van hem, o nee niet de mijne, en Taats zou ik geen vriend noemen, hooguit
een oude bekende. Een bekende is nog geen vriend, dat zal ook verderop blijken.
Grijnzend vertelt hij mij dat hem een verzoek heeft bereikt, ja precies in die
woorden: hem heeft via een medium het verzoek bereikt om alsnog, na dertig jaar,
een wens van uitgever Van Oorschot te vervullen, die in 1974 bij gelegenheid van
een jubileum van zijn blad Tirade - met trots door hem een blad genoemd dat blijkbaar
zonder redactie kon blijven verschijnen; een feit dat een ander beschaamd verzwegen
zou hebben - voor de vuist weg een dertigtal onderwerpen had opgesomd die hij
graag behandeld wilde zien. Daaronder was een onderwerp waarin mijn naam
figureerde. O ja? Figureerde? Ja, zo mocht je het wel noemen, de naam was tot een
meervoudig soort opgeschroefd. Of Van Oorschot zag dubbel, of hij zag ze vliegen
of je was in zijn ogen een multipele persoonlijkheid, zei zegsman Taats. Over de
Vogelaars en de verwarring der geesten. Of ik daarvan terughad? Nee, daar had ik
niets over te melden, behalve dat het woordje ‘en’ weliswaar te denken gaf, maar
dat ik weinig zin had, zelfs niet na een tijdreis, te bedenken wier geesten indertijd
verward waren, laat staan of daar het genoemde genus V (V1, V2, Vs) oorzaak,
handlanger of medeslachtoffer zou zijn geweest. De meest onschuldige interpretatie
die ik voor de formulering kan bedenken is dat de zelf niet erg aan twijfel onderhevige
praatjesmaker, wellicht zijn eigen jonge jaren indachtig, in een vermenigvuldiging
van een type als mij een antidotum zag tegen dreigende of heersende
geestesverwarring. Het zal wel verve-
Tirade. Jaargang 47

123
lender bedoeld zijn. Maar Taats, zeg ik, heb jij niet onder een andere naam in de tijd
van mijn literaire debuut gedichten in datzelfde Tirade gepubliceerd, in dank aanvaard
door dezelfde Geert van Oorschot? Misschien was jij wel een van die Vogelaars en
had hij spijt een spelbederver in zijn eigen blad gehuisvest te hebben.
We zijn er samen niet uitgekomen, waarschijnlijk omdat we het sámen probeerden.
We kwamen tot een herenaccoord, waarmee de oude knorrepot indertijd misschien
ook vrede zou hebben gevonden, door een woord in de opdracht te veranderen: over
de goochelaars en de verwarring der geesten. Ik kwam op dat idee, omdat ik in die
jaren ergens in een conferentieoord was uitgenodigd om een causerie over de linkse
Pinkstergemeente te houden en tot mijn verrassing voor een bomvolle zaal kwam te
staan. Na de pauze was het publiek gedecimeerd tot normale proporties. Een van de
vele honderden studenten die vertrokken, vroeg ik waar ze zo dringend heen moesten.
Ze waren gekomen omdat ze meenden gehoord te hebben dat er die avond een
goochelaar zou optreden.
Daarna hebben Taats en ik enkele herinneringen opgehaald die los van de concrete
situaties die beschreven worden, in het licht van de titel die Van Oorschot voor een
opstel had opgegeven, de strekking van parabels kregen. Het doet er ook even niet
toe of het om Taats gaat of om mij - als dat verwarring oplevert, dan is dat er een in
het enkelvoud, van de geest, zoals ik mijn naam ook liever in het enkelvoud houd:
zaait het verheffen van een persoonsnaam tot soortnaam niet zelf verwarring?
Aas.
Als Taats niet wil dat het over hem gaat of gewoon buiten schot wil blijven, luistert
hij liever niet en vertelt iets over vriend Sosie, of die er zelf bij is of niet, meestal
iets vervelends of iets dat negatief kan worden uitgelegd. Dit keer ging het over
vissen. Nee, niet weer dat het bederf bij vissen, in tegenstelling tot de mens, bij de
kop begint. Nee, meneer vertelt het verhaal van de hengelaar die de wormen zo lekker
vond dat hij ze zelf opat in plaats van ze aan het vishaakje te rijgen.
Familiezin.
Taats heeft nog een makke, waarvan niet duidelijk is wat die met de vorige te maken
heeft. Altijd zijn er wel een paar onnozele halzen die in zijn hebbelijkheden een
deugd zien. Iedereen, bijna iedereen, wil zijn dochter of zoon zijn. Je zou het van
hedendaagse jongeren niet verwachten, toch hoor je hen zeggen: Dat is nog eens een
opvoeder, een kraan van een ouder. Anderen, veelal ouderen, zouden zijn broer of
zuster willen zijn.
Tirade. Jaargang 47

124
Maar nooit wil iemand zijn vrouw of boezemvriend zijn. En nog nooit heeft iemand
hardop de wens uitgesproken met Taats zelf te willen ruilen. Hooguit wil een
excentriekeling een lichaamsdeel van hem zijn, uiteraard alleen maar tijdelijk, op
proef.
Spraakles.
Op een beslissend moment in zijn jeugd las Taats een vreselijke zin over een jongeman
die op dat moment erg op hem leek: Clemens praatte honderduit en wat hij zei raakte
kant noch wal. Waarschijnlijk stond er iets anders, iets minder angstaanjagends,
bijvoorbeeld: De jongen zei dingen die niet allemaal even doordacht waren en hij
zei heel veel van die dingen. Niet dat die zin zijn leven veranderde, hij praatte veel,
zeker toen hij zich het zwijgen had afgeleerd - je mond houden was veel vermoeiender
dan praten - en hij zei heel veel dingen die hij op de keper beschouwd niet altijd
helemaal kon verantwoorden; daar zijn gesprekken ook niet voor, wist hij toen al,
maar als hij zichzelf hoorde praten, en voortaan was er altijd een oor dat speciaal
toehoorde, een spion, een afluisterapparaat, een verklikker, dan hoorde hij zelf hoe
slordig hij sprak, wat voor onzin hij uitkraamde, hoe loos zijn boude beweringen
waren, hoe doorzichtig zijn grootspraak, hoe onstuitbaar zijn getetter en hoe slecht
hij zelf luisterde. Niettemin kakelde hij er lustig op los, want met praten was het als
met zwemmen: eenmaal in het water kun je niet anders. Ze zouden je moeten
waarschuwen, zei Taats, wanneer voor jou het kritieke stadium is aangebroken, in
welke periode zo'n zin je voor de rest van je leven kan maken en breken. Toen hij
het zo kon formuleren, had hij inmiddels al ontdekt dat hardop praten een probaat
verdovend middel kon zijn. De eerste keer was toen hij over een injectie heen praatte;
daarna leerde hij in de pijnbestrijding alle foefjes kennen van zichzelf overstemmen,
grootspraak en desnoods janken voordat je geslagen wordt.
Redresseren.
Aan de eigenaardige manier waarop hij trappelt van ongeduld zou men iets kunnen
merken, maar meestal worden mensen die zijn ongeduld in de hand werken te zeer
door zijn haast geprikkeld om zulke nuances op te merken - als het geen haast van
hem is, is het de traagheid van hen; als ze sneller van geest waren, hadden ze heus
wel aandacht voor details. Traagheid is een verkeerde, op het verkeerde moment
vergrotende lens. Zijn lachje verraadt hem voor fijnoren, zoals voor fijnogen zijn
verwilderde blik zodra iemand hem in volle lengte en met gespreide armen de
doorgang belet. Wie hem met iets opzadelt, kan een hengst krijgen, enzovoort, alle-
Tirade. Jaargang 47

125
maal onmiskenbare tekenen van zijn ware aard. Over zijn mogelijke aard heeft hij
zelf zo zijn vermoedens, die hij liever voor zich houdt, onder ons zegt hij met een
flauwe grijns. Wat zijn ware aard is weet hij gewoon niet; zijn aard zit in hem, of
heeft hij achter zich, en is, anders dan de oude fysiologus wil doen geloven, niet aan
zijn uiterlijk af te lezen. Hij is zijn eigen toonbeeld - dat is iets anders dan model:
hij laat niets op zich zitten, is ogenschijnlijk de fierheid zelve, maar ziet er geen been
in, anderen er permanent onder te houden. Dat is niet waar, zegt hij, een ander die
zijn naam waardig is, laat zich door mij niet koeioneren; bovendien heb ik geen keus.
En van het woord ander krijg ik een punthoofd, niet alleen van het woord trouwens.
Hoor je dat, Sosie? Wie dresseert moet ertegen kunnen zelf gedresseerd te worden,
het een én het ander, in volle galop.
Iemand die hem voorbij ziet flitsen, zou kunnen denken: hij is zichzelf genoeg.
Dat is maar voor de helft waar, te meer daar hij deels mannelijk, althans manhaftig
is, en deels vrouwelijke trekken heeft: zo heeft hij frêle benen waar hij goede sier
mee maakt. Androgyn, nog zo'n kleverig woord met -gyn, doet hem schuimbekken.
Het liefst liet hij zijn handjes wapperen als er zulke blikken geworpen en etiketten
geplakt worden. Zijn handen houdt hij uit voorzorg thuis. Mensen weten soms niet
goed waar ze die in gezelschap moeten laten; zelden dat iemand zegt: Geef ze mij
maar even, ik stop ze wel in mijn broekzak. Als het niet zo quasi-leuk klonk, zou
Taats kunnen zeggen: Ik houd mijn handen achter. Dat van die handen is een
afleidingsmanoeuvre, hij verwijst smalend naar de even mysterieuze als sinistere
uitdrukking Denken met de handen, jaja, dat is nu Taats zelf die bedenkelijk kijkt,
maar hij is in staat tegen omstanders te zeggen, teken dat hij zich in het nauw gedreven
voelt: Als jullie iets doen, dan alleen na erover gepraat te hebben, woorden bepalen
jullie daden, en met woorden praten jullie die weer goed, maar als wij handelen dan
laten wij ons inspireren door daden. Maar wie is wij? Iemand wil hem de les lezen,
gooit hij meteen de kont tegen de krib, nee Taats laat zich niets gezeggen, dat is zijn
zwakke maar uiteindelijk ook zijn sterke kant, zegt hij zelf.
Circus.
Wanneer gebeurden er nog verschrikkelijke dingen in het circus? Het Chinese
staatscircus heeft alles verpest. Wie kijkt nog op van een struikelende Hansworst als
hij uit een voorstelling komt waar voegzame meisjes op hun eigen nek kunnen zitten
en tachtig man op elkaars schouders staat. In Circus Kopf kon elke avond uit de muil
van een leeuw een pauw stappen of een jongleur langs een slurf de orkestbak in
duikelen. Gisteravond kon-
Tirade. Jaargang 47

126
digde de directeur het optreden van een reuzendoder aan, de première na dertien jaar
geduldig trainen; taalpuristen wisten dan nog niet of het om een dodelijke reus ging
of een verdelger van grootgeschapen heren, die zelf een piepklein dodertje kon zijn.
De versies van dat eerste optreden lopen daarom sterk uiteen. De ene is te onschuldig
om waar te zijn. Midden in de piste stond met de boomdikke armen over elkaar de
huisbakken Sterke Man die ijzer met handen brak, een spottend lachje om de lippen
dat een honende lach werd toen hij zag wat op hem af kwam, door de directeur aan
een zijden lint vanachter de tijgerkooi te voorschijn getoverd: een elfje, vederlicht,
een donsje, een schijntje dat met parelende stem riep: Jou sla ik verrot. Niemand
weet hoe, maar ze had in één klap de Sterke Man voor pampus in het zaagsel. Laten
we aannemen dat het geen doorgestoken kaart was; daarvoor raapte de reus te
moeizaam zijn ledematen bij elkaar en droop af; iemand heeft hem echt horen snikken.
Nee, dan de andere versie. Dat iemand die nog heeft kunnen navertellen! Ja Taats
natuurlijk. De directeur sleepte, geholpen door robuust grondpersoneel, een ketting
de manege in. De stalmeester zei niets, legde zijn wijsvinger op de lippen en op
hetzelfde moment dat de ketting strakgetrokken werd, klonk er aan het onzichtbare
andere einde, buiten de tent, in de grote wereld buiten, een enorme brul. Was de
reuzendoder dan zelf soms een reus of een bovenreus? Sterke mannen sprongen de
directeur bij, die met zijn witte handschoenen het houvast op de scheepsketting
verloor. Hoe harder er getrokken werd, hoe harder het gebrul buiten; paarden werden
ingespannen om de reuzendoder naar binnen te sleuren, zelfs twee olifanten die op
hun kont gingen zitten om met hun dode gewicht de aantrekkingskracht te blokkeren.
Was de held te schuw, of bang, weerspannig in elk geval, of lag daar een reus aan
de ketting en waren de rollen omgekeerd: was de doder al binnen en had alleen nog
niemand in de gaten wie zo dadelijk die rol op zich zou nemen. Het orkest zweepte
met geknor van tuba's, gedonder van pauken, en hels trompetgeschal de gemoederen
van publiek en circusartiesten op. Maar alsof aan het eind van de ketting een
dommekracht langzaam maar zeker zijn naam begon waar te maken, begon de hele
tent in beweging te komen, want door de ketting waren ijzeren staven geschoven die
aan de tentpalen geklonken waren. Taats zei: Alsof een oceaanstomer van de helling
ging en te water werd gelaten, duizenden toeschouwers, van alle rangen en standen,
gingen mee het schip in. Buiten was het gebrul in triomfantelijk geloei overgegaan,
in vergelijking waarmee een storm het ruisen van een elfjesjurk was. De rest hoeft
niet verteld. Taats werd afgeleid door gezoem bij zijn oor en toen hij toesloeg stond
Tirade. Jaargang 47

127
zijn bril scheef. Er zijn exegeten die beweren dat die dommekracht dezelfde was als
het veertje uit de eerste versie, het is maar hoe je het leest; ofte wel: wie kraakt de
code?
Leidsman.
Al toen hij klein was, had Taats er zijn zinnen op gezet; hij noemde het anders want
het woord gids was in die tijd bezet door de meisjes die geen verkenner konden
worden en daarom gidsen heetten; padvindsters had je niet, wel leidsters. Nu Taats
groot is en hem niet meer gevraagd wordt wat hij later wil worden, zou hij toch graag
nog eens voor gids spelen, voor een verzameling specialisten, gespecialiseerd waarin
dan ook, liefst in een gebouw waar hij zelf de weg niet weet, een complex waar je
bovendien vanwege de opstoppingen en bizarre ligging van trappen en overlopen
nooit staat op kunt maken waar je je precies bevindt - alleen een nocturnaal zou
uitkomst bieden; óf een ouderwetse gids die zelfs blind de weg weet. Taats is liever
ziende blind.
Sommigen beginnen al te morren wanneer ze een uur lang achter de gids
aansjokken, door een hoge, holklinkende gang die flauwe bochten maakt, nu eens
naar links dan naar rechts, zonder dat er systeem in lijkt te zitten, zoals hij tevens
licht omhoog of omlaag gaat, een golvende gang zonder deuren en ramen. Anderen
schrapen hun keel, wat weer anderen die lijken te slaapwandelen doet opschrikken.
Het eerste wat ze vragen is niet: Waar ben ik?, of: Waar zijn we?, maar: Waar gaan
we naar toe? Sommigen die hun commentaar beperkt hadden gehouden tot gemor,
mengen zich in het koor en vragen door: Waar zijn we? Waar komen we vandaan?
Weet iemand waar we begonnen zijn? Ja, waarmee? Nee, waarom? Nou, ik zou liever
willen weten: waartoe? Tot waar? - Tot hier, zegt Taats terwijl hij zich bruusk
omdraait zodat de hele meute over elkaar heen buitelt omdat de voorhoede van vooren
meelopers Taats blindelings volgt - hij is immers hun leidsman. Daarmee zijn ze
bij Taats aan het verkeerde adres. Gidsen wilde Taats, niet leiden, zelfs niet misleiden;
hij heeft zijn hele leven al een broertje dood aan vooroplopers gehad; nu hij eindelijk
een jongensdroom werkelijkheid ziet worden, is hij gids, desnoods met een
gegalonneerd jasje aan en helm met mijnwerkerslamp op z'n kop, maar om de dooie
dood geen leider. Om dat te bewijzen laat hij zijn zelfbenoemde volgelingen nog
liever de hele weg teruglopen.
Bijna waren ze droogvoets de Jordaan overgestoken, moesten ze opeens van deze
Moos weer terug, terwijl ze al een tijdje over plassen in de gang heen stapten, of erin
stapten alnaargelang ze in de achterste gelederen ver-
Tirade. Jaargang 47

128
zeild waren geraakt, en elk ogenblik de muren van water konden zien instorten. De
waarheid, zei Taats, is waar we die vinden, het woord zegt het al. Hoho, niet allemaal
tegelijk, niet door elkaar heen praten en zeker niet vragen. Voor we hebben uitgezocht
waar ieders gespecialiseerde waarheid verborgen ligt, is het uur al voorbij en moet
ik alweer op huis aan. Waar waren we in het begin? Ik wil niet flauw doen, maar kan
iemand mij vertellen wat het begin was - waarbij ik terzijde laat hoe je ooit kunt
weten dát iets het begin is als niemand weet waarvan het een of het begin is. Bestaat
het begin wel? En als je op de bonnefooi van iets zegt: laten we dat hypothetisch ‘het
begin’ noemen, zo gaat dat met alle begrippen, wetenschappelijke én esthetische,
wat moeten we dan in hemelsnaam denken van het begrip Begin an und für sich? De
primaire vraag is: kun je A zeggen zonder een alfabet te hebben of zelfs maar te
kennen? De primordiale vraag is: heeft A ooit A gezegd, zoja, kan A ook B zeggen?
Of moet A B zeggen omdat zij anders zichzelf geen A kan noemen? Of had A zich
beter X kunnen noemen of o, aangenomen dat o niets anders is dan een uitgehongerde
nul? Laten we stemmen. Zoniet, dan proberen we eerst een consensus te bereiken
over het beginkapitaal: de wetenschap waarmee we dit uur moeten rondkomen - met
deze aantekening weliswaar dat het uur al ruimschoots voorbij is en mijn vraag vooral
zal zijn: heeft u wel genoeg kapitaal op zak om mij straks een vette fooi te geven;
en dat rondkomen eerder een hypothese dan een slotsom is. Ho ho, roept een
slimmerik, je kunt niet kiezen uit één mogelijkheid! Dat kan best, maar ik was nog
niet uitgepraat, zegt Taats en geniet zichtbaar van zijn alwetende positie: of we
marcheren erop los, we trekken erop uit, we gaan ons weegs, we gaan op pad, we
volgen onze neus, we lopen verloren zonder alle hoop te laten varen, we vervolgen
onze weg alsof het ons levenspad is, we gaan recht op ons doel af, we doen gewoon
over wat iedereen van de aanwezigen al eens heeft gedaan om zijn of haar loopbaan
tot een hoogtepunt te voeren, vanwaar een mens tevreden om kan kijken en achterover
mag leunen zonder bang te hoeven zijn meteen terug te vallen... Ja, dat doen we,
roepen allen als uit één keel, we doen alles over, beter en over. Ik wil handen zien,
verordonneert Taats, de meeste handen tellen, ook in extreme situaties als deze
gedragen we ons als geboren democraten, nietwaar? En na de stemmen te hebben
geteld, verklapt Taats de uitslag: honderd procent is vóór de revolutie, dat wil zeggen:
terugrollen en opnieuw beginnen bij het begin. Hoezo? Waarschijnlijk iemand die
uit protest twee handen de lucht in heeft gestoken. Vico, zegt Taats, u zegt hoezo, ik
zeg ziezo, Vico, dames en heren, volgt u mij maar op ons aller dwaalwegen.
Over de erbarmelijke stijl van de officiële kunstnota's
Martin Reints
[De dbnl is niet gemachtigd deze tekst hier weer te geven.]
Tirade. Jaargang 47

Over de poëzie van Bob Dylan
Wouter van Oorschot
133
I gave her my heart but she wanted my soul
Don't think twice, it's allright - 1963
Hij werd in 1941 geboren in een Duluth genaamd gat in de Amerikaanse staat
Minnesota. Geen plek voor een puber om rockster te worden, wel om eindeloos naar
radiozenders te luisteren en honderden liedjes te leren nazingen en spelen op je gitaar.
Dat deed hij letterlijk en hij ontwikkelde zich zo tot een wandelende encyclopedie
van de blanke en zwarte Amerikaanse volksmuziek: ‘folk’ en ‘blues’.
Op zijn twintigste nam Robert Zimmerman de wijk naar New York. In het
voorbijgaan vond hij de artiestennaam Bob Dylan voor zichzelf uit. Hij nestelde zich
in de artiestenwijk Greenwich Village. Daar trad de ambitieuze ex-puber als velen
voor een paar centen op in cafés. In 1961 zat de overwegend blanke, sociaal bewogen
clientèle aldaar niet te wachten op rock&roll maar op ‘folkmusic’, in die dagen een
vehikel voor maatschappijkritische teksten. Zijn grote kennis ervan zal de ontdekking
en ontwikkeling van zijn schrijftalent hebben bevorderd. Voornaamste ‘wapens’:
vindingrijk rijm en humor. Vrijwel tegelijkertijd bleek hij in staat hiervoor eigen
melodieën te bedenken, wat voor een beetje muzikaal persoon met een
encyclopedische kennis van blues en folkmusic niet al te moeilijk is. Hij werd ontdekt,
nam in 1962 zijn eerste grammofoonplaat Bob Dylan op, werd wereldberoemd in
1965 maar trad pas in 1978 voor het eerst op in Nederland.
In april van laatstgenoemd jaar vertelde ik Hilly dat Bob Dylan op 23 juni een concert
zou geven in het Feijenoordstadion te Rotterdam. Reeds lang tevoren had ik mijn
moeder voor zijn werk weten te winnen. Het sprak daarom voor mij vanzelf dat ze
mij en wat vrienden daarheen zou vergezellen. Ze zag evenwel op tegen het massale
karakter van de samenkomst en weigerde. Dat zij deze unieke kans niet greep nu die
zich eindelijk voordeed, kon ik niet begrijpen. Een jaar of zes tevoren was zij immers
meege-
Tirade. Jaargang 47

134
gaan naar het Amsterdamse Concertgebouw, waar de legendarische popgroep The
Band zijn enige Nederlandse optreden gaf? Hoe intens had zij daarvan genoten! The
Band! Die tijdens Dylans grensverleggende wereldtournee in 1966 naam gemaakt
had als zijn begeleidingsgroep maar daarna zelf, met Music from Big Pink (1968) en
The Band (1969), de ganse popmuziek een reuzeslinger had gegeven! Ik zou er
persoonlijk op toezien dat haar heus niets overkwam. Maar nee.
Tot mijn verrassing meldde Geert dat hij graag mee zou gaan. Dat was bijzonder:
in 1965 en zelfs nog in 1970 had ik gevoeld dat mijn vader me vooral naar concerten
van The Rolling Stones en Emerson, Lake & Palmer (waar ik per se naar toe wilde)
vergezeld had om te zorgen dat míj niets overkomen zou. Maar dat zijn hoogsteigen
vorm van broedzorg zich tot mijn 26ste levensjaar uitstrekte, was onwaarschijnlijk.
Wat was er aan de hand? Hij had er jegens mij nooit blijk van gegeven te begrijpen
waar Bob Dylan voor stond, laat staan dat hij literaire kwaliteit in zijn werk ontdekt
had. Moest ik alsnog geloven dat hij het meende, toen hij in zijn openingswoord voor
het 200 ste ‘jubileumnummer’ van Tirade (1974) verklaarde dat onder veel meer óók
‘over de poëzie van Bob Dylan’ moest worden geschreven? Dit deel van zijn tirade
had ik als een sympathieke maar vrijblijvende handreiking ervaren: uit vrije wil had
hij nog nooit een letter van Dylans ‘poëzie’ gelezen. Niettemin, wie geloven wil dat
hij toch heus bij Dylans eerste concert op Nederlandse bodem aanwezig was, zal dit
van mij moeten aannemen. De foto die daar van hem genomen is, kan ik nergens
meer vinden: op een stadiontribune, in de stromende regen die voorafgaand aan het
concert overvloedig valt, zit een in regenjas gehulde gestalte met een plastic haarkapje
op die een krant leest. De enige reden waarom je wilt geloven dat hier de uitgever
van Tirade zit, is omdat van onder dit haarkapje een florissant brandende havanasigaar
uitsteekt.
Geerts geste ten spijt is het aantal afleveringen van Tirade nadien verdubbeld maar
zomin daar als in andere literaire tijdschriften verscheen een serieus essay ‘over de
poëzie van Bob Dylan’. Blijkbaar valt zijn werk buiten de Nederlandse literatuurboot.
Elders wordt daar anders over gedacht. In Frankrijk werd de schrijver-zanger-musicus
benoemd tot Commandeur des Arts et des Lettres, de hoogste onderscheiding voor
kunstenaars in dit land. Hij werd bedacht met enkele eredoctoraten in de letteren aan
buitenlandse universiteiten, zijn werk wordt bestudeerd aan letterenfaculteiten, er
verschijnen talloze geleerde boeken over hem en enkele jaren geleden werd hij
voorgedragen voor de Nobelprijs voor literatuur. Of dit een staande kandi-
Tirade. Jaargang 47

135
datuur is, zou ik niet weten maar in Nederland leidde de bekendmaking ervan tot
smalende reacties. Zo onder meer van Harry Mulisch (die maar niet begrijpen kan
waarom de wereld hem die prijs niet allang ootmoedig is komen aanbieden) en
literatuurkenners die ervoor hebben doorgeleerd of -gelezen zoals de naar Italië
gevluchte letterenpaus van de Volkskrant Michaël Zeeman, voor wie Nederland te
klein schijnt. Intussen branden andere literatoren, die bepaald sympathie hebben voor
Dylans kunstenaarschap, zich liever de handen niet aan de heikele vraag in hoeverre
deze merkwaardige man een serieus te nemen dichter is of niet. Is het een hang naar
hokjesgeest die allen daarbij dwarszit?
Bob Dylan schrijft merendeels berijmde teksten, zet die op muziek, zingt ze en
begeleidt zichzelf daarbij op gitaar en harmonica (soms piano), of treedt aan met een
groep musici. Voor mij is het geen vraag of zijn werk moet worden gerekend tot het
eeuwenoude genre in de ‘belles lettres’ waarin minstrelen en chansonniers excelleren
die meer kunnen dan rijmen: François Villon, Georges Brassens, Joni Mitchell, Randy
Newman. Het tegenargument dat hooggeleerden daar altijd tegenin brengen: ‘alleen
wat er op papier van overblijft, telt’, acht ik een flagrante huiskamerontkenning van
het aardse als gelijkwaardig aan het cerebrale. Een debat tussen doven zou echter
jammer zijn van onze tijd en energie. Walcott en Szymborska zijn middels toekenning
van de Nobelprijs voor literatuur tot het Walhalla bevorderd - het zij hen van harte
gegund. Dylan zal die eer wel nooit ten deel vallen - het zal hem ongetwijfeld koud
laten. Zijn kunst staat al ruim veertig jaar onafgebroken wereldwijd onder de aandacht
van tientallen miljoenen die zich erdoor geraakt, geroerd, getroost weten: van
handwerklieden tot wetenschappers, landbouwers tot ambtenaren, gelovigen tot
ongelovigen. Opmerkelijker wellicht: hij blijkt een van de weinige ‘dinosaurussen’
in de popmuziek - deze bij uitstek aan ‘jeugdverdrijf’ toegeschreven ‘volkskunst’ -
die indruk op jongere generaties maakt. Bij dit alles is één ding zeker: zonder zijn
teksten had zijn muziek hem geen wereldroem gebracht. Die is op zijn best
verdienstelijk, niet uitzonderlijk. Wel staat zij dermate in dienst van zijn teksten, dat
vrijwel geen uitvoering ervan door anderen te pruimen valt: alleen in Dylan zelf komt
de symbiose tot stand die zijn kunstenaarschap uniek maakt en het is alleen die
waarop zij goed kan worden beoordeeld.
Dylans thema's, voor zover niet typisch die van een Noord-Amerikaan, zijn beperkt
in getal. De ontoereikendheid van de liefde, zwerven en - in iets
Tirade. Jaargang 47

136
mindere mate - religiositeit zijn de drie constanten in zijn werk. Motieven zijn
gebonden aan perioden, al duiken zij altijd wel weer ergens op: politiek, kunst, drugs
(jaren 1962-'66), familie ('67-'74), mystiek en geloofsbelijdenis ('75-'83),
sterfelijkheidsbesef en zelfreflectie ('84-heden). Voorts is het oeuvre, waarin veel
wordt verwezen naar mythen en de bijbel, legendarische figuren en bekende
persoonlijkheden op velerlei terrein, doordesemd van humor én zwartgalligheid.
Tezamen vormen de ruim 500 teksten een hecht bouwwerk dat één, overigens nooit
expliciet uitgesproken hoofdthema zichtbaar maakt: het is wenselijk dat de mens zijn
individualiteit ontplooit, wil hij zich tegen zijn individuele kwetsbaarheid kunnen
wapenen. Deze verfijnde paradox vindt men in het oeuvre beurtelings terug als een
emotionele en politieke, soms ook religieuze stellingname tegenover een mensheid
die ertoe neigt het individu dat zich niet aanpast aan de groepsnorm belachelijk te
maken, te discrimineren, isoleren, kleineren, manipuleren, mishandelen, onderdrukken
of desnoods te vermoorden, als het even kan in naam van een of andere god. In de
ganse, rampzalige twintigste eeuw is nauwelijks een kunstenaar te vinden die deze
‘stelling’ zo overtuigend en verbazingwekkend gevarieerd voor het voetlicht bracht
als Bob Dylan. Voeg daarbij een virtuoze behandeling van rijm en ritme en een
gepassioneerde voordracht en het beeld is ongeveer compleet. Het bracht hem
wereldroem én een slepend misverstand met veel zijner bewonderaars, om niet te
zeggen een conflict, over de rol die zij hem in diezelfde wereld toebedachten en die
hij weigerde te aanvaarden: die van geestelijk leider.
Middels een aantal teksten en uitspraken tijdens interviews is Dylan dat conflict
doelbewust aangegaan. Zonder twijfel zal hij zich naarmate zijn roem toenam alleen
al uit lijfsbehoud tegen die hem opgedrongen rol hebben willen wapenen maar niet
ten onrechte achtte hij die bovendien strijdig met zijn hoofdthema. Het ziet ernaar
uit dat hij dit conflict verloor maar hij behield wel zijn artistieke integriteit.
Het is een open deur dat men ‘een kind van zijn tijd’ is. Zo bezien is het niet
verwonderlijk dat Dylans talent zich tijdens de wederopbouw na de Tweede
Wereldoorlog ontplooide. Zijn internationale doorbraak kan niet los worden gezien
van de toen gevestigde Pax Americana, toenemende welvaart in democratieën naar
westers model, de hoge vlucht die de muziekindustrie en de communicatietechnologie
namen, de wereldwijde verbreiding van het Anglo-Amerikaans en ten slotte, als
gevolg van dit alles, de opkomst, midden jaren vijftig van de twintigste eeuw, van
het tot dan toe onbekende fenomeen ‘jeugdcultuur’. Van deze randvoorwaarden heeft
Dylan optimaal
Tirade. Jaargang 47

137
gebruikgemaakt voor de verbreiding van zijn kunst. Azijnpissers vinden daarin reeds
voldoende bewijs voor de inferieure kwaliteit ervan. Van wezenlijker belang is dat
zijn opkomst óók samenviel met de wellicht belangrijkste omslag in het denken van
de westerse mens sinds de Verlichting: de overgang van eng-nationalistisch naar
individualistisch denken. Deze vond plaats tussen 1955 en 1975 en Dylan stond er
van zijn 14e tot zijn 34ste middenin. Hiervan maakte ik de tweede tien jaar, die met
zijn internationale doorbraak samenviel, bewust mee. Pas in 1975, ik was toen 23,
kreeg ik begrip van een motief voor mijn waardering van zijn werk, dat daarmee
feitelijk niets te maken had.
In 1963 pleegde mijn oudere broer Guido zelfmoord en bleef ik alleen achter met
onze ouders. In 1965 ontdekte ik Dylan en viel voor zijn ‘sound’. Tien jaar later
kwam ik erachter dat ik mijn dode broer instinctief in de drie jaar oudere Dylan
herboren had laten worden: een plastic broer bij gebrek aan beter. In 1963 kon ik
natuurlijk niet voorzien dat dit consequenties had voor de wijze waarop ik Dylans
werk zou gaan begrijpen. Wie nu herleest wat ik nadien als zijn hoofdthema ben
gaan zien: het is wenselijk dat de mens zijn individualiteit ontplooit, wil hij zich tegen
zijn individuele kwetsbaarheid kunnen wapenen, zal mijn ondeskundigheid terzake
diens ‘Nobelprijs-Fähigkeit’ des te waarschijnlijker beamen... Wat rest is de vraag
hoe ik erbij kwam dat dit wel degelijk het hoofdthema van mijn plastic broer moest
zijn.
Verrassend genoeg ligt het antwoord daarop in Dylans oeuvre ruimschoots voor
het oprapen. Het ligt besloten in een opmerkelijk motief van de liefdesliedkunst
waarvan mij, met uitzondering van een enkel lied van Georges Brassens (La
non-demande au marriage), geen eerdere vertolkers bekend zijn. Het betreft de
principiële afwijzing van wat ik noem ‘liefdes worggreep’: de onwil verliefd te blijven
op een minnaar of minnares die je emotioneel afmat, uitzuigt, voor wie je het eeuwige
middelpunt bent, die bereid is zichzelf weg te cijferen zolang jij maar blijven wil,
wiens leven zonder jou ‘zinloos’ is.
Tegen deze ‘worggreep’, resultaat van een traditionele liefdesmoraal die door een
eeuwenoude falanx van religie en staatshuishouding is en wordt bevorderd en die na
de Tweede Wereldoorlog vooral door Walt Disney en traditionele popmuziek werd
geperverteerd, zet Dylan zich af. Zelf in menig opzicht een moralist, wijst hij de
lokroep van de ‘wonderbare’ onvoorwaardelijke liefde af waar die slechts als
dekmantel voor rigoureuze, onvolwassen (!) bezitsdrift blijkt te fungeren en daarmee
zijn individualiteit tot in de kern aantast, zijn liefde om zeep helpt. Deze ‘antimoraal’
blijkt in Dylans oeuvre
Tirade. Jaargang 47

138
vaak verstopt in enkele regels maar keert ook regelmatig terug in afgeronde teksten.
Onder liefhebbers heeft dit aspect van zijn werk voor grote verwarring gezorgd.
Hoewel het nauwelijks iemand kon ontgaan dat Dylan in woord en geschrift de hem
opgedrongen rol als geestelijk leider afwees, ontstond niettemin het politiek correcte
misverstand dat hij kampte met een duistere vorm van misogynie. Literaire betweters
bedachten er op termijn zelfs de kernachtige term ‘putdownsongs’ voor. Zij bedoelen
daarmee liedjes waarin de liefhebbende wederpartij geestelijk volkomen vernaggeld
wordt. Welnu: Dylans verstandhouding met het andere geslacht is niet
onproblematisch maar dit is de kern van het door hem opgeworpen ‘probleem’ zeker
niet. In zijn veronderstelde ‘putdownsongs’ is de liefde niet meer dan een vehikel
voor het aan de orde stellen van zijn veel ingrijpender, dieper gravende paradox: dat
individuele kwetsbaarheid het best beschermd wordt door individualiteit te ontplooien.
Het is dít thema dat spoort met de orkaan die tussen 1955 en 1975 over de westerse
wereld raasde, die de overgang van eng-nationalistisch naar individualistisch denken
bezegelde en in welks oog, kind van zijn tijd, Dylan stond. Privé-ervaringen in de
liefde, politiek engagement én artistieke integriteit, gevoegd bij zijn talent, maakten
dat hij op het juiste moment op de juiste plaats was en, deels óndanks zichzelf, erin
slaagde deze paradox op onnavolgbare wijze te verwoorden.
De mij toebemeten ruimte maakt een overzicht van Dylans veertigjarige omgang
met die paradox onmogelijk; ik beperk me tot de beginjaren.
Al heel vroeg kwam hij rudimentair in zijn teksten voor. Een van zijn meest geliefde
liedjes uit die tijd staat op The freewheelin' Bob Dylan (1963), zijn tweede plaat,
verschenen op zijn 22ste. Daarin verlaat de ik-figuur zijn liefje en trekt, eenmaal ‘on
the road’, de conclusie: ‘I gave her my heart but she wanted my soul / Don't think
twice, it's all right’.
Een krap jaar later is Dylan door zijn politiek meest uitgesproken derde plaat The
times they are a-changin' het aura van ‘New Yorkse belofte’ ontstegen. De
progressieve goegemeente in de ganse Verenigde Staten heeft hem dan ingehaald
als ‘de stem van een generatie’ en claimt hem ook als zodanig. De druk die daarmee
gepaard gaat, maakt dat hij de kont tegen de politiekcorrecte krib gooit. Najaar 1964
verschijnt zijn vierde plaat Another side of Bob Dylan, die voornamelijk ‘lovesongs’
bevat. De meeste daarvan zijn niet best maar het openings- én slotlied mogen er zijn.
In beide wordt een ‘jij’ toegezongen door een ‘ik’ en de enige verwijzing naar beider
geslacht kan,
Tirade. Jaargang 47

139
hoe onontkoombaar ook, niet onnadrukkelijker zijn: dat ze nu eenmaal door een man
of een vrouw gezongen moeten en dat hier een man dit doet. Zij zijn evenwel zo
sexe-neutraal als maar mogelijk, waardoor iedereen zich al naar gelang zijn of haar
omstandigheden, eenvoudig in de ‘ik’- en ‘jij’-figuur kan verplaatsen.
In het openingslied All I really want to do geeft de ‘ik’ zes strofen lang een
staalkaart van alle verschrikkelijkheden die mensen elkaar o zo gemakkelijk aandoen
maar die hij/zij per se níet aan de ‘jij’ voltrekken wil. Elke strofe wordt dan ook
besloten met ‘All I really want to do / Is, baby, be friends with you’. In het slotlied
daarentegen - oudste sleutel tot de paradox en Dylans kunstenaarschap - keert de ‘ik’
het openingslied binnenstebuiten. Ik geef het origineel en mijn onbeholpen vertaling:
It ain't me, babe
Go 'way from my window,
Leave at your own chosen speed.
I'm not the one you want, babe,
I'm not the one you need.
You say you're lookin' for someone
Never weak but always strong,
To protect you an' defend you
Whether you are right or wrong,
Someone to open each and every door,
But it ain't me, babe,
No, no, no, it ain't me, babe,
It ain't me you're lookin' for, babe.
Go lightly from the ledge, babe,
Go lightly on the ground.
I'm not the one you want, babe,
I will only let you down.
You say you're lookin' for someone
Who will promise never to part,
Someone to close his eyes for you,
Someone to close his heart,
Someone who will die for you an'more,
But it ain't me, babe,
Ik ben het niet, lief
Ga weg nu van mijn venster,
neem hiervoor ook alle tijd.
Ik ben niet die je wilt, lief,
mij ben je heus beter kwijt.
Je zegt iemand te zoeken,
nooit eens zwak maar altijd sterk,
die je beschermt en verdedigt,
desnoods paal stelt aan je perk,
zoëen die elke deur voor je ontsluit,
maar 'k ben het niet, lief,
nee, nee, nee, 'k ben het niet, lief,
op mij ben je niet echt uit, lief.
Wip lichtjes van 't kozijn, lief,
kom licht neer op de grond.
Tirade. Jaargang 47

Ik ben niet die je wilt, lief,
omdat ik je slechts verwond.
Je zegt iemand te zoeken
die je belooft nooit weg te gaan,
zijn ogen voor je sluiten wil
en zijn hart er achteraan,
een die voor je sterven wil en meer,
maar 'k ben het niet, lief,
Tirade. Jaargang 47

No, no, no, it ain't me, babe,
It ain't me you're lookin' for, babe.
Go melt back into the night, babe,
Everything inside is made of stone.
There's nothing in here moving
An' anyway I'm not alone.
You say you're looking for someone
Who'll pick you up each time you fall,
To gather flowers constantly
An' to come each time you call,
A lover for your life an' nothing more,
But it ain't me, babe,
No, no, no, it ain't me, babe,
It ain't me you're lookin' for, babe.
nee, nee, nee, 'k ben het niet, lief
ik ben niet die je begeert, lief.
Toe versmelt nu met de nacht, lief,
binnenin is alles toch van steen.
Niets valt hier te beleven
en hoe dan ook 'k ben niet alleen.
Je zegt iemand te zoeken
die je weerhoudt van elke val,
die eeuwig bloemen voor je plukt,
als geroepen komen zal,
een liefje voor het leven en niets meer,
maar 'k ben het niet, lief,
nee, nee, nee, 'k ben het niet, lief,
ik ben niet die je begeert, lief.
140
Hier niet het klassieke liefdesverdriet - hoe lang al niet bezongen in de wereldliteratuur
-, zelfs geen Georges Brassens die uit bewondering zijn geliefde in La non-demande
au marriage toezingt: ‘Ik heb de eer je niet te vragen om je hand mijn lief: dat wij
onze namen niet graveren op een boterbrief’. Valt de vraag of wij hier vandoen
hebben met hoogwaardige poëzie wellicht in het niet bij de impact die ‘Ik ben het
niet’ wel op het toegezongen (ex-)lief moet hebben? Hoe typerend voor een zich
wijzigende liefdesmoraal halverwege de twintigste eeuw is wat Dylan hier doet?
Herkennen wij ons hier als de geharnaste ‘heelmeester’ die de patiënt een schone
wond toebrengt door zichzelf te vaccineren, die wij ooit zelf zijn geweest? Onszelf
als ex-patiënt misschien? Mocht dit motief in de liefdespoëzie eerder ‘behandeld’
zijn, dan zeker niet zo rechtstreeks. Naarmate Dylan het verder uitdiepte, verkreeg
het zelfs wereldwijde betekenis voor wat destijds bekend werd als de ‘politics of
sex’. Van dit laatste fenomeen mochten veel mannen destijds dan wel graag ontkennen
dat het ten grondslag ligt aan alle politiek maar zo eenvoudig kwamen zij daarmee
bij de tweede feministische golf van 1970 en volgende jaren natuurlijk niet meer
weg.
Voor de ‘folkies’ maakte Dylan het evenwel nog bonter. In 1965 verruilde hij zijn
akoestische gitaar voor een elektrisch versterkte begeleidingsgroep: de vervulling
Tirade. Jaargang 47

van zijn puber-rockdroom. Het akoestische It ain't me, babe verscheen een ruim half
jaar vóór zijn wereldwijde doorbraak, in augustus
Tirade. Jaargang 47

141
van dat jaar, met het elektrische Like a rolling stone. Omdat ook in dit veel beroemder
geworden lied van eenvoudig te begrijpen politiek engagement geen enkele sprake
was, beschouwden de ‘folkies’ het als een dubbel verraad aan ‘de goede zaak’. Veel
intrigerender was evenwel, dat de spreker vergeleken bij It ain't me, babe zo mogelijk
nog sekslozer was. In plaats van door een ‘ik’ werd hier een ‘Miss Lonely’ genoemd
meisje van goede afkomst toegezongen door een stem, die haar huidige staat in vier
strofen vol nachtmerrieachtige beelden van volstrekte verlatenheid samenvat en deze
telkens afrondt met het refrein: ‘How does it feel, to be on your own, like a complete
unknown, with no direction home, like a rolling stone?’ Reeds het afgrondelijke
karakter van dit lied maakte Dylans internationale doorbraak des te opmerkelijker.
Wat ‘hoorde’ het tienermiljoenenpubliek erin, dat het hem juist dáármee wereldwijd
een klankbord verschafte?
Zo mogelijk nog opmerkelijker is, dat hij het wereldwijde succes van Like a rolling
stone in oktober 1965 liet volgen door een nieuwe ‘hitsingle’ die door kenners als
‘putdownsong’ bij uitstek wordt beschouwd. Ziehier, wederom in mijn vertaling:
Positively 4th street
You got a lotta nerve
To say you are my friend
When I was down
You just stood there grinning
You got a lotta nerve
To say you got a helping hand to lend
You just want to be on
The side that's winning
You say I let you down
You know it's not like that
If you're so hurt
Why then don't you show it
Het was absoluut op straat
Jij hebt veel lef, verdomd
dat je me je vriend noemt:
was ik eens triest
dan stond jij te grijnzen.
Jij hebt verdomd veel lef
als je zegt dat ik je hulp heb verdiend:
aan de kant die jij kiest
vallen slechts de prijzen.
Je weet het is niet waar
dat ik je vallen liet.
Ben je gekwetst
toon het dan tenminste
Tirade. Jaargang 47

You say you lost your faith
But that's not where it's at
You had no faith to lose
And you know it
I know the reason
That you talk behind my back
I used to be among the crowd
You're in with
Do you take me for such a fool
To think I'd make contact
With the one who tries to hide
What he don't know to begin with
You see me on the street
You always act surprised
You say, ‘How are you?’ ‘Good luck’
But you don't mean it
When you know as well as me
You'd rather see me paralyzed
Why don't you just come out once
And scream it
No, I do not feel that good
When I see the heartbreaks you embrace
If I was a master thief
Perhaps I'd rob them
And now I know you're dissatisfied
With your position and your place
Don't you understand
It's not my problem
Je gelooft niet meer in mij
zeg je, maar zo ligt 't niet,
je geloof is, weet je best, een
hersenspinsel.
Ik weet best waarom
je achter mijn rug om praat,
eens zat ik in dezelfde groep
als jij nu
Denk je heus dat ik zo'n gek ben
die het liefste contact
legt met wie juist probeert te
verbergen dat hij niets weet, huh?
Als je me ziet op straat
ben je schijnbaar verrast,
zegt ‘Hoe gaat het?’ ‘Veel geluk’
meent er geen pest van
Je weet net zo goed als ik
142
Tirade. Jaargang 47

dat je me liever verlamd ziet.
Kom er nu maar eens voor uit
en krijs dan
Nee, ik voel me echt beroerd
als ik je zie zwelgen in verdriet,
Als superdief had ik het
vast van je vervreemd
Ik weet dat je ontevreden bent
met de jou toe bemeten rol
maar snap je dat is
net niet mijn probleem
Tirade. Jaargang 47

I wish that for just one time
You could stand inside my shoes
And just for that one moment
I could be you Yes,
I wish that for just one time
You could stand inside my shoes
You'd know what a drag it is
To see you.
Kon je nu maar voor één keer
een tijd in mijn schoenen staan
en was ik voor dat moment
nu maar eens jou
Ja! Kon je nu maar voor één keer
een tijd in mijn schoenen staan.
De sof die jij dan zag zie
ik in jou.
143
13 1/2 was ik, en eens te meer in de war. Had ik mij dankzij ‘Miss Lonely’ nog
kunnen vasthouden aan het strootje dat Like a rolling stone over een meisje ging,
met Positively 4th street ontnam mijn held me mijn laatste uitvlucht. Dit ging wel
degelijk over mij wist ik, voelde ik, maar welke ‘sof’ vermocht hij dan wel in mij te
zien? Ik kwam er niet uit. Feit is dat het lang zo'n grote ‘hit’ niet werd als Like a
rolling stone. De volgende single verscheen eind november 1965 en werd zelfs
helemáál geen hit. Maar Can YOU please crawl out your window? verschafte me
wel een embryonaal antwoord op wat me onbewust kwelde - zelfs geen plastic broer
die mijn vriend wilde zijn -, omdat het eindigde met de slotregels:
You got a lotta nerve
To say you are my friend
If you won't crawl out your window
Yes crawl out your window
Jij hebt veel lef, verdomd
dat je me je vriend noemt
als je niet je denkraam uitkruipt
Ja kruip uit je denkraam
Van het verband dat Dylan zelf tussen beide liedjes legde, brouwde ik alsnog een
strootje. Wat wist een nog geen veertienjarige van ‘politics of sex’, laat staan de
overgang van eng-nationalistisch naar individualistisch denken, waar ook hijzelf
middenin zat? Wél had ik intussen weet van het door Dylan aangegane conflict met
zijn bewonderaars van het eerste uur, de ‘folkies’ die hem hadden ingehaald als
‘politieke stem van een generatie’. Door die laatste strofe van Can YOU please crawl
out your window? kon ik plotseling een majeure conclusie trekken en dwarsverbanden
leggen.
De conclusie was dat Dylan mijn plastic broer niet alleen niet was en niet kón zijn
maar, belangrijker, het zelfs vertíkte dat te zijn en dat hij daarin volkomen gelijk had.
Wat hij met ‘uit je denkraam kruipen’ bedoelde, snapte ik nauwelijks nog. Dat ik het
zélf moest zien te redden in het leven, zelfs
Tirade. Jaargang 47

144
zónder plastic broer, begreep ik echter maar al te goed. Dat was even slikken: voor
mijn door zelfmoord geplaagde jongejongenszieltje was het niet eenvoudig om binnen
een jaar het hele traject van kennismaking met, verering van en afwijzing door mijn
held te ondergaan. Dit nam mij zó in beslag dat ik niets anders meer draaide en driftig
spaarde voor al zijn zes tot dan toe verschenen grammofoonplaten.
Het grootste probleem dat velen met Dylan hebben, is zijn snerpende stem, wat
vergoelijkt kan worden want een zoetgevooisd zonnetje in huis is hij zeker niet. Dat
najaar van 1965 bestond mijn grootste dagelijkse genoegen erin, hem 's ochtends te
draaien terwijl ik mijn schooltas inpakte. Aan het gesnerp kwam op zekere
maandagochtend een abrupt einde toen Hil, die elke morgen trouw mijn boterhammen
voor de lange schooldag gereed maakte, vlak na de derde keer ‘... als een compleet
onbekende, als een rollende steen’ naar binnen stoof, ‘Uit met die herrie!’ schreeuwde
en de daad bij het woord voegend een woeste kras op mijn aanbeden Like a rolling
stone- single aanbracht. Van Geert zou mij deze uitbarsting destijds niet verbaasd
hebben maar Hil deed het en zij liet me verbijsterd achter. Boos niet want hoe konden
ouwe mensen dit ook goed vinden en dan nog wel 's ochtends vroeg? Daar kwam
bij dat ik de kras niet als een ramp hoefde te zien. Ik wist dat ik kort daarop over
voldoende geld zou beschikken, nodig voor de langspeelplaat die met hetzelfde lied
begon en nog eens acht soortgelijke liedjes bevatte.
Een week na mijn lang verbeide aanschaf van Dylans nieuwste lp Highway 61
revisited thuiskomend uit school, stond ik perplex: diezelfde ‘herrie’ schalde door
de huiskamer. Benen over de leuning van een luie stoel, ogen gesloten, met een te
voorschijn tredend glimlachje bij de woorden ‘Everybody's making love or else
expecting rain’ in het laatste lied van kant twee, zat daar Hil. Hoe vaak zou ze die
plaat al van begin tot eind gedraaid hebben? Ik stelde mijzelf die vraag niet maar is
het woord ‘schielijk’ ooit op mij van toepassing geweest, dan wel op mijn aftocht
die middag, terug naar de keuken waar mijn voornemen tot het verorberen van een
driedubbele kaas-tomaat-komkommer-sla-mayonaise-boterham strandde op een
aanrecht vol afwas. Tegen mijn gewoonte in hem voor anderen te laten staan begon
ik die te redderen maar liet hem snel voor wat hij was toen zij binnenkwam:
Tirade. Jaargang 47

145
- Zeg wat kostte die plaat eigenlijk?
‘Zeventienvijftig.’ Ze haalde twee tientjes uit haar tas.
- Hier, om het goed te maken van die kras.
‘Dan koop ik een andere van hem hoor.’
- Die wil ik dan ook wel eens horen. En krijg ik geen kus meer tegenwoordig als
je thuiskomt?
Die kreeg ze. En ik hielp sindsdien vaker afwassen.
Tirade. Jaargang 47

146
Tirade. Jaargang 47

Over het bargoens
Ewoud Sanders
147
Over het Bargoens hoor je vaak dat het een dode taal is. Voor een deel is dat juist.
Bargoens was lang wat taalkundigen een sociolect noemen: de taal van een bepaalde
sociale groep. In dit geval ging het om de taal van de verschoppelingen, van de laagste
sociale klasse. En dan nog in het bijzonder van die elementen onder de
verschoppelingen die het niet zo nauw namen met de wet. Bargoens was de taal van
de dieven, inbrekers, venters, zwervers, kramers en hoeren. Het was een geheimtaal,
een taal van samenzweerders, van mannen en vrouwen die niet afgeluisterd wilden
worden door buitenstaanders. Die buitenstaanders konden burgers zijn - potentiële
slachtoffers - of de politie, de natuurlijke vijand van de jongens en meisjes van de
vlakte, zoals ze lang werden genoemd.
Het was ook een taal die per tijd, per streek en per beroepsgroep sterk kon
verschillen. Het Bargoens was voortdurend in beweging, omdat de politie inderdaad
meeluisterde. Er zijn in de loop der eeuwen door politieagenten, rechercheurs, rechters
en gevangenisdirecteuren tientallen lijstjes aangelegd met Bargoense woorden. En
zodra de gabbers doorhadden dat de russen (rechercheurs) hen konden verstaan,
voegden zij weer nieuwe woorden en betekenissen aan hun geheimtaal toe. Het
Bargoens bloeide door dit spel tussen kat en muis, tussen dief en diender.
Blonde Greet
Als sociolect is het Bargoens in de tweede helft van de twintigste eeuw een langzame
dood gestorven. Hier zijn verschillende oorzaken voor aan te wijzen, maar de
belangrijkste is het wegvallen van het proletariaat, van de groep die zich zo lang van
het Bargoens had bediend. Nederland kent geen echte onderklasse meer, de kramers
zijn verdwenen en de venters en zwervers bijna.
Dieven, inbrekers en hoeren bestaan nog wel, maar die lijken niet meer op hun
collega's van vroeger. Als we de beschrijvingen en foto's mogen geloven werden de
Amsterdamse Wallen, nu gedomineerd door meisjes uit
Tirade. Jaargang 47

148
Afrika en uit het Oostblok, ooit bevolkt door Hollandse vrouwen van middelbare
leeftijd met een forse boezem en een suikerspin op het hoofd. Ze luisterden naar
namen als Blonde Greet, Rooie Sien, Schele Riek en Anne Kwartje.
Het zal wel een romantisering zijn, maar hun pooiers - als ze die hadden - komen
uit de verhalen naar voren als jongens van de gestampte pot, met ruwe bolster en
blanke pit. Hun handen zaten soms wat los, maar deep down waren ze zo rot nog
niet en een enkeling had zelfs een hart van goud. Er werd niet geschoten in de
hoerenbuurt, er werd maar zelden iemand omgelegd, en de stoep werd dagelijks
keurig geveegd. Onder elkaar spraken de vrouwen en de pooiers een taaltje dat de
hoerenlopers niet konden verstaan, een vaktaal die zij tot op bepaalde hoogte deelden
met de dieven en inbrekers die in de kroegen verderop bij elkaar kwamen om hun
volgende kraak te bespreken. Of om op te scheppen over de klus van gisteren.
Nogmaals, de kans lijkt mij groot dat een en ander is geromantiseerd, maar dit is
het beeld van de gemoedelijke oud-Hollandse criminaliteit dat je tegenkomt in de
boeken van onder meer Is. Querido, M.J. Brusse, Willem van Iependaal, K. Groen,
W.A. Tienman, H. Voordewind en Haring Arie.
Vinkendresseurs
Ik geef één voorbeeld uit het prachtige boekje Het rosse leven en sterven van de
Zandstraat van M.J. Brusse. Dit boekje, uit 1917, bevat de reportages die Brusse
omstreeks 1912 schreef toen de hoerenbuurt in Rotterdam werd afgebroken om plaats
te maken voor het nieuwe raadhuis aan de Coolsingel. Deze buurt, wereldwijd bekend
bij zeelieden, werd ook wel de ‘Polder’ genoemd.
‘Nu 't zoo leeg was in den Polder’, aldus Brusse, die rondloopt met een smeris,
‘zàg je haast niet anders staan lenzen en loopen vigileeren dan dat uitvaagsel, dat
geteisem van gepensionneerden, van krakers, gisse en gesjefte jongens; van kantelaars,
heitjes-peijijzers, saroespeelsters, Turksche tafelschellen, sjerfers, soogers, brassers
en lokduiven; van negenwekers, broeiërs, meikevers, meelukpezers, turftrekkers en
vinkendresseurs; van tippelaars, pierders, nobelen, pernozemannen, mareedzemers
en hun gabbers. En 't was al den duivel bargoens wat je er verdekt hoorde smoezen,
zodra ze de russen in de linken kregen. Maar mijn gids voelde zich daar blijkbaar
best onder thuis. En niemand, die er hem leelijk op aankeek, al liepen er dan ook
verscheiden, die nog heel wat op hun foelie hadden. Al had hij er menigeen zèlf van
verschut en naar 't schuurtje gebracht, ja tot omslaan verlokt, eer ze de
Tirade. Jaargang 47

149
bijl hadden geroken; nog onlangs hun niese, heur knul wegens spienoze hoog laten
gaan, die nu in de tofes d'r haaie drukkerd zaten op te knappen.’
Brusse somt hier allerlei criminele ‘beroepen’ op die wij niet meer kennen, in een
taal die grotendeels verloren is gegaan.
Reïncarnatie
Betekent de ondergang van het Bargoens als sociolect nu ook dat deze geheimtaal
helemaal verdwenen is? Nee, gelukkig niet. Het Bargoens mag dan zijn verscheiden
als specifieke groepstaal, delen van de woordenschat zijn gereïncarneerd in de platte
taal, de straattaal, de volkstaal van met name de grote steden. Dit heeft te maken met
een andere grote sociale ontwikkeling in de 20ste eeuw, bijna net zo ingrijpend als
het wegvallen van het arme proletariaat. Ik heb het over de sociale omwentelingen
in de jaren zestig. De omstandigheden zijn bekend: de jeugd keerde zich feller dan
ooit tegen de oudere generatie, de normen en waarden gingen op de helling, alles
moest anders. Een en ander uitte zich ook in het taalgebruik, dat vrijer en minder
officieel werd. ‘De jongere generatie’, schrijft de Utrechtse taalkundige Nicoline van
der Sijs ergens, ‘keerde zich tegen het verzorgde en gekunstelde taalgebruik van de
oudere generatie. Er kwam een grote tolerantie voor verschillen in uitspraak en
woordkeus, voor informeel taalgebruik en voor het gebruik van dialect. Het verschil
tussen spreektaal en schrijftaal werd kleiner.’
Het Bargoens liftte mee in deze beweging. De taal van de onderste klasse kwam
voorzichtig bovengronds. De goegemeente vond het niet langer plat en ongepast om
link te gebruiken voor ‘gevaarlijk’, lef voor ‘moed’ of jatten voor ‘stelen’. Op radio
en televisie maakten cabaretiers furore die plat-Haags spraken, plat-Utrechts,
plat-Rotterdams en natuurlijk plat-Amsterdams, een stadstaal die het al vanaf het
begin van de 20ste eeuw goed had gedaan in het cabaret. In de jeugdbladen van de
jaren zestig kwam je woorden tegen die eerder nauwelijks op papier hadden gestaan,
woorden die vervolgens traag doorsijpelden naar de gevestigde kranten, de
tijdschriften en uiteindelijk zelfs naar de woordenboeken.
Asjemenou
Dit hele proces heeft enkele decennia geduurd. Toen Geert van Oorschot in 1974
‘Over het bargoens’ toevoegde aan zijn lijstje van onderwerpen die in Tirade ter
sprake zouden kunnen komen, was dit proces nog in volle gang. Het zal wel geen
toeval zijn dat in datzelfde jaar de tweede, herziene en ver-
Tirade. Jaargang 47

150
meerderde druk van het Bargoens woordenboek van Enno Endt en Lieneke Frerichs
was verschenen, het belangrijkste Bargoense woordenboek van na de Tweede
Wereldoorlog (de eerste druk dateert uit 1970). Endt verzamelde het materiaal voor
dit boek naar eigen zeggen hoofdzakelijk in de jaren vijftig in Amsterdam.
Endt en Frerichs maken een onderscheid tussen ‘echt’ Bargoens en het zogenoemde
AB-slang. Met dit laatste bedoelen zij woorden ‘die door vele ABN-sprekers worden
gebruikt, terwijl zij zich bewust zijn daarmee niet op officieel niveau te spreken; de
term wordt ongeveer gedekt door wat in woordenboeken “gemeenzaam” heet’.
In hun boek vinden we de aanduiding AB-slang bij woorden en uitdrukkingen als
asjemenou, bajes, naar de barrebiesjes gaan, bij gok voor ‘neus’, bij goochem, bij
't zit wel snor en bij schuiven in de betekenis ‘betalen’ (‘en, wat schuift dat?’). Let
wel: je kon dit indertijd wel zeggen, maar sociaal gezien begaf je je hiermee op glad
ijs, want je sprak duidelijk niet ‘op officieel niveau’.
Zijn dit staaltjes van AB-slang, als échte platte taal geeft het Bargoens woordenboek
onder meer heibel, hoteldebotel, hotemetoot, hufter, jennen, joetje, kapotje, kat in 't
bakkie enzovoorts. Voor de goede orde: dit waren woorden en uitdrukkingen die
indertijd in bijna geen enkel woordenboek te vinden waren en kennelijk golden ze
in de tijd dat Endt ze noteerde dus nog als zeer vulgair.
Hoteldebotel als een Bargoens woord, als een woord dat te plat was om op te
nemen in een ‘gewoon’ woordenboek - de opwaartse beweging van de volkstaal is
inmiddels zo ver voortgeschreden dat wij ons daar nu niks meer bij kunnen
voorstellen.
Neuken
Het kan toeval zijn, maar precies in 1974 werd hoteldebotel voor het eerst opgenomen
in het Verklarend handwoordenboek der Nederlandse taal van Koenen. In diezelfde
editie, de zevenentwintigste druk van dit populaire schoolwoordenboek, nam de
lexicograaf J.W. Drewes voor het eerst het woord neuken op, met als voorbeeldzin
‘ze spartelde tegen, maar ik heb haar toch geneukt’. *
In verschillende boeken staat dat het woord neuken op 21 januari 1974 debuteerde
op de Nederlandse televisie, maar hoogstwaarschijnlijk gebeurde dat al eerder. Nooit
echter werd het door zoveel televisiekijkers opgemerkt als die avond, toen presentator
Joop van Tijn het gebruikte in Open en bloot,
* Neuken had al eerder in Koenen gestaan, maar het was geschrapt. Het debuteerde in 1932 in
Koenen, als een Zuid-Nederlands (lees: Vlaams) woord met als betekenissen ‘stompen,
beetnemen, foppen’. De seksuele betekenis, die al sinds 1898 in de Grote Van Dale staat,
werd niet genoemd. In 1952 werd neuken geschrapt, om pas in 1974 terug te keren, nu alleen
in de seksuele betekenis. Overigens dateert die betekenis al zeker uit de 17de eeuw, maar
eeuwenlang bleef zij in de woordenboeken onvermeld.
Tirade. Jaargang 47

151
een televisieprogramma waarmee de VARA Nederland op seksueel gebied probeerde
bij te spijkeren. Van Tijn sprak het uit alsof het een huis-, tuin- en keukenwoord was,
terwijl Endt en Frerichs het nog omschreven als een ‘door het taboe als grof
bestempeld en vermeden woord’.
Ik bedoel maar: toen Geert van Oorschot in 1974 schreef dat er in Tirade wel iets
te melden zou zijn ‘Over het bargoens’, staken steeds duidelijker signalen de kop op
dat het Bargoens met kracht uit de dood aan het herrijzen was.
Tirade. Jaargang 47

152
Over het uitsterven van de bibliofiel
Astrid Lampe
met
zijn verscheiden
valt ook
de verzameling uiteen de
koelies de
kaffers met
poeiere kaffies bijeenhou
bouwden hem
schier particulier
deze kom-aan-allitereren-jij en tot rijmdwang veroordeelde familie
stichtten! alles met alles rijmend ja band wand rang
ik zijn geconfijt kersje zeker
hij tsjie de
hooikoorts
zó'n tapijt één draad de wereld .uit
eindelijk -ha, de meid
-hi, ik trek graag
mag graag trekken heet dit sir. dat zijn
Tirade. Jaargang 47

de goede berichten
met jouw/mijn verschei- huh...
heel ons uit mekaar dat
153
hébben hul graag
dat iets heftigs tot rust komt
kon ik uw boekenkast
your finger on my trigger
ook maar zo leegschudden
in me de bandjes door handjes van passie bijeen
onze gans
godsliederlijklasterlijke Zigeunerfamilie (D)
tong me de draad- nee primero mio caro .lager
de lijm oder .je zaad noggus door pixotte
ach gewoon laat me vliegen trek het kot vlot gospel me:
amén
Tirade. Jaargang 47

154
Over het blijven negeren van Multatuli door het Nederlandse volk
Atte Jongstra
Eerst maar eens de stelling aangesneden die boven dit stuk staat. Wordt Multatuli
genegeerd door het Nederlandse volk? De stelling werd geformuleerd door Geert
van Oorschot, een multatuliaan uit de hoek van vrijdenkers en sociaal-democraten,
waar Multatuli inderdaad werd beschouwd als potentiële Verlosser van een heel volk,
met alle Christus-implicaties van dien.
De gedachte van de Nederlanders als één volk mag dan in de Tweede Wereldoorlog
nog een laatste opflikkering hebben gekend, in onze dagen van mondiaal burgerschap
is die gedachte geschiedenis geworden. Voorbij. Daarmee is de helft van de stelling
weggevallen.
Ik begin opnieuw.
Over het negeren van Multatuli
Eerst maar eens de stelling aangesneden die boven dit stuk staat. Wordt Multatuli
genegeerd? Nee. En het is ook nooit het geval geweest. Sinds de verschijning van
Max Havelaar in 1860 is Multatuli voortdurend bron van discussie geweest. Voor
het leeuwendeel hing die discussie aan Multatuli's eigen aforisme ‘De roeping van
de mens is mens te zijn...’ De vraag wat voor soort mens hij dan bedoelde lag voor
de hand, met meteen de vervolgvraag: wat voor mens was Multatuli? Was hij de
Verlosser die de vrijdenkers in hem zagen, en die hij ook zelf via de vele passage's
waarin hij zich met Jezus vergelijkt in zich meende te zien belichaamd? Was hij
daarbij eigenlijk geen fraudeur? Er is eindeloos gezeverd over het befaamde kastekort
uit zijn periode als Indisch bestuursambtenaar. Eduard Douwes Dekkers kasboek is
één van de beroemdste episodes uit de Geschiedenis der Boekhouding. Verder: hoe
zat het met Multatuli's pedagogische moraal ivm de opvoeding van zijn eigen zoon?
Hoge idealen, met de pen beleden als Rousseau, maar intussen een vader van
lik-mijn-vestje?
Een vloed van geschriften pro en contra, die pas na 1945 opdroogde.
Tirade. Jaargang 47

155
Het aforisme ‘De roeping van de mens et cetera’ is in de Multatuli-discussie van na
de Tweede Wereldoorlog minder prominent geworden, maar van negeren was nog
steeds geen sprake. Er trad een generatie van boekhouders aan. Literaire boekhouders,
onder aanvoering van Garmt Stuiveling. Het heeft ons het Volledig Werk opgeleverd,
die met oud vrijdenkersvuur (Multatuli aan het Nederlandse Volk) is uitgegeven door
Geert van Oorschot. Prachtig, goed werk.
In '48 raakten we ons Indië kwijt, dat bracht een tweede groep ivm met Multatuli
(hernieuwd) in het geweer - de Indische Nederlanders. Met Max Havelaar en
Minnebrieven konden ze aan de verwerking beginnen, van hun schaamte (de koloniale
misdaden tegen al die Saïdjahs en Adinda's) en van hun heimwee naar de Gordel
van Smaragd. Een hardnekkige groep, heimwee en schaamte zijn immers hardnekkig.
We nemen het ze niet kwalijk.
Ook aan de boekhouders slechts dank. Maar de bezorging van het Volledig Werk
is klaar, ze zijn boventallig geworden, ze kunnen afvloeien. Terug naar de titel boven
dit stuk, we beginnen ten derden male:
Over het negeren van Multatuli
Eerst maar eens de stelling aangesneden die weer boven dit stuk staat. Wordt Multatuli
genegeerd, nu het Volledig Werk is afgerond? Nee. Er is een biograaf bezig (Hugo
Brandt Corstius), er is net een biografie verschenen (Dik van der Meulen). Aandacht
genoeg.
Dik van der Meulens voltooide biografie werd in een recensie de hemel in geprezen
door de al jaren bezige biograaf Brandt Corstius. Dat wekt grote zorgen over zijn
eigen biografie. De psycholoog in mij zegt dat Brandt Corstius opgelucht was, en
daarom zo enthousiast. Wat Dik immers op een rijtje zette, hoeft hij zelf niet meer
te doen. Maar zijn lof was onterecht. Want het is een jammerlijk werk, die dikke
Dik-biografie. Boekhouderswerk, geschreven met de verwaandheid van de
grootboekknecht die op de stoel van de procuratiehouder heeft plaatsgenomen. Dat
is de korte samenvatting. De lange schreef ik óók, in Vrij Nederland. Voor wie die
miste volgt hij als bijlage van dit stuk.
Met het noemen van de naam Dik van der Meulen, bij de herinneringen aan zijn
domme, waan- en eigenwijze kortzichtigheid (zie bijlage), kan ik in dit stuk meteen
helemaal opnieuw beginnen.
Tirade. Jaargang 47

Over het negeren van Multatuli
156
Multatuli wordt niet genegeerd, schreef ik. Dat lijkt zo, maar is het ook zo? Het komt
er op aan over welke Multatuli men spreekt. Er is aandacht voor het kastekort nog
steeds, voor teksteditoriale aspecten, voor Indië in het Volledig werk, minuten in de
Multatuli-geschiedenis worden eindeloos tegen het licht gehouden. Aan het beeld
van Multatuli als schrijver, met inbegrip van de minder bekende latere werken, van
de poëtica van Multatuli, van zijn filosofie (‘Nee, een schryver wil ik niet zyn...’)
komt men maar steeds niet toe.
‘Hoewel er regelmatig een lans wordt gebroken voor Milioenenstudiën [...] moet
worden gezegd dat Multatuli het niveau van die eerste drie jaar niet meer heeft
gehaald.’
‘Woorden van biograaf Dik van der Meulen, die vervolgens nalaat
Millioenenstudiën (1873) goed te begrijpen.
Ik hou al jaren vol dat een ander dan het mensroepings-aforisme centraal staat in het
werk van Multatuli: ‘twee keer twee is vier’. Of was het ‘twee plus twee’? Voor de
uitkomst van deze simpele grondwaarheid maakt het niet uit, die is in beide gevallen
vier. Hoe dan ook: de filosofie, de kern van zijn (‘non-’) schrijverschap vinden we
pas in Multatuli's werk van na die eerste drie jaar. In de latere Ideën, in
Millioenenstudiën.
Ik breek geen lans voor Millioenenstudiën als roman, daar valt veel op aan te
merken, al blijft het een geweldig boek. Ik breek een lans voor aandacht voor de
complete Multatuli.
Nu hoor ik de Dikken en de Multatuliaanse kastekort-politie al roepen:
‘U voelt zich eenroepende in de woestijn! U voelt u zelf door het Nederlandse volk
genegeerd! Zielig hoor, voor u!’
Debunking, typisch voor de waanwijze boekhoudersgeest zodra er een dun windje
in waait.
Dunne Dik die Dikkie-Dik speelt. Potsierlijk.
Natuurlijk wil ik gelezen worden. Welke schrijver wil dit niet? Maar het is toch
beslist Multatuli zelf die genegeerd wordt, de echte, ware Multatuli, de filosoof in
de schrijver die geen schrijver wilde zijn.
Tirade. Jaargang 47

157
Over het negeren van de complete Multatuli
Zodat we eindelijk onder een juiste titel kunnen ‘herbeginnen’, zoals de Vlamingen
zeggen. We hebben deze titel nu al zo vaak de revue zien passeren dat het moeilijk
is niet eindelijk het woord ‘negeren’ als ‘négeren’ uit te spreken. Want met het
negeren van de essentie van Multatuli's werk, wordt dit verduisterd, genegerd,
dichtgekit zoals ooit de goferhouten Arke Noachs in Multatuli's eigen woorden:
‘van-binnen en van-buiten bepekt met pek’.
Waarom dit dichtkitten? Omdat goferhout water opneemt als een spons, een boot
van dit hout zinkt als het net de haven uit is gevaren. Pek voorkomt dat, en de schuit
blijft als een veertje op het water liggen.
Doctor Dik - hij promoveerde godbetert op zijn onbepekt goferhouten
levensbeschrijving van Multatuli - ging weliswaar als Pieter Pikmans het zeegat uit,
maar zonk zodra hij op zee was.
‘Moet worden gezegd dat Multatuli het niveau van die eerste drie jaar niet meer
heeft gehaald...’
Het pek voor een zeewaardige visie op Multatuli is slechts te vinden in diens werk
van na de eerste drie jaar. Niet in Max Havelaar en Minnebrieven, maar in de Ideën
en Millioenenstudiën.
‘Maar dan sluit u Max Havelaar en Minnebrieven weer uit.’
Niets is minder waar. De brokkelige, schijnbaar chaotische structuur van deze
romans, het buitelproza dat Multatuli zelf in Sterne veroordeelde, wordt pas echt
begrijpelijk, Multatuli's oeuvre wordt pas één geheel als men hem compleet leest.
En begrijpt natuurlijk. Wat geen sinecure is. Met name Millioenenstudiën is een
buitengewoon gecompliceerd boek, dat zich slechts na jaren laat doorgronden.
‘En zelfs dat niet!’
Een interruptie waarmee ik wil aangeven dat Millioenenstudiën juist vanwege haar
weerbarstigheid blijft fascineren. Waarmee ik alsnog - ik weet wat ik doe - een lans
voor deze roman heb gebroken. Ik vind het een hoogtepunt uit de Nederlandse
literatuur en het is op zijn minst interessanter dan Max Havelaar of Minnebrieven.
In deze variaties op een stelling kom ik nu op de laatste variant:
Tirade. Jaargang 47

158
Over het negeren van de complete Multatuli door het volk van de
Nederlandse, literaire boekhouders
Stelling juist! Hear hear!
Wanneer staat de echte Multatuli-kenner eens op, een essayist die het hele oeuvre in
retrospectief beziet en begrijpt wat Multatuli zelf na 1870 pas begreep?
‘Hoho! Multatuli die niet wist wat hij deed?’
Inderdaad. Hij voelde al vroeg dat het goed was, intuïtief. Pas later wist hij dit
ook. Bewust. Na grofweg 1870.
‘Multatuli-kenners hebben we genoeg.’
Goed. Natuurlijk mag ik hier niet nalaten J.J. Oversteegen te noemen, die met zijn
Multatuli-essay De redelijke natuur een heel eind kwam. Centraal staat het
begrippenpaar natuur en Natuur, waarheid en Waarheid. Ik ga dat nu niet uitleggen,
dat doet Oversteegen zelf wel. Maar helemaal duidelijk wordt het ook niet. Daarvoor
is zijn betoogtrant te academisch en zijn essay te weinig... essayistisch.
Essayisten zijn dun gezaaid in de Multatuli-literatuur. Gedrevenen, minuutmannetjes
en mensbeschouwers genoeg. En sinds '45 altijd weer die literaire boekhouders, een
heel volk intussen, dat de complete Multatuli bij gebrek aan visie maar niet in zicht
kan krijgen.
Tirade. Jaargang 47

159
Over de overschatting van Hoornik
Jeroen Thijssen
Hoornik is groot, Hoornik is dood. Ongebogen zijn de ruggen van zijn bundels.
Overschatting? Lees Requiem.
‘Te Middelharnis is een kind gestorven’...
Titels van amateurs:
Afscheid
Dachau
Fussilladeplaats
Het lijf net zo deerniswekkend als de kop.
Professionals beroeren drama slechts zijdelings. Een gedicht draait om zichzelf.
Er staat niet wat er staat.
Bij Hoornik wel - dat maakt onrustig. Zijn leed is onoverkomelijk.
Ooit had Het Woord een Doel. Dat verdween op de breuk van oorlog en Vijftigers.
Taal is geen werkelijkheid.
Het woord dient niet ter expressie van leed.
Er staat niet wat er staat.
Zo bescheiden is de beroeps.
Niet de dilettant. Hij reist met dichte ogen. Groots is meer dan mooi. Drama is het
Doel van Poëzie.
Bij Hoornik ging het leven voort in drama's. Zijn werk volgde zijn bestaan.
Tirade. Jaargang 47

Over Hanlo en de paradox
Rutger Kopland
160
Op dringend verzoek van de oude Geert van Oorschot heb ik geprobeerd mij te
verdiepen in het onderwerp: ‘Jan Hanlo en de paradox’. Ik las nog eens Hanlo's
Verzamelde gedichten. Gedichten zijn immers de broedplaatsen van paradoxen.
Verder zocht ik al Hanlo's bijdragen op aan het boek Barbarberalfabet van J. Bernlef,
G. Brands en K. Schippers (Querido, 1990). Wat een prachtig boek is dat, die
(aangevulde) bloemlezing uit het tijdschrift Barbarber. Ik las die bijdragen van Hanlo
omdat de paradox nogal eens een ingrediënt is van een grap. Misschien heb ik niet
goed gelezen, maar paradoxen heb ik niet gevonden. Dat hoefde van mij trouwens
ook niet, want de paradox is een lastig ding. Het is wel deftig om erover te schrijven,
maar je gaat gemakkelijk de mist in als je erover gaat nadenken. Gelukkig kwam ik
een flink aantal amusante en ontroerende jeugdherinneringen tegen die me weer eens
deden beseffen hoe belangrijk dat Barbarber is geweest en hoe belangrijk Hanlo
was, als één van de voornaamste protagonisten van het ‘Barbarberisme’. Ik besloot
mijn onderwerp te verleggen naar de Barbarberistische aspecten van Hanlo's werk.
Je zou Barbarber kunnen zien als een marktplein waar een soort democratisering
van de literatuur plaatsvond. Er werd van alles aangedragen, alles kon poëtisch gaan
werken als je er goed naar keek: een onbeholpen tekst uit eenkrant, absurde anekdotes,
wetenschappelijke vondsten, ‘onbeduidende’ observaties, amateuristische
beschouwingen, melige redevoeringen, enz. enz. De toon mocht lyrisch zijn, maar
ook zakelijk, ontroering werd niet geschuwd, evenmin als slapstick. Vaak balanceren
de teksten op de smalle grens tussen ernst en humor. De redacteuren van Barbarber
waren er meesters in om teksten te maken en te selecteren die zich in het grensgebied
tussen ernstige en vrolijke ontroering ophielden. En het werk van Jan Hanlo was
hiervan een schoolvoorbeeld.
Laat ik Hanlo's barbarberistische werk typeren met een paar citaten. Het eerste
citaat is een voorbeeld van de meer humoristische pool in zijn werk. De stijlfiguur
is vaak een quasi rationeel doordenken van een onbenullig
Tirade. Jaargang 47

161
probleem, een soort melig doorzeuren. Het wekt bij mij een intense hilariteit. Het
tweede citaat laat de lyrische kant zien. Het wekt bij mij een soort vrolijke weemoed.
BANDRECORDER ALS (VER)TAALMACHINE
Remco Campert noemde indertijd de Kneu-eur partij in mijn ged. Oote
op het eerste gehoor een soort imitatie-Deens. Nu draaide ik toevallig een
stukje van een geluidsbandje van zijn vraaggesprek voor de radio onlangs,
van achteren naar voren af. Het leek net Deens. (Of eigenlijk tussen Deens
en Zweeds in.)
Zou nu achterstevoren afgedraaid Deens misschien verstaanbaar Nederlands
opleveren? Of moet men hier een Deens-Zweeds dialect voor kiezen,
misschien. Gemakkelijk te proberen, zal men zeggen. Ja als men goed
Deens, of slecht, dan - spreekt en een bandrecorder heeft.
's Morgens
voor Mai
Het was half vijf 's morgens in April
Ik liep, en floot de St. Louis Blues
Maar ik floot die op mijn eigen wijze
Al fluitend dacht ik: mocht mijn fluiten
gelijken op de zang van de grote lijster
En waarlijk, na enige tijd geleek mijn
fluiten van de St. Louis Blues
op de zang van de grote lijster:
turdus viscivorus
Ik zei al: Hanlo wekt bij mij amusante en ontroerende jeugdherinneringen. Voor mij
is zijn werk bij herlezing nog springlevend. Daar ben ik hem dankbaar voor. Ik besloot
hem een brief te schrijven. Hij is er wel niet meer, maar, dacht ik, beter te laat dan
nooit.
Juni 2003
Beste Jan Hanlo,
Met veel genoegen heb ik een paar dingen van je herlezen: ‘Bandrecorder
als (ver)taalmachine’ en ‘'s Morgens’. Na lezing ben ik eens beter gaan
Tirade. Jaargang 47

162
luisteren en nadenken. Ik woon momenteel in Frankrijk en zit veel op het
terras en hoor daar allerlei vogels zingen. En zoals jij probeerde om jouw
fluiten van de St. Louis Blues te laten gelijken op de zang van de grote
lijster, zo probeerde ik een paar Franse woorden zo uit te spreken dat zij
gingen lijken op de zang van de roodborst. Het zijn de woorden epicerie,
patisserie en psychiatrie. Als je die heel snel uitspreekt dan hoor je de
roodborst en omgekeerd, als je naar de roodborst luistert hoor je jezelf
heel snel Frans spreken.
Toen ik zo bezig was, ging ik van steeds meer vogels horen dat ze frans
spreken of zingen, wat me op de gedachte bracht dat misschien alle vogels
oorspronkelijk uit Frankrijk komen. Want je hoort nooit eens een
Nederlandse vogel Nederlands fluiten, zoiets als ‘kruidenierswinkel’ of
‘banketbakkerij’, hoe snel je die woorden ook uitspreekt, je hoort geen
Nederlandse roodborst. Misschien dat een bandje van de zang van een
Nederlandse roodborst, achterstevoren afgedraaid moet worden om dit
onderwerp verder uit te werken?
In dit licht is het natuurlijk wel interessant dat de Nederlandse grote lijster
wel een Amerikaans melodietje zingt en geen Nederlands, maar dat de
Nederlandse roodborst geen psychiatrie zingt op zijn Amerikaans. Maar
ja, psychiatrie is geen echt Nederlands woord, vandaar dat hij het op zijn
Frans doet. En misschien hebben Franse vogels wel dezelfde handicap als
Franse mensen, dat ze geen andere talen kunnen spreken. Wat vind je
hiervan? Zit ik er ver naast?
Een verwant onderwerp betreft niet de manier waarop mensen naar vogels
luisteren, maar hoe zij over vogels praten. Zo hoorde ik onlangs een slager
over een kip praten. Ik heb zijn woorden voor je opgeschreven.
Onze kip meneer
Ach onze kip liep als een trein
het was niet bij te benen
maar hij bleef steeds langer liggen
veel te lang uiteindelijk
wij voeren geen kip meer meneer
verdrietig genoeg
Poëzie is overal Jan, maar dat wist je al.
Hartelijk gegroet.
Tirade. Jaargang 47

163
Tirade. Jaargang 47

164
Over de schrijvers van de ‘kleine dunne boekjes’
Hedda Martens
De schrijvers van de kleine dunne boekjes onderscheiden zich weinig van andere
mensen; ze eten, ze slapen, ze hebben werkzaamheden. Wel kost het schrijven van
een bladzijde bij de dunne boekjes aanzienlijk meer tijd dan wanneer het om een dik
boek zou gaan, maar dat neemt niet weg dat er wereldwijd voldoende dunne boekjes
verschijnen om af en toe een feestelijke bijeenkomst te houden. - Gevierd wordt dan
dat al die uitgaafjes, rug aan rug geplaatst, een van hogerhand vastgesteld aantal
meters aan de literatuur hebben toegevoegd; bij de dikke boeken zijn dat kilometers,
ze beslaan binnen- en buitenmuren van een gigantisch bolwerk dat zich uitbreidt met
het élan van een wereldstad.
Op enige afstand staat een hoge, smalle toren waarin het net iets te koud is; daar
houden de schrijvers van de kleine dunne boekjes hun schaarse bijeenkomsten. De
wenteltrap die naar de vergaderzalen leidt wordt eens zo smal doordat alle dunne
boekjes ter wereld erlangs staan, gerangschikt op een zeer lange en slanke
spiraalvormige plank die de trap van begin tot eind volgt. Raakt zo'n plank vol, wat
vanwege de dunheid van de boekjes zelden vaker dan om de honderd jaar het geval
is, dan wordt van grote hoogte een nieuwe spiraal via een sleuf in de torenspits
neergelaten. Als een gigantische kurkentrekker schroeft die zich op zijn eigen gewicht,
toenemend verzwaard door dat van nieuw bijgeplaatste boekjes, traag naar beneden,
tot hij uiteindelijk in de catacomben van de toren tot stilstand komt. - Ondanks de
betrekkelijke zeldzaamheid van zo'n gebeurtenis maakt elke schrijver van een dun,
klein boekje het proces wel enigszins mee omdat het neerdalen zelf buitengewoon
lang duurt; al van heel veraf is de spiraal als een onmetelijk lange, luchtige
schroefdraad hoog op de toren waar te nemen, vogels strijken erop neer en poetsen
hun veren terwijl ze onmerkbaar meedraaien.
De bijeenkomstenin de ruime torenzaal worden onophoudelijk begeleid door het
zachte, zoemende zinken van zo'n spiraal, al eeuwenlang hetzelfde geluid dat niet
schijnt te kiezen tussen stilstand en voortgang, en dat bij de schrijvers van de dunne
boekjes nog lang nazingt. Verreweg de meesten zijn
Tirade. Jaargang 47

165
dichters, ze dragen voor uit hun werk en dat klinkt prachtig met het ijle gonzen samen;
het hele gezelschap verstilt, en men denkt aan niets anders meer. Ook het proza wint
aan intensiteit en ruimte, het lijkt zelfs wel of de spiraal, die zich door het centrum
van de hoge, ronde zaal draait, het tijdsbesef van de deelnemers in zijn eigen traagheid
meevoert zodat nergens onrust optreedt, of honger of dorst.
Naast de voordrachten is er altijd één centrale redevoering, waarbij de toehoorders
met nadruk herinnerd worden aan hun allereerste voorgangers in het genre, de
naamloze geweldenaars voor wie enkele regels al voldoende waren om eeuwenlang
weerklank te vinden: niet voor niets was de Schepping hun werkterrein, gevolgd
door Eden, en het vroegste Verraad. De schrijvers van de dunne boekjes slaan met
vlakke hand op de tafel: nog geen zeven kolommen en alles is al verteld! - Zichtbaar
zakt de spiraal door die trillingen sneller, hoog bovenin verliezen twee raven het
houvast onder hun voet. Om opnieuw luid krassend op te fladderen bij de eerste
pauze, wanneer alle schrijvers en dichters de trap afdraven om de positie van hun
eerdere dunne boekjes te controleren: altijd weer net iets opgeschoven in de cirkelgang
van de werkzame plank.
Met als volgende pauze een kleine excursie, men stommelt door naar de catacomben
waar temperatuur, geur en vochtigheid de deelnemers raakt in hun diepste wezen.
Want hier, waar de talloze spiralen uiteindelijk wortel schieten, bewaren oeroude
schrijnen het perkament, de tabletten en de gehavende rollen van de alleroudste
dunneboekjesschrijvers die, in slechts enkele kolommen per persoon, het Boek der
Boeken gestalte gaven. De bastions verderop staan vol vuistdikke commentaren,
verdichtsels, legenden, romans louter daaraan ontleend maar alleen zij hier, de
bezoekers van deze feestelijke samenkomst, hebben net als die anonieme optekenaars
aan één inktfles genoeg.
Verkwikt en geadeld gaat het de trappen weer op, en wat een weelde aan smalle
tot smalste banden, in manshoge rijen gerangschikt op planken die hun wenteling
soms al eeuwen geleden hebben volbracht! Met het hoofd negentig graden opzij
gebogen spellen ze de titels als waren het regels van weer volgende bundels, en de
schrijversnamen als een register van denkkracht: het meesterschap der ultieme
beperking. En dan de uitgelezenheid van lettertype en omslag, de ruimte per
bladspiegel, de kracht waarmee elke regel zijn noodzaak bewijst - zelden voelden
de schrijvers van de kleine dunne boekjes zich zo solide, historisch, verenigd en
sterk.
Aan het eind van de dag wordt het punt dat de vigerende spiraal dan be-
Tirade. Jaargang 47

166
reikt heeft ceremonieel bezocht: men trekt er zwijgend langs en gedenkt de vorige,
de volgende positie en de jaren daartussen, die zelden moeiteloos zijn. Pas nu ook
haalt ieder van de schrijvers zijn jongste dunne boekje tevoorschijn, wuift er
kortstondig mee en schikt het naast eerdere exemplaren; opnieuw de verrassing met
wie men, verticaal, op dit moment buren mag zijn, want de wenteling van elke plank
valt door een uitgekiend systeem van sleuven en ruimtes nooit te voorspellen. - En
meteen daarna breekt het tijdstip aan om zichzelf en de anderen flink te fêteren;
verheugde kreten schallen door de koker van het trappenhuis, men leest elkaars regels
of titels luidop, en op iedere trede van de wenteltrap zit of staat wel een schrijver te
lezen, met een zaklantaarn omdat het inmiddels zeer donker werd; uiteraard zijn
kaarsen, rookwaren en wijnglazen hier ten strengste verboden.
En als het nacht is, ten slotte, met nog maar een paar uur te gaan, rijgen de schrijvers
van de dunne boekjes op tal van smalle, kleurige serpentines kostbare zinnen aaneen
die ze in hun hoofd bewaarden, speciaal voor deze gelegenheid. Het kan soms een
heel vers, een half hoofdstuk zijn dat, gevoed door het mateloze, centrale zoemen,
wordt vastgelegd op die kleurige regelbreedte: een lang, krullerig lint van de zuiverste
zinnen. Dan rolt men de serpentines weer stevig op en tezamen met een abc van
confettisnippers, slierten onsterfelijke dichtregels en titels van kleinste en dunste
boekjes ter wereld cirkelen ze onder groot gejuich door het zuigende trapgat, waar
nu de wind doorheen jaagt omdat de toegangspoort wijd is opengezet.
Ten afscheid etst men tenslotte nog verzen op elkaars nagels, kriebelt regels op
de rand van een oor, fragmenten tussen de cijfers van een gouden horloge; hoe dunner
en kleiner, hoe mooier het geschenk. Totdat in een stormvlaag van letters de laatste
deelnemers de poort uit tuimelen, en de torendeur dichtslaat met een zo zware klap
dat de spiraal, hoog daarboven, een gonzende slag in de rondte draait: extra ruimte
binnenin voor de volgende lichting kleine dunne boekjes die de schrijvers jaren later
pas aan zullen dragen, in platte tassen waar ze ritmisch mee zwaaien zodra ze de
toren van veraf in zicht krijgen, de spiraal als een ijle vlam in het licht.
Tirade. Jaargang 47

167
Over het kunstwerk van Ot en Sien
Mirjam van Hengel
Een namiddag in de zomer, ik zit in mijn achtertuin. Naast me is de bieslook in bloei
geschoten, verderop vingerhoedskruid, wederik, jacobsladder. Het is stil. Ik doe niks.
Ik stel me voor hoe ik binnen in huis hard aan het werk ben, schrobben, boenen,
dweilen, wassen, schillen, koken, terwijl buiten twee peuters in het gras hobbelen,
een jongen met een pet, een meisje met een aangerimpeld kraagje aan haar hals.
Dikke kleren dragen ze: lange kousen, hansop, bloes, broek; een jurk, een onderrok,
een hemd. De hitte wordt ze te gortig, alles moet uit. Bloes los, schoenen uit. Broek
afstropen, gefrummel aan knopen, gewurm van armen uit de mouwen, jurk naar
beneden.
‘“Nu de kousen nog uit!” roept Ot. Hij zit alweer op de grond en Sien moet hem
nog eens helpen. Als Ot klaar is, gaan ook Siens kousen uit. Wat een feest is dat!’
Niet alleen het uittrekken van kousen; ongeveer alles in Het boek van Ot en Sien is
feestelijk. Het platdrukken van een neus tegen de ruit, het paardje rijden op vaders
knie, het springen van de stoep. Het wegkruipen onder een wasrek, het eten van
kersen, het dragen van een emmer water.
Alles is veilig, vrolijk en knus en de wereld is klein, nauwelijks groter dan een
huis met een achtertuin, al gebeurt er ook nog weleens iets op stoep of straat en zijn
er uitstapjes naar winkel, school of grootouders. Verkeer is er nog niet, op straat
wordt gehinkeld, gekaatst en touwtje gesprongen, groter gevaar dan een beetje de
weg kwijtraken in het dorp bestaat niet.
Hoofdpersoon Ot is vijf jaar oud, zijn buurmeisje Sien vier en een stuk banger,
verlegener en minder ondernemend. Ze spelen samen, elke dag. Ze bekijken beestjes
in het gras, leggen een tuintje aan, maken poppetjes, klimmen in een ton, zetten de
poes in de poppenwagen, stampen in de plassen, breien, hinkelen. Geen
kleuterzwemles of ballenbak verstoort hun huis-, tuin- en keukenplezier en behalve
van een houten paard en een pop met wagentje is er van speelgoed geen sprake.
Tirade. Jaargang 47

168
Tirade. Jaargang 47

169
Kalm en overzichtelijk is hun leven. Moeder is in huis en altijd bezig - schrobben,
boenen, dweilen, wassen, schillen, koken. Voor de kinderen heeft ze niet veel tijd,
wat de algehele feestelijkheid danig vergroot: Ot en Sien kunnen hun gang gaan en
zijn doorgaans alleen. Vader is er zelden, die werkt en komt aan het eind van de dag
thuis. Hij eet, speelt wat met zijn zoon, zegt eens iets (weinig) en leest de krant. En
er is Poes. Poes spint om de kachel, likt van de melk, laat met zich spelen, deelt
hooguit krabben uit wanneer ze aan haar staart wordt getrokken.
‘Ot heeft poes beetgepakt en op de tafel gezet. Daar zitten ze nu. Ot aait poes over
de rug. En hij legt zijn wang tegen haar lijf. Fijn, he poes? Poes spint zacht. Dat
betekent: “Ik vind het ook prettig, Ot”.’
Het boek van Ot en Sien is van 1911, het leven was nog goed.
Ot en Sien zijn in het leven geroepen door Jan Lighthart en Hindericus Scheepstra -
vooral door de laatste naar het schijnt, al strijkt de bekende pedagoog Lighthart
doorgaans met de eer. Minstens zo beroemd als de tekst, werden de tekeningen van
Cornelis Jetses die de overzichtelijke gemoedelijkheid verder uitwerkte: lieve
gezichtjes met wipneusjes, mollige armpjes, schattige klompjes, overal op de
achtergrond dezelfde poes, hetzelfde poppenwagentje en houten paardje. Frisse
Hollandse kleuren, hoog opgeschoten gras, een regenton, een wastobbe, gezellig
openstaande raampjes uitkijkend op een klinkerweggetje - de verloren tijd zomaar
onverloren.
Het exemplaar van het boek dat ik bezit is uit 1974 en is uitgegeven ‘naar de
oorspronkelijke editie van 1911’. Het opent met een voorwoord aan hedendaagse
kindertjes die, zo wordt verondersteld, Ot en Sien erg ouderwets moeten vinden: ‘Ja,
Ot en Sien zeggen de dingen soms anders dan jullie nu doen. Ze zien er ook anders
uit. Kijk maar naar de plaatjes. Misschien doen ze ook wel eens iets waar jullie nog
nooit van hoorden. Dat is allemaal niet erg. Want Ot zal toch een vriendje van je
worden. En Sien een vriendinnetje. Net als ze dat waren van jullie vader en moeder.
En van opa en oma.’
De knusse gezinsmoraal liegt er niet om. Het gejubel om de mogelijkheid dezelfde
vriendjes te hebben als je papa, mama, opa en oma klinkt onverbiddelijk.
Terwijl je er toch niet aan moet denken: vriendjes te zijn met Ot en Sien.
Want wat een trutten!
Nooit eens humeurig, nooit eens ruzie, nooit eens snoep jatten, nooit eens een mier
plattrappen, nooit eens doktertje spelen. Nooit eens iets raars
Tirade. Jaargang 47

170
zeggen, geen vreemde associaties of verrassende plannetjes. Nooit wringt, schuurt,
knaagt of dreigt er iets. En nooit een onverwachte grap - bij herlezing heb ik maar
één maal moeten lachen: om een formulering aan het eind van het hoofdstukje waarin
moeder uitlegt wat een neger is. Negers zijn zwart (‘Wat vies’, zegt zus Trui tot
schrik van de hedendaagse lezer. ‘Waarom wassen ze zich dan niet?’), ze wonen in
een heel warm land, en omdat het zo warm is hebben ze vaak niets aan. Dat vinden
de kinderen gek:
‘He zo naakt, zo naakt als... als...’
‘Als een slak,’ zegt Ot. ‘En die is ook zwart. Dat is ook een neger.’
Dat soort logica - meteen is Ot minder braaf. Verpletterend komisch is het bepaald
niet, maar voor de schrijvers van dit correcte proza, dat hier en daar aangevuld wordt
met opvoedkundige parabels als over het haantje dat stierf omdat het ‘geen wachten
had kunnen leren’, is het bijna een uitglijder.
Boven de piano in mijn ouderlijk huis hing een groot prikbord vol kaarten, foto's en
knipsels. Rechtsonder in de hoek een klein tekstje, door mijn vader keurig met een
papiersnijder uit de krant gesneden. Ik ken het nog steeds uit mijn hoofd:
Bloed op de stoep
Daar is pa.
Weg lul, zegt moe, ik moet jou niet.
Moe pakt een mes, zij steekt pa neer.
O, o, wat een bloed.
Maar daar is poes.
Lik lik, poes, lik.
Poes is blij.
Moe is ook blij.
Is dat niet fijn?
Wie hiervan de auteur was weet ik niet, wel weet ik dat ik erom moest lachen, als
kind al. Eenmaal kleuter af zal dus de tuttigheid van boeken als Ot en Sien me wel
zijn opgevallen. Ook iets van de ironie van het stukje moet ik begrepen hebben, al
kwam dat begrip waarschijnlijk minder uit mijzelf dan uit mijn opvoeding voort, ik
was kind in de jaren zeventig en leerde over vrouwen die rechten opeisten - uit die
hoek zal de Ot en Sienparodie wel gekomen zijn, met die moeder die er ineens tabak
van heeft.
Maar dat ik de parodie grappig vond, bewijst vooral hoe duidelijk het is,
Tirade. Jaargang 47

171
zelfs voor een kind, dat de Ot en Sienverhalen tot een soort behoren. De wereld van
Ot en Sien is blijkbaar zo voorspelbaar dat afwijkingen als vanzelf een komisch effect
hebben.
In 1974, het jaar dat Ot en Sien werd heruitgegeven ‘naar de oorspronkelijke editie’,
publiceerde Geert van Oorschot zijn verlanglijst in het tweehonderdste nummer van
Tirade.
Het is een dwingende lijst: de onderwerpen waarover hij vond dat in zijn blaadje
geschreven moest worden zijn in de meeste gevallen geen onderwerpen, maar
opvattingen. Slauerhoff wordt veronachtzaamd, Hoornik overschat, Multatuli
genegeerd. En: Ot en Sien is een kunstwerk.
Hoe schrijf je over het kunstwerk van Ot en Sien als je met vindt dat Ot en Sien
een kunstwerk is?
Zo?
Het heeft geregend. De hele ochtend heeft Ot binnen gespeeld. Maar nu
is de regen voorbij. Ot mag weer naar buiten. Hij loopt de tuin in. Wat
ruikt het lekker! En wat is alles nog nat! Overal hangen druppels aan de
bomen en het gaat van sop, sop onder Ot zijn voeten.
Achter in de tuin is een heuvel van zand. Dat is ook nat. Ot voelt aan het
zand. Het plakt aan zijn vingers. Hij pakt een handje zand en knijpt erin.
Het kleeft helemaal aan elkaar vast. Wat leuk is dat! Ot krijgt een idee.
Hij loopt de tuin uit om Sien te halen.
‘Sien, Sien!’ roept Ot. ‘Kom je spelen? Mag het?’
Het mag. Daar is Sien al. Sop, sop, doen haar klompen op het natte gras.
‘Kijk Sien’, wijst Ot, en hij loopt voor haar uit. Hij pakt weer zand van de
berg en knijpt er nu met twee handen in. ‘Klei!’ zegt hij. ‘We kunnen iets
maken!’
Ja, knikt Sien, ze ziet het, het zand is net klei. Ze pakt ook een handje.
Bah, gauw laat ze het zand weer vallen, wat voelt dat koud! Ze durft niet
goed nog wat te pakken en ze kijkt naar Ot. Die is op zijn knieën gaan
zitten en begint met twee handen te duwen en te slaan tegen de berg. Sien
moet erom lachen. Nu wil ze ook wel met de klei spelen.
Ot en Sien zitten naast elkaar. Ze duwen en slaan op de berg, pèts, pèts.
Ze scheppen met hun handen zand weg en plakken het ergens anders weer
tegenaan. Ze lopen om de berg heen. Ze werken zo hard dat het puntje van
hun tong uit hun mond steekt. Ze krijgen het er warm van. Er staan
zweetdruppels op hun hoofd.
Tirade. Jaargang 47

172
‘Fijn he, Sien?’ zegt Ot.
Sien lacht. Fijn, ja!
Dan zijn ze klaar. Ze vegen hun handen af, Ot aan zijn broek en Sien aan
haar jurk. Ze kijken naar de berg, die nu geen berg meer is maar een echt
kunstwerk van bobbels en torens en gangen.
Maar wie komt daar? Het is moeder. ‘Wat hebben jullie gemaakt?’ vraagt
ze. ‘Knap hoor. Nu lusten jullie zeker wel een stukje koek?’
Koek, ja! Dat is lekker! En Ot en Sien gaan met moeder mee naar binnen.
Als dit verhaaltje ook maar één vraag oproept, is het waarom iemand Ot en Sien ‘een
kunstwerk’ zou willen noemen. Het verhaal komt in het boek niet voor; het is door
mij in een kwartiertje in elkaar geknutseld. Met andere woorden: je draait er je hand
niet voor om. Het procédé is simpel, de toon uitermate herkenbaar, niet-kopieerbare
eigenaardigheden zijn er nauwelijks.
Ga je ervan uit dat een kunstwerk in zekere zin een uniek, niet reproduceerbaar
maaksel is, en dat lijkt me een nauwelijks aanvechtbaar uitgangspunt, dan is dit boek
geen kunstwerk.
Doet dat er toe? Niet voor kleine kinderen. Vanuit kleuterperspectief is Ot en Sien
geweldig. De plaatjes zijn gedetailleerd en levensecht en de voorspelbaarheid van
de verhaaltjes voldoet exact aan de behoefte van de vijfjarige die graag leest over
kinderen als zijzelf. Niet voor niets zijn ook Jip en Janneke zo onnavolgbaar populair
geworden: herkenbaarheid is geruststellend, zeker voor het slapengaan.
Maar met kunst heeft dat niets van doen. Kunst, literatuur, moet toch enigszins
verontrusten, verwarren, en op z'n minst verrassen.
De grap is dat er heel veel ‘kinderliteratuur’ bestaat waarbij dat het geval is. Dat
er juist in die hoek sinds een jaar of vijftien van alles gebeurt dat wel degelijk met
kunst te maken heeft. Ted van Lieshout, Joke van Leeuwen, Harriët van Reek, Wim
Hofman, Margriet Heymans, Toon Tellegen en Bart Moeyaert - het is maar een greep
uit de kinderboekenschrijvers die met name door literair angehauchte volwassenen
bejubeld en bekroond worden.
Waarom - omdat kinderen hun werk zo mooi vinden? Maar kinderen bekronen al
jaren Jacques Vriens, Carry Slee, Rindert Kromhout en Paul van Loon. Omdat die
volwassenen vinden dat kinderen het mooi zouden móeten vinden? Maar zelf lazen
ze ook gewoon Het huisje in de sneeuw, Pietje Bell of Pitty naar kostschool. Omdat
ze het zelf mooi vinden dus. Omdat de kwaliteiten van het werk van deze schrijvers
overtuigende literaire kwaliteiten zijn.
Tirade. Jaargang 47

173
Ook ik veer op van boeken als De dame en de neushoorn, De prinses en de moestuin,
Zwart als inkt. En ik vind het geen ‘kinderboeken’, al zijn het misschien ook geen
‘volwassenenboeken’. Zeker is dat het literatuur van het eigenzinnigste soort: fris,
ongezwollen, vol vrolijkmakend taalgebruik en spannende perspectieven. Vol van
het soort sprankelende grilligheid die ook het werk van schrijvers als Jan Hanlo,
Bohumil Hrabal, Julio Cortázar, Anton Koolhaas, Charlotte Mutsaers en andere
royaal eigenzinnige geesten kenmerkt. Humor die besloten ligt in formuleringen,
nauw waarneembare ironie, lichte absurditeit, gekte - eigenschappen die een tekst
die in eerste instantie voor kinderen bedoeld lijkt te zijn daarbovenuit tilt. Waarin
juist onvoorspelbaarheid de toon aangeeft.
Leg een boek van deze ‘soort’ naast Het boek van Ot en Sien en je ziet onmiddellijk
wat aan die klassieker ontbreekt om het een kunstwerk te kunnen noemen. Een goed
voorbeeld is Bokje, van Harriët van Reek. Het verscheen twee jaar geleden, voor
zover ik weet is het niet enorm opgevallen, maar ik pleit bij dezen voor een enorme
uitbreiding van het aantal verhalen over de twee hoofdpersonen, zodat op zeker
moment Het boek van Bokje en Li het licht ziet, en ik een stuk kan gaan schrijven
over het kunstwerk van Bokje en Li.
Hier dan alvast een kleine voorproef. Met origineel voorbeeld.
De lucht was diepblauw. Bokje lag in het gras naast Li. Ze tuurden naar
de wiebelende blaadjes van de populieren.
Soms vloog een zoemende bij langs, of een vlieg. Soms loeide een koe in
de verte.
Op deze dag waarop alles was zoals het was, veranderde Li plotseling in
een big.
Het duurde heel kort, een minuut of drie en daarna werd Li weer gewoon
Li.
‘Hoe was het,’ vroeg Bokje, ‘hoe was het om een big te zijn?’
Li had het heel fijn gevonden om een big te zijn, maar het was moeilijk
om precies te begrijpen hoe het geweest was. ‘Want,’ zei Li, ‘ik was wat
ik zag en zo was het.’
Bokje en Li zijn een duo zoals Ot en Sien dat ook zijn, maar dan anders.
Ze beleven kleine avonturen, net als Ot en Sien in elk hoofdstukje één, maar dan
anders.
Alleen al de taal - de blaadjes die wiebelen, Li die gewoon weer Li wordt
Tirade. Jaargang 47

174
en elders in het boek zinnen als: ‘Zo ritselde de wilg de hele nacht door, in Bokje en
Li hun oor’, en: ‘alle bruggetjes zijn ophaalbruggetjes, gna’, of: ‘het was een rottig
dagje’.
Dan de rare ontwikkeling - wie verandert er nu in een big? En tenslotte het
diepzinnige of juist lichte einde - zou je er big voor moeten worden om te zijn wat
je ziet? Is een big altijd wat ie ziet? En wat zou Li als big dan gezien hebben?
Daarbij zijn er de tekeningen - intrigerend, rommelig en ongelijkvormig (bij
verschijning van haar boek De avonturen van Lena lena in 1986 werd Harriët van
Reek onder andere verweten dat elk kind zo kon tekenen; over wie werd dat ook
weer eerder gezegd?). Elk verhaal is voorzien van minimaal één, maar meestal een
hele verzameling tekeningen, soms zo geplaatst dat er een strip-achtig beeldverhaal
ontstaat naast de gewone tekst.
Bij het bovenstaande verhaal ligt op de eerste tekening Bokje (herkenbaar aan
horentjes en een B op haar jurk) op een klein rondje van gras en naast haar, op een
ander rondje, ligt een big. Verderop staat een hoge boom, een soort cipres, met zijn
kruin in een blauwe pluk lucht. Naast de kruin een grasje met een koe, naast Bokje
twee grasjes met zwarte vlekjes, vermoedelijk een bij en een vlieg. Tot zover past
het plaatje bij het praatje. Een tweede tekening stuurt het verhaal in de war: Bokje
zit met gevouwen benen op de grond en boven haar hoofd vliegt iets dat lijkt op Li
(herkenbaar aan roze jurk met een L) maar het heeft blauwe vleugels. Li ziet er eerder
uit als een vlinder dan als een big. Het merkwaardige resultaat is dat je gaat denken
dat ze in die drie minuten big-zijn heeft rondgevlogen, en als ze dus zegt ‘ik was wat
ik zag’, dan kan dat ineens wel alles zijn. Wie weet waarheen ze helemaal vloog.
Twee pagina's en er gaat een wereld voor je open. Over Ot en Sien kun je veel
zeggen, maar dat toch niet. Ot en Sien is gebaseerd op bevestiging van het gewone,
terwijl bij Bokje en Li iedere verwachting doorbroken wordt en er eigenlijk alleen
maar rare dingen gebeuren.
Wanneer Ot en Sien door de tuin lopen zien ze een torretje; wanneer Bokje en Li
door het bos wandelen landt er een vogel op Bokjes schouder die zegt dat ‘ie haar
opa is. Wanneer Ot en Sien in de hitte in het gras liggen vallen ze tevreden in slaap;
wanneer Bokje en Li in het gras liggen verandert Li in een big. Wanneer Ot en Sien
langs het water lopen doen ze dat om de eendjes te voeren; Bokje en Li zitten aan
de slootkant en praten over het bestaan van hele kleine mensen die waarschijnlijk
opgegeten zijn - ‘“Door wie?” vroeg Bokje. “Door uilen,” zei Li.’
Tirade. Jaargang 47

175
In beide boeken beginnen de verhaaltjes volkomen onverdacht: ‘Bokje en Li liepen
door het bos’ naast: ‘Ot en Sien zijn in de tuin’. Maar Van Reek laat de boel binnen
enkele regels ontsporen. Voor je het weet moet de beschermheer der koeien gewarmd
en verzorgd worden, of blijkt er een blauw glazen huisje in de duinen te staan.
In haar boek lijkt alles voort te komen uit een geest die zijn eigen grillen volgt,
zich niet aan patronen houdt maar aan eigen invallen, waardoor je steeds voor
verrassingen komt te staan. In de war raakt. Nadenkt over dingen waar je eerder nooit
over nadacht. Dingen anders ziet. Nieuwe dingen ziet. En dát maakt iets nu juist wel
tot een kunstwerk.
Een namiddag in de zomer, ik zit in mijn achtertuin. Naast me is de bieslook in bloei
geschoten, verderop vingerhoedskruid, wederik, jacobsladder. Het is stil. Ik doe niks.
Ik stel me voor dat er een big voorbij komt vliegen, haar jurk roze, haar konen
rood van opwinding. Nee, beter nog: ik ben zelf een big. Ik zou wel willen weten
hoe het is, om een big te zijn. Misschien zie je ineens wel wat je bent, of ben je wat
je ziet. Het leven lijkt ineens heel anders.
Tirade. Jaargang 47

176
Over het verdwijnen van boekhandels en uitgeverijen
Tomas Lieske
Ik, Geert van O., oude ingebeelde manen om mijn uitgeversgeraamte,
sigarenjas van mossig krokodil, drenkend jeneveroog,
ik zweef rond als een sonore spanning die tussen zonnen hangt,
als een stekelig blad dat losgeraakt is van een agaveplant.
Ik ben een veeg zwarte lever, onbegrijpelijk hoe ik met lezers chat
beyond chello and spidernet; weg oude woorden, boekhandels, uitgeverijen.
Hangt het erelint van het groteske gilde om mijn schouders? Een staart
van vuile rook omdat de namen een voor een uit mijn gedachten ploffen.
Zo'n woord schiet los en verdwaalt als een ooilam in de terracotta-storm.
Zoëven nog: ‘hondenfruit’ of iets als ‘horzelui’ of ‘teruggevonden huid’.
Waar ik nu ben, zijn charme, truc en chantage ijdel en loos geworden.
Hoe kan ik kopers tegenkomen, met wie uit het vak klinkend toosten?
Hoe lezen over de allernieuwste vrouwen, hoe werken aan,
hoe noem je dat, mijn bruidgeverijen, mijn liefdeswikkels?
Tirade. Jaargang 47

177
Over het doodzwijgen van Age Bijkaart
Tirade. Jaargang 47

178
Over het niet meer bestaan van Boutens en Henriette Roland Holst
als dichteres *
Elsbeth Etty
Zo'n twintig jaar na de dood van Henriette Roland Holst-van der Schalk (1869-1952)
heeft uitgever Geert van Oorschot zich - zo stel ik het me voor - enigszins verbijsterd
afgevraagd hoe het in hemelsnaam mogelijk was dat de poëzie van de vrouw die bij
haar leven alom werd geroemd als ‘Nederlands grootste dichteres’ in zo korte tijd
volledig in het vergeetboek kon raken. In 1953 noemde Annie Romein haar
dichterschap nog ‘klassiek’, te vergelijken met dat van Homerus en Dante, die erin
waren geslaagd ‘de mensheid en de menselijkheid van hun tijd’ te vertegenwoordigen,
omdat zij het vermogen hadden ‘de strijdbaarheid en de heroïek van de
omhoogstrevende klasse uit te drukken’. Na deze poging tot bijzetting van ‘tante Jet’
in het Pantheon der Grote Dichters werd het ijzig stil rond haar werk, waarvan Johan
Huizinga voorspeld had dat in later eeuwen buitenlanders Nederlands zouden gaan
leren om het te kunnen lezen. Wist Van Oorschot dat twintig jaar na haar dood zelfs
Nederlandse literatuurstudenten niet meer werden aangemoedigd om haar poëzie tot
zich te nemen? Ik vermoed van wel. Op zijn lijstje onderwerpen waarvan hij meende
dat er in Tirade over moest worden geschreven stond niet voor niets ‘het niet meer
bestaan van Henriette Roland Holst als dichter’.
Was zijn idee voor dat artikel toen maar uitgewerkt! Het had mijn generatie
studenten het een en ander kunnen bijbrengen over de vraag wat klassiek dichterschap
inhoudt, over wat kunst is en wat kitsch en over het verschil tussen propaganda en
poëzie. Ook had het onze Merlyniaanse docenten moderne letterkunde, met hun
tekstimmanente behandeling van poëzie, misschien kunnen verleiden tot een meer
literair-historische of zelfs biografische benadering, naast de close reading die toen
als zaligmakend werd beschouwd.
Pas in 1993 werd Van Oorschots idee voor een essay over het niet meer bestaan
van Henriette Roland Holst als dichter ten uitvoer gebracht, niet in
* Op verzoek van de redactie heb ik mij beperkt tot het verdwenen dichterschap van Henriette
Roland Holst.
Tirade. Jaargang 47

179
Tirade, maar in het Vlaamse tijdschrift Ons Erfdeel. Emeritus hoogleraar Guus
Sötemann was daarin een serie begonnen onder de titel ‘Dichters die nog maar namen
lijken’ en opende de reeks met Henriette Roland Holst. Hij plaatste haar gedichten
in een historische en biografische context waaruit duidelijk naar voren kwam dat
Roland Holst vooral getuigenispoëzie heeft geschreven van veelal twijfelachtige
kwaliteit. Niettemin noemde hij de vergetelheid waaraan haar poëzie ten prooi is
gevallen ‘bijna beschamend voor ons lateren’. Om deze stelling - beschaamdheid
om het vergeten van een dichteres die volgens hem ‘weinig verzen [heeft] geschreven
die van puur esthetisch gezichtspunt geheel gaaf zijn’ - te adstrueren, greep hij naar
een citaat van J.C. Bloem. Die meende dat bij het lezen van de poëzie van Henriette
Roland Holst, er niets overblijft ‘dan de hartstochtelijke en bewogen stem, die naast
ons zingt op dien smartelijken tocht, die het leven is, en ons met haar en allen
vereenigt in de eenige makkerschap ter aarde: die van het hart’.
‘Wij doen onszelf te kort’, zo voegde Sötemann daaraan toe, ‘door dit, spoor van
[haar] stappen op aarde te negeren.’
Toen ik dit essay van Sötemann (onlangs herdrukt in de bundel Dichters die nog
maar namen lijken) las, was ik net begonnen aan mijn biografie van Henriette Roland
Holst. Hoewel opgeleid als neerlandicus was liefde voor haar poëzie daarbij niet
mijn belangrijkste drijfveer, zomin als dat het geval was geweest voor haar eerdere
biografen K.F. Proost en J.P. van Praag. De laatste oordeelde in de kladversie van
zijn proefschrift over de door hem bewonderde politica: ‘Zij schreef nimmer een
gaaf vers’. Henriette, toen al in de zeventig en een bijna heilig verklaarde nationale
beroemdheid, las dat en noteerde in de kantlijn dat haar dit ‘wat erg’ toescheen. ‘Er
zijn toch bv. zeker gave sonnetten. Misschien kun je het iets verzachten.’ En ach,
natuurlijk verzachtte Van Praag dat, hij had haar nodig bij het afronden van zijn
dissertatie en net zomin als iemand anders in haar omgeving (of daarbuiten) durfde
hij ook maar iets oneerbiedigs over deze dominante en strenge vrouw, dit door vriend
en vijand vereerde geweten van de natie te zeggen. Als dichteres werd ze schromelijk
overschat door zowel hielenlikkers uit de literaire wereld als, om met Marsman te
spreken, ‘het vege, vage vulgus dat haar tot wee-wordens toe venereert en citeert’.
Maar waarom werd ze vervolgens door zowel letterkundigen als door het vege,
vage vulgus vergeten? Om die vraag te beantwoorden moet eerst onderzocht worden
om welke redenen ze zo werd vereerd. Als kenner van haar totale oeuvre heb ik wat
dat betreft van meet af aan voor een raadsel gestaan.
Tirade. Jaargang 47

180
Hoe, zo luidde één van mijn onderzoeksvragen in mijn aan haar gewijde proefschrift,
vallen de ontzagwekkende bewondering voor Roland Holst van haar tijdgenoten, de
onuitwisbare indruk die zij als persoonlijkheid heeft gemaakt en de voor Nederlandse
begrippen uitzonderlijke roem die zij oogstte te verklaren? Sötemann had hier geen
antwoord op, al geeft de door hem geciteerde uitspraak van Bloem wel een indicatie.
Mijn verklaring is dat Henriette Roland Holst haar immense populariteit als
dichteres dankte aan het feilloze gevoel voor de tijdgeest dat al sinds haar debuut in
De Nieuwe Gids in juni 1893 uit haar gedichten sprak. Eerder - of laten we zeggen
uitdrukkelijker - dan haar leermeesters en vrienden Albert Verwey en Herman Gorter
maakte zij de ommezwaai van de pure l'art pour l'art-lyriek van Tachtig naar de
inhoudelijke, op gedachten stoelende poëzie die in de loop van de jaren negentig in
zwang zou raken. De ontvangst van haar eerste gepubliceerde werk, waarin ze
overduidelijk allerlei nieuwe ideeen van Verwey en Gorter op nogal eclectische wijze
had verwerkt. was juichend. Het leek erop dat de nieuwe stroming in de poëzie door
haar werd geïnitieerd. Nadat ze de zes sonnetten waarmee ze wilde debuteren onder
haar meisjesnaam Henriette van der Schalk aan het tijdschrift van de Tachtigers had
toegestuurd, ontving ze van redacteur Willem Kloos een briefje met deze tekst:
Mejuffrouw,
Ik moet beginnen met u mijn excuses te maken. Excuses dat ik het woord
tot u durf te richten. Neen, laat mij geen excuses maken, laat mij maar
dadelijk zeggen, dat u de grootste dichter is, die op 't oogenblik leeft. Ik
neem ze voortdurend op, en lees ze luid voor mij zelf. (...) Het zal mij een
genoegen en eer zijn. Uw naam op den omslag van mijn tijdschrift te zien
prijken.
Volgens Hein Boeken die Kloos assisteerde bij het beoordelen van inzendingen had
de gezaghebbende dichter-criticus bij het lezen van Henriette's gedichten een zelfde
soort sensatie gevoeld als toen hij in 1888 Gorters Mei onder ogen had gekregen.
Sterker: Kloos dacht dat Henriette van der Schalk een pseudoniem van Gorter was.
Helemaal verrukt schijnt hij te hebben uitgeroepen: ‘Als dat van Gorter is, dan is hij
wel een heel nieuwen weg ingeslagen en overtreft hij zichzelven.’
De literaire wereld stond perplex over het vernieuwende dat uit haar gedichten
sprak. Frederik van Eeden kwam speciaal naar Noordwijk om zich
Tirade. Jaargang 47

181
aan de dichtende notarisdochter voor te stellen, van alle kanten stroomden felicitaties
binnen. Dit alles heeft zeker bijgedragen tot het positieve zelfbeeld van de toen
tweeëntwintigjarige debutante die altijd zeer overtuigd is gebleven van haar
uitzonderlijke gaven. Kort na haar debuut drukte Albert Verwey vijfentwintig
sonnetten van haar af in het eerste nummer van zijn Tweemaandelijksch Tijdschrift.
In een persoonlijke brief dichtte hij haar de gave toe zich ‘ruim en open naar de
grootste denkbeelden van haar tijd te richten’. Die gave heeft ze sindsdien ten volle
en met alle energie waarover ze beschikte - haar productiviteit was enorm - uitgebuit.
Ook haar eerste bundel Sonnetten en verzen in terzinen geschreven, verschenen
in 1896, paste perfect in de veranderende tijdgeest. Ze bracht in deze mystiek-religieus
getinte gedichten onder woorden wat een hele generatie beeldend kunstenaars en
literatoren op dat moment bezighield: het zoeken naar een levensbeginsel, een geloof,
een antwoord op het verlies van waarden uit vroeger tijden. De gevoeligsten onder
haar tijdgenoten herkenden een stem die zong wat zij voelden. Niet voor niets noemde
de criticus A.W. Stellwagen Sonnetten en verzen typerend voor de mystieke mode
van de jaren negentig. Hiermee werd de basis gelegd voor de roem die Roland Holst
als dichteres heeft geoogst.
Toch liet deze eerste bundel al zien wat de zwakke kant van haar dichterschap
was: haar onstuitbare neiging tot preken en getuigen. Haar mentor Verwey was de
eerste die dat onder woorden bracht toen hij in een recensie waarschuwde tegen haar
‘gevaarlijke ambitie’. ‘Inzicht brengen in al de donkerheid die haar tijdgenooten, die
de mensch voor alle tijden pijnigde, de wereld voor nu en voor altijd het inzicht te
geven dat haar ontvallen was’, werd volgens Verwey ‘de eerzucht die haar
begeesterde’.
Het vervolg is bekend. Samen met Herman Gorter behoorde Henriette Roland
Holst (inmiddels getrouwd met de vooraanstaande beeldend kunstenaar Rik Roland
Holst) in 1897 tot de eerste dichters die ‘klassenverraad’ pleegden en lid werden van
de een paar jaar eerder opgerichte, op marxistische leest geschoeide, Sociaal
Democratische Arbeiderspartij (SDAP). Haar tweede bundel De nieuwe geboort uit
1902, de weerslag van een innerlijke zoektocht, sloot opnieuw aan bij wat er leefde
onder jongeren en intellectuelen: enerzijds het verlangen de zekerheden van het
nieuwe socialistische geloof te omarmen en anderzijds de angst een oude denkwereld
los te laten. De spanning tussen dichterlijk individualisme en de behoefte op te gaan
in het socialistische collectief met alle consequenties van dien, bezong ze in verzen
vol angst en twijfel:
Tirade. Jaargang 47

Mijn wezen is tot op den grond gespleten
Hoe heel ik wat zóó ver begint:
Wat heeft dit hart zoo diep uiteen gereten
Dat het geen eenigheid ooit vindt?
182
Interessant is dat zelfs critici die haar overgang tot het socialisme betreurden iets
herkenden in de thematiek, die ze later zelf benoemde als de spanning tussen droom
en daad. Verwey schreef: ‘Het is bekend dat HRH aan de strijd van de arbeiders om
een betere maatschappij met mond en pen is gaan deelnemen. Aan die deelname zelf
ontlenen deze gedichten hun wezenlijkheid. Niemand kan arbeiden (...) tenzij hij een
leven vindt waar hij in kan wortelen. Zij vond dáár het hare.’ Hij voegde er aan toe
dat uit de woeligste wijken van het moderne leven een dichteres was gekomen ‘die
ons dat leven doet verstaan’. En Van Deyssel, die gruwde van het socialisme, schreef
diep onder de indruk dat in De nieuwe geboort Roland Holst ‘haar fijnsten arbeid’,
‘de zuiverste poëzie’ had getoond.
Henriette was toen tweeëndertig en werd in toenemende mate in beslag genomen
door politieke beslommeringen en conflicten die tot 1927, toen ze teleurgesteld uit
de Communistische Partij Nederland stapte, zouden duren. Al die jaren bleef ze haar
politieke overtuigingen, teleurstellingen en twijfels uitdragen in poëzie die zich
nauwelijks meer ontwikkelde, maar zo feilloos de vinger aan de pols van de tijdgeest
bleef houden dat de schare van kritiekloze bewonderaars alleen maar groeide. Wat
men bewonderde was niet de schoonheid van haar taal, haar beeldend vermogen,
haar techniek of muzikaliteit, maar haar zeggingskracht en de ontroering die ze
opriep. Naar aanleiding van haar bekendste bundel, De vrouw in het woud (1912),
schreef Bloem aan P.N. van Eijck dat hij er een prop in zijn keel van had gekregen.
En tranen in zijn ogen. ‘Zeker, HRH heeft reusachtige fouten (...) maar die kan zij
zich permitteeren omdat ze zoo'n reusachtige dichteres is.’ Ik vermoed dat Bloem
bedoelde: omdat ze zo'n reusachtige persoonlijkheid is. Altijd bleef ze vooroplopen
in het uitdrukken van wat er leefde in de hoofden en harten van haar tijdgenoten.
Gedurende de Eerste Wereldoorlog werd ze het boegbeeld van anti-militaristen. Ze
schreef gedichten vol hoop over de Russische revolutie, geleid door haar persoonlijke
vrienden Lenin en Trotski, en hartverscheurende verzen over de teleurstellingen die
het communisme onder Stalin bracht. En nog vóór haar openlijke bekering tot het
religieus socialisme spraken haar zoekende godsdienstig geïnspireerde gedichten
gelovigen van elke denominatie aan.
Tirade. Jaargang 47

Gedenk mij in uw gebeden!
Gebeden hebben kracht:
Zij komen als stralen gegleden
Door onze nacht
183
Deze regels zijn te vinden in Verworvenheden (1927), door Herman Gorter zo
geminacht dat hij deze bundel tegenover haar neef A. Roland Holst Verdorvenheden
noemde. Het was het laatste wat hij, vlak voor zijn dood, van Henriette las. In later
jaren nam de kritiek op haar dichtwerk toe - maar vrijwel niemand durfde dat hardop
te zeggen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog schreef ze stromen verzetsgedichten
waarover diezelfde A. Roland Holst achter haar rug zei dat ze ‘rammelden’. Als hij
ooit ‘dit soort kleuterversjes’ zou maken, hoopte hij dat iemand publicatie ervan zou
voorkomen.
Jany Roland Holst had gelijk had met zijn kritiek op deze late gedichten van zijn
tante, maar ik kan niet ontkennen dat een aantal ervan diepe indruk op mij hebben
gemaakt en het me bij het lezen ervan net zo verging als Bloem. Neem het illegaal
verspreide In Memoriam H. Sn., gewijd aan de door de nazi's gefusilleerde verzetsheld
Henk Sneevliet, haar gedicht over de Februaristaking van 1941 of haar ode aan de
Vrouwen van Holland. Uit esthetisch oogpunt beneden de maat, inderdaad, maar als
documents humains onvergetelijk. En dit laatste geldt voor het meeste van Roland
Holsts poëzie: puur esthetisch valt er weinig aan te beleven, geplaatst in hun tijd en
in HRH's persoonlijke geschiedenis winnen ze onmiddellijk aan kracht.
Tegen deze achtergrond is het eenvoudig te begrijpen waarom de poëzie van
Henriette Roland Holst - die één van haar bundels de titel met vooruitziende blik de
titel Tussen tijd en eeuwigheid meegaf, uiteindelijk geen eeuwigheidswaarde is
toegekend. Annie Romein, die haar poëzie ‘klassiek’ noemde heeft zich grotelijks
vergist. Haar fout was dat ze het begrip ‘klassiek’ gebruikte in de betekenis die
Henriette Roland Holst daar zelf aan gaf. In die opvatting is de klassieke dichter
representatief voor zijn tijd, terwijl de gangbare betekenis van het begrip klassiek,
toegepast op cultuuruitingen eerder tijdloosheid uitdrukt. Een ‘klassiek’ boek is
volgens Van Dale een werk waaraan blijvend gezag wordt toegekend. Romein plaatste
de zogenaamd ‘klassieke’ poëzie van Henriette Roland Holst tegenover die van de
Tachtigers. Gorter en Kloos, om de twee grootsten maar te noemen, waren volgens
haar niet klassiek en zouden dat ook nooit worden, ‘omdat ze niets
vertegenwoordigden dan zichzelf’.
De poëzie waarmee Roland Holst als respectievelijk socialiste, commu-
Tirade. Jaargang 47

184
niste en religieus-socialiste klassiek wilde zijn, dat wil zeggen waarmee ze niet
zichzelf maar maatschappelijke stromingen en opvattingen wilde vertegenwoordigen,
is voor het overgrote deel zó tijdgebonden dat ze weinigen nog iets te zeggen heeft.
‘O had ik socialisme nooit gekend / Dan lag ik nu niet laag, omver-gerend.’ Deze
smartelijk bedoelde regel uit De vrouw in het woud over haar breuk met de SDAP
doet mij in lachen uitbarsten en ik kan me goed voorstellen dat lezers die niet eens
meer weten waar de letters SDAP voor staan en geen idee hebben van de
eschatologische verwachting die in het woord socialisme besloten lag, denken dat
het hier een kleuterversje betreft.
Lezend in haar omvangrijke oeuvre ben ik wel degelijk op ontroerende gedichten
gestuit en bij herlezing kom ik nog steeds veel moois tegen. Maar dat zijn precies
de verzen waarin ze - in weerwil van de taak die ze zich had gesteld - ‘niets
vertegenwoordigde dan zichzelf’. Dergelijke gedichten zijn in vrijwel al haar bundels
te vinden: in plaats van de zekerheden waarnaar Roland Holst zo verlangde, drukken
ze juist twijfel en onzekerheid uit. Haar mooiste werk gaat mijns inziens over haar
ongelukkige huwelijk met Rik Roland Holst, over haar verlangen naar een kind en
over haar onvermogen haar hooggestemde doelen te bereiken Het zijn de gedichten
die ze schreef zonder profetenmantel om haar schouders.
Is het dus zo dat ‘het verdwijnen van Henriette Roland Holst als dichter’ het gevolg
is van haar ambitie om te profeteren? Ja, ik denk dat Albert Verwey gelijk heeft
gekregen: haar drang om de poëzie als politieke spreekbuis te gebruiken of in te
zetten voor het propageren van ideeën, heeft haar werk - nog afgezien van de literaire
kwaliteit ervan - al op voorhand eeuwigheidswaarde ontzegd.
De reden dat de meeste van haar tijdgenoten haar niettemin ‘onze grootste dichteres’
noemde was dat zij zich, of ze het met haar eens waren of niet, konden identificeren
met haar ambitie om de wereld te herscheppen. Na haar dood veranderde de wereld
echter zo snel en nam het streven die wereld te hervormen zulke andere vormen aan,
dat vrijwel niemand zich meer in haar retorische taal kon herkennen. Het verschil
tussen de Vijftigers, die dat nieuwe naoorlogse levensgevoel uitdrukten, en Henriette
Roland Holst is onmetelijk, het onderscheid tussen in mijn ogen klassieke dichters
als Gorter en Lucebert niet. Lucebert heeft zich ongetwijfeld laten beïnvloeden door
Gorters sensitieve verzen, de gedichten van Roland Holst hebben na haar dood vrijwel
niemand meer tot inspiratie kunnen dienen.
Als biograaf van Henriette Roland Holst heb ik me vaak het hoofd gebro-
Tirade. Jaargang 47

185
ken over de vraag waarom zij haar ontegenzeggelijke talent heeft opgeofferd aan
haar drang tot profeteren. Mijn conclusie luidt dat ze niet anders kon. Anders dan
haar partijgenoot Gorter, een veel rigider denker dan Roland Holst en als politicus
aanzienlijk fanatieker, was zij niet in de eerste plaats dichter. Al uit haar vroegste
jeugdwerk spreekt de behoefte aan een allesomvattend ideaal om voor te leven en te
werken. Zonder zo'n ideaal, al spoedig belichaamd in een als heilsleer ervaren
socialisme, kon ze zich als dichteres en als mens niet ontplooien. Omgekeerd is het
onmogelijk haar maatschappelijke gezag, dat - zeker voor een tijd waarin er nog geen
massamedia bestonden - enorm was, los te zien van haar profeterende dichterschap.
Anders dan voor Gorter stond haar poëzie van het begin af aan in dienst van een
ideaal waarvoor ze zich ook op talloze andere manieren inzette. Op haar veertigste,
na haar vertrek uit de SDAP en tijdelijk politiek dakloos, drukte zij de verhouding
tussen haar literaire en politieke aspiraties tegenover haar vriend Karl Kautsky, de
beroemde Duitse marxistische theoreticus, zo uit: ‘U weet hoe ik mij met de beweging
heb geïdentificeerd, hoe al mijn werk - literair, wetenschappelijk en propagandistisch
- aan één bron ontsproot. En wat mijn kracht was, wordt nu mijn zwakte en keert
zich tegen me. Ik ben bang dat het doorsnijden van de formele banden met de
beweging mij (...) het gevoel zullen geven volledig geïsoleerd en op mijzelf
teruggeworpen te zijn.’
Henriette Roland Holst werd in haar tijd vereerd als dichteres omdat zij, precies
zoals men van kunstenaars verlangde en verwachtte, in haar poëzie een antwoord
zocht op de existentiële vragen van de mensheid. De vorm was daarbij ondergeschikt
aan de inhoud, en die inhoud was een boodschap. In haar streven naar zingeving
wijdde zij zich aan steeds anders geformuleerde alomvattende idealen, die altijd
dezelfde essentie hadden: naastenliefde, rechtvaardigheid, gemeenschapszin, het
opgaan in een groter geheel en ten slotte de onderwerping aan iets wat zij nauwelijks
kon definiëren, maar uiteindelijk God ging noemen. Hoewel ze zich duidelijk voelde
aangetrokken tot dogma's, veranderde ze voortdurend van inzicht. Als politica maakte
haar dat onberekenbaar, maar als dichteres was de openlijk beleden twijfel aan alles
wat haar eerder heilig toe had geschenen haar grote kracht. Niet alleen haar
geestverwanten - door de jaren heen telkens wisselende groepen - maar een veel
groter publiek werd aangesproken door haar idealisme, haar religieus aandoende
verlangen, haar offervaardigheid en tragiek. Op die tragiek moet Bloem hebben
gedoeld toen hij de ‘hartstochtelijke en bewogen stem’ van Roland Holst de essentie
van haar poëzie noemde.
Tirade. Jaargang 47

186
Wat was die tragiek? Niet dat haar poëzie minder klassiek was dan ze zelf bevroedde,
want als dichteres was ze ten diepste overtuigd van de aan haar toegeschreven
grootheid. Nee haar tragiek was dat ze, gedreven door ambitie en geldingsdrang, een
politiek of geestelijk leider wilde zijn, het liefst met wereldwijde invloed, maar daar
ten enenmale ongeschikt voor was. SDAP-voorman P.J. Troelstra, die haar jarenlang
meemaakte als politica, noemde haar optreden in de politieke arena een fiasco. ‘Werd
van Mephisto gezegd dat hij was de geest “der stets das Böse will, doch stets das
Gute schafft”, van onze eminente schrijfster en dichteres geldt zoodra zij het terrein
der politieke vraagstukken betreedt, maar al te veel dat zij “stets das Gute will, doch
stets das Böse schafft”.’
In feite was Troelstra's kritiek op haar optreden als politica van dezelfde orde als
Verweys kritiek op haar dichterschap. Ook in de politiek speelde eerzucht haar parten.
Hoogmoedig stelde ze het zich tot taak de maatschappij te veranderen en tegelijk
haar geweten zuiver, haar handen schoon te houden. Dit probleem, in haar poëzie
verbeeld als de botsing tussen droom en daad, kwam in de prozaïsche politieke
praktijk neer op de onmogelijkheid zuiverheid en pragmatisme te combineren. Haar
heldhaftige pogingen om deze tegenstelling op te heffen, maakten haar tot een eeuwige
dissidente, verguisd door verstokte, veelal opportunistische partijgangers, maar
aanbeden door idealisten van diverse pluimage die gewetensvolle en compromisloze
daden wilden stellen. Zo kon zij uitgroeien tot de mythe die ze bij haar dood geworden
was.
Wat haar tijdgenoten - vrienden en vijanden - aansprak, waren haar in het openbaar,
in poëzie en proza afgelegde getuigenissen van haar gewetensconflicten, haar
wisselingen van inzicht, de breuken met eerdere geestverwanten, de vragen waarmee
zij worstelde. Dat maakte haar tot de personificatie van de politieke en morele
dilemma's die de eerste helft van de twintigste eeuw hebben bepaald. Haar engagement
was de bron van haar dichterschap. Zich mengend in alle belangrijke gebeurtenissen
van haar tijd, maakte ze keuzen waarvan ze terugkwam en fouten die ze deemoedig
erkende. Op basis van deze ervaring was zij in staat om uiteindelijk onafhankelijke
standpunten in te nemen die ook nu nog respect afdwingen en die het respect voor
haar dichterschap zonder enige twijfel hebben gevoed. Als communiste veroordeelde
zij al in een vroeg stadium de dictatuur van Stalin, in de jaren twintig en dertig
behoorde ze tot de eersten die waarschuwden tegen de gevaren van fascisme en
nationaal-socialisme en als mensenrechtenactiviste was ze een pionier. Haar politieke
gezag werd versterkt door haar deelname
Tirade. Jaargang 47

187
Tirade. Jaargang 47

188
aan het verzet gedurende de Tweede Wereldoorlog en toen ze al bijna niet meer kon
lopen sprak ze nog volle zalen met duizenden toehoorders toe over de verwerpelijkheid
van de politionele acties tegen Indonesië en de noodzaak tot solidariteit met de
Repoeblik Indonesia.
Wie wil, kan het allemaal terugvinden in haar oeuvre, maar slechts weinigen zullen
daar plezier aan beleven. Sötemann mag dan hebben beweerd dat wij onszelf te kort
doen als we Roland Holsts gedichten niet meer lezen, omdat we daarmee het spoor
van haar stappen op aarde negeren, ik denk dat hij daarmee de poëzie in het algemeen
tekort heeft gedaan. Poëzie moet op zich zelf kunnen staan, poëzie is geen berijmde
autobiografie waarin de sporen van een leven kunnen worden gevolgd. Je hoeft niets
over het leven van Gorter te weten om van zijn sensitieve verzen te kunnen genieten.
Ik heb de argumentatie van Sötemann om Roland Holsts poëzie te blijven lezen
indertijd beschouwd als legitimatie voor het schrijven van haar biografie. Die biografie
heeft mij namelijk de overtuiging geschonken dat het merendeel van haar gedichten
alleen nog biografische waarde heeft en zonder biografische kennis nog maar weinig
betekent. Waardering voor haar werk is mijns inziens alleen mogelijk tegen de
achtergrond van haar levensverhaal en de historische periode waarin zich dat
afspeelde.
Als mens was ze per saldo interessanter, of laten we zeggen reusachtiger, dan als
dichteres.
Tirade. Jaargang 47

189
Over de veronachtzaming van Slauerhoff
Guus Middag
Ik sloeg het dunne boek open en las op de eerste bladzijde een kort gedicht. Het trof
me meteen, door de eenvoud vermoedelijk, en door de onbevangen toon. Het leek
wel een liedje, een Chinees bootjesliedje:
Wachten
Mijn bootje is van dun riet
Gebonden door vezels van lisch.
Toch bevaar ik den stroom.
Geen wachtlicht op de andere oever
Alleen bewaakt door de poolster.
Kom je niet?
Jouw boot is van sterk hout.
Deze stroom is nog lang niet
De woeste Yang Tse en toch ben je bang.
Kom je niet?
Het ziet eruit als een stille monoloog, als de gedachten en overwegingen van iemand
die in zichzelf praat, of zichzelf moed inspreekt, en in stilte vragen stelt aan een
afwezige. Door de herhaalde regel ‘Kom je niet?’ heeft het ook wel iets van een lied.
Een klein wachtlied om de tijd te doden? De spreker of spreekster bevindt zich in
een fragiel bootje, niet veel meer dan een biezen mandje: het is van riet gemaakt, en
ook nog eens van dun riet, gebonden door niets anders dan vezels van lis. Toch durft
hij of zij zich daarmee wel op de stroom te wagen. Het varen wordt nog eens extra
bemoeilijkt door de duisternis: er is geen licht aan de overkant, er is geen licht van
de maan, er is alleen het licht van de poolster.
Een sfeervol tafereel, maar van wat? De nacht is nog jong, een geliefde is in
afwachting van de ander? Of zou men hier juist wel gebaat zijn bij enige
Tirade. Jaargang 47

190
duisternis? Omdat er straks snel even wat smokkelwaar moet worden overgezet?
Misschien wordt hier een vluchtpoging beraamd? De ene vluchteling, in een gammel
bootje, stelt vast dat de kust veilig is (geen wachtlicht aan de overkant) en moet nu
wachten op de komst van de andere vluchteling met de sterke boot, maar die laat het
nu juist uit vrees afweten? Het is, bij zo weinig context, moeilijk te zeggen. Of zijn
dit alleen maar beelden voor een liefdesliedgegeven van alle tijden: ik ben gereed,
de nacht gaat beginnen, ik ben niet bang om me samen met jou in een ongewis
avontuur te begeven - waar blijf je nu? ‘Wat unbidan we nu’, zou de middeleeuwse
dichter van ‘hebban olla vogala’ zeggen: waar wachten we nog op?
Er valt op een enkel rijmwoord te wijzen, al is het niet sterk: riet - niet - niet - niet.
En op enkele klanklijnen: bootje - door - stroom - door - pool - boot - stroom. Op
een binnenrijm: bevaar - bewaakt. Op enkele allitteraties. Er zitten leuke contrasten
tussen ‘Mijn bootje is van dun riet’ en ‘Jouw boot is van sterk hout’, en zo verder -
maar ik denk niet dat de kracht van dit gedicht in zulke geijkte dichterlijke middelen
schuilt. De kracht zit juist in de ongekunsteldheid ervan, in hooguit de aanzet tot een
liedje. Hier spreekt geen dichter, in dichterlijke bewoordingen, maar een jongen of
een meisje, in eenvoudige spreektaal, en wat ontroert is zijn of haar ongeduld en
onzekerheid: niet bang voor het water of voor de overtocht, maar wel bang in deze
duistere nacht in de steek te worden gelaten.
Ik las het in een bundel met de merkwaardige titel Yoeng Poe Tsjoeng. Eerste druk
1930, tweede vermeerderde druk 1933. Yoeng Poe Tsjoeng is een dichtbundel van
J. Slauerhoff, maar ook weer niet. Hij bevat Chinese verzen die, zo zegt Slauerhoff
in zijn inleiding, ‘uit het Fransch, Duitsch, Engelsch, of rechtstreeks uit het Chineesche
leven en landschap overgebracht’ zijn. Hij bedoelde te zeggen dat zijn bundel
vertalingen bevatte, maar dat hij zelf geen Chinees sprak of las, en dat hij zich voor
zijn overbrengingen dus had moeten verlaten op Franse, Duitse en Engelse vertalingen.
Daarnaast bevatte zijn bundel ook eigen verzen, gebaseerd op eigen ervaringen en
indrukken, opgedaan tijdens zijn bezoeken aan China: ook vertalingen, zou je kunnen
zeggen, maar dan ‘rechtstreeks uit het Chineesche leven en landschap overgebracht’.
Slauerhoff wilde zich met zijn bundel niet voegen in de toen heersende China-mode,
maar juist een minder zoetsappig beeld geven. Hij had dus gezocht naar ‘vermijding
van de zijden gewaden, rozen, maneglans, die men in andere zoo overvloedig vindt’.
Daartegenover stelde hij zijn eigen voorkeur: ‘een voorkeur voor de bitterheid van
het leven, in China overvloediger gevonden en met meer nuchterheid beleden dan
bij ons.’
Tirade. Jaargang 47

191
Daarop liet hij, nog steeds in zijn inleiding, deze ironische waarschuwing volgen:
‘Voor de liefhebbers van het poëtische, voor de dwepers met het Oosten is zij dus:
Yoeng Poe Tsjoeng (van geen nut).’
‘Wachten’, het openingsgedicht van deze nutteloze bundel, zou ik geen verbitterd
vers willen noemen, ook niet overdreven nuchter, en in zijn onbevangenheid juist
wel enigszins poëtisch, met in de verte zelfs al een vleug van een sfeer van zijden
gewaden, rozen en maneglans, maar dat was blijkbaar niet de bedoeling van de
dichter. Onder de tekst van ‘Wachten’ stond geen naam vermeld, dus dit was een
lied van een anoniem gebleven Chinese dichter, of een chinoiserie van eigen makelij.
Het tweede gedicht was een vertaling van een vers van ene Tao Sjen. De titel, ‘Mijn
zonen’, zegt nog niet zo veel, maar de ondertitel wel: ‘Rampspoed geeft recht op
dronkenschap’. Het is een lang drinklied, op vrolijke toon, waarin een oude man zich
beklaagt over zijn vier zoons - stuk voor stuk mislukkelingen. Daarop volgde ‘Festijn’,
een feestlied dat maar niet eindigen wil, ook al zijn de schenkers reeds vertrokken
en breekt de dag alweer aan. Het is een vertaling of een bewerking van een gedicht
uit de Sji King. Dat is de naam voor een verzameling van oude Chinese oden. In die
odenbundel moet ook het daaropvolgende ‘Marschlied’ te vinden zijn, waarin de ene
soldaat de andere onder het marcheren moed inspreekt.
Na deze drie nogal luidruchtige drink-, feest- en wandelliederen volgde weer een
klein en kort gedicht, verliefd en verstild van sfeer, losjes van toon, met opnieuw,
net als in ‘Wachten’, een vleug van radeloosheid en raadselachtigheid. En net als
‘Wachten’ was het niet ondertekend, dus van de hand van Slauerhoff of van een
anonieme Chinese dichter:
Vroege sneeuw
Ik hoor je soms heesch fluisteren,
Om 't bed staat de stilte, de nacht,
De bamboeboschjes kraken zacht,
Buiten in het verdere duister,
Want het gaat sneeuwen in den nacht,
Morgen is de wereld wit,
Wordt het winter.
Onze liefde....waarom huiver je?
Tirade. Jaargang 47

192
Het zesde gedicht was het eveneens korte en ook ietwat radeloze ‘De doode beminde’,
waarin geprobeerd werd een geliefde weer tot leven te roepen. Daarna kwam Po Sju
I aan het woord, met zijn lange, twintig regels tellende vers ‘Chrysanthen in den
oostelijken tuin’. In zijn vertaling heeft Slauerhoff eindrijm toegevoegd, maar daarmee
is het nog geen poëzie in de traditionele betekenis van het woord geworden. Wat dan
wel? Ik zou er niet zo goed een naam voor weten. Dagboekpoëzie? Briefpoëzie? Het
is poëzie waarin hardop gedacht wordt, en het een tegen het ander afgewogen, en
verteld - alsof er iemand naast je loopt en gewoon tegen je praat, op rustige toon en
in alledaagse taal, zonder opsmuk. Een gedicht als een wandeling. Lees ik het, dan
is het bijna alsof ik in die oostelijke tuin ben, in de late zomer, begin van de herfst,
en met de dichter meeloop door de perken en af en toe met hem stilsta onder de
bomen, of bij de bloemen, en naar hem luister, en dan weer met hem meeloop, handen
op de rug, naar de grond voor mijn voeten kijkend, af en toe diepzinnig met mijn
hoofd knikkend.
Ik was verrast dat een zo ondichterlijke opzet zo sterk kan werken. Het gaat me
niet om een romantische fantasie waarin ik mezelf door de eeuwen heen verplaatst
zie naar een Chinese tuin, gekleed en gekapt naar de heersende mode en sprekend
in Chinese karakters. Het gaat me ook niet om diepe inzichten die ik aan het praten
van Po Sju I zou kunnen ontlenen, want dat valt geloof ik wel mee. Het gaat me ook
niet om die leuke sfeer van tuinen en bloemetjes en drank en wijsheid. Wat mij raakte
was denk ik de toon: de nuchtere, eerlijke, alles onder ogen ziende instelling waarmee
hier gesproken werd. Niet bijzonder, niet ingewikkeld, en helemaal niet dichterlijk,
maar het effect was sterk: hier sprak een stem, een karakter, een ziel.
Chrysanten in den oostelijken tuin
Snel gaan de jaren, vroeger wist ik het niet,
Wel in mijn rijpheid, ik weerhield ze niet.
Leed en teleurstelling van al mijn jaren
Kwamen met mij in d'eenzamen tuin hier samen.
In 't midden van een perk sta ik lang stil,
De zonneschijn is dun, de wind giert kil,
Het loover is verrot en uitgeroeid,
De volle zomerboomen uitgebloeid.
Alleen wat tengre bleekzuchtige chrysanthen
Staan door den wind vergeten langs de kanten.
Tirade. Jaargang 47

193
Ik heb een beker boordevol geschonken
Maar merkte nauwlijks dat ik had gedronken.
Hoe in mijn jeugd gemakk'lijk mijn gemoed
Van droevig blij werd, van vertoornd weer goed.
Als ik wijn zag, op elk uur van den dag
Dronk ik hem uit en was één en al lach.
Nu laat de sterkste drank mij nuchter en koud.
Bleeke chrysanth, je bleef niet over om mij
Te troosten in 't droef seizoen, maar wij zijn allebei
Uit beetre tijden over, en beiden nu veeg en oud.
Na het schrale chrysantenlied van Po Sju I volgde een schraal winterlied van Mei
Sjeng (of van iemand anders, want er stond een vraagteken achter zijn naam). Ook
mooi. En zo voort.
Het lezen van die verschillende gedichten en die verschillend gestemde dichters
moet zich hebben afgespeeld in enkele minuten, maar het voelde als een lang verblijf
in een andere wereld. Ik was zomaar achter elkaar een bundel gedichten aan het lezen
- wat, bij mij althans, niet vaak voorkomt. Tweede verrassing: dat het ene gedicht
misschien wel iets minder dan het andere kon zijn, maar dat dat er niet zo veel toe
deed. Ik was vooral geraakt door een stem, een sprekende instantie, een aanwezigheid,
een présence - hoe moet je het noemen. En dat, derde verrassing, niet alleen in het
tuingedicht van Po Sju I, maar in al deze gedichten in min of meer gelijke mate. Een
groep stemmen, ook nog eens uit verschillende tijden en in verschillende genres,
spreekt niettemin als één mond. Dat zou wel eens iets met de vertaler te maken
kunnen hebben. Vierde verrassing: dat ik zo geraakt werd door J. Slauerhoff, een
dichter die zich tot nu toe ook bij mij vooral in de overgeleverde karakteristieken
had aangediend: rusteloos, eenling, heimwee, gedoemd, zwerven, zelfbeklag,
zeemansromantiek uit de oude doos. Hij klonk hier, via zijn Chinese voorzeggers,
veel schraler, kleiner, oprechter, maar ook intiemer dan ik had gedacht dat hij kon
zijn.
Vijfde verrassing: het overkwam me terwijl ik onderweg was, in de trein - meestal
niet een erg geschikte plek om gedichten te lezen. Maar nu was het juist die
omstandigheid die zich voegde bij wat ik las. Of was het omgekeerd: voegde wat ik
las zich naar de omstandigheid van het reizen? Of was het beide tegelijk, en vielen
er nu twee dingen samen die nu eenmaal bij elkaar horen: lezen en reizen, langs
regels gaan en over rails glijden? Reislezen. Er is niet veel fantasie voor nodig om
het lezen als een reis te zien, een
Tirade. Jaargang 47

194
tocht door het landschap van de tekst. Daar kwam in mijn geval ook nog eens bij dat
ik reisgedichten las, met duidelijke titels als ‘Reizend naar Njoe Tse Wang’, ‘Zeilend
in de herfst’, ‘Aan den reiziger’ en ‘Pelgrimstocht’. En voor zover ze niet expliciet
over reizen gingen, bezorgden ze mij toch wel de bijbehorende reisgevoelens, alleen
al door alle exotische namen en bestemmingen. Buiten schoten Zenderen, Wierden,
Bathmen, Colmschate en Stroe voorbij, en eindeloze rijen houtwallen, kippenschuren,
seinpalen en kerktorens, maar intussen vertoefde ik met mijn gedachten op het woeste
grasvlak van het land Tsjirak (‘waar schaarsche kudden in de verten zweven’), in
het nachtasyl te Hang Sjow of gewoon, net als Woe Tei, ‘met mijn bloemenboot op
de Fen-rivier’.
De treinreiziger voor het raam van zijn uitzicht. De lezer voor het raam van zijn
gedicht, zonder verdere naslag en zonder verdere voetnoten. Ik verbeeldde mij dat
dezelfde koekeloerende houding wel eens ten grondslag kon liggen aan veel van
deze Chinese gedichten, en vermoedelijk ook aan de wens van Slauerhoff om ze te
gaan vertalen. Leven, lezen, reizen, schrijven - ze horen voor dichters als Po Sju I
en Slauerhoff bij elkaar. Het leven als een reis - die gedachte. De poëzie als een
verslag van wat zich tijdens die reis onderweg kan voordoen - die instelling. Wie
leeft is altijd onderweg - dat besef. Alle poëzie is gebruikspoëzie - die houding. Dit
waren, om het nog eens anders te zeggen, geen kunstgedichten, maar
gelegenheidsgedichten. Niet gemaakt door deeltijddichters die er speciaal voor waren
gaan zitten, maar door reizigers met een dichterlijke blik, altijd al geneigd in
reishouding door de wereld te gaan en altijd al geneigd het op te tekenen als zich
onderweg per ongeluk of terloops iets aandient. Dit was poëzie met een duidelijke
functie: dagboekaantekening, ansicht, geheugensteun, liedje, grap, inzicht, anekdote.
Poëzie als een vanzelfsprekend onderdeel van het dagelijks leven, als een middel om
onderweg de reis mee te stofferen.
Het was die instelling die mij onverhoeds trof bij het lezen van al die eeuwenoude
Chinese gedichten in Yoeng Poe Tsjoeng. Het voelde als de herontdekking van iets
dat ik vermoedelijk ooit wel gekend moet hebben, maar in de loop der jaren moet
zijn kwijtgeraakt. De dichterlijke stem, zo noem ik het dan maar. Ik zou ook kunnen
zeggen: de gewaarwording dat iemand in poëzie gewoon tot je spreekt, in rustige
volzinnen. Ik zou bijna ook kunnen zeggen: als een normaal mens, als iemand die
naast je zou kunnen zitten, in de trein bijvoorbeeld, en je zou kunnen vertellen wat
hij zag, of dacht, zonder maniertjes en zonder slinkse bijbedoelingen.
Wat ik in Yoeng Poe Tsjoeng terugvond was een toon en een instelling
Tirade. Jaargang 47

195
waarvan ik om een of andere reden inmiddels was gaan denken dat die in poëzie niet
meer mogelijk waren. Noem het de Slauerhofftoon. Ik nam mijzelf kwalijk dat ik er
zo lang geen oog voor had gehad. Waarom had ik Slauerhoff en de Slauerhoffachtigen
zo lang veronachtzaamd? Waarom las ik nu pas voor het eerst het gedicht ‘Riet
plukken’, alweer zo'n klein wonder van eenvoud en lichte humor (van een anoniem
gebleven dichter, of van Slauerhoff zelf, want er staat geen naam onder):
Riet plukken
Wij moesten riet gaan plukken,
Lang riet waar wind in ritselt
Waarvan men manden vlecht.
En mochten in een boot
't Vijfvoudig meer bevaren,
Bereikten 't eiland lang voor noen.
Wij lagen 's avonds nog in 't gras,
En hadden niet één handvol riet
Geplukt om mee naar huis te gaan.
Of, al even eenvoudig en onopgesmukt van stijl, maar veel dramatischer van inzet,
het gedicht ‘Nacht’. Ook nog nooit eerder gelezen. Hier zegt iemand (het gedicht is
opnieuw niet van een dichtersnaam voorzien) midden in de donkere nacht zijn
eenzaamheid uit. Regen, zinloosheid, droefenis - het is de stem van de Prediker en
van Job en van de boetpsalmen van Nescio en van Minne en van de klaagliederen
van Reve:
Nacht
De kleine maan werd door den nacht verslonden.
De sterren gingen onder in de wolken,
Achter gesloten luiken slapen allen,
Ik waak alleen - waarom - als allen slapen?
Ik teekende karakters zonder achting,
Verteeren zal de hand die schrijft en 't blad
Dat op zich neemt de klacht van dezen nacht.
Het regent redeloos, droef, vanwaar,
Waarom en waartoe zijn mij deze reeglen ontvallen?
Tirade. Jaargang 47

196
Zo reisde ik verder met deze merkwaardig openhartige en eigenzinnige gedichten in
deze merkwaardige bundel Van Geen Nut. En terwijl de trein het station Utrecht
verliet, ging ik verder op weg naar Njoe Tse Wang. Buiten mocht het dan warm en
zonnig zijn, in het reisgedicht van Po Sju I bleef het maar vriezen en vriezen, nu al
dagen en dagen lang. De dichter moest wachtlopen op het schip, in de ijskoude nacht.
Daar zag hij een maanbeschenen strand, maar geen maan. Hij hoorde de zeilen kraken.
Hij zag hoe de golven door de vrieskou stroperiger en trager werden: ‘De golven
zoeken winterslaap’. Prachtig beeld. En hij zag vooral hoe het reisdoel, de stad Njoe
Tse Wang, maar niet in zicht wilde komen:
Reizend naar Njoe Tse Wang
Weinig slaap en lange wacht na middernacht,
Reizen en staren in den zwarten nacht,
Een strand ligt blank in de maan, zelf in wolken
Onzichtbaar, nimmer door den wind ontbloot.
De zeilen kraken hard en stijf bevroren.
De golven zoeken winterslaap, ijsschotsen
Brijzelt de boeg, wij voeren veertig dagen
Door nevelen en nog geen Njoe Tse Wang.
Later begreep ik dat Slauerhoff in zijn vertalingen uit het Chinees de nodige fouten
had gemaakt en slordigheden begaan en zich ook wel eens erg veel vrijheden had
veroorloofd. Zo ook hier. De zeeman van Slauerhoff was bij Po Sju I een gewone
reiziger, en de zee een kalme rivier. Enzovoort: het holst van de winter was eigenlijk
nog maar de naderende herfst, ijs was dauw, veertig dagen waren maar dertig nachten.
En overigens ging de reis van Po Sju I ook helemaal niet naar Njoe Tse Wang, een
in de winter zeer koude noordelijke havenplaats, maar gewoon naar Hangzhou.
Slauerhoff had heel wat elementen veronachtzaamd om zijn eigen ervaringen als
scheepsarts in de mal van het gedicht van Po Sju I te kunnen gieten.
Maakt het veel verschil? Het ligt er maar aan waar je op let en wat je
veronachtzaamt. De trein gleed op dat moment door Breukelen. Buiten moet toen
een joekel van een Chinees restaurant voorbij zijn gegleden, een pagode ter grootte
van een fabriek, met een hoge toekanpaal ernaast en een leuke levensgrote
oud-Hollandsche molen in de parkeertuin ervoor. Maar ik zag het niet. Ik was nog
steeds op volle zee en liep vloekend in de ijskoude nacht
Tirade. Jaargang 47

197
mijn wacht, op en neer langs de reling, en blies in mijn handen om mezelf nog
enigszins warm te houden. Geen maan. Gekraak en gebrijzel. Het zou nog lang duren
voor de trein de haven van Njoe Tse Wang zou binnenlopen.
Tirade. Jaargang 47

198
Tirade. Jaargang 47

199
Over de Vijftigers en de terugkeer van strofen en rijm in de poëzie
Thomas Vaessens
Waarom kunnen de mensen er maar niet toe besluiten dat ze helemaal niet
van lyriek houden?
Paul van Ostaijen
‘Nach Auschwitz ein Gedicht zu schreiben, ist Barbarisch’, schreef Adorno in 1949.
Het is een statement van het type dat je niet citeert zonder erbij te vermelden dat het
meestal verkeerd begrepen wordt. Een niet onmiddellijk voor de hand liggende
betekenis van het ‘vermeintliche Lyrikverbot’ die dan misschien wél juist is, is dat
de naoorlogse dichter zich ervan bewust is geworden dat de poëzie geen onschuldig
medium is. Schoonheid heeft haar gezicht verbrand. Auschwitz betekent het einde
van de poëzie zoals we haar kenden: met zelfgenoegzame gedichtjes en hun
mierenzoete attributen kun je na de Holocaust niet meer komen aanzetten.
Adorno heeft Lucebert er niet van weerhouden poëzie te schrijven, en toch handelde
de Keizer der Vijftigers in de geest van zijn uitspraak. Geen Nederlands dichter heeft
beter ingezien dat het schrijven van poëzie van het soort dat vóór de oorlog goed
gevonden werd na 1945 in haar probleemloze mooiheid een bevestiging zou inhouden
van de failliete cultuur. Lucebert confronteerde deze cultuur dus met haar tegendeel:
de barbarij. Opzettelijk barbaars is de poëzie van de man die in apocrief/de
analphabetische naam de dichters van fluweel schuw en humanistisch liet doodgaan
om ‘de hete ijzeren keel der ontroerde beulen’ te openen. Stelselmatig onttakelt hij
alle conventies die voorheen als de wezenskenmerken van de poëzie werden gezien.
Hij verwerpt resoluut alle oude vormen, strofen en rijm. Wanneer hij in zijn gedicht
‘School der poëzie’ als bij vergissing toch rijmt, roept hij zichzelf onmiddellijk tot
de orde en hoont hij zijn nog veel te mooie gedicht:
nog ik, die in deze bundel woon
als een rat in de val, snak naar het riool
van revolutie en roep: rijmratten, hoon,
hoon nog deze veel te schone poëzieschool
Tirade. Jaargang 47

200
Als een rat in de val van de poëzie. Naast de paradox van Adorno (gedichten schrijven
kan eigenlijk niet meer, maar het gebeurt toch) is er dus ook de paradox van Lucebert:
ik morrel aan de fundamenten van de poëzie, maar ik doe dat in poëzie. Omdat ik nu
eenmaal dichter ben. Lucebert is zich ervan bewust dat hij onvermijdelijk deel
uitmaakt van de traditie die hij verwerpt. Dat bewustzijn verklaart niet alleen de (ook
vijftigjaar later nog) knetterende spanning van zijn poëzie, het stelde hem omstreeks
1950 ook in staat de poëzie haar masker van onschuld af te trekken.
De rest is geschiedenis: nadat er aanvankelijk met grote verontwaardiging op
Lucebert c.s. gereageerd werd (Aafjes zag zelfs de SS de poëzie binnenmarcheren),
volgde eigenlijk verrassend snel de acceptatie van de experimentele poëzie: binnen
een paar jaar kon het complot der Vijftigers als geslaagd worden beschouwd. Het
belang van de experimentelen en de legitimiteit van hun ‘atonale’, tot op zekere
hoogte barbaarse en soms bewust niet-mooie poëzie heet sindsdien onomstreden te
zijn. Je leest zelfs steeds weer dat de kenmerken van de experimentele poëzie
langzamerhand de nieuwe poëtische norm zijn gaan uitmaken. Sinds de Vijftigers
de literatuur in ijltempo naar hun hand hebben gezet, begint iedereen die nog
‘traditionele’ poëzie wil schrijven met een fikse achterstand.
Maar dan, in 1974, spreekt Geert van Oorschot van de terugkeer van strofen en
rijm in de poëzie. Wat zou hij bedoelen? Er zijn twee mogelijkheden: hij constateert
iets (er is een terugkeer van strofen en rijm), of hij spreekt een wens uit (ik wil een
terugkeer van strofen en rijm). Misschien helpt het eens te kijken naar de stand van
zaken waarop Van Oorschot met zijn uitspraak in 1974 reageert. Ik heb maar eens
geïnventariseerd wat er in het jaar daarvoor bij de reguliere uitgeverijen aan nieuwe
Nederlandstalige poëzie verscheen. Het bundelaanbod van 1973 blijkt een afspiegeling
te zijn van het hele poëtische spectrum. Armando, Habakuk II de Balker, H.C. ten
Berge, Ad den Besten, Albert Bontridder, Ben Bos, C. Buddingh', J.B. Charles, Hugo
Claus, Jules Deelder, Arie Gelderblom, Chr. J. van Geel, Guillaume van der Graft,
Jacques Hamelink, Jacques Janssen, Tim Krabbé, Jan Kuijper, Sjoerd Kuyper, Leonard
Nolens, Huub Oosterhuis, Willem Jan Otten, Kees Ouwens, Annie M.G. Schmidt,
F.C. Terborgh, Hendrik van Teylingen, Willem van Toorn, Rien Vroegindewij: alles
is vertegenwoordigd, van de gemoedelijkste anecdotiek tot de meest stugge hermetiek;
van sonnetten tot vrije verzen - geen enkele richting overheerst.
Kan Van Oorschot op grond van het poëzieaanbod van 1973 serieus gemeend
hebben dat er zich een kentering manifesteert in de poëzie? Kan zijn
Tirade. Jaargang 47

201
uitspraak over de terugkeer van strofen en rijm als constatering bedoeld zijn en begint
de meer traditioneel georiënteerde poëzie inderdaad langzaam terrein te winnen op
het barbaarse geweld van Vijftig? Nee, natuurlijk. Áls er al ooit sprake is geweest
van dominante experimentele normen, dan was dat in 1973 al ruimschoots verleden
tijd. Buddingh', Deelder, Kuyper, Nolens, Schmidt, Vroegindewij - we hebben wel
eens wildere dichters gelezen. En als de apostelen van Lucebert het op dat moment
werkelijk voor het zeggen zouden hebben gehad, dan had de jonge debutant Jan
Kuijper zijn bundel (toen nog) anekdotische Sonnetten wel met wat meer polemische
tamtam gepresenteerd. Sonnetten, nota bene. Dat Lucebert toch definitief met dat
genre leek te hebben afgerekend (in een keurig schematisch abab, baba, aac, cca
rangschikte hij slechts de woorden ‘ik’, ‘mij’ en ‘mijn’), weerhield de critici er niet
van dit debuut gewoon te bespreken zonder op de vorm al te veel acht te slaan. Het
sonnet lag kennelijk niet (meer) gevoelig.
De ándere uitleg van Van Oorschots uitspraak over strofen en rijm snijdt eigenlijk
evenmin hout. Het zou enigszins belachelijk zijn in 1974 de wens uit te spreken dat
er voor vormvaste, figuratieve poëzie weer wat meer ruimte zou ontstaan. Er ís al
heel veel poëzie met ‘strofen en rijm’. Bijvoorbeeld in Van Oorschots eigen fonds,
dat in 1974 stond als een huis en een allerminst marginale positie in het veld
verworven had. Toen hij zijn lijstje onderwerpen voor Tirade samenstelde, had Van
Oorschot net drie herdrukken van Hanny Michaelis uitgegeven (twee derde drukken
en één vierde), een negende druk van M. Vasalis' De vogel Phoenix en een achtste
van Hans Lodeizens Het innerlijk behang (nee, Lodeizen is geen Vijftiger).
Tezelfdertijd verschenen bovendien herdrukken van Jan Emmens en Van Geel en
publiceerden in Tirade dichters als Buddingh' en Rutger Kopland. Al met al is het
nauwelijks verbazingwekkend dat - juist in 1974 - in de geschiedschrijving van de
literatuur het begrip Tirade-poëzie werd geïntroduceerd (in een beschouwing van
Redbad Fokkema die door literatuurgeschiedschrijvers nog steeds wordt geciteerd).
Het soort niet- of zelfs anti-experimentele poëzie dat Van Oorschot voorstond was
lang en breed een instituut geworden.
Wanneer Van Oorschot inderdaad de wens tot emancipatie van de
niet-experimentele poëzie uitspreekt, dan onderschat hij (de invloed en status van)
zijn eigen fonds schromelijk. Toch denk ik dat hij het zo bedoelde. De enige nieuwe
bundel die hij zelf in 1974 uitgeeft, is Rupturen van Rudolf van Lier. De titel is
misleidend: Rupturen is een fletse bundel met volkomen gladgestreken poëzie (‘Violen
vangt aan, maar niet te luid, / dan is de toon aan u, bescheiden fluit’) die alle
aanwijsbare noodzakelijkheid mist, tenzij je
Tirade. Jaargang 47

202
de publicatie ervan als een statement ziet tegen de vermeende overheersing van
Vijftiger-poëzie, waarvan Van Liers rijmelarij inderdaad het volmaakte negatief is.
Zo'n statement, vond Van Oorschot, was nodig en dus gaf hij Van Liers verzen uit.
Hij meende inderdaad op de bres te moeten springen voor wat in zijn ogen door de
Vijftigers naar de marge was verdreven.
Van Oorschots al met al wat koddige kruistocht tegen de experimentele dominantie
is een prachtig voorbeeld van het calimero-complex van de liefhebbers van traditionele
poëzie. Van Oorschot is slachtoffer van het treurigste misverstand over de
twintigste-eeuwse poëzie.
Er is natuurlijk alle reden toe kritisch te zijn over avant-gardes. Roland Barthes heeft
eens opgemerkt dat avant-gardistische teksten hun lezer weinig ruimte geven voor
een afwijzend oordeel. ‘Veel avantgardistische teksten zijn ongewis’, schreef hij,
omdat nog niet duidelijk is hoe ze gewaardeerd dienen te worden. ‘Deze kwaliteit is
tevens chantage (...): hou van me, neem me in bescherming, verdedig me, ik ben
immers conform de theorie die u voorstaat; doe ik niet hetzelfde wat Artaud, Cage
enzovoort gedaan hebben?’ Dit is natuurlijk precies wat er in de poëzie van de
Vijftigers gebeurt. Je zou kunnen zeggen dat Lucebert zijn lezers in een bijzonder
moeilijke positie brengt. Dit werk zet je niet terzij de wanneer je cultureel correct
voor de dag wil komen. En spreek maar eens tegen dat poëzie na Auschwitz niet op
de oude voet door kan gaan... Reserves tegen de revolutie van Vijftig zijn dus gezond.
Maar zodra het klagerige ‘zij zijn groot en ik ben klein’ klinkt, vergaat althans mij
de zin ergens begrip voor op te brengen.
Hans Warren, Gerrit Komrij, Elly de Waard - in de mainstream van de Nederlandse
poëzie was en is met betrekking tot de renommee van Vijftig veel irreële
verongelijktheid aan te treffen. ‘Al te veel jaren overheerst, in stand gehouden door
een eenzijdige poëziekritiek, het systeem van de abstracte, autonome of hermetische
poëzie’, zo mopperde De Waard in de inleiding van haar bloemlezing De nieuwe
wilden uit 1987. En de klacht die hieraan verbonden wordt, herhaalde ze sindsdien
zodra iemand het ook maar horen wilde: het soort poëzie dat zij waardeert, wordt uit
het licht gehouden door de Vijftigers. Nu kan men zich voorstellen dat de weinig
geprezen dichter De Waard wat teleurgesteld is over de weerklank van haar werk,
maar dat ligt bij Komrij natuurlijk anders. In zijn geval is het eigenlijk onvoorstelbaar
dat hij al een half dichtersleven lang uitspraken doet die de indruk wekken dat hij
zich door de alomtegenwoordige exprimentele poëzie in een hoek gedreven voelt.
Zo zei hij eens in een interview dat het zijn
Tirade. Jaargang 47

203
grootste wens is ‘nog eens een nieuwe Nederlandse literatuurgeschiedenis van deze
[twintigste] eeuw te schrijven. Dan worden er heel wat de tempel uitgeknuppeld.
Neem nou de Vijftigers, ze hebben totaal geen invloed gehad op de poëzie zoals die
zich nu heeft ontwikkeld’. Kortom: de geschiedschrijvers van de literatuur
overschatten de Vijftigers, maar wij gewone lezers, wij weten wel beter. En ik zal
wel eens even voor gerechtigheid zorgen.
Gerrit Komrij is een beetje de Mat Herben van de Nederlandse poëzie. Hoe
herkenbaar is inmiddels de retorische strategie die hij hier en op andere plaatsen
volgt. Na de onvoorstelbare verkiezingsoverwinning van de LPF in mei 2002 ging
Herben vrolijk voort met het aanwakkeren van de collectieve verongelijktheid door
steeds maar te verwijzen naar ‘de linkse elite’ en haar vermeende macht. Vergeten
was het ‘wie betaalt bepaalt!’ van mediatycoon en vastgoedmakelaar: de linkse elite
moest de tempel uitgeknuppeld. Ook met zesentwintig zetels in de Tweede Kamer
en vrachten prime time-zendtijd wilde de LPF ons doen geloven dat de stem van deze
partij nauwelijks gehoord werd. Op precies dezelfde wijze manoeuvreert Calimero
Komrij zich in de positie van de heldhaftige emancipator. Hij is de dappere eenling
die het opneemt tegen de Macht. Een valse maskerade. Als er iemand is die in de
Nederlandse poëzie ‘macht’ vertegenwoordigt, dan is het Komrij wel: P.C. Hooftprijs,
eredoctoraat, alomtegenwoordig in NRC, samensteller van de enige omvangrijke
bloemlezing van de Nederlandse poëzie die op het moment verkrijgbaar is, Dichter
des Vaderlands...
Uitgerekend deze mandarijn wil'de gewone lezers' nog steeds doen geloven dat
omstreeks 1950 de SS de Nederlandse poëzie is binnengemarcheerd. Waar de hermetici
‘moeilijk’ doen en hun lezers wegjagen met theorie en abstractie, daar heeft Komrij
het gelijk van de gewone lezer aan zijn kant (vertel de mensen dat ze slachtoffer zijn,
en ze zullen naar je luisteren). Sinds zijn benoeming als ‘Dichter des Vaderlands’
doet hij precies dát wat een ambassadeur van de poëzie niet zou moeten doen. Hij
plaatst zichzelf nadrukkelijk tegenover de door ‘kenners’ gewaardeerde poëzie in de
hoop dat ‘wij’ gewone lezers hem gaan zien als de man die eindelijk eens in opstand
durft te komen tegen het vermeend zelfbesloten en door-en-door gesubsidieerde
poëziewereldje. Als dat al werkt, dan werkt het alleen omdat zijn publiek poëzie
eigenlijk stomvervelend vindt.
Je zou Komrij kunnen vergelijken met de man die de regels van het kaat-seballen
wil veranderen omdat het kaatseballen in de huidige vorm het publiek niet aanspreekt.
Je zou ook kunnen zeggen dat Komrij erger is. Waar de kaatsebalvernieuwer in het
luchtledige opereert (het spel dat hem zo na
Tirade. Jaargang 47

204
aan het hart ligt, brengt bij mijn weten bij nagenoeg niemand enige emotie teweeg),
daar roept Komrijs zorgenkind bij velen onmiddellijk heftige (en: weinig verheffende)
gevoelens op. Komrij speelt in op een vage, maar diepgewortelde, afkeer van het
onbekende; hij bespeelt feilloos het soort sentiment dat in poëzie bedreigende
geheimtaal ziet. En hij mag met afstand de meest valse voorganger zijn in de strijd
tegen de ‘hermetici’, de ‘autonomisten’, de ‘taalgerichten’ of hoe de pejoratieve
termen ook allemaal mogen luiden, hij is beslist niet de enige die dit doeltreffende
wapen hanteert.
Van meet af aan is de Vijftigers-poëzie een ziektebeeld aangewreven. Toen
Lucebert zijn eerste bundel apocrief/de analphabetische naam naar De Bezige Bij
bracht, liet men het daar lange tijd in een la liggen omdat men vreesde dat het hier
ging om het werk van een krankzinnige, die wel eerdaags ergens in een kliniek
opgenomen zou worden. Ook in de kritiek op Luceberts vroege poëzie waren de
speculaties over des dichters geestesgesteldheid niet van de lucht. Experimentele
poëzie is poëzie van iemand die niet goed bij zijn hoofd is. Daartegenover staat het
gesundenes Volksempfinden dat uit naam van de burgerlijk-romantische idealen van
eenvoud en ‘natuurlijkheid’ alles wat complex is tot aberratie verklaart. Natuurlijk
tegenover complex. Gezond tegenover ziek. Het zijn schijntegenstellingen die steeds
weer opduiken wanneer er ten overstaan van ‘gewone lezers’ over poëzie wordt
gepraat. Toen Teleac/NOT enkele jaren geleden een cursus schrijven en dichten
uitzond, wist het cursusboek Schrijven van gedichten en verhalen (1998) het heel
goed. Er zijn verschillende soorten poëzie, zo lezen we op pagina 21. Aan de ene
kant is er de ‘hermetische poëzie’ waarop ‘sommige Vijftigers en hun navolgers’
zich hebben toegelegd. Deze poëzie wordt gekenmerkt door ‘een taalgebruik dat
weinig meer van doen heeft met de alledaagse taal’. Aan de andere kant is er ‘het
exacte tegendeel van hermetische poëzie’, en dat is de ‘parlandopoëzie of
spreektaalpoëzie’. Zulke poëzie kenmerkt zich juist door ‘een zo natuurlijk mogelijk
taalgebruik’.
Deze terloopse en ongetwijfeld nauwelijks op zijn consequenties over- of
doordachte categorisering van poëzie herbevestigt de eeuwige dichotomieën van het
publieke debat over poëzie. Steeds worden ‘eenvoud’, ‘alledaagsheid’ en
‘natuurlijkheid’ daarbij onbewust, nauwelijks merkbaar en vanzelfsprekend als
transhistorische norm gestipuleerd. Wat daarvan afwijkt is onnatuurlijk en ongewenst.
Ook Van Oorschot was slachtoffer van dit misverstand. Gert Jan de Vries, die met
Ik heb geen verstand van poëzie (1995) een aardig boek schreef over Van Oorschot
als uitgever van poëzie, citeert een brief waarin de uitgever
Tirade. Jaargang 47

205
een beginnend dichter looft omdat hij ‘tot de weinigen behoort die zich niet aanstelt
en geen theorieën, gewichtigheden of opzettelijke vormflauwekul nodig heeft om
een voor mij doodgewoon mooi gedicht te schrijven’ - een prachtig staaltje doxaal
taalgebruik: tegenover de als volstrekt vanzelfsprekend gepresenteerde norm
(‘doodgewoon mooi’) staan de afwijkingen van theorie, gewichtigheid en
vormflauwekul.
Het mogen oprechte idealen van cultuurspreiding zijn geweest die Van Oorschot
ertoe brachten zich uit naam van de doodgewone lezer te verzetten tegen ‘theorieën,
gewichtigheden of opzettelijke vormflauwekul’, maar als het volk dan toch zo nodig
aan de poëzie moet, dan lees ik toch liever Tonnus Oosterhoff: ‘Brul admiratie /
Lucebert gans de natie’.
Tirade. Jaargang 47

206
Over de verontrustende neergang van een groot literair talent (G.K.
van het Reve)
Arnon Grunberg
In de wastafel liggen een reisgids, een mobiele telefoon in een kunstleren hoes en
een haarspeld. Het douchegordijn is grijs, met een patroontje en veel ondefinieerbare
vlekken, het water loopt maar er staat niemand onder.
Op de wc zit een man van een jaar of veertig in een grijs pak. Hij heeft al zijn
haren nog, zijn nagels zijn goed verzorgd, hij bladert in een oude en vrijwel lege
agenda waar wat visitekaartjes in zitten en twee krantenknipsels over Fujimori. Hij
weet niet of het de hoogteziekte is of dat hij iets verkeerds heeft gegeten, de maag
slaat vaak op het hoofd, maar het voelt alsof hij een zonnesteek heeft opgelopen. Dat
is onmogelijk, hij is al dagen niet in de zon geweest, al weken. Mensen hebben het
over zeurende pijn, maar deze pijn zeurt niet, deze pijn klopt. Als een bediende die
maar niet kan geloven dat zijn meester geen ontbijt geserveerd wil krijgen, omdat
de meester in zijn slaap is gestorven. Uit puur ongeloof blijft de bediende kloppen.
Ritmisch en onophoudelijk.
Hij wacht op zijn chauffeur, Alejandro. Een melancholieke man die zijn
melancholie omzet in snelheid. Misschien zou je het doodsdrift moeten noemen,
want op een gegeven moment houdt snelheid op snelheid te zijn, vooral in een auto.
F. Springer was zijn grote voorbeeld. Maak er halfgod van. Schrijven en de
diplomatieke dienst, dat wilde hij ook, het een vulde het ander aan. Het een kon niet
zonder het ander. Jan Baptist Warnke, dat is de naam die in zijn paspoort staat. Een
naam waarmee je eigenlijk alleen diplomaat kunt worden. Schrijven deed hij onder
een andere naam, net als F. Springer, schrijven deed je wat hem betreft altijd onder
een andere naam. Twee boeken, een verhalenbundel, erg geconcentreerd, wat een
andere manier is om te zeggen dat die bundel maar uit een kleine honderd bladzijden
bestond, en een roman, allebei goed ontvangen. De roman was zelfs genomineerd
voor een prijs die inmiddels niet meer bestaat en een belangrijke krant had een groot
interview met hem afgedrukt omdat critici hadden besloten dat hij veelbelovend was,
dat hij wel eens het gezicht van de literatuur van de toekomst zou
Tirade. Jaargang 47

207
kunnen bepalen. Wapenfeiten, hoe langer je ernaar kijkt hoe minder ervan overblijft.
Een Duitse uitgeverij had zijn roman in vertaling uitgebracht en Der Spiegel was
bijzonder positief geweest, had hem zelfs vergeleken met Knut Hamsun, maar daar
begreep Warnke niets van, want Hamsun had hij nog nooit gelezen. Hij had alleen
over Hamsun gelezen, dat die een fascist was.
Qua diplomatieke dienst heeft hij het niet verder geschopt dan tweede man op een
ambassade, dat hield in dat hij zich met culturele zaken mocht bemoeien, met
economische zaken als die niet al te belangrijk waren. Een keer was hij militair
attaché, wat neerkwam op regelmatig borrelen met andere militaire attachés. Een
apart vak, na een paar borrels bekenden sommige attachés zich tot ideologieën die
allang niet meer salonfähig zijn, maar men is tolerant in die wereld. Vooral na een
paar borrels.
Borrels, heeft hij afgeschaft, volledig en radicaal. Zelfs niet in een bonbon.
De diplomatieke dienst heeft hij ook achter zich gelaten, net als de roman. Niet
dat hij niet meer wil schrijven, maar uitsluitend non-fictie. Geen verbeelding meer,
geen verzonnen verhaaltjes, geen afbeeldingen van de werkelijkheid die tegelijkertijd
pretenderen die werkelijkheid toch niet helemaal te zijn. Fictie is een laffe oplossing.
Ergens in Nederland heeft hij nog een kind, een zoon, en een vrouw, ex-vrouw.
Hij staat op goede voet met zoon en vrouw. Beter dan ooit eigenlijk. Ze is niet
hertrouwd, maar ze heeft minnaars. Dat vertelt ze hem zelf niet, dat begrijpt hij uit
de woorden van zijn zoon. Geruststellende woorden. Stel je voor dat ze niemand
had. De zoon is een aardige jongen, hij heeft hem al maanden niet gezien. Gelukkig
is er telefoon.
Hij draait de kraan dicht, het heeft geen zin meer nu in bad te gaan liggen. Alejandro
kan er ieder moment zijn. Hij moet Paula interviewen, een jonge vrouw maar wel
een met macht, werkzaam op het Ministerie van Defensie, opgeleid in Amerika. Als
iemand hem iets kan vertellen over de stand van de burgeroorlog, iets wat verder
gaat dan het officiële regeringsstandpunt, is zij het. Zo is hem van alle kanten
verzekerd.
Hij pakt zijn aantekeningen, haalt zijn gehuurde mobiele telefoon uit de wastafel,
en spuit wat deodorant onder zijn oksels.
Toen hij vroegtijdig de dienst verliet publiceerde een personeelsblad een kort
interview met hem. Zijn superieuren hadden hem nog geprobeerd te overreden, vooral
uit beleefdheid vermoedde hij, ze hadden over zijn pensioen gepraat, een carrière
die in de knop zou zijn gebroken, de toekomst,
Tirade. Jaargang 47

208
zijn staat van dienst, hij had alles rustig aangehoord en had toen gezegd, ‘mijn besluit
staat vast’.
De interviewer vroeg hem tot slot wat zijn favoriete post was geweest. ‘Lima,’
had hij geantwoord, zonder aarzeling. Zonder blozen. ‘Lima.’ De interviewer had
eraan toegevoegd, ‘dus uw laatste post was de beste?’ En daarmee eindigde het
interview en zijn carrière als diplomaat.
De scheiding had daar niets mee te maken.
Buiten marcheren arbeiders, ze schreeuwen leuzen en op spandoeken staat
geschreven dat de president een fascist is. Het is 1 mei. Een officiële feestdag, hier
nog wel. Aardig dat Paula hem thuis wil ontvangen, de meeste mensen met macht
ontvangen niet thuis, maar er zijn natuurlijk uitzonderingen.
Hij poetst zijn tanden. Eigenlijk moet hij naar de tandarts, hij kan het tandsteen
met het blote oog van verre zien zitten, maar hij heeft geen tijd, en ook geen tandarts
meer. Het blijft eigenaardig dat de marxistische rebellen bij dezelfde Zwitserse bank
zaken doen als de paramilitairen, maar misschien moet je dat toeval noemen. Toeval,
zoals tandsteen toeval is. Hoe dan ook waren marxistische rebellen en Zwitserse
banken een merkwaardige combinatie. Zou het ook toeval zijn dat hij zich in
Zuid-Amerika altijd gelukkig voelde, in ieder geval gelukkiger dan op andere
continenten?
Met zijn tandenborstel in zijn hand kijkt hij nog een keer uit het raam. Jeugdige
leden van de militaire politie schermen de arbeiders af van de rest van het verkeer.
Er wordt op trommels geslagen. Hij kan niet verstaan wat de arbeiders roepen. Een
helikoper hangt in de lucht, vlak boven het hotel, aan het lawaai te horen.
Als er op iets maar genoeg winst wordt gemaakt is dat iets onuitroeibaar. De
burgeroorlog is onuitroeibaar zolang de winstmarges groot genoeg zijn, hij wil niets
anders dan de winstmarges in kaart brengen, met naam en toenaam.
De telefoon gaat en een receptioniste vertelt hem dat Alejandro in de lobby op
hem wacht. Hij plast nog een keer, voor de zekerheid.
De grens tussen overwerk en overspel is onduidelijk. Helemaal voor een diplomaat,
overwerk is borrelen voor het portret van de koningin. Het een volgt uit het ander.
Toen twee rugzaktoeristen op een koninginnedagreceptie van de ambassade waren
beland had hij eerlijk geantwoord, ‘niets’ op de vraag wat hij daar in Lima deed, als
tweede man. ‘Ja, ik leer een beetje Spaans, mijn zoon gaat naar de peuterschool,
soms haal ik hem op. Verder niets. Nee.’
Tirade. Jaargang 47

209
Het was hem niet in dank afgenomen.
Hij had haar ontmoet in een koffiehuis in de betere wijk van Lima. Niet ver van
de ambassade, hij zat daar regelmatig, omdat hij niets te doen had. Dat was niet erg,
niets doen, maar hij deed het liever niet op kantoor.
Ze studeerde sociologie. Net als Alejandro. Die had ook sociologie gestudeerd,
na zijn studie had hij genoeg van Weber en werd een snelheidsduivel in dienst van
Amerikaanse en Europese zakenmannen, diplomaten en toeristen die het avontuur
zochten, maar wel een avontuur met chauffeur.
Ze was erg geïnteresseerd. In alles. Er was eigenlijk niets wat haar niet
interesseerde.
Malena heette ze. ‘Kom je hier vaak?’ vroeg ze, toen hij met goed fatsoen niet
meer kon blijven zitten, hij moest weer terug naar de ambassade. De schijn weegt
zwaar.
‘Geregeld,’ zei hij, ‘ik werk daar.’ Hij wees op een goed beveiligde villa. Een
tuinman was bezig bladeren te harken. Het minste wat je van een ambassade kunt
zeggen is dat ze wat economie genereert. ‘Ik ben tweede man.’
Hij gaf haar een hand. ‘Sorry,’ zei ze, ‘dat mijn Engels zo slecht is.’
‘Het is uitstekend, ik ben degene die zich moet verontschuldigen, mijn Spaans had
beter moeten zijn.’
Toen liep hij terug naar de ambassade en hij floot. Er was die dag iets gebeurd,
niet veel maar wel meer dan anders. Genoeg voor nu in ieder geval. Een enkele keer,
het komt niet vaak voor, maar toch, een enkele keer blijkt het toeval niet helemaal
toevallig te zijn, een enkele keer is er over de waanzin nagedacht.
Alejandro zit in zijn witte auto, als hij Warnke ziet staat hij op en houdt de deur
voor hem open.
‘We moeten omrijden,’ zegt Alejandro, ‘de halve stad is afgesloten. Vanwege de
demonstraties.’
‘Het geeft niet, we hebben alle tijd.’
Hij maakt het zich gemakkelijk op de achterbank, probeert zijn notities nog een
keer door te lezen, maar omdat hij misselijk wordt van rijdend lezen moet hij daarmee
ophouden. Op vrijwel elke straathoek ziet hij leden van de militaire politie die in
groepjes bij elkaar staan. Ze hangen er verveeld bij, alsof ze wachten op een film die
ze al een paar keer hebben gezien. Er zijn ook vrouwen bij. De emancipatie verloopt
voorspoedig.
Toen hij de dag na zijn eerste ontmoeting na afloop van de lunch niet terugkeerde
naar de ambassade maar plaatsnam in het koffiehuis zat ze er, zoals hij had gehoopt.
Zoals hij zich had voorgesteld. Zijn hoop viel even
Tirade. Jaargang 47

210
samen met de werkelijkheid en dat, niets anders dan dat, is geluk.
Mooi was ze niet, niet echt in ieder geval. Wat ze wel was weet hij niet meer.
Waarschijnlijk, als je alles nauwkeurig woog, beschikbaar. Energiek, ook dat. De
energie van een gelovige, onderschat de aantrekkingskracht van het ware geloof niet.
Ze rijden naar het andere eind van de stad, het betere eind. Het is druk op de weg,
mensen die zich verplaatsen omdat ze een vrije dag hebben. Op zijn schoot ligt de
samenvatting van zijn boek over de winstmarges van de revolutie en de
contrarevolutie, exclusief drugshandel. Hij heeft het zelf samengevat, om potentiële
uitgevers te lokken, maar men wil er zijn handen niet aan branden. Het is er de tijd
niet voor. Europa heeft andere zorgen. Het zit hem niet dwars, nog niet, misschien
lucht het hem stiekem wel op.
Zo werd overwerk geleidelijk, vrijwel onopgemerkt, overspel, al hield hij zichzelf
lange tijd voor dat het vriendschap was, en dat was het ook, voor de seks hoefde hij
het niet te doen, die was, zelfs als je de haast wegstreepte en de oncomfortabele
omstandigheden, onhandig. Ongelukkig misschien wel. Niet vertrouwd, eerder
beschamend. Het beest wilde niet loskomen, wat wel wilde loskomen waren wat
tranen, en daar wordt een man als Warnke week van.
Wie wil niet troosten? Die gruwelijke behoefte geliefd te worden, wat een
corrumperende missie. Onmogelijk ook. Tot mislukken gedoemd.
Over haar politieke opvattingen sprak ze niet veel, je zou haast denken dat ze die
niet had. Ze zei hooguit dat een buitenlander haar land nooit helemaal zou kunnen
begrijpen. En dat nog terloops, tussen twee verhalen door die allebei over een
rattenplaag gingen. Als buitenlander en literator had hij moeite met die opvatting.
Ze vroeg hem, na het troosten, wel eens wat te versturen per diplomatieke post.
Een dienst die hij haar graag bewees, hij verstuurde vol vreugde brieven en pakjes
voor derden per diplomatieke post, het verschafte hem de illusie dat hij niet helemaal
overbodig was, als werkend mens.
Paula woont op de eerste verdieping van een flatgebouw met twaalf verdiepingen.
Haar flat is licht en royaal, qua ruimte en qua meubelen. Minder zakelijk ingericht
dan hij had verwacht. Veel bloemetjes, frutseltjes, een grote vaas in de vorm van een
olifant. Behang in allerlei verschillende kleuren.
‘Wilt u thee of koffie?’ vraagt ze.
‘Thee. Graag.’
Hij kijkt rond, denkt aan Alejandro die nu beneden in zijn auto slaapt.
Tirade. Jaargang 47

211
‘Cocathee? Dat is goed voor hoofdpijn.’
‘Hoe weet u dat ik hoofdpijn heb?’
‘Dat weet ik niet, ik zei het er gewoon bij, ik zeg het altijd tegen vreemdelingen.
Maar als u hoofdpijn hebt kan ik u wel een aspirientje geven?’
‘Nee, dank u, zo erg is het ook weer niet.’
Ze is bezig in de keuken, hij neemt plaats op een witte bank. Hij vindt haar aardig,
maar dat komt misschien omdat ze mooi is, mooi op een westerse manier. Verzorgd,
behendig in haar presentatie, teer en toch ongenaakbaar.
Gebruikt heeft hij zich nooit gevoeld. Hij heeft zich wel een paar keer afgevraagd
of hij zich gebruikt zou moeten voelen, maar hij zag niet in waarom. Gebruikt, het
was zo'n term waar je weinig mee opschoot omdat vrijwel alles ‘gebruikt’ kon
betekenen. Hij verontschuldigde zich wel eens midden in een discussie, ‘ik moet
mijn zoon afhalen van de peuterschool. We praten morgen verder, Malena.’ Nooit
zonder een gevoel van spijt. Ze discussieerden veel, als scholieren, over de meest
basale dingen van het leven waar je op een gegeven moment echt over uitgesproken
bent, maar ze was natuurlijk ook niet veel ouder dan een scholier, al zag ze er ouder
uit, Malena, gerimpeld door de zon.
Paula komt terug uit de keuken. Ze schenkt hem in, gaat tegenover hem zitten.
‘Zullen we elkaar tutoyeren?’ stelt ze voor.
‘Graag,’ zegt Warnke.
Hij neemt een slok van de thee en brandt zijn tong. Hij glimlacht verontschuldigend.
‘Je schrijft een boek over de burgeroorlog?’
‘Ja,’ zegt hij.
‘Maar daar zijn al zoveel boeken over geschreven. En waarom jij?’
Hij verplaatst zijn kopje thee. Ze draagt een spijkerbroek, lage schoenen. ‘Ik wilde
eigenlijk over Peru schrijven, ik heb daar een tijd gewerkt, maar dat lukte niet. Toen
werd het Colombia. Ik miste mijn aansluiting in Bogota, moest blijven slapen, en
werd verliefd. Op de stad.’
De anekdote zit goed in elkaar, hij heeft hem al honderd keer verteld, en wat meer
is, je zou hem niet eens een leugen kunnen noemen.
‘Dit is ook een stad om verliefd op te worden.’
Hij neemt zijn kopje weer in de hand.
‘Pas op,’ zegt ze, ‘het is heet.’
Manchetknopen, dat was het afscheidscadeau dat hij van de ambassade
Tirade. Jaargang 47

212
in Lima kreeg. Er zat een bescheiden receptie aan vast. Ze hadden een lied voor hem
ingestudeerd waarin zijn tekortkomingen op licht satirische wijze de revue passeerden.
Bepaalde tekortkomingen kwamen niet ter sprake, ook niet in gezongen vorm.
‘Dank je,’ zegt hij, ‘dat je me op je vrije dag hebt willen ontvangen.’
Hij weet nooit hoe hij moet beginnen, hij is ook geen journalist, het kost hem soms
uren voor hij de vragen durft te stellen die hij zich had voorgenomen te stellen.
‘Daar zijn vrije dagen voor.’
‘Waarvoor?’
‘Om mensen te ontvangen.’
Ze manoeuvreert behendig. Ze is professioneel. Een vrouw die weet dat achter
alle beleefdheid en charme een theorie verborgen zit die zij moet bevestigen, waarvoor
zij een paar citaten moet leveren die de theorie moeten ondersteunen, misschien als
het meezit meer dan alleen wat citaten. Vele journalisten hebben natuurlijk op deze
bank gezeten, net als hij, welwillend, vol goede bedoelingen.
‘En morgen ga je weer terug?’
‘Ja,’ zegt hij, ‘morgen ga ik terug naar Europa. Ik moet mijn zoon weer zien.’
‘Hoe oud?’
‘Negen.’
‘Dus ik ben je laatste patiënt?’
‘Nou, ik kom nog wel eens terug, spoedig hoop ik.’
Hij leunt achterover.
‘Je neemt niets op?’
‘Ik maak aantekeningen, dat gaat prima. Ik kan steno.’
Een opmerking waar hij altijd succes mee oogst. Er zijn niet veel mensen meer
die steno kunnen tegenwoordig, vooral geen mannen. Hij wel, en daar is hij trots op.
Hij pakt zijn pen en hij denkt aan de haarspeld in de wasbak. Ze vergeten altijd
hun haarspeld, niet expres, een haarspeld is iets dat je vergeet, net als een
manchetknoop.
Vanuit Den Haag had men nog even discreet geïnformeerd, waarom was er eigenlijk
niemand van jullie op dat feest bij de Japanse ambassade?
Warnke had op een namiddag in de tuin de ambassadeur gevraagd of hij van plan
was naar dat feest op de Japanse ambassade te gaan.
‘Ja,’ zei de ambassadeur, ‘ik denk het wel, daar moeten we heen.’
Tirade. Jaargang 47

213
‘Ik zou het niet doen.’
‘Niet doen?’
De ambassadeur plukte wat bruine bladeren van een boom.
‘Het wordt geen leuk feest,’ zei Warnke, ‘heb ik ergens opgevangen.’
‘Oh,’ zei de ambassadeur en hij liet de bruine bladeren vallen opdat de tuinman
ze later zou kunnen opvegen, ‘dan gaan we toch niet. Dan ga ik een dag eerder naar
Aruba, ik word toch hoorndol van al die kerstrecepties.’
Toen liepen ze weer naar binnen, de ambassadeur sloot de tuindeuren, en daarmee
was het gesprek beëindigd.
‘Begin maar,’ zegt Paula. Kennelijk wordt ze ongeduldig.
Hij vertelt wat hij weet, doet zijn theorie uit de doeken, vraagt om commentaar,
en Paula is behulpzaam, hij kan niet anders zeggen.
Hij was niet betrokken, niet betrokken, precies dat vatte zijn positie samen, niet
eens bij zijn eigen leven, wat hij dacht en wat hij deed had niets met elkaar te maken,
politiek zag hij als een sport, een vorm van voetbal. Bovendien moet je niet over
politiek discussiëren met de vrouw met wie je het bed deelt, zelfs al is het een
voorlopig en onhandig bed.
Wat het wel was, die paar dingetjes die hij voor haar per diplomatieke post
verstuurde, hoe je dat zou moeten noemen, hij weet het niet. Het sentimentele en
altijd slijmerige spoor dat bij mannen als Warnke overblijft van geilheid. Dat zal het
wel zijn.
Daarom hoefde hij haar geen vragen te stellen, kon hij haar geen vragen stellen.
Hij begreep dat het toeval iets minder toevallig was geweest dan hij had gehoopt,
maar hij vroeg zich nog niet af waarom ze hem hadden uitgekozen. Dat kwam later
pas. Vanwege zijn weekheid, zijn literaire inslag, zijn grote gevoeligheid voor tranen
in het algemeen en lijden in het bijzonder, zijn discretie?
Toen Malena in een bijzin iets over de receptie op de Japanse ambassade zei wist
hij genoeg. Hij beschouwde het als zijn plicht, want zo was hij ook weer, een man
met plichten, er was niets te doen op zijn werk, maar plichten waren altijd wel ergens
te vinden, de ambassadeur in te lichten.
‘Hoe is het officiële regeringsstandpunt te rijmen met wat je me net vertelt?’ Hij
klinkt als een machine. Zo iemand die op het vliegtuig vraagt of je je koffers zelf
hebt ingepakt.
Paula kijkt hem uitdagend aan, hij voelt zich lichtelijk door haar geïntimideerd,
niet omdat zij imminente seksualiteit lijkt te verspreiden, maar door haar kennis van
zaken, de manier waarop ze zijn vragen beantwoordt, haar ironie.
Tirade. Jaargang 47

214
‘De regering spreekt met vele monden,’ zegt ze, ‘zo hoort dat in een democratie. De
mond van de president is daar slechts één van. Bovendien spreek ik op persoonlijke
titel.’
Ze schenkt hem meer thee in.
‘Waarom ben je eigenlijk niet in Amerika gebleven? Was het daar niet makkelijker
geweest, het leven?’
‘Ik ben hier geboren,’ zegt ze. ‘Ik voel me hier thuis, ik hoor hier thuis, dit is mijn
land.’ Allebei kijken ze naar de vaas in een vorm van olifant.
Eenzaamheid is een zwakte. Terwijl het feest op de Japanse ambassade langzaam
op gang kwam zat hij bij zijn vrouw en kind en deelde kerstcadeautjes uit. Hij ging
vroeg slapen zonder nog naar het nieuws te luisteren, daarom hoorde hij pas de
volgende dag van de gijzeling.
De internationale pers toonde veel belangstelling.
Pas na een paar dagen, toen ontkennen geen zin meer had, toen hij uren tevergeefs
had zitten wachten in het koffiehuis, begreep hij dat Malena ook in de Japanse
ambassade was. De gijzelaars hadden de cateringservice die de Japanse hapjes zou
verzorgen zorgvuldig geïnfiltreerd.
De vrijlating van gevangenen werd geëist. Iemand van de katholieke kerk
bemiddelde. De Nederlandse ambassadeur kwam gebruind terug uit Aruba, het leven
hervatte zijn loop. De gijzeling sleepte zich voort en de internationale pers verloor
zijn belangstelling, want voortslepen is geen nieuws.
Op de eerste verdieping van de ambassade, zo berichtten de kranten, speelden de
gijzelaars 's avonds laat voetbal met elkaar.
‘Is het afgelopen?’ vraagt Paula, nadat hij kennelijk te lang heeft gezwegen.
‘Ja, ik geloof het wel,’ zegt Warnke. ‘Dit was het.’
‘Wil je wat soep?’
Hij aarzelt. Soep, wil hij soep?
‘Lekker.’
‘Kom mee naar de keuken, dan warm ik hem even op.’
De keuken is net als de woonkamer royaal. Fruitig is het woord dat in hem opkomt.
Hij zat weer alleen in het koffiehuis, precies zoals vroeger, alsof er niets was
gebeurd, en hij begreep dat hoe het ook zou aflopen daar op de Japanse ambassade
hij haar niet meer terug zou zien. Maar dat was niet wat hem stoorde, soms zag je
mensen nooit meer terug. Zo ging dat. Het was iets anders waardoor het hem steeds
meer moeite kostte de schijn op te houden die hij anders zo speels om zich heen had
getrokken, als de sluier van een
Tirade. Jaargang 47

215
godvrezende vrouw. Het slaapwandelen ging niet meer vanzelf. Den Haag informeerde
voor de tweede keer waarom er eigenlijk geen Nederlandse diplomaten op dat feest
waren. Toeval, luidde het antwoord, toeval, je kunt niet overal zijn.
Ze drinken de soep in de keuken.
‘Ik zie de burgeroorlog als een bedrijf,’ zegt Warnke in antwoord op een van haar
vele vragen. Nu is het haar beurt, nu ondervraagt zij.
‘De burgeroorlog is een bedrijf.’
Ze drinkt wijn, hij niet en hij vraagt: ‘Als je zo tegen de staat bent waarom werk
je dan voor die staat?’
Ze glimlacht, even raakt haar hand de zijne aan. Eenzaamheid is zwakte, zoveel
is zeker, zoveel is bewezen.
‘Je moet compromissen sluiten,’ zegt ze. ‘Anders sterf je. Maar misschien verandert
er ooit iets. De mensen zijn er nog niet klaar voor, misschien ooit, misschien sneller
dan we denken.’ Ze glimlacht, ze heeft een mooi gebit.
De gijzeling sleepte zich voort tot de lente en hoe langer zij duurde hoe meer
Warnke Malena begon te missen. Hoe minder hij ervan begreep waarom hij die avond
bij zijn vrouw en kind was geweest, om alvast kerstmis te vieren, omwille van het
kind. Met cadeautjes en engeltjes. Kaarsjes, een boom, liederen.
De regering probeerde de gijzelnemers met harde muziek uit hun slaap te houden,
berichtte de televisie.
Op een middag in april was het voorbij, hij zat op de ambassade aan zijn bureau
een brief te schrijven toen een secretaris zijn kamer binnenkwam en zei: ‘Kom snel
televisie kijken.’
De beelden waren indrukwekkend. Dramatisch. Zoals ze dat bij de televisie graag
hebben.
De staat had een tunnel gegraven, de gegijzelden waren allen ongedeerd, op een
na die een hartinfarct had gekregen. De gijzelaars waren ter plekke doodgeschoten,
ook zij die zich wilden overgeven.
De camera toonde de plekken waar vier maanden lang een groep feestgangers had
gebivakkeerd. Ze dachten te zijn gekomen voor een kerstreceptie van de Japanse
ambassade. Het werd een lange kampeervakantie. En toen, in een hoek van een
kamer, op de grond zag hij het lichaam van Malena, haar hoofd, haar haren, haar
buik. Het beeld was korrelig, maar het beeld bedroog hem niet. Hij stond naast de
ambassadeur, men keek gespannen toe alsof het een voetbalwedstrijd was en hij kon
zich niet aan de indruk onttrekken dat hij het was die daar aan flarden geschoten op
het tapijt van de
Tirade. Jaargang 47

216
Japanse ambassade lag. Hij wist het bijna zeker, daar lag hij. En hoe meer de gijzeling
in de Japanse ambassade van Lima geschiedenis werd hoe overtuigder hij ervan
raakte dat hij het was geweest die daar op een tapijt gecrepeerd was.
‘Hoe laat gaat je vliegtuig morgen?’ vraagt Paula.
‘Vier uur. Avianca naar Miami, de volgende dag verder naar Amsterdam.’
‘Zal ik je wegbrengen?’
Ze maakt hem verlegen.
‘Dat hoeft niet.’
‘Ik vind je aardig. En ik heb een veiligheidspasje, ik breng je direct naar het
vliegtuig, scheelt je zeker anderhalf uur.’
Weer is daar haar hand. Zwakte is het. Niets dan dat.
‘Oké.’
Even is daar haar mond, dan maakt ze zich los en zegt: ‘Tot morgen, ik haal je op
in je hotel.’
Pas een paar dagen na de bestorming hoorde hij dat veel van de vrouwelijke
gijzelaars zwanger waren toen ze stierven. Geen wonder, wat moet je anders, vier
maanden in zo'n villa.
Paula haalt hem op, precies als afgesproken.
Ze rijdt hem naar het vliegveld, leidt hem om de controles heen. Hij wordt in een
auto naar het vliegtuig gebracht, zoals de piloten, de jongens van de cateringservice
en de schoonmaakploeg.
‘Ik ben benieuwd naar je boek,’ zegt ze onder aan de trap. ‘Mag ik je nog een
gunst vragen?’
Hij knikt.
‘Dit zijn wat boeken voor een vriend die in Dresden studeert. Zou je het op de
post willen doen in Amsterdam? Ik heb er veertig dollar voor postzegels bijgedaan,
het wisselgeld krijg ik later wel.’ Ze lacht hartelijk alsof het een grap is.
Haar seksualiteit is nog steeds imminent, gelukkig heeft hij geleerd imminente
seksualiteit bijtijds te herkennen.
Hij neemt de dollars niet aan, het pakje wel.
Ze kussen elkaar, hij voelt haar tong maar hij proeft niets.
Hij moet opschieten, hij is de laatste, ze wachten op hem.
‘Pas goed op,’ zegt ze.
‘Waarop?’ vraagt hij, ‘ik ben al dood.’
Dan beklimt hij de trap, zijn laptop in zijn ene, het pakje in zijn andere hand. -
Tirade. Jaargang 47

217
Tirade. Jaargang 47

218
Bijlage I
Over oprichting en eerste jaargang van Tirade
Ad Fransen
Eind 1961 woedt er in de redactie van Tirade een heuse richtingenstrijd. Aanhangers
van respectievelijk de biografische en objectieve literatuurbenadering zitten elkaar
flink in de haren. Vorm of vent, dat was dus weer eens de kwestie. Het duel wordt
openlijk uitgevochten in de kolommen van het blad. 1 In de hitte van de strijd moet
vooral dagbladcriticus én Tirademedewerker Max Nord het ontgelden. De plaatsing
van zijn biografische getinte en inderdaad wel erg intuïtief neergepende artikel over
Pirandello heeft de redactie ernstig verdeeld. Hoe kon dit ooit in het blad terecht zijn
gekomen? Het conflict laait zo hoog op dat zowel H.U. Jesserun d'Oliveira als uitgever
Geert van Oorschot aftreden als redacteur. Jesserun d'Oliveira spreekt nog
verontschuldigend van ‘een kollektieve verblinding bij de meerderheid van de
redaktie’ die heeft geleid tot opname van Nords artikel, en: ‘De heer Nord mag zich
troosten met de gedachte dat zijn stuk hier een ondergeschikte rol speelt: het dient
uitsluitend ter verduidelijking van de kwestie die de redakteuren verdeeld houdt.’
Maar van Geert van Oorschot - zo kennen we hem ook - krijgt Max Nord na jarenlange
trouwe dienst voor Tirade een fikse trap na: ‘Dat Nord slecht schrijft is van algemene
bekendheid. Dat hij als dagbladkritikus in litteraire zaken enige autoriteit zou bezitten,
gelooft enkel Nord zelf.’
Toevallig viert Tirade in dat jaar ook zijn eerste lustrum en dat is voor een van de
ruziënde partijen aanleiding om te verwijzen naar herkomst en oorspronkelijk doel
van het blad. Jesserun d'Oliveira schrijft over de prille historie van Tirade: ‘Het idee
waarnaar Tirade zich begon te richten was dat van het schrijven met kennis van
zaken. Hoezeer de bijdragen ook uiteenliepen, hen verbond een gemeenschappelijke
factor: er werd een perspektief op literaire verschijnselen gekozen waarin op zinvolle
en kontroleerbare wijze met de objekten omgesprongen werd.’
En om deze gewichtige woorden moet een van Tirade-oprichters vervolgens weer
erg hard lachen. Joop Goudsblom herinnert zich de oprichting in 1957 nog maar al
te goed en schrijft in Propria Cures, het blad waarvan hij in
Tirade. Jaargang 47

219
zijn studententijd redacteur was: ‘Wij hadden in die dagen wel wat anders aan ons
hoofd dan Tirade zich te laten richten naar het idee van het schrijven met kennis van
zaken.’ 2 Waarna Goudsblom de ware oorsprong van Tirade uit de doeken doet. ‘Eerst
was er niets. Toen kwamen er plannen. Amsterdamse plannen, Haagse plannen
(Poll!), ja zelfs Utrechtse plannen. De korte bloei van het woestijnbloempje Parasol
toonde hoezeer het in de domstad menens was met de goede voornemens. Parasol
beleefde twee afleveringen. Toen waren de Utrechtse plannen op, de opbrengst aan
abonnementen werd verbrast en het niets hernam zijn rechten. Er werd weer
beraadslaagd, vergaderd, bekonkeld, besloten, in Amsterdam en in Den Haag, maar
niet langer in Utrecht.
In Amsterdam nu woonde Van Oorschot, en dit feit zou van verstrekkende betekenis
worden voor de ontwikkeling van onze plannen. Want toen Van Oorschot hoorde
dat wij plannen hadden, verklaarde hij ze ook te hebben en, meer dan dat, over de
middelen te beschikken om ze nog uit te voeren ook. Zijn vingers jeukten om een
mooi blad ter perse te leggen, zei hij. Daar hoorden wij danig van op.’
Wie waren die ‘wij’? Naast natuurlijk Joop Goudsblom ging het hier om Jan
Emmens, Jan Eijkelboom, J.W. Smit en Pierre Vinken. Als redacteur of medewerker
van het Utrechtse Parasol hadden zij in 1953 ‘het bedompte Babel der kerksheid’ -
zoals R.C. Bakhuizen van den Brink de Domstad ooit typeerde - flink op haar
grondvesten doen schudden.
In een eerder jubileumnummer van Tirade ben ik uitvoerig ingegaan op de
geschiedenis en betekenis van dit kleurrijke ‘woestijnbloempje’. 3 Maar toch nog even
in het kort dan: Parasol ontstond uit een clubje Amsterdamse en Utrechtse studenten,
die elkaar regelmatig zagen en spraken in het huis van kunsthistoricus/dichter Jan
Emmens. De heren huldigden zichzelf het liefst met het predikaat nihilist, ze trokken
zich van geen enkele mores, moraal of mode iets aan, en vonden elkaar vooral in een
atheïstische, ja soms fel anti-religieuze (eigenlijk vooral anti-roomse) levenshouding.
Ze hadden bovendien een goede neus voor quasi-wetenschappelijke stromingen die
huns inziens niets anders waren dan substituutgodsdiensten. Zo koesterden ze een
grondige afkeer tegen het existentialisme en zijn oppergod Sartre. Binnen de
universiteitsmuren wantrouwden en hekelden zij de fenomenologie waarvan de
Rijksuniversiteit Utrecht sinds de komst van psychologie-hoogleraar, F.J.J.
Buytendijk, het centrum was geworden. Met name deze Buytendijk moest het in
Parasol ontgelden met een tweetal felle aanvallen van ene Ernst Reil, een geuzennaam
waarachter de latere neurochirurg en
Tirade. Jaargang 47

220
baas van het Elsevier-concern, Pierre Vinken schuilging. Vanwege Vinkens frontale
aanval op Buytendijks fenomenologische bestseller De Vrouw was Parasol zelfs
buiten de Utrechtse stadsmuren opgevallen. Zo had Groene Amsterdammer-criticus
C.J. Kelk zich ‘in hoge mate vermaakt’ met Reil, en wekte de polemiek in Vrij
Nederland verbijstering en bewondering op. Dat kwam mede omdat Vinken het had
aangedurfd Buytendijk te beschuldigen van plagiaat.
Maar hoe verging het de getalenteerde Parasollers na die twee nummers van hun
provocatieve studenten blaadje? De overgang naar Tirade verliep niet helemaal zo
vloeiend als Goudsblom hierboven in Propria Cures doet voorkomen. Want na hun
hemelbestormde start temperde het vuur voor de literatuur alweer snel. Sommigen
waren gewoon lui, anderen gaven de voorkeur aan hun carrière. Of zoals Vinken het
achteraf nog eens verwoordde: ‘Verreweg de belangrijkste reden voor de
ontoereikende energie om Parasol voort te zetten of uit te bouwen tot een Utrechts
Propria Cures of meer, was dat wij allen, bewust of onbewust, aan onze studie, of
noem het onze nietliteraire ontwikkeling, prioriteit gaven. Je hoorde daarover eigenlijk
niet te spreken, want intelligent denken-praten-nietsdoen en lezen was van een hogere
orde dan werken, maar tijdens de voor anderen onzichtbare uren werd er wel degelijk
hard gewerkt.’
Maar als Pierre Vinken in 1955 klaar is met zijn artsexamen laait onder de oude
Parasolvrienden het enthousiasme voor de letteren weer snel op. Komt ook omdat
de twee Amsterdamse Parasollers, Jan Eijkelboom en Joop Goudsblom, inmiddels
zijn toegetreden tot de redactie van Propria Cures. Daarin krijgt Pierre Vinken, alias
Ernst Reil weer ruim baan. En belangrijk voor de oprichtingsgeschiedenis van Tirade:
de harde kern van Parasol smeedt driftig plannen om de wereld met een nieuw blad
te bestormen. Uiteindelijk slaat hun jeugdige enthousiasme ook over op de veel
oudere Rob Nieuwenhuys en uitgever Geert van Oorschot. Althans het was deze
laatste die zich vele jaren later - toen iedereen allang zijns weegs was gegaan - wist
te herinneren: ‘Een groep steigerende jongeren, blakend van energie en die bovendien
zo intelligent zijn dat ze sceptisch zijn en geen kant en klare oplossing bij de hand
hebben! Ze wilden met de literatuur iets doen. Ze wilden misschien wel iets met ons
vaderland doen, was mijn naïeve verwachting. Zo'n groep mag je niet dwarsbomen
en moet je de ruimte geven die ze zeggen nodig te hebben. En zo begon Tirade met
Emmens, Smit, Goudsblom, Eijkelboom, Vinken en Nieuwenhuys.’ 4
Maar, ho even, zo gemakkelijk ging dat niet. Het had nog heel wat voe-
Tirade. Jaargang 47

221
ten in aarde voordat het eerste nummer van Tirade op 15 januari 1957 het licht zag.
En dat moet Van Oorschot ook hebben geweten, want eerder schreef hij in Tirade
180: ‘Vanaf het begin, nadat tot oprichting van Tirade entoesiast en overmoedig
besloten was, ontstond een esssentieel verschil van mening over de voorgenomen
taak. (...) Het zou mij te vervoeren de begingeschiedenis van “Tirade” te schrijven,
al zou het leerzaam en niet onvermakelijk zijn, en in ieder geval karakteristiek voor
de hoofdrolspelers.’ 5 Mede postuum uitgedaagd door Geert van Oorschot zal ik
hieronder proberen de strubbelingen, die gemoeid gingen met het ontstaan en de
oprichting van Tirade, te beschrijven. Het spreekt voor zich dat daarin de rol van
deze legendarische uitgever in geuren en kleuren aan bod zal komen.
Het Amsterdamse studentenblad Propria Cures bleek een perfecte vrijhaven voor
Ernst Reil om er zijn anti-paapse kruistocht in voort te zetten. Reil/Vinken baarde
wederom opzien met anti-paapse leuzes als: ‘Zolang de katholieke kamerfractie niet
is teruggebracht tot 10 à 20 procent zijn wij voor een militant en intransigent
anti-katholicisme.’ 6 Maar niet alleen het katholicisme koos Reil als mikpunt voor
zijn polemieken en polemiekjes; ook op de literatuur richtte hij in PC zijn pijlen. Zo
besprak hij Knuvelders Handboek tot de Moderne Nederlandse Letterkunde in het
artikel Libertinage en de literatuurgeschiedenis. 7 Reil ergerde zich aan het feit dat
de katholieke Knuvelder het libertijnse blad Libertinage ergens in een verdomhoekje
had afgedaan als een heidens blad. Nou mochtje van de ex-Parasollers zo'n beetje
aan alle literaire bladen komen, maar van Libertinage had je af te blijven. Jan
Eijkelboom had eerder al in Propria Cures de ondergang van Libertinage beweend
niet de woorden dat ‘de moderne literatuur in Nederland haar maatstaf (had) verloren’. 8
Het is dan ook voor het vervolg van dit verhaal belangrijk om te weten dat de
ex-Parasollers, cq. toekomstige Tirade-redacteuren, dweepten met Libertinage. In
de ogen van deze jongeren was dit blad de voorzetting geweest van het door hun
bewonderde vooroorlogse Forum. En inderdaad, mensen als Hans Gomperts en W.F.
van Leeuwen hadden na de oorlog in Libertinage geprobeerd het gedachtegoed van
de vroeg gestorven Du Perron en de zichzelf van kant gemaakte Ter Braak in ere te
houden en uit te bouwen. In dat licht is een latere uitspraak van Tirade-uitgever Geert
van Oorschot ook begrijpelijk: ‘En zoals Libertinage werd opgericht door een aantal
“leerlingen” van Forum, zo werd Tirade opgericht door een aantal “leerlingen” van
Libertinage.’ 9 Enkele ex-Parasollers, te weten Eijkelboom en Em-
Tirade. Jaargang 47

222
mens, hadden zelfs in Libertinage gepubliceerd. Of geprobeerd erin te komen, zoals
Vinken, die medio 1955 een psychologisch verhaal aan Libertinage wist te slijten,
maar helaas, net tóen het geplaatst zou worden ging het blad roemloos ter ziele.
Maar we waren gebleven bij Propria Cures. Daarin verscheen van Vinken nog
een ander belangrijk artikel, dat een schakel zou betekenen voor de oprichting van
Tirade. Vinken besprak namelijk A. Marja's polemiek-bloemlezing, Voor de bijl.
Met dit goedkope en lukraak samengestelde kioskkrakertje kon Vinkens alter ego
Ernst Reil onmogelijk tevreden zijn. Zo bevatte de bloemlezing volgens hem enerzijds
‘een onverteerbare hoeveelheid negentiende eeuwse fossielen’ en anderzijds, als het
om fris en nieuw ging, vond Reil het belachelijk dat Rudy Kousbroek het jongste
polemische talent vertegenwoordigde. 10 Belangrijk nu voor het toekomstige Tirade
is, dat Vinken nog vóór publicatie van dit stukje in Propria Cures zijn ongenoegens
over Marja's bundel per brief bekendmaakte aan uitgever Geert van Oorschot.
Tamelijk nederig schreef hij: ‘Wij, (Eijkelboom, Emmens, Goudsblom, Smit en ik;
P.C. redactie, Parasolredactie, Politeia-redactie; met de heer Nieuwenhuys c.s., bezig
aan een nieuw op te richten Libertinage) hebben er een kater van overgehouden, en
een intiatief. Zoudt U een polemische bloemlezing willen uitgeven; en deze keer een
goede? Emmens en ik zijn bereid een door onze groep uitgekozen bloemlezing
persklaar te maken, eventueel met commentaar en/of noten, eventueel zonder
vergoeding. Wij kunnen U helaas geen van allen (al) een klinkende naam aanbieden
in de Nederlandse literatuur, als vlag op een dergelijke bundel, maar we kunnen U
wel de uitgave garanderen van de beste bundel polemische literatuur die er in de
Nederlandse taal te maken is.’ 11
Maar Van Oorschot wees niet alleen zo'n nieuwe polemiekbloemlezing van de
hand, vooralsnog nam hij ook het tijdschrift-idee niet erg serieus. De altijd met een
schuin oog op de kassa gerichte uitgever reageerde kortaf met: ‘U voelt zelf wel dat
met een boek van zes à zeven gulden (ook al is het dan honderdmaal beter) niet
geconcurreerd kan worden tegen een boek van ƒ1,45.’ 12 En op de tijdschriftplannen
van Vinken c.s. antwoordde Van Oorschot nieuwsgierig, maar toch vooral ironisch:
‘U schrijft mij dat U met de Hr. Nieuwenhuys bezig bent, aan een nieuw op te richten
Libertinage. Ik hoorde daar e.e.a. over, maar leef al een jaar dagelijks in de grootste
spanning op het eers te nummer van Libertinage dat de Hr. J.J.M. Nord als enige
redacteur zal gaan uitgeven. Kunt U mij nadere inlichtingen verschaffen omtrent de
stand van zaken, aangezien ik een toekomstig abonné op het blad zal zijn.’
Tirade. Jaargang 47

223
Voor Vinken en consorten zat er nu niet veel anders op dan ‘gelaten afwachten’. 13
Al wilde de inmiddels volop in het gesteggel betrokken Rob Nieuwenhuys de
tijdschriftplannen het liefst meteen maar weer afblazen: ‘Denk niet dat Nord van
plan is ons als redactie te beschouwen, hoogstens als een adviserend lichaam dat hij
pour besoin de la cause een paar maal raadpleegt. (...) Hij heeft op een bepaalde wijze
recht op de rol van hoofdfiguur en alleen-beslisser. Wat heb ik er eigenlijk voor
gedaan? Niets, en dan zou ik toch een vinger in de pap opeisen? Ik schaam mij
eigenlijk voor die rol.’ 14
Ja, het wordt hoog tijd om even kort uit te leggen hoe de oudere Rob Nieuwenhuys
in contact kwam met de ex-Parasollers. Dat moet gegaan zijn via Jan Eijkelboom.
Nieuwenhuijs had in Indonesië Oriëntatie geredigeerd, een blad ter bevordering van
de Nederlands-Indische culturele uitwisseling. Daarin zou aanvankelijk Jan
Eijkelbooms debuutverhaal De terugtocht verschijnen. Maar de onlusten in Indonesië
hadden niet alleen roet in het eten gegooid voor Eijkelbooms proza-debuut, zelf had
Nieuwenhuys in 1952 halsoverkop uit Indonesië moeten vertrekken. Terug in
Nederland werd hij ondermeer medewerker van Libertinage, dat tot 1953 door Van
Oorschot werd uitgebracht. Echter van de laatste Libertinage-jaargang had de uitgever
knorrig zijn vingers af getrokken. ‘Libertinage dat waren een beetje uitgeteerde lieden
geworden, die wilden veel, maar schreven niets. Elk nummer nieuw gezeur. Ik ben
ermee gestopt,’ verklaarde hij achteraf. 15
Toch, na de definitieve ondergang van dit blad ondernam de uitgever enkele
serieuze reanimatie-pogingen. Blijkbaar niet vies van dubbelspel wist hij hiervoor
verschillende personen aan het werk te zetten. Zo mocht Max Nord, de later verguisde
Parool-criticus en oud-medewerker van Libertinage, proberen het blad weer nieuw
leven in te blazen. Nord ging op zoek naar potentiële redacteuren en vond Adriaan
Morriën en Pierre Dubois bereid. Van Oorschot zelf zag daar graag nog zijn vriend
Jacques de Kadt aan toegevoegd. Die moest met zijn anti-communistische houwdegen
flink tekeergaan tegen de fellow-travellers bij De Groene Amsterdammer en de
Nieuwe Stem.
Ongeveer tegelijkertijd werd Rob Nieuwenhuys door Van Oorschot voor hetzelfde
karretje gespannen. Nieuwenhuys had Oriëntatie altijd bekwaam geleid, dus waarom
eventueel ook niet een heropgericht Libertinage? Dit nu kwam Jan Eijkelboom
toevallig ter ore toen hij in 1954 Rob Nieuwenhuys na lange tijd weer eens toevallig
ontmoette in de Haagse Bodega. 16 Eijkelboom vertelde bij die gelegenheid natuurlijk
meteen dat hij een aantal ambitieuze kameraden had, die stonden te trappelen om
mee te doen. Tja,
Tirade. Jaargang 47

224
en vanaf dat moment kreeg de toch al vaak door neerslachtige buien en vervelende
kwalen geplaagde Rob Nieuwenhuys er niet alleen een aantal jonge literaire vrienden
bij, maar ook een trauma. ‘Het leek aanvankelijk allemaal koek en ei, maar Tirade
en de voorbereiding erop is misschien wel de meest traumatische tijd uit mijn literaire
leven. Ik stond tussen twee vuren. Aan de ene kant had je een aantal pretentieuze
redacteuren die maar niet met kopij kwamen, aan de andere kant stond een zich groen
briesende Geert van Oorschot, die zich werkelijk overal mee bemoeide. Die jongeren
zagen in mij een vaderlijke intermediair, maar ik kon dat allemaal niet aan.’ 17
Dat Vinken eind 1955 met zijn tijdschriftplannen naar Van Oorschot ging, had ook
alles van doen met een kort daarvoor jammerlijk mislukte poging om samen met
Joop Goudsblom en Jan Eijkelboom het roer over te nemen bij Propria Cures. Je
kon gerust spreken van een brutale coup-poging van dit drietal. De eerste bijdragen
van Vinken waren in de smaak gevallen bij Propria Cures. Niet zo gek dus dat Jan
Eijkelboom Vinken kort na het inleveren van zijn artikel Libertinage en de
Literatuurgeschiedenis begon te polsen voor een redacteurschap: ‘Overigens is er
verleden week een redactievergadering van PC geweest (...) waar je stuk, voorgelezen
door Joop G(oudsblom), groot succes had. Ik geloof zelfs dat Joop en ik het er zonder
veel moeite door zouden krijgen dat jij opgenomen wordt in de redactie. Het zou je
alleen een tientje kosten, want je moet wel ingeschreven staan in Amsterdam. Voel
je ervoor?’ 18 Vinken aarzelde, maar als PC zijn studentikoze karakter zou afleggen
en nog grimmiger ten strijde zou trekken tegen rooms Nederland, dan voelde hij daar
inderdaad wel voor. Dus schreef hij terug: ‘Ik zou met medewerking van Emmens
en Smit, samen met jullie twee, en misschien met nog een enkeling, er een gewoon
blad van willen maken, dat met geen enkele instantie rekening houdt. (...) Mijn
redacteurschap van PC zou een opportune stap zijn om het blad naar mijn (= onze,
Parasol-) handen te zetten.’ 19
Twee weken later drong Joop Goudsblom nogmaals aan bij zijn twijfelende
Parasolvriend en presenteerde alvast zijn eigen beginselprogrammaatje voor het
vernieuwde PC: ‘Grijp dus in vóór het te laat is! Mijn eigen ideaal op het ogenblik
is P.C. te maken tot een militant moralistisch tijdschrift dat “de lamp van de
positivistische integriteit brandende houdt”. Het atheïsme uit zijn schijndood
opwekken, de ethische dubbeldenkerij bestrijden, dat lijken mij inspirerender
doelstellingen dan literaire achterhoedegevechten en onsystematische
kleinvuilspuiterijtjes.’ 20 Goudsblom en Vinken zaten dus
Tirade. Jaargang 47

225
al vroeg op eén lijn, maar het zag er niet naar uit dat ze hun ideeën konden
verwezenlijken bij PC. Immers al een week later klonk Goudsblom een stuk
voorzichtiger. Hij schreef aan Vinken: ‘We moeten in geen geval de verdenking van
een coup d'etat op ons laden; daarom is het ook noodzakelijk dat PC zijn oude
gedaante niet geheel en al aflegt (...). Het lijkt me ook niet bizonder opportuun als
jij in je Intrede het voorafgaande redactiebeleid aanvalt; zoiets zou maar slapende
Asvahonden wakker maken.’ 21 De studentenvakbond ASVA had destijds nog een
flinke stem in de koers van Propria Cures en dat deed voor Vinken de deur dicht.
Hij besloot niet toe te treden tot de PC-redactie.
De zucht naar een eigen tijdschrift was vanwege dit debacle alleen maar
aangewakkerd. Al tijdens de couppoging had Vinken aan Goudsblom en Eijkelboom
geschreven: ‘Het heeft me tegelijk weer duidelijk gemaakt hoe nodig we toch een
eigen blad moeten hebben. Op deze manier verschieten we nodeloos de helft van
ons kruit.’ 22
Als een geschenk uit de hemel kwam die kans er ineens alsnog. In november 1955
werd Goudsblom door Geert van Oorschot uitgenodigd op de uitgeverij. Goudsblom
rapporteerde daarna per brief onmiddellijk aan Vinken: ‘Vanmiddag heb ik een
langdurig gesprek gehad met Van Oorschot. Aanleiding waren mijn aforismen,
onderwerp werd al gauw: een tijdschrift.’ 23 Uit dat gesprek was verder gebleken dat
Van Oorschot de plannen van Max Nord had verworpen. De uitgever zinde nu op
een militant politiek-cultureel weekblad met een hoge oplage. Goudsblom in zijn
hoopgevende brief: ‘Het liefst zou hij weer een weekblad willen oprichten zoals de
Baanbreker. Daarvoor ziet hij een markt van na twee jaar 20.000 lezers. De Groene
zou hij er in die tijd kunnen uitdrukken.’ Veel later lichtte Geert van Oorschot
desgevraagd toe wat hem precies voor ogen stond: ‘Ik wilde een blad maken naar
het voorbeeld van het Franse Combat dat in de jaren veertig en vijftig onder
aanvoering van Albert Camus verscheen en plaats inruimde voor jonge progressieve
intellectuelen, die niet alleen wilden schrijven over cultuur, maar ook over politiek
en wetenschap.’ 24
Terug naar eind 1955: ineens was er voor de ex-Parasollers dus weer hoop op een
eigen tijdschrift. Ook al hield Goudsblom in zijn brief aan Vinken een slag om de
arm: ‘Ik weet dat de afstand woord-daad ook bij de heer Van O. niet te onderschatten
is. Toch geloof ik, dat we iets bij hem zullen kunnen bereiken, wanneer we met een
paar man bij hem aankomen met stevige plannen. Van de anderen verwacht hij niets
meer, hoogstens van Rob Nieuwenhuys.’ 25
Tirade. Jaargang 47

226
Opgetogen reageerde Vinken gelijk niet: ‘Een weekblad, iets groter dan PC, lijkt me
ideaal, liefst met een kleine, jonge redactie, die volledige vrijheid krijgt, en geen
politieke richting verplicht is. (...) Ik geloof ook wel dat we een dergelijk blad zouden
volkrijgen. Bovendien zou zulk een weekblad talloze grotere artikelen kunnen
opnemen die nu niet geplaatst kunnen worden omdat er geen behoorlijk weekblad
bestaat, en omdat de bestaande bladen te keurig zijn. Literair is er ook niets meer,
geloof ik, en juist die artikelen die grensgevallen vormen tussen literatuur en
journalistiek vind ik zo aardig.’ 26
Vinken schreef in zijn brief aan Goudsblom ook nog: ‘Je conversatie met Van
Oorschot komt me erg belangwekkend voor. Ik wil hem ook wel eens ontmoeten.’
Kort nadien krijgt hij zijn zin. Dan mag de oude Parasolgroep eindelijk komen praten
met Van Oorschot. Rob Nieuwenhuys in een brief van 29 maart 1956: ‘Beste Pierre.
Geert van O. belde me zopas op. Hij wil graag een afspraak met jelui (en mij) maken
ter kennismaking. Kunnen jelui tussen de 8ste en de 15de? Bij hem thuis.’ 27
Overigens - en dat konden we zonet al uit de correspondentie opmaken - bijna was
Tirade een weekblad geworden. Tenminste als het aan Van Oorschot lag. Maar Rob
Nieuwenhuys had een vooruitziende blik en voorspelde dat er bij een weekblad snel
sprake van gebrek aan kopij en uithoudingsvermogen zou zijn. Het kostte enige
overredingskracht om Geert van Oorschot het weekbladplan uit het hoofd te praten,
maar in augustus 1956 kreeg Nieuwenhuys dan toch de opdracht een heus maandblad
op poten te zetten in nauwe samenwerking met Pierre Vinken, Joop Goudsblom, Jan
Eijkelboom, J.W. Smit en Jan Emmens. (De laatste twee hadden zich totnutoe afzijdig
gehouden omdat ze nog steeds in het ‘verre’ Utrecht woonden.) Opgelucht kon
Nieuwenhuys aan Jan Eijkelboom melden dat Van Oorschot het weekbladidee
gelukkig had laten varen en dat deze nu ‘het maandblad geheel aanvaard heeft en
ermee beginnen wil’. 28
‘Ik heb het plan 1 januari 1957 te beginnen met een nieuw maandblad dat “Tirade”
zal heten. De redactie heb ik nu eens niet in handen willen stellen van wat officieel
of officieus de Nederlandse literatuur vertegenwoordigt, maar in die van een groep
hoofdzakelijk minder bekende jongeren.’ Dit schreef Geert van Oorschot in een
concept-rondschrijven over het aanstaande Tirade, en inderdaad laten we dat niet uit
het oog verliezen: het was voor een uitgever best een waagstuk om zomaar een stel
onbekende literaire enthousiastelingen een tijdschrift te laten maken. Maar ja, ze
hadden dan ook
Tirade. Jaargang 47

227
zo lang staan trappelen van ongeduld, liepen zo over van ideeën en meningen, dat
moest wel goed uitpakken. En ook een redactioneel, een program, ja zelfs misschien
een manifest, moest toch een fluitje van een cent zijn met dit geestdriftige clubje.
Helaas, zoals je dat wel vaker ziet wanneer literaire ambities in daden moeten worden
omgezet: de een krijgt acute schrijfkramp; de ander lijdt ineens aan ideeënmoeheid;
die heeft ineens last van vergeetachtigheid als het om gemaakte afspraken gaat; en
weer een ander wil juist teveel in één keer. Zo ging het ook bij de oprichting van
Tirade.
En dan spreken we nog niet eens over de onderlinge onenigheid. ‘Wij vormen een
merkwaardig homogeen stel,’ schreef Vinken in een van de vele wrevelige brieven
die voorafgingen aan de oprichting van Tirade. 29 Die merkwaardigheid zou snel zijn
nadelige uitwerking hebben op de homogeniteit van het gezelschap. Al bij het
vervaardigen van het program traden de eerste scheurtjes op.
Lezen we er nog maar eens Joop Goudsbloms bondige versie van de
oprichtingsgeschiedenis op na in het eerder aangehaalde Dies-nummer van Propria
Cures: ‘Na veel geharrewar kwamen er twee programma's uit de bus: een
meerderheidsnota en een minderheidsnota. Wellicht zullen bij de boedelscheiding
van een onzer deze documenten nog eens aan het licht komen. Gepubliceerd zijn ze
nooit: daarvoor was de meerderheid te klein en de minderheid te zwak. In welk
opzichten de beide nota's verschilden, is niet meer bekend.’ 30 Gelukkig bewaarde
Pierre Vinken de meeste paperassen uit de oprichtingstijd van Tirade en kunnen we
daardoor vrij nauwkeurig reconstrueren om welke standpunten het ging.
En dan is er ook nog deze herinnering van Geert van Oorschot, vijftien jaar na de
oprichting: ‘In plaats dat de redacteurs voortreffelijke verhalen, essays en gedichten
schreven, werden er verhitte diskussies gevoerd over “het program”. Als een
“program” niet duidelijk wordt uit hetgeen men schrijft, is elke diskussie daarover
vrij zinloos.’ 31
Het heette toen waarschijnlijk nog niet zo: maar de heren discussieerden wat af
en waren voorafgaand aan de oprichting van Tirade geregeld te vinden in Laag-Soeren
op de Veluwe om er te brainstormen. Tijdens een van deze bijeenkomsten had Pierre
Vinken verzekerd dat zijn Redactioneel ‘zo hard als een granietblok’ zou worden.
Vinken trok de voorname klus graag naar zich toe. Het formuleren van een ferm
redactiestandpunt was ook wel aan hem toevertrouwd. Eerder had deze onvermoeibare
gangmaker immers in zijn brieven uiteengezet wat voor soort blad hem voor ogen
stond. Echter
Tirade. Jaargang 47

228
toen het puntje bij paaltje kwam, presenteerde hij een veel te hoogdravend en
ingewikkeld epistel. Wat als een klinkklare afwijzing moest luiden van elke vorm
van idealisme; wat een oproep wilde zijn tot een sceptische, ja haast
natuurwetenschappelijke grondhouding tegenover literatuur, cultuur en politiek; wat
een stevige schop moest betekenen onder de kont van zowel het communisme, het
christendom als het halfzachte modern humanisme; wat een helder pleidooi moest
zijn voor scherpe polemiek; waar... enfin, al deze doelen had Vinken verpakt in een
academisch betoog vol omslachtige verwijzingen naar de klassieke oudheid en
achttiende-eeuwse pamflettisten of filosofen. ‘Wij zullen het ingewikkelde eerder
wantrouwen dan het eenvoudige,’ schreef hij in zijn Redactioneel. 32 Maar helaas,
met zijn ‘granietblok’ leverde hij eerder een bewijs van het tegendeel.
Zelfs de toch behoorlijk breed ontwikkelde Nieuwenhuys moest het bij lezing een
paar maal ernstig laten afweten: ‘ík zou het níet erg vinden als je in alinea 3 de namen
Plato en Protagoras wegliet (ik weet namelijk ook niet wie die laatste is; hij is niets
dan een naam voor me).’ 33 Dat zijn Redactioneel hem - zoals Nieuwenhuys het
verwoordde - wel eens op ‘het verwijt van pretentieusheid’ kon komen te staan,
begreep Vinken zelf ook wel toen hij er nog eens doorheen was gegaan. Moedeloos
werd hij ervan: ‘ik vrees dat ik weinig meer kan toevoegen aan de kwaliteit van het
redactioneel, een kwaliteit die mij trouwens hoe langer hoe meer als dubieus
voorkomt. Moeten wij niet een heel ander redactioneel maken. Moeten wij het niet
veel meer over een zacht-suggererende boeg gooien, moeten wij niet veel meer een
nieuwe toon brengen (met daarin impliciet de moraal) dan een academisch-filosofisch
stuk dat mensen alleen maar afschrikt?’ 34
Het oer-redactioneel valt niet meer te achterhalen, maar Vinkens herschreven
versie is er nog wel. En daaruit wordt het geworstel van de redactie met een fatsoenlijk
program ook wel duidelijk. Lees bijvoorbeeld onderstaande passage over het
anti-idealisme. Met zoveel pompeuze hoogdravendheid zou het niet makkelijk worden
de literaire wereld te veroveren. 35
‘Wij zullen in de eerste plaats elke vorm van idealisme afwijzen, van Herakliet
tot Heidegger, van georganiseerd christendom tot communisme, van piëtisme tot
modern humanisme. Wij ontkennen de oprechtheid van een aprioristisch patroon
waarin niet is gestreefd naar een maximale overeenstemming met de op het moment
beschikbare feiten. De ontluistering van de metafysica door Hume, het atheïsme der
Encyclopedisten, Nietzsche's doodsteek aan de christelijke ethiek, het blootleggen
van het onbewuste door Freud, vormen voor ons de belangrijkste overwinningen van
de geest op de Geest.’
Tirade. Jaargang 47

229
Intussen sleutelde Eijkelboom aan een alternatief of - dat zou eventueel later nog
worden besloten - een aanvullend Redactioneel. Maar Jan Eijkelboom worstelde
weer met andere problemen. Hij klaagde tegenover Nieuwenhuys over
machteloosheid, weerzin, en de druk op zijn schouders van geestelijke vaders als de
mannen van Forum en de spil van Libertinage, Hans Gomperts. 36 Eijkelboom kwam
uiteindelijk niet verder dan een rits afwijzingen van de reeds bestaande literaire
bladen en weekbladen. Geert van Oorschot voorzag het lichtvoetige epistel van een
inleiding: ‘Ik heb deze redactie gevraagd haar denkbeelden over een tijdschrift op
papier te zetten. Ze heeft hieraan voldaan door de vraag te beantwoorden: “Waarom
willen we eigenlijk een nieuw tijdschrift?”’ En daarop volgde dus het alternatieve
Redactioneel: ‘Er is maar één antwoord op deze vraag te geven: de bestaande
tijdschriften voldoen ons niet.’ 37 Vervolgens werden die tijdschriften op een haast
schoolbladachtige wijze met de grond gelijk gemaakt. De Gids was een
‘natuurreservaat waarin schrijvers ongestoord kunnen vergrijzen’, Maatstaf had zich
‘ontpopt als literaire staatscourant van O.K. en W (het ministerie van Onderwijs
Kunst en Wetenschappen, AF)’, De Groene Amsterdammer was het lijfblad ‘voor
intellectuelen die er politiek graag een eigen mening op na houden, maar niet in staat
zijn deze zelf te vormen’, in Elsevier werd ‘de borrelpraat ener zeevarende natie
wekelijks samengevat’, tsja en Podium tenslotte, was ‘ons podium niet’.
‘Een klein deel van de lezers zal intussen begrepen hebben waar het eigenlijk om
gaat: aan het woord komen,’ klonk het quasi-zelfverzekerd aan het slot. Uiteraard
haalde dit zwakke program het ook niet omdat er nergens in te bespeuren viel wat
Tirade nu zelf wilde.
‘Kortom we zitten vrij aardig in de neten,’ had Vinken eind zomer 1956 al eens
angstig opgemerkt tegen Nieuwenhuys. 38 Het zweet begon de aspirant-redacteuren
ook uit te breken vanwege het bemoeizuchtige en licht ontvlambare karakter van
uitgever Geert van Oorschot. Die voerde de druk nog eens extra op. Als de redacteuren
geen ideeën hadden, of mensen wisten, dan schudde hij ze wel uit zijn mouw. Vooral
zijn vriend, de fel anticommunistische essayist Jacques de Kadt, probeerde hij op te
dringen. Het kostte de redactie nogal wat moeite om De Kadt uit de buurt te houden.
Jan Emmens sprak zelfs angstvallig over ‘Jacques de Beenslager’.
Maar puur als uitgever had Van Oorschot zeker gelijk. Want buiten dat er nog
geen redactioneel was, schoot het met de rest van de kopij ook al niet erg op. De
arme Nieuwenhuys fungeerde weer eens als buffer voor het sper-
Tirade. Jaargang 47

230
vuur aan oekazes en boze telefoontjes van Van Oorschot. Maar ook Vinken vond
regelmatig een venijnig kattebelletje op zijn deurmat:
12 september 1956
Beste Pierre,
Oorspronkelijk zou ik 1 augustus het zgn. Redaktioneel in mijn bezit
hebben. Door de ziekte van Rob werd dit een maand uitgesteld. Een maand
na 1 augustus is 1 september. Verleden week schreef hij dat ik op het eind
der week alles in mijn bezit zou hebben. Dat einde der week is voorbij.
En het is niet in mijn bezit.
Eyk (Jan Eijkelboom, AF) zei mij begin vorige week, absoluut te zullen
klaar komen met het stuk. Het is thans 12 september geweest en ik heb
het nog niet. Ik mag nog eens met nadruk verzoeken nu toch op te schieten.
Als wij 1 januari moeten verschijnen, moeten we 15 november de persklare
copy van het eerste no. naar de drukker kunnen zenden. Nu, dit zal voor
het eerste no. geen moeilijkheden opleveren. Maar het eerste no. gaat niet
naar de zetterij, indien op 15 november de copy voor 3 of 4 nummers niet
aanwezig is. De medewerkers hebben dus vanaf heden nog precies 2
maanden om hun stukken te schrijven. 2 maanden is erg kort. Wil je
bijgaand briefje even doorzenden aan Emmens. Ik weet nl. zijn adres niet.
Met hartelijke groet,
Geert
Beter geen Redactioneel dan een slecht Redactioneel, dat moet uiteindelijk de gedachte
van de redactie zijn geweest. Bovendien werden de heren het onder elkaar toch niet
eens en was het vooral zaak om intern de eenheid en rust te bewaren. De eerste
schisma's werden immers al zichtbaar. Sinds de strubbelingen over het Redactioneel
waren er grofweg twee kampen ontstaan: aan de ene kant had je Vinken en Goudsblom
en in het andere, wat zachtere kamp zaten Eijkelboom en Emmens. Daartussenin -
met de meeste sympathie voor het laatste kamp - zat dan weer de beklagenswaardige
Nieuwenhuys.
Er was zelfs al een redacteur die vroegtijdig kenbaar maakte dat hij er de brui aan
wilde geven vanwege al dat gelazer over het Redactioneel. Joop
Tirade. Jaargang 47

231
Goudsblom, nota bene de bedenker van de naam Tirade (eerder waren titels als Marge
en Marginaal voorbijgekomen) dreigde op 11 oktober 1956 tegen Jan Eijkelboom:
‘Ik heb er geen zin meer in. Wel zin in het tijdschrift, maar niet in de redactie. (...)
Er liggen aan het redactiebeleid enkele premissen ten grondslag, die ik niet deel:
politieke en aesthetische. Ik ben te relativistisch ingesteld en ik voel me te onwetend
om me met het felle anti-communisme a la De Kadt te kunnen verenigen en ik mis
de nodige waardering voor sommige belletristische bijdragen. (...) Als redacteur moet
ik kunnen waar maken, tegenover mezelf en anderen, waarom Tirade zo nodig moest
worden opgericht - op het ogenblik kan ik dat onmogelijk meer.’ 39 Maar na veel
gesoebat wist Pierre Vinken zijn boezemvriend Goudsblom toch binnenboord te
houden.
Uiteindelijk zou Tirade dus de wereld in worden gestuurd zonder Redactioneel.
In gezamenlijkheid met Van Oorschot wisten de redacteuren er wel nog een circulaire
uit te persen voor de boekhandel. Daarin treffen we gelukkig toch nog een handjevol
redactionele statements aan: ‘Uiterlijk krijgt het blad een minder plechtstatig
voorkomen dan in Nederland bij maandbladen gebruikelijk is. De redactie zal trachten
de inhoud daarmee in overstemming te brengen. Ze wil vooral dat de Hollandse ernst
op wat minder ernstige wijze wordt voorgedragen. De medewerkers mogen zich
gerust eens boos of vrolijk maken, ze mogen m.a.w. van tijd tot tijd een “tirade”
afsteken - in alle ernst zelfs - maar het ligt niet in de bedoeling voortdurend “geestig”
of polemisch te zijn; Tirade zal in geen geval een “scheldblad” worden, wel een
opinie-tijdschrift.
Tirade is geen blad dat zich in wolken van neutraliteit zal hullen, en al zal vooral
uit de toon meer dan eens een zeker scepticisme blijken, dit zal haar niet verhinderen
een keuze te doen, ook in politieke zin.’ 40
Op het omslag van de circulaire herhaalden de ex-Parasollers een oude grap. Voor
hun Utrechtse studentenblaadje hadden ze de definitie van ‘parasol’ uit de
Larousse-encyclopedie geplukt. Voor Tirade deden ze hetzelfde met de Dikke Van
Dale: ‘Tirade, veelal theatraal of rhetorisch uitgesproken en omslachtig geheel van
woorden, dat op het eerste gezicht indrukwekkend is, doch bij nadere ontleding
zonder veel inhoud blijkt te zijn.’ Misschien was dat ook wel een knipoog naar het
eigen gestuntel met het Redactioneel.
In de hierboven genoemde brochure werden ook de kunstenaars en grafici voorgesteld
die Tirade zouden gaan ondersteunen: ‘Voor de beeldende kunst
Tirade. Jaargang 47

232
kan de redactie rekenen op de vaste medewerking van de schilders Hans van Norden,
Nico Wijnberg en Metten Koornstra.’ Het ging hier om een drietal zich toch tamelijk
miskend voelende realisten die Van Oorschot aan zijn ruimhartige boezem had
gedrukt nadat ze waren verdrongen door het kabaal van de abstracten bij Reflex en
Cobra. Het bloed van Karel Appel en zijn kornuiten konden ze wel zuipen en dat
wilden ze graag - gestimuleerd door Van Oorschot - tot uiting brengen in Tirade.
Nu was het enthousiasme voor de experimentele kunst ook bij de
Tirade-redacteuren niet erg groot te noemen. Maar de waardering fluctueerde. Aan
de ene kant had je Vinken en Emmens die met hun klassieke achtergrond Cobra en
de Vijftigers verfoeiden, waardoor Tirade van meet af aan een anti-experimentele
tendens kreeg. Maar anderzijds was daar Jan Eijkelboom die niet zo eenkennig was
en bijvoorbeeld bewondering kon opbrengen voor dichter/schilder Lucebert 41 . Hij
ergerde zich dan ook enorm aan ‘de schilders’, met name aan Nicolaas Wijnberg:
‘De botte manier waarop hij reageerde op de experimentele schilderkunst. Hij wilde
Karel Appel aanvallen met slecht getekende prenten die barstten van de rancune.’ 42
Zeker, de Tirade-redactie wilde de experimentele (dicht)kunst kritisch blijven
volgen. Maar het was absoluut niet de bedoeling dat Wijnberg, Van Norden en
Koornstra daar een hoofdrol in gingen spelen. Die hadden zich sowieso niet te
bemoeien met het redactiebeleid, vonden de toekomstige redacteuren. Tot kort voordat
het eerste nummer van Tirade ter perse ging, weigerden de redacteuren de schilders
zelfs maar enig inzicht te verschaffen in de eventuele koers van het blad. Om met
een briefcitaat de wrevelige verhouding maar eens kort en bondig te kenschetsen:
‘Dit soort mensen is even gevaarlijk als ze joviaal zijn,’ schreef Vinken op 20 augustus
1956 aan Rob Nieuwenhuys over Wijnberg, Koornstra en Van Norden. Een paar
dagen eerder had Vinken een brief van Hans van Norden moeten beantwoorden en
dat was hem blijkbaar slecht bevallen. Van Norden eiste tekst en uitleg over de
drijfveren van de redactie. Namens de andere schilders sprak hij zijn vrees uit voor
een te literair en elitair blad: ‘Wij hebben een belangstelling voor literatuur, maar
ook voor muziek en theater, ook wel voor mode, ontucht, gangsters en culinaire
wetenschap. Het meest dienen wij echter de Kunst (...). Het tijdschrift moet een
algemeen politiek-culturele strekking hebben. Lou de Palingboer, Sartre, Suez en
Shakespeare moeten kunnen samengaan, gelijkberechtigd. (...) We moeten ons niet
richten tot een bepaalde kaste, waarom zou een intelligente, laten we zeggen,
gemeentebeambte niet (...) tot ons publiek horen?’ 43
Tirade. Jaargang 47

233
De redacteuren huiverden bij deze woorden en moesten er niet aan denken dat het
schildersgilde - aangemoedigd door Van Oorschot - naast een prominente vermelding
in het colofon, ook nog eens een aparte afdeling in Tirade kreeg, waarin ze met pen
of penseel vrijelijk te keer konden gaan tegen de experimentele kunst.
Eigenlijk moesten die schilders niet zeuren en gewoon illustraties en
omslagtekeningen afleveren, vond het gros der redacteuren. Maar Rob Nieuwenhuys,
weer eens tegen wil en dank de intermediair, vond dit een volstrekt foute
grondhouding. Bevreesd dat het blad nog voor verschijning zou sneuvelen,
waarschuwde hij september 1956 in een rondschrijven Vinken, Eijkelboom en
Goudsblom, dat ‘de schilders die grote aktiviteit betonen en veel aardige denkbeelden
hebben gehad, niet het idee moet worden gegeven, dat wij ze er systematisch buiten
willen houden. Deze schilders - ik ken dit soort vrij goed - zijn daar zeer gevoelig
voor. Ze staan tegenover ons nu nog ambivalent (zoals wij dat ook tegenover hun
doen). Bedenk dat er onder literatoren zoiets als de legende bestaat van “de domme
schilder” en dat weten ze drommels goed. Bovendien zijn wij “gestudeerden” of
“studerenden”. Aan de ene kant verachten ze het academische, aan de andere kant
zien ze tegen ons op. Ik geloof dat we er tactisch niet goed aan doen ze er formeel
buiten te houden. (...) Wijnberg en Van Norden mogen anders lijken of zelfs anders
zijn dan wij - bedenk dat de schilderswereld hun habitus heeft bepaald en dat hun
voor ons wat opvallende kleding hun beroepsuniform is, waarachter zich soms
verdomd aardige burgers verschuilen.’ 44
Nieuwenhuys stelde in dezelfde brief voor om ‘één van hen of beiden (Van
N.(orden) of W. (ijnberg)) in de redactie op te nemen’. Dat was bedoeld als tactische
zet. Want zo zouden ze de kunstenaars onder controle houden. Maar daar trapten de
schilders niet in. Ze bleven pleiten voor een eigen hoekje en een afzonderlijke
vermelding in het colofon. Enkele nummers later zouden we zien dat ze met hun
eigen afdeling ‘Tirage’ grotendeels hun zin kregen. Bij het verschijnen van nummer
4 schreef Van Oorschot in een inleidend commentaar: ‘Vanaf dit vierde nummer van
Tirade zal onder eigen redactie en verantwoordelijkheid van de tekenaars Wijnberg,
Koornstra en Van Norden de illustratieve medewerking geschieden in de vorm van
het inlegblad Tirage. Zowel de redactie van Tirade als de tekenaars zijn van mening,
dat willekeurige illustraties tussen de tekst verwarrend werken en bovendien de
tekenaars niet voldoende gelegenheid verschaffen hun grafisch kunnen te tonen.’ 45
Dat dit besluit - zoals hier wordt gesuggereerd - in har-
Tirade. Jaargang 47

234
monie was genomen, strookte niet echt met de werkelijkheid. Maar een eigen hoekje
voor de tekenaars was wel de enige oplossing sinds de redacteuren zich zo afstandelijk
ten aanzien van hen hadden gedragen. ‘Vroeg of laat komen de gevoeligheden toch
voor de dag,’ schreef Rob Nieuwenhuys reeds in september 1956 in een alarmerend
rondschrijven aan de redacteuren 46 . En dat had deze nestor goed gezien.
Als we de problemen nog eens samenvatten dan stuiten we naast de wrijving tussen
schrijvers en schilders, op brouille tussen de redacteuren en de uitgever, en bovendien
boterde het na de mislukking van het Redactioneel ook niet meer zo tussen de heren
redacteuren onderling. Kortom, niet meteen de beste voorwaarden om een blad de
wereld in te zetten. Niettemin: het eerste nummer van Tirade verscheen, zoals gepland
netjes in januari 1957. Weliswaar niet op 1 januari, maar dan toch op de vijftiende.
Het literaire wereldje had zich al die tijd nieuwsgierig afgevraagd of de geëngageerde
uitgever Van Oorschot nu een puur literair blad op de markt zou brengen of dat hij
toch - zoals velen van hem verwachtten - met een opinieblad zou komen, waarin
literatuur hooguit een onderdeel vormde. Immers in de eerder genoemde brochure
was beloofd dat Tirade ‘niet uitsluitend een litterair tijdschrift’ zou worden en dat
het blad niet zou nalaten ‘een keuze te doen, ook in politieke zin’.
En ziedaar, bekijken we het eerste nummer dan werd deze belofte ruimschoots
waargemaakt. Welbeschouwd maakte het zelfs meer de indruk een opinieblad te zijn
dan een literair tijdschrift. Zo opende Tirade met een artikel over de Hongaarse
opstand en het neerslaan ervan door de Russen. H.W. Sandberg, de latere
Parool-hoofdredacteur, ergerde zich in deze analyse aan de lakse en hier en daar
zelfs laffe politieke houding van het Vrije Westen ten aanzien van de Sovjet-Unie.
Nog meer communisme of beter gezegd anti-communisme was te vinden in een
ongewoon fel stuk van de toen toch ook al als zachtaardig bekend staande Adriaan
Morriën. Na een aantal parallelen te hebben getrokken tussen het nazisme en het
sovjetcommunisme, trok hij van leer tegen de zogenaamde Derde Weggers. Deze
bij het begin van de Koude Oorlog ontstane maatschappelijke beweging van
kunstenaars en intellectuelen weigerden het communisme radicaal af te wijzen.
Vanwege haar pacifistische en vaak ook anti-Amerikaanse gevoelens zochten de
Derde Weg-aanhangers het bij neutraliteit en begrip voor de Sovjet Unie. Zij hadden
zich voor het eerst openlijk gemanifesteerd in 1951 bij de ondertekening van een
publieke verklaring in De Nieuwe Stem en konden ook op
Tirade. Jaargang 47

235
een begrijpend oor rekenen in De Groene Amsterdammer. In de ogen van Tirade
echter waren dit halfzachte idealisten die konden rekenen op ferme afstraffingen. Ze
zouden in de toekomst vaker het doelwit zijn.
Literatuur en politiek kwamen voorts samen in een bijdrage van Henk van Galen
Last, die zich stoorde aan het standpunt van de Nederlandse PEN inzake de Suez-crisis.
De Derde-Weggers onder de schrijvers - alwéér dus - hadden tot ergernis van Van
Galen Last voor een onbetekenend neutraal protestje gezorgd terwijl ze eigenlijk de
moed hadden moeten hebben ‘neo-fascist’ Nasser aan de paal te nagelen.
Op het gebied van frisse polemiek werd de lezer bediend door Aad Nuis, die het
gemunt had op Vijftiger en ‘apostel der experimentelen’, Paul Rodenko. Nuis liet
niets heel van de ‘woordenwalm’ en theoretische wartaal in Rodenko's boekje Tussen
de Regels, Wandelen en Spoorzoeken in de moderne Poëzie. Een oude Utrechtse
bekende - Theo Sontrop had in de mensa's immers nog met Parasol geleurd - sloot
hierop aan met zijn sarcastische anti-Rodenko-sonnet Tussen de Regels:
Met aqua fructus dopend, een nieuwe Jan Baptist,
O Ródenko, groot strijder voor de mythe,
Verklaart gij telkens weer wat ieder wist,
Waarbij Freud enz. een aantal veren liet.
Voor U is, lijkt het mij, de uterus
Wat voor een protestant soms Luther is.
De medewerkers die voor dit eerste nummer waren aangezocht, hadden er dus alles
aan gedaan om Tirade een actueel, opiniërend en brutaal gezicht te geven. Maar de
redactie zelf? De redacteuren hadden al die tijd zo vurig naar een eigen blad verlangd,
dus hoe zat het met hun eigen bijdragen? Nou, de meesten van hen hadden niet stil
gezeten. Zo treffen we een verhaal aan van E. Breton de Nijs, het pseudoniem van
Rob Nieuwenhuys. Voorts zien we in de poëtische hoek acht gedichten van Jan
Emmens plus een John Donne-vertaling van Jan Eijkelboom. En redactielid Joop
Goudsblom, de man die zich drie maanden eerder nog wilde terugtrekken, had
uiteindelijk voor een kwalitatief hoogstaande bijdrage gezorgd in de vorm van het
artikel, Doodsdrift en vooruitgang. Achteraf kan dit knappe essay worden gezien als
een aanzet tot Goudsbloms vuurstudie, waarmee hij later ondermeer zijn naam zou
vestigen als beschavingssocioloog.
Tirade. Jaargang 47

236
Tirade werd gesignaleerd, besproken en kon over het algemeen de goedkeuring
wegdragen bij de tijdschriftrecensenten. Een fris geluid, tegendraadse standpunten,
fraaie vormgeving, dat was de teneur van de kritieken. Je moest het er zo kort na de
oorlog niet meteen van hebben, maar toch, in De Telegraaf jubelde de reactionaire
Jacques Gans zelfs: ‘Nu, dit maandblad Tirade wordt gekenmerkt door een
sympathieke poging om tegen de al te stompzinnige socialistische rozegeur- en
maneschijnfraseologie in te gaan. En omdat het evenmin het vlees noch vis standpunt
van de Derde Wegdwazen deelt, zie ik het moment al naderen, dat Tirade door de
sleursocialisten als een bolwerkje van “de reactie” wordt gedoodverfd.’ 47
De vanouds liberale Nieuwe Rotterdamse Courant kopte complimenteus: ‘Tirade:
Een nieuw maandblad met een eigen toon.’ 48 Dat werd vooral gestaafd aan de politiek
getinte artikelen en het essay van Goudsblom. Daar waar sprake was van
‘non-conformisme’ en een zeker ‘dilettantisme’ vond de NRC het blad ‘opwekkend’,
‘intelligent’ en ‘een eigen gezicht hebbend’, en bovendien er niet voor terugdeinzend
‘duidelijk partij te kiezen’. Waar het om de literaire bijdragen ging, constateerde de
krant ‘dat alle medewerkers zonder enige moeite in hun werk de zware toon, die
Nederlandse schrijvers zo kan dwars zitten, weten te vermijden’. Er zat volgens deze
uitgebreide bespreking van de NRC eigenlijk maar één smetje op dit debuut-nummer.
En dat waren de stukjes van schilder Hans van Norden. Die had over de rug van
Oskar Kokoschka zijn gram gehaald tegen de experimentele schilderkunst. Dus
besloot de NRC-scribent kribbig met: ‘Laten schilders schilderen en schrijvers
schrijven. Van Nordens politieke prent is trouwens ook nogal oude kost, mooi gedaan,
maar niet spiritueel, te slaafs geïnspireerd op Animal Farm, eigenlijk werk voor
niets.’ Maar voor de rest alleen lof: ‘Er is dus alle reden om Tirade veel goeds te
wensen.’
Zowel uitgever als redactie hoefden dus helemaal niet ontevreden te zijn over dit
eerste nummer en de ontvangst ervan. Vanwege al die complimenten ging de sfeer
binnen de redactie er zowaar op vooruit. Ook de daadkracht nam toe. Kort na
verschijning van het eerste nummer schreef Vinken opgetogen aan Nieuwenhuys:
‘Wij voelen ons meer bij de zaak betrokken, en wij hebben er ook meer zin in dan
enkele maanden geleden; deels doordat wij het nummer nu in concreto gezien hebben,
deels ook omdat wij daarna het gevoel hebben gekregen dat wij er samen toch nog
veel toe konden bijdragen het tijdschrift dichter tot het doel te brengen dat ons al
jaren voor ogen stond.’ 49
Maar hoe zat het met Geert van Oorschot? Was hij net zo tevreden? Roy-
Tirade. Jaargang 47

237
aal met complimenten was deze uitgever van nature nooit geweest, toch had hij de
redactie laten weten: ‘Het mocht er zijn.’ 50 Maar Van Oorschot was ook een
wispelturige heerschap. En onder invloed van een paar glazen jenever en het oordeel
van de buitenwereld kon hij plotseling totaal van mening veranderen. En dat gebeurde
dan ook prompt nadat hij een aantal vrienden en bekenden over Tirade had
geconsulteerd. Althans dat moeten we afleiden uit een boze brief die Rob
Nieuwenhuys begin februari naar Van Oorschot stuurde. Daaruit blijkt zelfs dat de
uitgever stiekem bezig was nieuwe redactieleden te werven. De anders zo beminnelijke
primus inter pares Rob Nieuwenhuys was er razend over. Sowieso was een eerdere
redactiebijeenkomst - waarbij plotseling ook een stokerige Lucas van der Land
aanwezig was - hem in het verkeerde keelgat geschoten. Een kwade Nieuwenhuys:
‘Vooral Van der Land gedroeg zich in de loop van de avond als een megalomaan
(...) en dit “verklaarde” inderdaad veel van zijn kritiek - dat hij de beste
tijdschriftleider van Nederland kon zijn (...), en wiens hele kritiek op het artikel van
Van Galen Last een kanonschot op een kanariepietje was. Hij was de “vakman” en
wij de literatoren die verkeerde voorlichting gaven.’
Waarna Nieuwenhuys nog eens kort en bondig fulmineerde: ‘Kortom Geert, ik
heb een beetje vieze smaak in mijn mond van het geheel. Begrijp je dan niet hoe je
ons allen “frustreert” en gewoon op z'n Hollands gezegd: alle lol eruit haalt. En dat
terwijl de redactie op het ogenblik zeer goed functioneert en we met het 3de nr. een
nummer zullen krijgen dat het door ons gestelde doel gaat benaderen.’ 51
Nieuwenhuys sprak hier al over het derde nummer, maar eerst moest het tweede
nummer nog uitkomen. Dat lag inmiddels wel al ter perse, en daarover had Van
Oorschot best recht tot klagen. Want erg sterk was het niet wat Tirade in februari
1957 presenteerde. Goed, met de poëzie van Jan van Nijlen en Dick Hillenius sloeg
je nooit een gek figuur. Laatstgenoemde zorgde op zijn eigen vakgebied, de biologie,
ook nog voor een essayistische bijdrage. De zwakte zat hem vooral in het ontbreken
van polemiek of actuele en opiniërende stukken. Okay dan, Jan Eijkelboom deed in
het tweede nummer een poging om met de communistische sympathisanten in de
kwestie Hongarije de kachel aan te maken. Maar dit gelegenheidspolemiekje tegen
de fellow-travellers en Derde-Weggers was een beetje hameren op het zelfde
aambeeld; dat hadden Sandberg en Morriën in het eerste nummer veel beter en veel
krachtiger gedaan.
Een geluk was wel dat Jan Emmens in dit nummer prominent aanwezig was met
een kunsthistorische beschouwing, namelijk Rembrandt als genie.
Tirade. Jaargang 47

238
Maar aangezien dit artikel een onderdeel vormde van Emmens' proefschrift, kun je
je achteraf afvragen of dat nou zoveel moeite en tijd had gekost. Toch moest Vinken
- die samen met Nieuwenhuys het meeste redactiewerk deed - de kopij als het ware
onder Emmens' handen vandaan trekken.
Trouwens, waar bleef Pierre Vinken zelf met zijn kopij? Had hij voor een pittige
polemiek niet weer eens Ernst Reil tot leven kunnen wekken? Nee dus. En waar was
Wim Smit gebleven? Die was helemaal naar de achtergrond verdwenen. Het samen
met Vinken verzorgen van de rubriek Tijdgenoten - waarin telkens een stukje vertaald
werd van een bewonderde schrijver of filosoof uit het verleden - kon toch niet de
enige ambitie zijn.
Misschien dat de traagheid waarmee van redactiewege de kopij kwam wel
samenhing met de stroeve verhoudingen onderling. Want inmiddels begonnen de
twee vleugels in de redactie, met aan de ene kant Vinken en Goudsblom en aan de
andere kant Emmens en Eijkelboom, zich steeds verder van elkaar te verwijderen.
Veel later in een interview in Tirade schilderde Jan Emmens deze richtingenstrijd
als volgt: ‘Er was al vrij gauw een vrij diepgaande onenigheid over de richting die
het blad moest volgen. Er was één richting die een agressief polemies beleid
voorstond, waarbij men dus vooral dacht aan een atheïstisch beleid ten opzichte van
allerlei andere volksgroepen, zoals dat heet, en politiek, aan een zowel
anti-communisties als anti-kapitalisties beleid. Het woord beleid is wat zwaar trouwens
voor de hele onderneming. Het ging dus om een paar mensen die dat voorstonden.
(Waarmee Emmens de Vinken-Goudsblomvleugel bedoelde - AF). De andere vleugel,
waartoe ik behoorde, was hier niet tegen, maar vond dat minder interessant en was
vooral voor een bepaald soort literatuur vanuit die persoonlijke toon, die dan desnoods
bij gelegenheid wel eens door een katholiek geschreven mocht worden.’ 52
Tussen deze twee herrieënde partijen moest Rob Nieuwenhuys telkens maar de
brandjes zien te blussen. En dat was niet altijd even makkelijk met ook nog de hete
adem van Geert van Oorschot in zijn nek. De uitgever had later zo zijn eigen versie
van het conflict: ‘Vinken was de enige strijdbare figuur van de groep, hij had heel
duidelijk in zijn kop wat hij wilde, maar kreeg daar geen meerderheid voor. Hij wou
een blad maken van anti-katholieke signatuur. Als hij daarover sprak werden
Eijkelboom, Emmens en Smit eigenlijk door hem weggedrukt. Vinkens argumentatie
was niet gering. Zo ontstond er langzaam maar zeker erosie tussen de redacteuren.’
De vaak onvolwassen ruzies waar enorm veel rivaliteit bij kwam kijken, kwamen
het schrijven niet ten goede. De heren redacteuren hadden geroe-
Tirade. Jaargang 47

239
pen dat ze het wel eens even zouden gaan doen, maar daar kwam geen klote van
terecht. Ik denk dat ik toen tegen ze heb gezegd: jullie zijn best aardige jongens en
jullie hebben prachtige plannen, maar dit lijkt wel een soort kleuterklas. Jullie willen
allemaal een automobiel hebben maar jullie weten niet hoe je de frictie of de rem
moet bedienen, laat staan dat jullie weten hoe de motor functioneert.
Het enige wat de heren deden was in het wilde weg joy-rijden en tegen elkaar
opbotsen. Daar kwam niets anders dan panne en blikschade van. Op een goed moment
begon ik daar genoeg van te krijgen en heb ik gezegd: zo gaat het niet meer. Ik heb
me nooit met de redactie bemoeid, alleen als ze nalatig waren dan sleepte ik overal
artikelen en gedichten weg. Ik was in mijn eentje blijkbaar beter in staat om de kopij
bij elkaar te krijgen dan de hele redactie.’ 53
Van Oorschot had zichzelf hier niet beter kunnen typeren. Het bazige karakter van
de uitgever werkte katalyserend op een snelle uiteenbarsting van de redactie. Dat
blijkt wel uit een brief die Rob Nieuwenhuys nog geen twee maanden na de
verschijning van het eerste Tirade-nummer aan Van Oorschot schreef. ‘Waarschijnlijk
door je ongerustheid en emotionaliteit (maar ergens eindigt een beroep hierop) loop
je mij telkens voor de voeten, laadt op mijn rug alle moeilijkheden en stelt me dan
nog in gebreke en hoe! En hoe kan je dan nog van ons vergen en in het bijzonder
van mij dat ik de lust of zelfs maar het plichtsgevoel opbreng om voor de kopij te
zorgen. (...) Ondanks al je verzekeringen treed je telkens eigenmachtig op en tracht
je het redactioneel beleid te doorkruisen met een beroep op het commercieel belang.
(...) Deze situatie is voor de redactie onaanvaardbaar, omdat ze verwarring schept
en ons een druk oplegt die nadelig is voor het tijdschrift. (...) Waar de commerciële
en redactionele verantwoordelijkheden in de samenwerking tussen ons moeilijk
blijken gescheiden te kunnen worden, is er o.i maar één logische oplossing: de
samenvoeging van beide verantwoordelijkheden in één persoon en die persoon kan
niemand anders dan jij zijn.’ En Nieuwenhuys eindigde, gesteund door ditmaal voor
één keer een eensgezinde redactie: ‘De redactie stelt daarom voor dat jij voortaan
optreedt als commercieel en redactioneel leider. Op onze medewerking kan je rekenen
en waarschijnlijk zal deze groter worden als wij niet meer onderhevig zijn aan de
druk die de samenwerking ons oplegt.’ 54
Vanwege de interne strijd kon de derde aflevering van Tirade - zoals de redactie
eigenlijk had beloofd - natuurlijk nooit een supernummer worden.
Tirade. Jaargang 47

240
Hoewel we nu voor het eerst redacteur Wim Smit konden begroeten met een
substantiële bijdrage over George Orwell, wekte de zoveelste rits John
Donne-vertalingen van Jan Eijkelboom een nogal plichtmatige indruk. Voorts kwam
Joop Goudsblom onder het pseudoniem E. Haman met een nieuwe rubriek in
aforisme-vorm op de proppen, ‘Domper’ geheten. In deze eerste ‘Domper’ zaten
weliswaar venijnige one-liners richting katholicisme, maar veel om het lijf had het
niet.
Vermeldenswaard is verder iemand die het nog ver zou schoppen in journalistiek
Nederland: Renate Rubinstein. Ze zou in Vrij Nederland roem vergaren met haar
Tamar-columns, maar hier in Tirade deed ze het vooral goed als reporter. Haar
verslagje van 'n uit de hand gelopen Podium-dichtersavond was fris en grappig. De
grootste ordeverstoorder die ze er tegenkwam was overigens: ‘De heer F. Bolkestein,
een jonge man met het uiterlijk dat in vroeger jaren typerend voor een student geacht
werd.’
Maar van leuke stukjes en rubriekjes moest het ernstig bedoelde Tirade het toch
niet echt hebben. En hoe ging dat nu verder na die enorme aanvaring tussen redactie
en uitgever? In ieder geval wees Van Oorschot het voorstel van Nieuwenhuys af. Nu
al na een paar nummers een aftredende redactie met als gevolg dat hij zelf het
redactionele roer in handen moest nemen: dat weigerde hij. Intussen werd de interne
crisis steeds erger en was Van Oorschot doodsbenauwd dat de buitenwacht er lucht
van zou krijgen: ‘Niets is nadeliger voor Tirade dan dat de buitenwacht (en we hebben
gelukkig alleen maar veel vijanden en weinig vrienden) de redactie reeds na het
vijfde nummer uit elkaar ziet springen. (...) Een enkele mededeling van een van jullie
aan een enkel ander mens brengt na een aantal dagen de vuile was bij Tirade in de
kroeg van Scheltema op de Nieuwezijds.’ 55
Hoe dan wel te handelen? Uiteindelijk deed Van Oorschot een drietal
tegenvoorstellen. Of een redactie bestaande uit Emmens en Eijkelboom, of een met
Emmens, Eijkelboom en Smit of een met Emmens, Eijkelboom en Nieuwenhuys.
Vinken en Goudsblom kwamen ineens in het hele verhaal niet meer voor. Dat kon
Goudsblom nog maar weinig schelen, hij had het intussen wel gezien bij Tirade.
Maar Vinken bleef er minder onverschillig onder en schreef aan Rob Nieuwenhuys:
‘Ik mag je misschien in herinnering brengen dat ik niet altijd er zomaar bij heb
gehangen, maar dat ik steeds, en vooral aan het begin van onze onderneming, actief
heb meegedaan. Ik durf in ieder geval te zeggen, dat ik meer aan dit blad heb gedaan
tot nu toe dan de beide Utrechters bij elkaar, en misschien wel op jou na het meeste.
Ik heb - toegegeven - niet geschreven in de eerste zes nummers van het
Tirade. Jaargang 47

241
blad, maar dat lijkt mij in redactionele aangelegenheden niet de maat van alle
dingen.’ 56
Het ging allang niet meer over kopij, een koers of de inhoud bij Tirade. De heren
bestreden elkaar nu over wie het meeste had gedaan. Dit kinderachtige gekissebis
was Rob Nieuwenhuys intussen goed zat. Hij schreef aan Vinken: ‘In verband met
de discussie wil ik vooropstellen dat ik om verschillende redenen niet meer deel wil
uitmaken van de redactie. Ik zal geen bezwaar maken tegen het behoud van mijn
naam op de eerste bladzijde en wel zal ik blijven medewerken (ook voor het verkrijgen
van kopij) maar aan het eigenlijke redactionele werk wil ik geen deel meer hebben.’ 57
Maar zo makkelijk was het niet voor Nieuwenhuys om zich te onttrekken aan het
interne gekrakeel. Op 31 mei 1957 was ook hij van de partij bij een uitermate verhitte
redactievergadering. Daar werden nog eens alle mogelijke redactiecombinaties
doorgesproken. Verrassend genoeg kreeg uiteindelijk Pierre Vinken zijn zin. Want
een dag later suggereerde Nieuwenhuys Van Oorschot per brief om ‘met ingang van
het 9de nummer de redactie van Tirade over te laten aan de combinatie
Vinken-Goudsblom’. 58 Het voorstel viel niet in goede aarde bij de uitgever. Met een
afstandelijk U-briefje - dat aangaf dat de verhoudingen volledig verziekt waren -
reageerde hij: ‘Mijne Heren, In antwoord op Uw brief dd. 1 juni deel ik U na rijp
beraad mede Uw voorstel om met met ingang van het negende nummer de Redactie
te doen bestaan uit de Heren Vinken en Goudsblom, niet te kunnen accepteren.’ 59 De
redactie had nog een minderheidsvoorstel achter de hand - namelijk een redactie
waarin Emmens, Eijkelboom en Smit zouden moeten zetelen - maar ook dat wees
Van Oorschot nu resoluut van de hand. Om de schade te beperken wilde hij het liefst
tot het einde van jaargang op oude voet verder. Medio 1957 smeekte hij nog eens:
‘Ik verzoek U dringend allen, in de gegeven omstandigheden, tot het laatste nummer
van deze jaargang te blijven.’ 60
Niet dat hij achteraf als enige schuldige moet worden aangewezen van het debacle.
Maar we kunnen achteraf rustig stellen dat indien de uitgever zich niet zo nors en
onberekenbaar was blijven gedragen tegenover de redactie, dan had deze ‘het zinkend
schip Tirade’ - zoals het inmiddels onderling werd genoemd 61 - niet voortijdig verlaten.
Maar Van Oorschot bestookte de redacteuren maar met ultimatums, bleef hen
schofferen met kort aangebonden ‘Mijne Heren-briefjes’. Bovendien had hij er een
handje van zonder verder overleg beslissingen te forceren. Zo besloot hij op 14
augustus 1957 geheel onverwachts: ‘De resterende 4 nummers van deze
Tirade. Jaargang 47

242
jaargang zullen dus door Nieuwenhuys worden geredigeerd.’ 62 De redacteuren, cq.
oprichters van Tirade waren zich terdege bewust van hun nalatigheid, maar tegen
zoveel grillig gedrag waren ze niet meer opgewassen. Pierre Vinken hoefde niet meer
lang na te denken en antwoordde meteen per omgaande: ‘Waarde Geert, Je brief van
gisteren is de druppel geweest die - na al je intriges van de laatste maanden - de
Tirade-beerput bij mij heeft doen overlopen. In het midden gelaten welk standpunt
ik in de Tirade-kwesties inneem, vind ik dat jij je bij voortduring en op ontoelaatbare
wijze hebt bemoeid met zaken die alleen de redactie aangaan. Het is duidelijk, lijkt
mij, dat Tirade slechts door jou alleen op bevredigende wijze kan worden
geredigeerd.’ 63 De overige redacteuren reageerden niet anders. Zo schreef Joop
Goudsblom ironisch aan Van Oorschot: ‘ik verheug me met jou in het feit dat je nu
definitief van alle konkelconferenties met de overige redacteuren ontslagen bent. Ik
verzoek je ter bekrachtiging van deze gelukkige oplossing mijn naam met ingang
van het September-nummer van het omslag te verwijderen.’ 64 Alleen Rob
Nieuwenhuys vertrok niet. Niemand die het hem echt kwalijk nam, want dat hij bleef
was niet uit liefde voor Van Oorschot maar uit ‘hereditair plichtsgevoel’ voor Tirade,
zoals hij het zelf uitdrukte. Al eerder had hij besloten om desnoods tegen zijn zin in
tot het einde van de eerste jaargang aan te blijven als een soort redactiesecretaris.
‘Deze laatste oplossing moet gezien worden als een noodoplossing die me zelf zeer
bezwaart,’ schreef hij schuldbewust. 65 Nieuwenhuys trok zich meteen terug bij aanvang
van de tweede jaargang.
Geert van Oorschots experiment om met ‘talentvolle jonge mensen’ die in letterenland
zo goed als onbekend waren een tijdschrift te runnen was mede door zijn eigen
toedoen finaal mislukt. Voor de tweede jaargang speelde de uitgever op zeker en
stelde hij als nieuwe redactie een gerenommeerder gezelschap voor. Remco Campert,
Adriaan Morriën en J.J. Klant behoorden tot de ververste manschappen. Daarnaast
kregen de kunstenaars met Nico Wijnberg ook een serieuze vertegenwoordiging in
de redactie. En blijkbaar wilde de eigengereide uitgever de touwtjes dit keer stevig
in handen houden, want anders had hij zichzelf niet ook aan de redactie toegevoegd.
Alle ellende van het voorgaande jaar moest maar snel vergeten worden. Toch werden
Jan Emmens, Jan Eijkelboom, Joop Goudsblom, J.W. Smit en Pierre Vinken - ‘de
steigerende jongeren’ die ‘misschien wel iets met ons hele vaderland (wilden) doen’ 66
- in ere gehouden. Want het voorwoord bij de nieuwe jaargang opende met: ‘De
naam van het tijdschrift dat met dit num-
Tirade. Jaargang 47

243
mer zijn tweede jaargang begint, duidt geen programma aan en geen belofte, maar
is een uitdrukking van de scepsis van zijn oprichters. De nieuwe redactie van Tirade
zal op hun weg voortgaan, want ook zij is zich ervan bewust dat woorden, hoe
indrukwekkend, geen wondermiddelen zijn waarmee de wereld op poten kan worden
gezet. Men beschouwe de naam op de omslag dus als een waarschuwing voor degenen
die er binnen de volstrekte waarheid verwachten te vinden.’
NB: Bijzondere dank ben ik verschuldigd aan Pierre Vinken, die met het ter
beschikking stellen van zijn persoonlijke archief de belangrijkste fundamenten leverde
voor dit artikel.
Eindnoten:
1 In het vervolg wordt geciteerd uit: Tirade 60, december 1961.
2 Joop Goudsblom, ‘Tirade oprichting en eerste jaargang’. Propria Cures, 20 januari 1962
(Dies-nummer).
3 Ad Fransen, ‘Parasol, een korte voorzomer in de ontstaansgeschiedenis van Tirade’. Tirade
300. September/december 1985.
4 Geert van Oorschot, ‘Voor de gelegenheid’. In Tirade 200, okt./nov./dec. 1974.
5 G.A. van Oorschot, ‘Jan Emmens’. Tirade 180 (Emmens-nummer), oktober 1972.
6 E. Reil, ‘Voor een grimmige onenigheid’. Propria Cures, 29 november 1955.
7 Ernst Reil, ‘Libertinage en de Literatuurgeschiedenis. Wie niet sterk is moet objectief zijn’.
Propria Cures, 17 augustus 1955.
8 Eijk (= Jan Eijkelboom, red.), ‘In memoriam Libertinage’. Propria Cures, 22 januari 1955.
9 Zie noot 4.
10 E. Reil, ‘Voor de Bijl’. Propria Cures, 10 december 1955.
11 Vinken aan Van Oorschot, 19 november 1955.
12 Van Oorschot aan Vinken, 22 november 1955.
13 Vinken aan Van Oorschot, 23 november 1955.
14 Nieuwenhuys aan Vinken, 17 november 1955.
15 Gesprek met Van Oorschot, Ad Fransen 9 maart 1984.
16 Informatie over het contact tussen Nieuwenhuys en Eijkelboom is afkomstig uit een interview
van Ad Fransen met Jan Eijkelboom, 29 december 1983.
17 Gesprek met Rob Nieuwenhuys, Ad Fransen 8 december 1983.
18 Eijkelboom aan Vinken, 28 juli 1955.
19 Vinken aan Goudsblom en Eijkelboom, 8 augustus 1955.
20 Goudsblom aan Vinken, 22 augustus 1955.
21 Goudsblom aan Vinken, 28 augustus 1955.
22 Brief Vinken aan Eijkelboom en Goudsblom, 8 augustus 1955.
23 Goudsblom aan Vinken 8 februari 1956. Overigens zou Goudsblom zijn aforismen uiteindelijk
niet uitgegeven bij Van Oorschot, maar als Boekvink bundelen bij Querido onder de titel
Pasmunt.
24 Zie noot 15.
25 Zie noot 21.
26 Vinken aan Joop Goudsblom, 9 februari 1956.
27 Nieuwenhuys aan Vinken, 29 maart 1956.
28 Nieuwenhuys aan Jan Eijkelboom, 9 juli 1956.
29 Vinken aan Van Norden, 20 augustus 1956.
30 Propria Cures, Dies-nummer, 20 januari 1962.
31 Zie noot 5.
32 Concept-Redactioneel van Vinken, 11 september 1956.
Tirade. Jaargang 47

33 Nieuwenhuys aan Vinken, 20 augustus 1956.
34 Vinken aan Nieuwenhuys, 22 augustus 1956.
35 Zie noot 32.
36 Dit kunnen we afleiden uit een brief van Nieuwenhuys aan Eijkelboom, 3 september 1956.
37 Stencil van Concept-Redactioneel. Door Vinken achteraf eind 1956 gedateerd.
38 Vinken aan Nieuwenhuys, 22 augustus 1956.
39 Goudsblom aan Eijkelboom, 11 oktober 1956.
40 Brochure voor boekhandel en pers, uitgegeven op het A4-formaat van het toekomstige Tirade.
41 Jan Eijkelboom zou later zelfs een lyrische monografie schrijven over Lucebert: J. Eijkelboom,
Lucebert. Meulenhoff, Amsterdam 1964.
42 Zie noot 16.
43 Van Norden aan Vinken, 18 augustus 1956.
44 Nieuwenhuys aan Vinken, Eijkelboom en Goudsblom. September 1956, niet exact gedateerd.
45 Tirade 4, 15 april 1957.
46 Zie noot 44.
47 Jacques Gans, ‘Tirade en Oblomov’. De Telegraaf.
48 Anoniem, ‘Een nieuw maandblad met een eigen toon’. NRC.
49 Vinken aan Nieuwenhuys, 25 januari 1957.
50 Dit blijkt uit een brief van Nieuwenhuys aan Van Oorschot, februari 1957, waarin Nieuwenhuys
nog maar eens herhaalt wat Van Oorschot hem heeft verteld: ‘jij hebt mij bij de verschijning
van het eerste nummer gecomplimenteerd (“het mocht er zijn”, zei je).’
51 Nieuwenhuys aan Van Oorschot, februari 1957.
52 Interview met Jan Emmens door J. Boersma en J. Roelands. Tirade 143, 1969.
53 Zie noot 15.
54 Nieuwenhuys aan Van Oorschot, 9 maart 1957.
55 Vertrouwelijk stuk van Van Oorschot aan de Tirade-redactie, mei 1957.
56 Vinken aan Nieuwenhuys, 28 mei 1957.
57 Nieuwenhuys aan Vinken, 29 mei 1957.
58 Nieuwenhuys aan Van Oorschot, 1 juni 1957.
59 Van Oorschot aan de Tirade-redactie, 7 juni 1957.
60 Van Oorschot aan de Tirade-redactie, 26 juli 1957.
61 Nieuwenhuys zegt in een brief aan de redactie op 6 augustus 1957: ‘We kunnen nu als redactie
en bloc aftreden en het zinkend schip Tirade (cursivering AF) verlaten. Persoonlijk voel ik daar,
vooral tegenover de buitenwereld, weinig voor.’
62 Van Oorschot aan de Tirade-redactie, 14 augustus 1957.
63 Vinken aan Van Oorschot, 15 augustus 1957.
64 Goudsblom aan Van Oorschot, 15 augustus 1957.
65 Zie noot 61.
66 Zie noot 4.
Tirade. Jaargang 47

246
Tirade. Jaargang 47

247
Bijlage II
Over de tekeningen van Marcel van Eeden
‘Over de nog altijd erbarmelijke wijze waarop op de meeste middelbare scholen de
liefde tot de literatuur en het helder lezen wordt afgeleerd’ (p. 24, 64, 217, 246).
‘Over het verdwijnen van boekhandels en uitgeverijen’ (p. 88)
‘Maar er zou ook door onconventionele, kritische beoordelaars geschreven moeten
worden over muziek, film, theater, de beeldende kunsten in al hun
verschijningsvormen...’ (uit de inleiding bij Tirade 200; p. 98).
‘Over het niet meer bestaan van Boutens en Henriette Roland Holst als dichters’ (p.
187).
‘Over de rol die radio en televisie zouden kunnen spelen als het er werkelijk om zou
gaan het luisterende en kijkende publiek tot lezen en liefde voor de literatuur op te
voeden...’ (p. 132).
‘Over het nut van de streekroman voor onze literatuur’ (p. 7, 46, 146).
‘Over de veronachtzaming van Slauerhoff’ (p. 163).
‘Over de Vijftigers en de terugkeer van rijm en strofen in de poëzie...’ (p. 168).
‘Over het kunstwerk van Ot en Sien’ (p. 121).
‘Over het bibliotheekwezen’ (p. 198).
Tirade. Jaargang 47

248
Bijlage III
Over Tirade en wat haar eerste uitgever ervan verwachtte
Voor de gelegenheid; inleiding bij Tirade 200, 1974
Eerst had ik er niets aan willen doen, aan dit 200ste nummer. Bij elk decembernummer
immers slaak ik een zucht van verlichting dat er weer een jaargang op zit en dat het
nu maar eens de laatste moet zijn. De voorbereidingen voor de nieuwe jaargang zijn
dan echter al weer zo ver gevorderd, dat het onmogelijk is nog te stoppen en het
januarinummer is er eerder dan ik weet. Terwijl ik nu, met dit laatste nummer de
weg naar het 250ste ben ingeslagen. Maar waarom overweeg ik dan ieder jaar
opheffing en doe ik het niet. Het heeft te maken met het feit, dat ik altijd een blad
bij de hand wil hebben, waarin ik zonodig zelf het woord kan nemen voor het uur
dat ik een wapen nodig heb. Een Hyde Park moet er immers altijd blijven. Er is nog
een reden waarom ik Tirade beschikbaar wil houden: nl. de hoop dat er nog eens
redacteuren zullen opstaan, die van Tirade gaan maken wat het altijd had willen zijn,
maar nooit helemaal geworden is. Tirade is immers het blad dat nauwelijks
schrijvende redacteuren heeft gekend.
Ik herinner mij als de dag van gisteren dat Rob Nieuwenhuys opgetogen bij me
kwam met de mededeling dat hij nú een groep talentvolle intelligente jonge mensen
had gevonden die van ongeduld stonden te trappelen om een tijdschrift te beginnen.
Vanzelfsprekend werd ik door de gulle geestdrift van Nieuwenhuys aangestoken, al
had ik de malaise en ondergang van Libertinage nog niet vergeten. Een groep
steigerende jongeren, blakend van energie en die bovendien zo intelligent zijn dat
ze sceptisch zijn en geen kant en klare oplossingen bij de hand hebben! Ze wilden
met de literatuur iets doen. Ze wilden misschien wel iets met ons hele vaderland
doen, was mijn naïeve verwachting.
Zo'n groep jongeren magje niet dwarsbomen en moetje de ruimte geven die ze
zeggen nodig te hebben. En zo begon Tirade met Emmens, Smit, Goudsblom,
Eijkelboom, Vinken en Nieuwenhuys. Nog voor verschijning van het eerste nummer
barstten de meningsverschillen en de twisten los
Tirade. Jaargang 47

249
omtrent de koers van het blad. Dat er getwist werd was natuurlijk nuttig en
vanzelfsprekend, maar er werden zoveel nachtelijke uren aan besteed en zoveel
‘concept-programma's’ gewisseld, dat er voor schrijven nauwelijks of geen tijd
overbleef. En daar was het de heren toch om begonnen, had ik gedacht. In dat
beginjaar al werd mij de taak opgedrongen voor elk nummer zoveel mogelijk goede
kopij te vergaren, een taak waar ik mij nooit meer van heb kunnen vrijmaken. De
beginredactie heeft het ruim een jaar volgehouden en is daarna door vele anderen
gevolgd. Ik zal hier de vele illustere namen niet releveren, maar het was een
respectabel lijstje
Alle redacteuren waren het blad zeer toegewijd, de redactievergaderingen werden
trouw bezocht, over de binnenkomende kopij werd langdurig of in het geheel niet
gediscussieerd, en de malaise waartoe niet schrijvende redacteuren een blad
veroordelen werd met kwinkslagen en spot bestreden. Maar Tirade is nooit het geluk
te beurt gevallen redacteuren te hebben, die het blad een duidelijk eigen gezicht
gaven, die de literatuur kritisch benaderden of begeleidden, die een team vormden
dat zich afzette tegen of onderscheidde van andere teams. Het kwam misschien wel
mede daardoor, dat ook die ‘andere teams’ ontbraken. Omdat alle redacteuren zich
ten slotte ‘gevangene’ gingen voelen heb ik ze maar verzocht weg te gaan en ben ik
blijven doen wat ik vanaf het begin gedaan heb. Tirade kon blijkbaar zonder redactie
blijven verschijnen. In dit opzicht mag het blad tenminste uniek heten.
Is Tirade een bijzonder, een ‘uitstekend’ blad? Nee, dat is het niet. Ik weet niet of
er veel lezers zijn die reikhalzend en met ongeduld naar een volgende nummer uitzien.
Tirade is een aardig, leesbaar blad. En zo af en toe heeft het een volwaardig excellent
nummer. Maar is dat op zich zelf voldoende het blad alsmaar te continueren? En wat
zou Tirade eigenlijk moeten zijn? De vraag is gemakkelijker gesteld dan beantwoord.
Als ik meer gelezen had en meer tijd had kunnen vrijmaken om mij te verdiepen in
die problemen en gebieden die mij van jongsaf hebben geboeid, zou het mij
gemakkelijker vallen aan te geven hoe Tirade zou kunnen voldoen aan mijn behoeften
als lezer.
Naast het publiceren van romans, verhalen en gedichten zou het literaire essay in
geen nummer mogen ontbreken. Een literair tijdschrift dient niet alleen te informeren
en te signaleren, maar dient zijn oordeel uit te spreken over hetgeen er in de wereld
van kunst en literatuur verschijnt. Zo'n tijdschrift behoort een critische zeef te zijn,
waarop alleen het waardevolle en
Tirade. Jaargang 47

250
authentieke blijft liggen, en waar de literaire humbug en aanstellerij genadeloos
doorheen valt.
Maar er zou ook door onconventionele, kritische beoordelaars geschreven moeten
worden over muziek, film, theater, de beeldende kunsten in al hun
verschijningsvormen, vanuit een nooit aflatende nieuwsgierigheid naar alles wat op
dit gebied vreemd en nieuw en vaak overrompelend is, om ook daarin de kitsch van
de kwaliteit te onderscheiden.
Er zou ook geschreven dienen te worden:
over de verhouding van de overheid tot de kunst
over de verhouding van de schrijver tot de collectiviteit over de kunstpolitiek
over het nut en of de wenselijkheid van subsidies en literaire prijzen over de
domme en geborneerde literaire naschrijf-kritiek in dag- en weekbladen, of zelfs
het geheel ontbreken daarvan
over de rol die radio en televisie zouden kunnen spelen als het er werkelijk om
zou gaan het luisterende en kijkende publiek tot lezen en liefde voor de literatuur
op te voeden
over de sociale positie van de schrijver
over schrijverschap en politiek
over het bibliotheekwezen
over de nog altijd erbarmelijke wijze waarop op de meeste middelbare scholen
de liefde tot de literatuur en het helder lezen wordt afgeleerd
over de wijze waarop aan de meeste van onze hogescholen de literatuurstudie
tot een terrein van ideologische terreur en spraakverwarring is geworden
over journalistiek en literatuur
over het bijna ontbreken in onze literatuur van de biografie
over Belle van Zuylen
over het Letterkundig Museum
over het nut van de streekroman voor onze literatuur
over het sociale realisme in de communistische landen
over de Vogelaars en de verwarring der geesten
over de erbarmelijke stijl van de officiële kunstnota's
over de poëzie van Bob Dylan
over het bargoens
over het uitsterven van de bibliofiel
over het blijven negeren van Multatuli door het Nederlandse volk
Tirade. Jaargang 47

251
over de overschatting van Hoornik
over Hanlo en de paradox
over de schrijvers van de ‘kleine dunne boekjes’
over het kunstwerk van Ot en Sien
over het verdwijnen van boekhandels en uitgeverijen
over het doodzwijgen van Age Bijkaart
over het niet meer bestaan van Boutens en Henriette Roland Holst als dichters
over de veronachtzaming van Slauerhoff
over de Vijftigers en de terugkeer van strofen en rijm in de poëzie
over de verontrustende neergang van een groot literair talent (G.K. van het
Reve)
Ik noem hier voor de vuist weg maar een aantal onderwerpen dat met vele tientallen
zou kunnen worden vermeerderd.
Maar naast al deze ‘binnenlandse’ aangelegenheden zouden ook de belangrijkste
schrijvers, dichters, boeken en literaire gebeurtenissen in het buitenland op de voet
moeten worden gevolgd. Dit zou moeten geschieden door ondogmatische, voor alle
nieuwe stromingen en talenten en ideeën openstaande deskundigen.
Wanneer ik meer mogelijkheden had gehad, zou ik getracht hebben zo'n tijdschrift
te maken en er de medewerkers in binnen- en buitenland voor te zoeken. Ik zou
proberen deze medewerkers bijeen te houden, te leiden en te inspireren. Maar ik
vrees dat er te weinig schrijvers zijn die tot het maken van een dergelijk tijdschrift
in staat en bereid zouden zijn. Maar misschien zijn zij er wél: maar als ze er zijn heb
ik het nooit gemerkt en dan zijn ze er ook eigenlijk niet.
Tirade is de weg naar het 250ste nummer ingeslagen. Ik hou mij van harte
aanbevolen voor competente redacteuren. Ze moeten wel iets gelezen hebben en
vooral: voortreffelijk kunnen schrijven en natuurlijk politiek onverdacht zijn, d.w.z.
dat ze het met mij eens zijn dat schrijven alleen in volle vrijheid mogelijk is en dat
de schrijver elke bemoeienis of dwang van staat, partij of ideologie als volstrekt
onaanvaardbaar afwijst.
En zo bied ik dan hier het 200ste nummer van Tirade aan, waarin ik een groot
aantal van mijn voorkeuren heb bijeengegaard. Dat onder meer Koolhaas, Kaleis,
Michaelis, Witkampf, Bittremieux, Waasdorp en enkele anderen ontbreken ligt buiten
hun schuld. Mijn uitnodiging om een bijdrage had hun te laat bereikt. Dank aan alle
medewerkers. Zij kunnen zich erop voor-
Tirade. Jaargang 47

252
bereiden dat ik vanaf heden regelmatiger en dringender een beroep op hen tot
medewerking zal doen.
En misschien dat na het lezen van dit nummer sommigen zullen zeggen: hè, Tirade
heeft toch een duidelijk en eigen gezicht.
G.A. van Oorschot
Tirade. Jaargang 47

Medewerkers aan dit nummer
253
Frits Abrahams is journalist en verbonden aan NRC Handelsblad, waar vijfmaal per
week zijn column DAG verschijnt. Zijn meest recente bundeling ervan is Liefde en
ander leed (2002).
Rob Anker is dichter en prozaïst. Voor zijn roman Een soort Engeland ontving hij
de Libris Literatuurprijs 2002. Zijn meeste recente poëziebundel is De
broekbewapperde mens (2002).
Maarten Asscher is werkzaam als Directeur Kunsten op het Ministerie van Onderwijs,
Cultuur en Wetenschappen. In 2002 verschenen van hem de essaybundel Dingenliefde
en de gedichtenbundel Nachtvraat.
Nico Dros is schrijver en historicus. Hij publiceerde de romans Noorderburen en
Ter hoogte van het Salsa-paviljoen en de verhalenbundel Familiezaken. In mei 2003
verscheen zijn bundel historisch-literaire beschouwingen Het angstzweet der
kolonialen.
Marcel van Eeden is beeldend kunstenaar. Hij maakt dagelijks een tekening, aan de
hand van oude foto's van de periode van voor zijn geboorte. In de zomer van 2003
verscheen een catalogus van zijn werk, tegelijk met een overzichtstentoonstelling in
het Gemeentemuseum in Den Haag.
Stephan Enter debuteerde in 1999 met de verhalenbundel Winterhanden, die werd
genomineerd voor de Libris Literatuurprijs. Momenteel legt hij de laatste hand aan
zijn eerste roman, die in 2004 zal verschijnen.
Elsbeth Etty is literair recensent en columnist van NRC Handelsblad. Zij schreef de
biografie van Henriette Roland Holst Liefde is heel het leven niet.
Tirade. Jaargang 47

254
Jan Fontijn is auteur van de tweedelige biografie van Frederik van Eeden, Tweespalt
(1990) en Trots verbrijzeld (1996). Afgelopen voorjaar verscheen zijn romandebuut
Biefstuk en benzine. Dit najaar verschijnt de essaybundel Kijk naar de vis.
Ad Fransen is redacteur van HP/De Tijd. In 2002 publiceerde hij De nadagen van
Gerard Reve. Hij is een van de medewerkers aan de biografie van Pierre Vinken.
Eva Gerlach schrijft poëzie en proza voor volwassenen en kinderen. In 2000 ontving
zij de P.C. Hooftprijs. In 2002 verscheen onder meer Daar ligt het
(Gedichtendagbundel) en Losse bedrading (korte prozateksten). In 2003 verscheen
Een bed van mensenvlees (poëzie).
Arnon Grunberg schreef onder meer de romans Blauwe maandagen, Figuranten,
Fantoompijn en recentelijk De asielzoeker. Hij publiceert regelmatig in NRC
Handelsblad, VPRO-gids en Humo.
Mirjam van Hengel is redacteur van Tirade en van uitgeverij Van Oorschot.
Wim Hofman is schrijver en schilder. Hij publiceerde kinderboeken, waaronder Wim,
Koning Wikkepokluk en, het meest recent, Zwart als inkt is het verhaal van
Sneeuwwitje en de zeven dwergen. Ook vertaalde hij poëzie van Jacques Prévert.
Aukje Holtrop is journaliste, schreef voor Trouw en Vrij Nederland is medewerkster
bij de VPRO-radio. Ze schrijft een biografie van Nienke van Hichtum.
D. Hooijer debuteerde in 2001 met de verhalenbundel Kruik en kling. Verder schrijft
ze poëzie en maakt ze tekeningen bij verhalen van haarzelf en anderen.
Atte Jongstra is schrijver, essayist en dichter. Hij publiceerde onder meer de romans
Groente (1991) en Huldigers hooglied (1999). In 2002 verscheen De tak van Salzburg.
Najaar 2003 verschijnt zijn nieuwe roman De tegenhanger.
Tirade. Jaargang 47

255
Rutger Kopland is dichter. In 1988 ontving hij de P.C. Hooftprijs. Zijn meest recente
publicaties zijn Over het verlangen naar een sigaret (2001) en de essaybundel Twee
ambachten (2003). In januari 2004 verschijnt de Gedichtendagbundel Wat water
achterliet.
Astrid Lampe debuteerde in 1997 met de bundel Rib. In 2000 verscheen De sok weer
aan, twee jaar later De memen van Lara. Beide bundels werden genomineerd voor
de VSB-poëzieprijs.
Fouad Laroui publiceerde De tanden van de topograaf, Judith en Jamal en Kijk uit
voor parachutisten, en de gedichtenbundel Verbannen woorden. In het voorjaar van
2004 verschijnt De uitvinding van God en andere verhalen.
Tomas Lieske schrijft poëzie, essays, verhalen en romans. In 1997 verscheen De
achtste kamer. Zijn roman Fränklin werd bekroond met de Libris Literatuurprijs
2001. Najaar 2003 verscheen de roman Gran Café Boulevard.
Hedda Martens publiceerde twee verhalenbundels, waarvan de tweede Een naald op
het water, in 1992 verscheen.
Erik Menkveld is redacteur van Tirade en dichter. Hij debuteerde met de bundel De
karpersimulator (1997), in 2001 verscheen zijn tweede bundel Schapen nu!
Guus Middag is essayist, vertaler en editeur. Voor NRC Handelsblad verzorgt hij de
rubriek Vrije regelval. Hij publiceerde onder meer Ik maak nooit iets mee, De eerste
keer en Vrolijk als een vergelijking.
Marcel Möring is schrijver. Zijn meeste recente titels zijn In Babylon (2000), bekroond
met de Gouden Uil, en de novelle Modelvliegen (2001).
Joost Nijsen is directeur van Uitgeverij Podium te Amsterdam.
Wouter van Oorschot is uitgever te Amsterdam. Enkele passages uit zijn bijdrage
aan dit nummer zijn gelicht uit de vertelling Verkleed als mens die mogelijk in 2004
verschijnt.
Tirade. Jaargang 47

256
Arjan Peters is literair criticus van de Volkskrant en redacteur van het tijdschrift
Optima. In 2002 verscheen zijn boek De ongeneeslijke lezer.
Martin Reints is dichter en essayist. Zijn derde bundel, Tussen de gebeurtenissen,
verscheen in 2000. In Nacht- en dagwerk (1998) verzamelde hij zijn beschouwingen.
Ewoud Sanders is historicus, journalist en lexicograaf. Hij is auteur van het
Eponiemen- en het Geoniemenwoordenboek en publiceert onder meer in NRC
Handelsblad en Onze Taal.
Rob Schouten is redacteur en columnist van Trouw en poëzierecensent van Vrij
Nederland. Meest recente publicaties zijn de roman Lusthof en de dichtbundel Infauste
dienstprognose. Najaar 2003 verschijnt de dichtbundel Alpenlier.
Jeroen Thijssen publiceerde in 1998 De Maarschalk en andere verhalen. Hij is
journalist en schrijft voor het dagblad Trouw.
Manon Uphoff debuteerde met de verhalenbundel Begeerte (1995). Haar meest
recente titel is De vanger (2003). In 2002 ontving zij de C.C.S. Crone-prijs voor haar
gehele werk.
Thomas Vaessens doceert nieuwe Nederlandse literatuur in Europees perspectief aan
de Universiteit van Amsterdam. Onlangs verscheen, i.s.m. Jos Joosten,
Postmodernisme in de Nederlandse en Vlaamse poëzie.
Jacq Vogelaar is schrijver, redacteur van Raster en literair medewerker van De
Groene Amsterdammer. Recente titels zijn Terugschrijven 3 (1998), Inktvraat (1998)
en Taats onder mannen (2002).
Tirade. Jaargang 47

2
[November 2003 - jaargang 47 - nummer 401]
Lucas Hüsgen
Van Dam belt
Tegen mijn gek die mij beslist niet met rust wilde laten, moest ik wel uitvaren. Te
vaak kwam ik hem tegen, op den duur met een immense sleutelbos in de handen. De
droeve malloot van wie ik het adres toch had leren kennen, dit vertier van idiotie dat
allengs een gelaat gekregen had en mij uitnodigde om gezamenlijk te ontdekken of
wij beiden zuiver of onzuiver waren, drong te lang te diep in mij binnen, maakte mij
bijna tot de volgende gek die zijn leven lang de vrouwen bezoekt die je om liefde
niet bezoeken moet.
Maar maandenlang durfde ik mij uit fascinatie niet te verzetten. Maandenlang
beloerde mij de opvatting dat ik hem zijn innerlijke dwaaltochten niet kwalijk kon
nemen. Dat was niet omdat ik meende hem te moeten ontzien. Waarom zou ik? Mij
ontzag hij evenmin. Het was ook niet dat ik mij al die maanden lang bewust bleef
van de bizarre aanleiding waarom hij mij benaderd had. Evenmin was het enkel uit
een gebrek aan durf om zijn onzin de naam te geven die dat soort mateloze onzin bij
uitstek toekomt. Ik dacht eventueel dat ik net zoals hij een hoger doel diende in het
plegen van een ontdekkingstocht, het vinden van onschuld door me in schuld te
storten - en de meermin eindelijk te ontdekken.
Ik vond het niet van meet af aan de moeite waard te moeten delen in zijn innerlijke
dwaaltochten. Pas geleidelijk ontdekte ik dat ik al een hele tijd verlekkerd had
toegehoord. Ik leidde een heel ander leven, dat enige tijd later werd verlucht door
zwartwerk van een paar uurtjes per week op een basisschool: als overblijfkracht zag
ik erop toe dat kinderen hun boterham eten en elkaar niet het hoofd inslaan. Wat de
gemeentes en de overige overheden ook mogen verzinnen om het leven van hun
teerbeminde armoedzaaiers te vergemakkelijken, de armoedzaaiers zijn en blijven
de helden van de betalingsverplichting. Zij trotseren de meest onoplosbare problemen,
staren welgemoed in de verte en zien aan Chinese bomen nieuwe dreigingen bungelen
voor hun portemonnee.
Ook de tweemaandelijks het leven fleur biedende telefoonrekening is
Tirade. Jaargang 47

3
zo'n prachtvolle onoplosbaarheid. Wie gevangen zit in de vrijheid van al zijn
nutteloosheid moet zich bereid tonen om te allen tijde bereikbaar te wezen. Hij moet
de lijnen openhouden voor het hypothetische geval dat een of andere firma in wijsheid
en goed vertrouwen warm loopt voor zijn diensten. Hij leert zich een voorstelling te
maken van de enthousiaste gezichten van directeuren en personeelsfunctionarissen.
De dames en heren hebben zojuist de brief van vriend Willem Roukens gelezen en
constateren verheugd dat eindelijk tot hen doordrong de man die hun zorgen begrijpt.
Na tal van jaren zal de vacature worden vervuld door de enige man zonder
kwalificaties, de enige die het op zich nam om de tijd te trotseren middels het
vroegtijdige beëindigen van professionele vooruitzichten, zijn studie af te breken,
niet langer meer dwazen en malloten middels een gekriebel en gekrabbel op papier,
een geknoei en gekladder op linnen een illusie van levensvreugde toe te bereiden.
Om deze onthechte vooraf reeds te huldigen geven de dames en heren graag een
receptie. De slanke vrouwen in donkerbruine avondjurken, de trieste heren in smoking
zijn allen met fijne sigaartjes toegerust en spreken vol vreugde van het nutteloze
warhoofd, en hij denkt aan ze iedere twee maanden voordat hij sloom de envelop
van het telecombedrijf openscheurt.
Hoe handig is die verbinding met de buitenwereld wel niet? Ook mijn gehate
vriend de idioot mocht ik aldus leren kennen. En ik kreeg werk te doen; ik kreeg mij
als een volleerde creatief therapeut in te spannen.
Waarom zou ik moeite doen hem op te nemen, als de telefoon na vijven over gaat?
Bovendien zat mijn spaghetti vervaarlijk dicht tegen het eind van zijn kooktijd. Dus
nauwelijks besluiteloos maar eerder agressief zwaaide ik met de langste pollepel
rond boven het fornuis. Beneden schuifelde vast wel weer een lijster of een merel.
Ik hoorde de bus de heuvel op komen, en ook lachten de twee meisjes bij de buren.
Met zo'n overdaad aan levensvreugde rondom kon ik onmogelijk bokkig blijven. Ik
besloot tot een ultimatum aan de persoon die luid door het borrelen in mijn pan met
deegwaar heen trilde. Als de bel in totaal tien keer zou overgaan, moest het wel de
moeite waard zijn om het bericht te accepteren.
Mijn hart is echter niet zo maar een-twee-drie te vermurwen. Bij de tiende keer
vond ik een elfde keer pas het werkelijke bewijs. Bij de elfde en twaalfde en dertiende
keer bleef ik al even koppig, al maakte mijn linkervoet een onverhoedse beweging
en al draaide mijn rechterhand aan de knop van het gas. Voor de veertiende poging
viel ik. Ik liet mijn deegwaar aan een zompig lot over.
Tirade. Jaargang 47

4
‘Met Willem.’
‘...........’
‘Met Willem...’
‘...Willem Roukens?’
‘Willem Roukens.’
‘Gelukkig.’
‘Dank je wel. Maar met wie heb ik zelf de eer?’
‘Ja, wat zal ik zeggen?’
‘Je naam noemen lijkt me het allerminste.’
‘Van Dam....’
‘Ken ik niet. Wat brengt je ertoe om mij te bellen?’
‘...Dat...’
‘Ja?’
‘...Om...’
‘Ik was in de keuken bezig. De spaghetti moet dit wel overleven.’
‘Dat snap ik. Dat snap ik helemaal. Ik wil heus zeggen wat ik wil.’
‘Is het belangrijk? Duurt het lang?’
‘Dat weet ik nog niet zeker. Dat hangt van je reactie af. Het is een vreemde vraag
die ik wil stellen, geen alledaagse.’
‘Misschien bel je straks beter even terug. Over een uurtje. Schikt dat?’
‘Ik plooi me naar je wens. Wees maar niet bang.’
Ik legde kalm de hoorn neer, maar overwoog terdege de onmiskenbare
dubbelzinnigheid die deze mij onbekende Van Dam bij zijn onbestemde laatste
woorden in zijn onbestemd klinkende stem had gelegd. Ik had vanzelfsprekend geen
idee wat ik van dit eigenaardige gesprek moest denken en vroeg me af of ik niet beter
tot twintig had kunnen tellen. Maar de onvermijdelijke pastasaus moest eindelijk
over zijn onvermijdelijke melige zompigheid. Dus keerde ik in een bezonken
stemming terug naar de heldere ruimte met de opengeschoven lichtblauwe gordijntjes
en de gele tegeltjes rondom het aanrecht.
Tijdens de maaltijd, die ik in de voorkamer tot me nam, waarbij ik luisterde naar
de geluiden vanachter het oude badhuis, bleef ik mij afvragen wat toch in vredesnaam
de bedoeling kon zijn van de gejaagde, bijna als betrapt klinkende, onmogelijk lichte
stem - en wat dat dreigend ironische ondertoontje in die laatste, onbestemde woorden
te betekenen had.
Tirade. Jaargang 47

5
Het was mij nog niet bekend hoe hij kopje onder dreigde te gaan in een leven rond
kurkdroge schaamlippen; de enige waartussen hij zich een plaats kon verschaffen,
al kwam hij daar voor zijn gevoel ook enkel maar in terecht door list en bedrog,
voorgewende vriendelijkheid. Onzin: zo zit dat niet in die wereld. Gelukkig kon ik
nog niet bevroeden hoe weinig zijn nimmer opgehelderde levenseinde mij uiteindelijk
zou beroeren. Ik had vanuit de oneindigheid van mijn weerzin de studie aan de
academie voor creatieve therapie reeds jaren tevoren afgebroken en dacht alle contact
met de gestoordheid voorgoed te hebben opgegeven. Tegelijkertijd wist ik maar al
te goed dat ik mijn leven sindsdien doeltreffend aan het vergooien was; op zijn vroegst
stond ik elke dag pas rond elven op, ging dan De Gelderlander of de Volkskrant
halen bij de sigarenboer aan de overkant van badhuis en rotonde, maakte een
wandelingetje onder de luifelvormige bomen van de Mesdagstraat, keek binnen in
de woning van de wethouder, groette bij gelegenheid de krullenbollige stamgast van
de gebroeders Rommel als hij op zijn pastoorsfiets uit het tuinhekje kwam en liep
nog een eindje over de Berg en Dalseweg om via elke andere mogelijke route naar
huis terug te keren, en nog even een blik werpen op de jonge rechtenstudente bij de
Wetswinkel met donkerblauw jasje en licht rozig nekje onder blonde paardenstaart,
gebogen over de computer, en dan thuis een belangrijk deel van de dag wat grasduinen
in mijn stripboeken, antiquarisch gekochte romans, reclamefolders, en zinnetjes
opschrijven, en die zinnetjes in de grote doos met zinnetjes stoppen waaruit eens
tevoorschijn springen moest een boek dat alle ambities van Olivier van Dam zou
tenietdoen, belachelijk maken, maar: het kwam er nooit van, ik begon muziek te
draaien, verdronk in jeugdsentiment, draaide elpees van Pere Ubu of The Fall, en 's
avonds uitgaan of bij goed weer in mijn blootje aan de Bizonbaai, en dat was het
leven, ik genoot er niet echt van - begon pas later enigszins van mijn bestaan te
genieten toen Olivier me ontvallen was, ik hem in zijn gezicht had geslagen, hem
tegen de grond had getrapt onder de Waalbrug, met een ferme reeks felle trappen in
zijn kruis, en zijn nachtelijke gekrijs werd misschien opgemerkt, maar het was te
koud om te komen kijken, ik trok hem de kleren van het lijf, gilde: ‘Voor zuiverheid
ga je maar naar dat belachelijke Ierland van jou en van Rüttges! Ik ben niet langer
van plan om voor jouw lol -’ ik kreeg de woorden niet meer uit mijn strot.
Een paar weken later vroeg een andere stamgast van de gebroeders Rommel of ik
niet graag invalkracht werd bij de overblijf van een basisschool, en ik zei ja. Dat was
een heel ander soort onschuld die ik daar onder mijn hoede
Tirade. Jaargang 47

6
kreeg, hoe vinnig ze soms ook was, en wat voor vreselijke ouders je bij tijd en wijle
ook tegenkwam, ik denk prompt aan de moeder van Judith Marcus, toen ze in de
hoge aula snerpend tegen mij begon te gillen.
Maar alles liever, zo dacht ik en waarschijnlijk veel te laat, dan wat zich
Jerommeke, oud-jaargenoot, had weten aan te doen: zich te laten strikken door een
manisch meisje uit Het Verre Oosten, op de vlucht geslagen voor een onbetrouwbare
minnaar, en hoe ze Jerommeke nadat ze eenmaal weer uit de inrichting was gekomen
een baby had opgedrongen. Pas na de geboorte zei de kinnebakkes van het kind dat
het onmiskenbaar een kindje van Jerommeke was, en hij nog makker dan vroeger
de hele afstand naar haar fietsen, zijn grote lijf een tikje voorovergebogen en zijn
kale hoofd met zijn blowers-ogen vooruitgestoken in webben van treurigheid, met
de huisraad in de linkerhand.
Zeker nu mijn aftandse machtswellusteling, mijn mannelijk beschikker over
panische wirwar van namen en tijd is te gronde gegaan aan zijn bizarre grenzeloosheid,
ik hem eindelijk niet meer overal hoef te volgen, het oor ook niet meer hoef te lenen
aan zijn zenuwachtige kroegverhalen over oude bekenden als Sandra Raafs die in
Ierland werd ingerekend om een moordpartij, over die sukkel van een Vincent
Winkelman die nooit in de gaten had dat zij met hem naar bed wilde terwijl hij dat
eigenlijk ook wel wilde en niets liever dan dat, de zak, of over Freek IJzerkoorn die
mijn aftandse machtswellusteling had uitgelachen om zijn theaterambities, over Teun
Willems die maar bleef beweren dat zijn imposante roman over Adorno eens zou
verschijnen bij de grootste uitgever van het land en meteen ook een verfilming waard
zou blijken, over de narcistische sarcast die de Ierse autoriteiten nadien op vrije voet
moesten stellen omdat ze hem de moord op Olivier van Dam onmogelijk bewijzen
konden - zeker nu weet ik dat ik beter af ben dan Jerommeke die ik aanvankelijk om
dat wilde Koreaantje met wie ik ook eens een nacht heb doorgebracht constant dacht
te moeten benijden.
Totdat hij zelf verdween bleef de hogelijk vereerde Rüttges zich Tuindorp noemen
bij ieder die het maar horen wilde - tegen hem was ook geen creatieve therapie bestand
geweest. Maar nooit heb ik werkelijk de grond ontdekt van zijn macht over Van Dam
- en waarom die macht groter was dan de mijne. Laat staan waarom ik lang ambieerde
over dat soort macht te beschikken. Ik wist dat ze met elkaar sliepen, maar of het
liefde was blijft me tot op de dag van vandaag een raadsel. Trof ik ze samen op straat,
dan leken ze eerder broers van elkaar. Geen kwestie van uiterlijk: het spichtige, ijle
Tirade. Jaargang 47

7
gelaat van Van Dam vertoonde niet de minste gelijkenis met de strakke kin onder
uitdagende blik van Rüttges. Trof ik ze op straat en sprak ik met Olivier, dan was
het alsof Rüttges ijl werd, als werd zijn hele bestaan een spichtige schaduw over de
straattegels tussen de etalages en het winkelend publiek.
Ik herinner mij de volgende zinnen, gesproken door Rüttges na zijn langverbeide
terugkeer uit Ierland toen degene met wie hij werkte aan een filmscenario of een
toneelstuk of een hoorspel of een roman over de Plooierijen verdwenen was en
levenloos was teruggevonden in een gang:
‘Wij kregen beiden last van verhalen. Ze overrompelden ons, zodra ze ons werden
verteld. Ik was sterk, ik was nuchter, ik hield hem nog vast. Het is allemaal begonnen
in Ballyvourney. Met Old Tom. Voor Olivier zal het gemakkelijker zijn geweest om
dood te gaan dan ook die verhalen te geloven. Of de verhalen die er nog op volgden.
De verhalen die hem eerder hadden belaagd. En die hij ook geloofde. Die beelden
opriepen - die wij dan weer moesten geloven. Je weet waar ik op doel. Of hij nou
om zeep is geholpen of dat hij simpelweg afscheid heeft genomen. Het maakt niet
uit: het zijn de verhalen geweest. Ik ben al die tijd gebleven wie ik was; hij is in alle
verhalen, in alle vertellingen, alle suggesties van verhalen, in zoveel mogelijk
werelden, in zijn baaierd van werelden zichzelf kwijtgeraakt. Het ene verhaal moest
hem nog meer waar zijn dan het andere. Zo werd hijzelf ieder verhaal. Wij hebben
ondanks Old Tom het land nog doorkruist. Dan 's ochtends, in de
dichters-bed-and-breakfast van The Burren was hij weg. Er is me nog verteld dat hij
langs de weg heeft gestaan, in alle vroegte was hij me ontglipt. Ik vermoed dat ik
het verhaal ken dat hem uiteindelijk de kop heeft gekost. Je moet begrijpen: alles
was een inbreuk, want alles was mogelijkheid. Met de hoerenloperij waartoe hij jou
heeft geprobeerd te verleiden, probeerde hij steeds zijn mogelijkheden in te dammen.
Steeds meer kwamen erbij; hij hoefde tenslotte zelf niet te bestaan. Hij plooide zich,
zo zei hij, naar elke schikking. Zo veel pijn kun je hebben als je houdt van verhalen,
op zeemeerminnen wacht, of op meisjes die op de rug van een reiger zitten.’
Dus ging de telefoon weer over. Ik kwam van de afwas, ik zorgde voor mijn huis.
Liep langs de aftandse ficus. Schampte het grijze porseleinen hondje met mijn
linkermouw. Nam de hoorn weer van de haak. Rekende niet op stupiditeiten. Laat
staan op werk.
‘Willem.’
‘Met Van Dam. Olivier. Ik had al eens gebeld.’
Tirade. Jaargang 47

8
‘Ik had er al op gerekend. Mag ik weten waar het over gaat?’
‘Het is misschien vreemd, geen probleem, moeilijk uit te leggen. Ik weet dat het
gestoord overkomt als ik over de brug kom waarmee ik over de brug komen kom.’
‘Het hangt ervan af: de Hatertsebrug is vervelender dan de Waalbrug om te
beklimmen.’
‘Ik weet niet eens welke. Waar het me om gaat betreft trouwens net de tijd dat die
bruggen er bij lange na nog niet waren. Dat er nog geen Maas-Waalkanaal was om
die akelige Hatertsebrug over heen te leggen. Ik heb wel eens voor een plenzende
stortbui mogen schuilen bij een man die nog tewerk was gesteld bij het graven.
Beestenwerk. Met de schop, honderden en honderden mannen, handwerk. Hoe ze
met zijn allen gedurig dreigen weg te zakken omdat ze het risico om te worden
verzwolgen door een vloed van Maas- en Waarwater minder verschrikkelijk vinden
dan de honger die ze drijft, hun landschap onherstelbaar hebben verwoest - maar het
moest, kon niet anders. Steeds kruip je door een nieuwe wereld - de oude verwoest.
Wat me die man vertelde over de wandelingen die hij als boerenjongen ondernam:
vanuit Hees zakken met doperwten halen in Groesbeek. Dat hele stuk te voet, heen
en terug. Zeker in de regen was de terugweg een ramp, misschien viel het wel mee.
Een afdaling.’
‘Wat heeft dit met mij te maken?’
‘Niets. Daar gaat het mij niet om. Ik bedoel: godverdomme! Een belachelijke
vraag.’
‘Welke bedoel je?’
‘Bezig met een onderzoek. De Nijmeegse Plooierijen, misschien heb je er wel
eens over gehoord.’
‘Er daagt me wel iets. Ik ben er ooit over aangesproken: ik zou dezelfde naam
hebben als de onthoofde burgemeester, een conservatief.’
‘Daar gaat het net om! Ik geloof niet dat Willem Roukens gewoon een botte
conservatieveling was. Ik ben bezig te ontdekken - ik bedoel: ik weet zeker dat zich
aanvankelijk iets anders heeft afgespeeld bij de opstandelingen waar hij het mee aan
de stok kreeg. Zal ik het verhaal in het kort vertellen zoals het bekend staat?’
‘Het is me niet duidelijk waarom dit voor mij van belang is. Wat maakt het jou of
mij uit dat ik toevallig net zo heet?’
‘Het is eenvoudig dit. Ik ben, het is belachelijk, het is beschamend erover te
beginnen, het houdt me de hele tijd bezig, ik moet praten, het heeft overal mee te
maken.’
Tirade. Jaargang 47

9
Ik was kwaad. Ik werd ongeduldig. Ik dacht aan mijn mislukte spaghetti. Ik smeet
de hoorn op de haak. Ik ging uit. Ik dronk me met mijn vrienden straallazarus in het
café van de aftandse meubels met de aftandse gezichten van de Daalseweg, en beide
gebroeders Rommel wuifden me dik en zelfvoldaan toe vanachter de bar. Maar terwijl
ik glas na glas hief en leegde en weer hief en leegde, begon het tussen al die gezichten
met rimpels en afgeleefde spijkerbroeken en vale hemden en slobberende jurkjes te
knagen, en ik raakte weer in dezelfde stemming als die mij destijds had doen besluiten
de therapeutenopleiding te gaan volgen. God weet, zo dacht ik, wat ik met mijn
grofheid had bereikt. God weet welke van die zuiplappen die hier aan de bar hingen
of naarstig probeerden zich een houding te geven op het zeil van het voorste biljart
door mij een paar uur tevoren op het idee van een laatste zuipgelag vooraf aan de
grote doodssprong was gebracht. En ik kon er niets aan veranderen; bij een naam als
Van Dam is het blind zoeken in het telefoonboek, en ik kon me zijn voornaam niet
meer herinneren. Het was niet de meest voordehandliggende, en alle namen liep ik
af, maar ik kwam er niet op, deed afwezig, mijn vrienden gingen ervan uit dat ik
verliefd was. Het werd wel weer eens tijd, zeiden ze.
In het verloop van de week begon ik steeds heftiger te verlangen naar die
weifelachtige, lichte stem met zijn angstvallige dreiging van een bizarre geschiedenis
die niet veel meer met mij te maken scheen te hebben dan dat er ergens wellicht een
voorouder van mij was geweest die deze gestoorde om volstrekt onduidelijke redenen
slapeloze nachten leek te bezorgen.
Het ongemak dat benauwend veel op liefde leek nam van zelf een keer. Hij belde
weer.
Ik voel lichte weerzin tegen alles wat ik nu moet vertellen. Om daar zo snel
mogelijk van af te wezen sla ik de gebruikelijke ellenlange inleidingen van geweifel
en schaamte over. Temeer omdat ze nog veel langer duurden dan bij de vorige
gesprekken. Ik verafschuw me omdat ik inmiddels geduld had gewonnen, misschien
hooguit gedreven door een abjecte nieuwsgierigheid. Olivier van Dam: pornofilmer
zonder camera, maar uitgerust met zijn hysterisch soort historiografie. Veel meer
dan zijn stem had hij niet tot zijn beschikking. Maar dat onwerkelijke geluid vertelde
alles en dat ijle geluid liet mij niet los. Ging kopje onder in een parade van
hoerenloperij. Dat magere rijtje huizen aan de Nieuwe Markt had hij door de jaren
heen veel te regelmatig bezocht.
Hij begon stotterend over de veranderingen in het personeel die hij had
Tirade. Jaargang 47

10
meegemaakt. Nederlandse vrouwen hadden zoetjes aan het veld geruimd voor
vrouwen uit de Filippijnen, vrouwen uit Zuid-Amerika. En ik kon me op dat moment
niet voorstellen dat mij zo'n verhaal ooit zou interesseren. Kon me niet voorstellen
dat ik iemand die zo achteloos zich had verslingerd aan zijn eigen vernedering ooit
nog werkelijk zou gaan ontmoeten; dat ik zelfs met hem de kwartieren van Rommel
op zou zoeken. Maar die stem die bijna niet bestond en naderhand precies bleek te
passen bij het witte gelaat bleef mij onderwerpen aan onmogelijke verhalen. Het is
die stem die ik uiteindelijk heb moeten verwerpen en waartegen ik mij onder
schreeuwen en schoppen heb gekeerd. Rüttges heeft daar nooit van geweten, en
wellicht moet ik daar blij om zijn. Na het doodsbericht had ik nog heel wat weken
nodig om mij minder schuldig te voelen. Misschien had ik zijn magere gedichtjes
niet koud en flets moeten noemen. Misschien had ik ze niet ingespannen moeten
willen lezen. Misschien, erger nog, had ik hem niet aan Fred Rüttges over moeten
laten, had ik hem moeten waarschuwen voor de smalende trek rond diens mond, de
sarcastische fonkelingen in diens ogen, het rechtopstaande blonde haar, de penetrante
herrie in diens stemgeluid.
Misschien was ik gewoon jaloers.
Maar waarom zou ik op hem zijn gevallen?
‘In het begin waren ze leuk. Het was de allereerste keer het allerleukst. Majestueuze
lange vrouw, hoogblond haar. Hoefde maar een ding: haar laarzen likken. De tweede
keer met die vrouw die in Milsbeek woonde. Vol lijf. Geruststellende borsten waar
ik aan mocht zuigen. Het was gezellig bij haar binnen te gaan. Alsof ik op de koffie
kwam in Milsbeek, alsof ze net de vaat gedaan had, de kinderen naar school had
uitgewuifd. Streek haar door het vast gespoten haar. Al had ik maar weinig betaald,
ik mocht blijven, lang. Die slanke. Vrolijk meisje met puntige borstjes. Roodbruine
krullen, soort blauwe lingerie. Die mocht ik vingeren. Dat zijn de schaamlippen die
ik het slechtste kan vergeten uit mijn hele leven. Haar werk was fascinerend, altijd
anders, zei ze. Het stevige blondje met de volle borsten; die was geschoren. Blauw
zwempakje of iets in die geest. Geleidelijk aan vrouwen uit het buitenland. Ik begon
me niet te schamen. Niemand kon me vangen. Ik voelde me niet ongemakkelijk bij
Manuela. Uit Colombia. Ik lag onder. Ik neukte. Ik merkte hoe ze begon te gloeien.
Haar ogen gingen dicht. Het was toch al vrolijk geweest tussen ons twee. Ze wist
snel genoeg dat zij te ver ging; hop hop. Het was over. Later Susanna, blonde
Braziliaanse, zoog mijn
Tirade. Jaargang 47

11
lichaam met haar mond zo'n beetje naar het plafond, bijna van het bed en uit de stad,
hoe ze zich haar schaamlippen tot slot uitgebreid stond af te vegen. Ik heb me niet
geschaamd bij de lange slanke Duitse, kort haar. Met een lange zweep ging ze op
me tekeer. Ik kon er geen eind aan krijgen, kronkelde over de vloer. De andere meisjes
klopten aan, keken. Alles bleek in orde, ik had pijn. Hoe ze mijn linkertepel bijna
plat moest knijpen, haar andere hand in mijn kruis op en neer moest blijven gaan.
Heb mij niet geschaamd bij het kleine stevige meisje met de lange zwarte haren, in
witte kant. Met veel moeite begon ik me pas later te schamen. Bij de vrouwen die
me keer op keer duidelijk maakten hoe ze waren belazerd en afgeperst en nog werden
afgeperst en belazerd. Die me met mondhoeken en vermoeide ogen hun weerzin
toonden tegen alles wat ze dag na dag na dag meemaakten in een land waar ze
secretaresse hadden willen worden, verpleegster hadden willen worden, waar ze hun
goede beheersing van het Engels dachten te kunnen gebruiken. Kon ik niet veel
anders doen dan ze iets extra's geven, een presentje, iets dat ik toevallig bij me had.
De vrouwen van wie ik me verder niets herinner. Alsof ik ze met mijn herinnering
in vrijheid wil stellen. Nee, mij - mezelf. En toen kwam die geschiedenis van de
Plooierijen. Een vriend en ik ontdekten al snel hoeveel verraad daarbij gepleegd
moest zijn. Gekonkeld en gekuipt - veel praats over hoge doeleinden. Hoe men er
voorwendsel op voorwendsel voor over had om de oude magistraat loeren en loeren
en loeren te draaien en te draaien en te draaien en te draaien.’
Ik zweeg even. Nu pas kon ik mijzelf herinneren aan de kunstenaars en andere figuren
die enkele jaren later bij wijze van anti-kraak het oude weeshuis in de binnenstad
bewoonden. Die in een leven ten dienste van de gemeente moord en brand
schreeuwden bij de city-planning waaraan hun pand ten onder zou moeten gaan. Nu
pas zou ik mij ten volle het grote feest herinneren dat ik eens had meegemaakt in het
oude weeshuis: de bordkartonnen controlekamer op twee verdiepingen boven de
intocht van de held, de naamgever van het city-project, Flash Gordon. Nu pas zou
ik mij herinneren hoe ik geen van deze figuren ooit heb horen uitspreken aan de
gemeente geen huur meer te willen betalen en serieus kraker te worden, zich serieus
te verzetten. Nu pas zou ik mij herinneren de wijd uitwaaierende blauwe cape boven
de zes acolieten met de rossig krullende pruiken boven de witte engelachtige gewaden.
Tirade. Jaargang 47

12
Ik zweeg, want ik die therapeut had kunnen worden kende het geruststellende gemak
van complotten, en niet te vergeten hun plooibaarheid naar tijd en ruimte. Dus restte
mij geen andere vraag dan deze:
‘Willem Roukens maakte deel uit van die oude magistraat, niet waar?’
‘Ja. Exact. Hij was net niet de enige. Willem III was erg laks geweest met het
plegen van nieuwe benoemingen. En ergens geen toeval. Laat staan ten onrechte. De
Gelderse steden waren niet zo populair in Holland. Dertig jaar geleden, moet je
nagaan, hadden ze volgens hun verraad gepleegd; daar moesten ze nog steeds voor
boeten; mochten hun eigen magistraat niet benoemen. Op het eerste gezicht lijken
die opstanden behoorlijk gerechtvaardigd. Maar de manier waarop het liep. En
diegenen die erachter zaten, moet je bedenken, dat was een en al familie van Willems
voornaamste adviseur op dit gebied, slijmerige Fagel. En het werd alleen maar
smeriger zodra het Franse beleg was afgeslagen. Stilaan viezer en viezer werd het.
Ongeloofwaardiger, doortrapter. Precies hetzelfde als hoe ik daar vanwege die pik
van mij mee lag te helpen aan het verdriet van meisjes uit verre streken, het belazeren
van mensen die toch al belazerd zijn, hoe ik dikke patsers met schrale guldens laf
lag te ondersteunen. Ik heb er ooit eentje mogen zien. Hij kwam even kijken wat
voor een geilaard twee meisjes tegelijk wilde. Ik in mijn blootje tussen twee
donkerbruine gladde lichamen, ik lachte hem zelfs nog toe. Een grote dikke Duitser
in een purperen kostuum.
Als ik dan naar huis liep, door de nachtelijke Hezelstraat, me soms vastklampte aan
de stalen pergola in het midden of binnenkeek bij de tweedehands kledingzaak, langs
de kaasboer en dan verder klom, steels stilstond bij de lingeriewinkel, opkeek naar
de Stevenskerk bij de trappen met de hoekige omstrengeling van gebeeldhouwde
lichamen, dan drong zich een visioen op, steeds pijnlijker: twee schrandere, vermoeide
ogen. Langwerpig ovaal gezicht. Dunne vlassige, niet wit, niet blond, nee kleurloze
sprieten om het gelaat. Miezerig smalle mond in lichtelijk wit gepoederd gezicht.
Blauwe vlek op de rechterwang. De mond begon me toe te tuiten. Linkerhand
gebaarde, wees me de weg omhoog. Daarheen, daar moest ik zijn. Vreemde staat.
Voort dus, passeerde late kroegtijgers. Liet ze begaan. De hand leidde, leek me vast
te houden, stuwde me over de Grote Markt. Wees me het opschrift boven de poort
naar het Stevenskerkhof. Iets van ‘Grote zaken bloeien in harmonie; klein wordt wat
zich verdeelt.’ Maar dan in het Latijn. Dit was een dorp, niet voor niets was dit een
dorp. Die tekst, aangebracht in de jaren vooraf aan de troebelen had de Romswinckels
en de Van Heerdts en
Tirade. Jaargang 47

13
de Singendoncks en de Ingenools en de Verschoors en de Voncks en de gluiperige
Frederik van Heukelom en al die andere Van Heukeloms stillekens aangezien, de
nazaten van de grote burgemeester die de tekst had laten aanbrengen, in de eigen
fuik van een provinciaals bestaan geleid.
Dan wees de hand omhoog, de trappen van de Waag op. Iets bewoog daar. Ik keek.
Natuurlijk zag ik de oude vensters. Natuurlijk had ik alle sierlijkheden kunnen
onderscheiden die elke lente, iedere zomer vreemdelingen verleiden om foto's te
maken, maar daar ging het nu niet om.
Ik zag een vrouwengestalte, neeneenee: ik zag iets en het leek me een meermin.
Het is werkelijk waar! Ik zag hoe een meisje met zwarte krullen en in een kostuum
dat uit schubben leek te bestaan de trap boven het restaurant beklom en ik hoorde
hoe ze vanonder haar bonte sproeten verhalen van vergankelijkheid en plezier
debiteerde in een taal die ik nooit wist te verstaan, totdat ik dacht: ‘Al wat bestaat is
onbereikbaar, dieper dan men peilen kan. Pas wie grijpt naar de wind, nee, dan reik
je voorbij aan wat was, wat was. Wie is zij? Waar komt zij vandaan? Waarom doet
zij mij dit aan? Bestraft ze me - voor mijn zuiverheid in mijn onzuiverheid? Of beveelt
ze mij juist bij onbekende goden aan?’
En dan knikte ze me toe, en dan strekte ze haar handen naar me uit. En telkens
weer zakte ik op een knie en dan bleef ik lang geleund op die ene knie.
Zo ging dat steeds vaker, iedere keer als ik van de Nieuwe Markt kwam: het bleke
gepoederde gelaat dat mij leidde naar de meermin van de Waag, en almaar
geprononceerder werden haar trekken, welke weg ik ook nam, allengs banger hoopte
ik het noodlot te kunnen verschalken, steeds wachtte mij echter het gelaat of ik nu
de omweg nam over de singels of mijn geluk probeerde via het Koningsplein, langs
de fontein, dan door de doorgang naast de zaak met rotan meubelen glippen, of of,
door de Benedenstad, langs de Waalkade, overzichtelijk doolhof, telkens bracht me
het gelaat terug, bij mijn meermin, die mij toe bleef spreken in talen die ik niet
begreep. Soms dacht ik: dit is Iers. Dan was het weer iets anders. Ging ik een paar
weken niet naar de Nieuwe Markt, overviel me onrust, wierp ik me op de Plooierijen,
probeerde ik te schrijven wat ik meende te moeten schrijven, een elegant hoorspel
voor de plaatselijke radio of een scenario voor een prachtige film of een toneelstuk,
desnoods een toneelstuk, probeerde ik mijn vriend Fred te overtuigen van mijn
voorstellen tot verbetering van onze tekst, en
Tirade. Jaargang 47

14
dan weer het gelaat, duidelijker, duidelijker: Roukens. Roukens werd mij de man
die de hoeren versmaadt. Die verraders betrapt. Wist maar al te goed waar ik woonde.
Nam het me kwalijk dat ik op de gronden woonde van de, van de oude Van Heukelom.
Hij wierp zich op me, strafte mij...’
Hier ging de hoorn van zijn kant met een smak op de haak.
Ik merkte meteen dat ik het jammer vond. In weerwil van schrik en walging had
ik onder die wilde tirade moeten ondervinden dat gekken je in al hun afstotendheid
kunnen charmeren. Hoe ver die charme reikt? Zo goed en zo kwaad mogelijk trachtte
ik mij vanaf dien in te lezen op het gebied van de Plooierijen. Ik wilde onderlegd
zijn bij een eerstkomend gesprek - dat onvermijdelijk zou volgen. Dus ging ik binnen
een paar dagen zenuwachtig richting universiteitsbibliotheek en dan vol onbegrepen
compassie richting gemeentelijk archief en vanuit een verlekkerde weerzin tegen
visioenen en meerminnen en hoerenloperij richting antiquariaten, alsof ik alle kwaad
in de wereld, alle uitbuiting, alle waanzin kon stopzetten, maar misschien toch eerder,
bedenk ik nu, alsof ik mijn geheimzinnige telefoneur uit de weg kon ruimen door
hem de heerschappij over zijn complot te ontnemen.
Waar ik me ook bevond, een spieden maakte zich van me meester: de minste
nerveuze gelaatstrek of onverwachte beweging in de schouders van
huiveringwekkende jongemannen ving mijn aandacht, en er zijn er die ik gevolgd
heb, een heel eind door de stad. Het is er zelfs van gekomen dat ik midden in de
nacht met maar één enkele bedoeling het centrum in gefietst ben. Ik had besloten om
te gaan posten bij de Waag.
Die ene keer dat iemand rond een uur of vier in de nacht de trap besteeg, schreeuwde
ik vanonder de poort richting Stevenskerkhof door: ‘Hier ben ik! Hier is Roukens!
Hier is de levende Roukens!’
De man met de grote zwarte krullenbos en de brede schouders draaide zich om,
opende zijn gulp. ‘Idioot,’ riep hij, ‘Laat me piesen waar ik wil.’
En er kwam niet eens een meermin uit.
Tirade. Jaargang 47

Kreek Daey Ouwens
Twee verhalen
Grootvader
15
Grootvader zat op een zondag met Herman en een fles schnaps in de kroeg. Ik stond
naast zijn elleboog tegen de rand van de tafel, omdat ik hem naar huis moest zien te
krijgen. Herman dronk uit de fles en zei ‘verdomde Moffen’ en grootvader zei door
de druppel aan de rand van het glas ‘de jongens’ en ‘in het water’ zei hij ‘onze jongens
liggen in het water van de Maas, Herman’. Op de hoek van de straat zong een vrouw.
Het lied was hard, en onverstaanbaar. Herman zong mee - zijn hand danste door de
lucht - en grootvader glimlachte, en zweette, en zweeg in zijn verdriet. Het was aan
zijn ogen te zien dat ze terugkeken op andere jaren. Die hoopten zich op omdat ze
al in de grond lagen.
Waar vind je het verhaal van je jeugd? Waar vind je de weg terug die je niet kende?
Het lied hangt in het gras. Het lied is langer dan de dood. Langer dan de liefde. Liefde,
dood, wat betekenen die woorden? Vandaag regent het, morgen schijnt de zon. Dat
is en dat was. Altijd. Want de dingen zijn ook in mij. Ik kan ermee doen wat ik wil.
Ik kan ze bedekken. Ik kan mijn voet optillen, en ze, smal en breekbaar, weer te
voorschijn laten komen. Ik kan ze laten lopen en praten. Weer wegdoen. Dat kan het
kind. Dat het lied heeft gehoord.
Tirade. Jaargang 47

De dagen
Ook het water was speelgoed, de vissen stoeiden ermee. Mijn handen waren
speelgoed. En mijn hart, dat klopte.
16
Hoe kan ik weten wanneer alles echt ophoudt, hoe hou ik vol in gedachten geen
wonder te eisen - als ik geloof in het wonder voel ik me dronken als een kat. Misschien
houd ik meer van de mensen die er niet meer zijn dan van de mensen die er nu zijn.
Houd ik meer van de witte jas van de dokter dan van de dokter. Meer van de leren
tas van mijn vader dan van mijn vader. Is het litteken achter haar oor mij liever dan
de verschijning van mijn grootmoeder, de veters in haar schoen mij dierbaarder dan
haar voet.
Welnu, alles is binnen handbereik.
Als het aanraken van je lippen.
Maar, waarom juist nu, het verlangen naar die dag bij de rivier? Daar kan misschien
het kleine poesje een antwoord op geven dat gisterenavond onder mijn bed kroop en
dat ik niet meer te pakken krijg.
Tirade. Jaargang 47

Wim Hofman
Gedichten
Lente
Een gordijn beweegt,
een fles valt uit een raam,
een tik en wat gerinkel.
Iemand roept iets naar iemand
beneden, iemand roept iets
naar iemand die boven is,
die bij een raam staat.
Een hond blaft, twee honden blaffen,
of het is de echo van een blaffende hond
die in de trappenhal blaft?
Een keer of acht geblaf, wat hol klinkt dat.
Voetstappen op de betonnen trap.
Een hand beweegt steeds
een metertje over de stalen leuning:
je hoort het tikken van een ring,
een trouwring misschien.
17
Gerinkel van een sleutelbos,
een deur die opengaat,
muziek van een radio door een geopende deur,
stemmen, Stravinsky of zoiets.
Deur gaat dicht, muziek
verstomt meteen, maar
daar is al een nieuw geluid:
Tirade. Jaargang 47

getik van de leidingen, iemand tikt
op de buizen van de verwarming,
tikt met iets hards,
snel en steeds harder
en harder en steeds sneller
takketakketakketakketak
op de leidingen.
18
Gerommel in de stortkoker, geklepper
van de brievenkastjes,
gerinkel van een fietsbel in de fietsenkelder.
Mamma wacht! Mamma!
roept een kinderstem.
Takketakketakketakketak,
elke dag van het jaar braadvlees, altijd ruikt men
wel gebakken uien met kerrie.
Takketakketakketakketak,
Bommeljé hangt zijn was buiten, aan het balkon.
Daar heeft hij geen vrouw voor nodig zegt hij.
Takketak,
op het dakje van de verwarmingsketel
ligt de schoen van een vrouw
die van de negende verdieping sprong,
niemand weet waarom,
ze liet geen briefje achter.
Ze gooide eerst haar hond naar beneden,
daarna sprong zij zelf.
De schoen ligt daar al sinds januari,
geen mens die hem weghaalt.
Bommeljé zegt:
aan één schoen heb je niets.
Tirade. Jaargang 47

Nollestrand
19
en hier is de plek
waar ik vroeger vuur maakte
bij de vloedlijn lag altijd veel hout
tussen het zwarte wier
door de zon gebleekte stokjes
je moest denken aan gebeente
kistjes waarop Herrings stond
planken van een schip geslagen
takken latjes een oude kerstboom het brandde
allemaal lekker
de kwallen die ik op hete stenen legde
sisten zij bakten
tot flinterdunne vliesjes
krabben in het vuur werden eerst rood
dan grijs griezelige sculptuurtjes
dieren van pure as de zeewind
blies ze soms opeens weg
niets bleef van ze over
ik vond dat een akelige gedachte:
want waar bleef hun ziel?
bij de glooiïng vond ik ooit
een dode bruinvis donker en glimmend
met een ijzeren haak sleepte ik het zware dier
naar mijn vuur ik had gelezen
dat ze in het hoge noorden
wel pinguïns lieten branden
Tirade. Jaargang 47

20
door lonten in de vette buiken van de vogels te proppen
en ze zo te gebruiken als kaars
de bruinvis zorgde voor pikzwarte smook
dikke bruinviswolken zwommen
door de lucht zijn vel barstte zijn zwarte vet
ging pruttelen en spetteren
en dan was er steeds het onrustig geruis
van de zee de zee die was het
altijd en altijd
met alles oneens
Tirade. Jaargang 47

Naar kantoor
21
Dit moet het ochtendlicht zijn,
de stad wordt er niet beter op,
al flatteert het roze van de morgenzon wel wat.
De straatlampen gaan een voor een uit.
Een wiel los van een kinderwagen
gaat door met zijn eigen kinderwagenwielleven:
gisteren op het gras van de dijk, nu in de goot hier beneden.
Een duif zit in een plas, een vleugel
steekt raar omhoog, misschien is hij dood.
Dat de veren bewegen komt door de wind.
Een paar honden, bruin als een kokosmat
bekijken een rijtje lege dozen,
een stapeltjes kranten, ze willen weten
wat erin gezeten heeft en ze vinden het vast jammer
niet te kunnen lezen. Dat is vooral de reden
waarom ze zo treurig zijn, zo ontevreden.
Ze happen naar vliegen en piesen onprecies
over het vergeelde nieuws en doen niet slecht
de alarmsirene van een ziekenwagen na.
Hoe goed zijn ze in geluiden!
Een wolk komt om alles nat te regenen,
en om de honden te verjagen: ze gaan maar ergens anders
heen om hun vieze dingetjes te doen. Ze blaffen
en rennen en duwen elkaar de hoek om.
Wat een lange penis had die ene toch,
en hoe opvallend, blinkend roze: een lichtpuntje
dat je bijblijft op deze grauwe morgen.
Tirade. Jaargang 47

Avondwandeling in november
22
De zee is nu innig gelukkig en dus onrustig,
en de zon heeft altijd dingen te doen,
verbrandt nu overblijfsels, rookt zo de vogels uit,
Wat een haast hebben zij opeens, die vogels,
Ze vormen samen een v aan de hemel,
De v van vogel, van vlug, van vliegen, van ver,
van vertrek, voorgoed, van verdriet, van verdomme.
Straks zien ze jou nog op reis.
Was dat maar waar.
Die hemelse vlammen zijn maar schijn
en wat die wind opeens doet! Oefenen
is er niet meer bij. De wolken gaan voetje
voor voetje, reageren alleronhandigst, vind ik.
Ze gaan een andere kant op dan eigenlijk moet
en ze zien er steeds havelozer uit en rafelen,
maken het te grijs, dat donkerblauwe regenbuitje
daargelaten.
De stad is oud en is er bar slecht aan toe.
Slechtheid is een kenmerk van het oude.
Huizen dichtgetimmerd, kantoren, winkels leeg,
school uitgebrand, de kerktoren
die altijd al scheef stond is omgevallen. Waar
zou de weerhaan zijn?
De straten breken zichzelf op.
Tirade. Jaargang 47

23
De meisjes zijn de meisjes van vroeger niet meer,
maar de honden gebruiken, als het even kan
nog steeds dezelfde straathoek,
ze geven het nooit op. De straatlantaarns
werken op halve kracht, de kerncentrale is al jaren dicht.
Wel mooi toch, dat zachte gele licht?
In het park laten de bomen beetje bij beetje
hun bladeren vallen.
Ze willen met hun warme kleuren, geel,
dieporanje, rood, dat we aan de doden denken,
dat zijn er inmiddels veel.
Ze willen dat wij tegen de doden praten
en dingen zeggen als: ik mis je zo,
ik houd nog steeds van jou,
ik zal altijd en altijd aan je denken...
Het kan geen kwaad,
een dode heeft alles al gehad
en wordt niet treurig.
Wij wel, want wij weten dat aan al het onstilbaar
denken, praten, herdenken, treuren, en het gemis,
een einde komt en wat ons eigenlijk dwars zit, is
die idiote angst voor niemand, niets, en nooit en nergens.
De zon ging ijskoud weg, maar komt wel terug.
Jij niet. Jij niet.
Tirade. Jaargang 47

Annemiek Neefjes
De hond in Van Maanen
24
Toen ik kort geleden het oeuvre van Van Maanen herlas, begon het me op zeker
moment op te vallen: altijd duikt er wel ergens een hond op, soms opzichtig, soms
hoor je het dier alleen maar blaffen, maar dat is genoeg om gewaarschuwd te zijn.
‘De hond? Ik kan me geen hond herinneren,’ zei een vriend en Van Maanen-liefhebber
me toen ik hem vertelde van het spoor waarop ik terecht was gekomen. Maar toen
ik een interview met de schrijver in handen kreeg, uit 1977, wist ik het zeker: zijn
werk is één groot pleidooi voor een honds bestaan. Het ging me om de foto die bij
het artikel stond: we zien de schrijver in de huiskamer, zittend in een fauteuil, hij
blikt in de lens, naast hem staat een hond, met de rug naar ons toe, zijn kop van
terzijde gezien. Van Maanen houdt zijn hand losjes in de nek van het dier, en het is
door die hand op de vacht dat hij meer bij de hond hoort dan bij ons, de buitenwereld.
Hoe langer ik naar die foto keek, hoe meer die twee bij elkaar hoorden. In beide
blikken zie ik afstand, scherpte, ook iets waakzaams, meer nog bij de schrijver, en
terwijl ik de foto bestudeer beginnen de contouren van man en hond in elkaar over
te lopen, steeds minder zijn ze van elkaar te onderscheiden, en dan schiet me een
regel te binnen uit het verhaal ‘Vrouw met Dobermann’: ‘Op het punt waar de
verdierlijkte mens en het vermenselijkte dier elkaar treffen, beantwoordt de schepping
aan doel en opzet.’
Wat bedoelt Van Maanen met deze raadselachtige zin? In ‘Vrouw met Dobermann’
voltrekt de ‘verhonding’ van de mannelijke hoofdpersoon zich volkomen
vanzelfsprekend. Het is een verhaal van liefde, of in ieder geval is het dat in het deel
waar de man tot hond geworden is. In zijn nieuwe gedaante kan hij zich overgeven
aan gevoelens waartoe hij als mens niet in staat was: ‘Hij vroeg zich af waarom hij
(...) zich met zoveel gemak overgaf aan wie hem liefde en vertrouwen schonk. Hij
kwam zichzelf inderdaad voor als vrij hard, althans waar het de omgang met gelijken
betrof, en het was hem nooit gelukt andermans genegenheid te aanvaarden.’ Wanneer
de man, Dr. Dobermann heet hij, via het tussenstadium van de vermomming wordt
waar zijn naam voor staat, belandt hij in een asiel en kort daarop wordt hij door
Tirade. Jaargang 47

25
Anja Brachfeld, een alleenstaande dame, mee naar huis genomen. Zij is de bazin, hij
is trouw en dienstbaar, en uit die verhouding groeit een unieke romance. Het lijkt of
Van Maanen zeggen wil dat ongelijkwaardigheid voorwaarde is voor overgave. Na
een zeldzaam mooie opbouw sluit het verhaal af met een bedscène, taal ontbreekt,
zij voerde ‘haar liefkozingen op tot een hoogte die hij niet wilde bereiken, maar hij
was weerloos,’ schrijft de schrijver. Op dat duizelingwekkende moment zien we een
gelukzalige versmelting van verdierlijkte dame en een hond die eindelijk tot
menselijke liefkozingen in staat is.
Het verhaal valt te lezen als een grandioze sneer naar alles dat en iedereen die
binnen zijn grenzen blijft. Was de man gewoon maar de man gebleven die hij was,
dan had hij nooit het ongekende avontuur met Anja beleefd. En ook Anja, die nogal
in haar leven ingesnoerd zat, kiest voor het onbekende door een grens te overschrijden.
De hond in Van Maanen lapt het conventionele, het geijkte aan de laars. Hij zoekt
de weg van het gevaar, van het verbodene ook, want Dr. Dobermann had zichzelf al
sinds lange tijd ‘bepaalde gevoelens’ niet meer toegestaan, uit schuld, uit schaamte
- twee gevoelens waar Van Maanens personages vertrouwd mee zijn.
De idylle tussen Anja Brachfeld en het dier verstoort Van Maanen overigens ook
weer, als een sardonische, oppermachtige god. Hij zal je als lezer niet geven wat je
verwacht, laat staan wat je wenst. Om te beginnen laat hij de Dobermann tijdens het
liefdesspel denken aan een ándere vrouw, een spottend smetje op het volmaakte. Het
slot van het verhaal is werkelijk noodlottig: de hond heeft zijn oude, menselijke
gedaante nog niet aangenomen of hij wordt, om ongeveer drie uur in de nacht, ‘als
een hond’ overreden. Terwijl je juist als lezer zelf hond bent geworden, met vacht
en al, wordt er een eind aan je gemaakt - te laat begrijpend dat je als hond eigenlijk
niets anders kunt verwachten.
Er valt in het oeuvre van Van Maanen een ontwikkeling in de verdierlijking aan te
wijzen. Niet altijd gaat het om een hond, dat zien we hieronder wel, maar de
kenmerken zijn zonder uitzondering honds: trouw, waaks, woest als het moet. In zijn
vroege roman De dierenhater (1960) dient het dier nog als vergelijking, van een
werkelijke metamorfose is nog geen sprake. Een aantal figuren erin hebben namen
als dieren uit een fabel, zoals De Vos, Ras, Rotgans en d'Haese. Centraal in het boek
staat Musa, de vrouw van burgemeester Rotgans én minnares van de verteller van
het verhaal, een journalist. Kort nadat Musa sterft, wordt het dorp een okapi
geschonken, een exem-
Tirade. Jaargang 47

26
plaar uit het diepe Afrikaanse oerwoud, een wonderschone, mythische verschijning
die iets weg heeft van een zebra. Musa, zo zal ook de okapi heten, beslist de
burgemeester. De vergelijking tussen vrouw en dier dient zich op allerlei manieren
aan. Over de rug van de okapi voert de journalist een achterbakse en inmiddels
verloren strijd met de burgemeester om de liefde van diens vrouw. De journalist gaat
met de okapi om alsof ze zijn geliefde was: ‘Het viel me op dat iedereen Musa naar
haar uiterlijk beoordeelde, en niemand naar haar innerlijk. Dat kon me ergeren, maar
ik wachtte me er wel voor die bête bewonderaars te corrigeren; ik genoot dat innerlijk
privé, en zo moest het blijven.’ Stukje bij beetje maakt de schrijver ons duidelijk dat
de liefde van de minnares voor de journalist misschien wel niet zo volkomen was
als hij zelf altijd heeft gedacht. En het is wellicht juist vanwege deze onzekerheid
over haar trouw dat hij zich zo op de okapi stort: via dit dier, dat hij alleen doorgrondt,
creëert hij een band met zijn minnares - een fictie waarin hij maar al te graag geloven
wil.
Tien jaar later, in Hebt u mijn pop ook gezien? (1974), zien we hoe bij Franz K.
het hondse naar boven komt, dat wil zeggen: we zien hem gelukkig worden. Franz
K., ‘die nooit zijn emoties toonde’, die een kille relatie had met zijn verloofde Laura
Schibolin, wordt als was in de handen van het jonge meisje Dutschi. Ze hebben elkaar
nog maar pas ontmoet in het park, of hij loopt zo gezegd al aan de lijn. ‘Zoals ze
daar liepen, hand in hand, volgde hij haar eerder dan dat hij haar leidde.’ Hij is in
haar hand, als een trouwe, waakse Dobermann. Maar het gaat nog een stapje verder.
Hij wil niet ín haar hand zijn, hij wil haar hand zijn. De vraag brandt hem op de
lippen: hoe is het om een meisje als jij te zijn? ‘Gewoon,’ antwoordt zij
schouderophalend, en precies dat niksige antwoord laat hem de ruimte om zich met
haar te vereenzelvigen. ‘Dat zou toch wel eens het wezen van de liefde kunnen zijn,’
zegt hij, ‘opgaan in de ander.’ Als je dit verlangen van Van Maanens held mystiek
zou willen noemen, dan is mystiek een sterk fysieke ervaring. Niet haar gedachten,
haar innerlijk, haar geest wil hij kennen, wil hij zijn, nee, het gaat hem om iets dat
nog onbereikbaarder is maar ook nog intiemer en nog minder inwisselbaar. ‘Het
lichaam, dat bedoelde ik. Ik had haar honderd keer bezig gezien met schrijven en
tekenen, maar hoe onderging de hand de druk van het potlood? Hoe klopte het bloed
in de vingertoppen als ze die tegen haar wang hield? Hoe warm of hoe koel streek
haar adem langs haar geopende lippen? Hoe rook zij zichzelf? Haar tepels aan de
binnenkant van haar hemd, haar voeten in hun schoenen, de warmte en het vocht in
haar oksels, de wind in haar haren, het op- en neergaan van haar buik, de wrij-
Tirade. Jaargang 47

27
ving van haar benen, hoe voelde dat allemaal?’ En zo, terwijl je deze prachtige,
zinnelijke zinnen leest, komt dat verlangen van Franz K. steeds dichterbij, je wordt
als lezer de kleine Dutschi.
Maar wacht eens even! Dutschi is toch een meisje, geen hond, geen dier? Nee,
maar ze is wel een baasje, en hoe, de honden uit de straat komen op haar af als bijen
op honing. Zij schept de voorwaarde voor Franz K. om hond te zijn, zij maakt een
versmelting mogelijk tussen baas en hond, één zijn ze, en dat betekent voor Franz
het ondergaan van een geluk. Het betekent voor hem namelijk het uitschakelen van
zichzelf, hij overschrijdt de menselijke begrenzing. Niet om de kick, de metamorfose
is geen doel op zichzelf, het is voor Franz een middel om eindelijk eens verlost te
raken van, ook hij, zijn schaamte en schuld, van zijn beknellende beperkingen. Hij
had een hekel aan zijn eigen lichaam, vertelt Dutschi in een terugblik in het verhaal:
‘hij zei op een keer tegen me: ik schaam me voor grote vrouwen omdat ik zo mager
ben, en ook eens: ik ben veel te mager voor de liefde.’
In Al lang geleden, Van Maanens tweede en nog altijd schitterende roman uit 1956,
doen er nog geen honden geen dieren mee, maar de gedaanteverandering is wel al
waar het om draait. Wat gebeurt er met je als je blijft wie je bent? is de vraag die
door het boek spookt. Je zult een Theo Kemp worden, een man die in de oorlog
feilloos wist wie goed was en wie fout, die een moreel kompas had dat hem van pas
kwam bij zijn ondergrondse werk, maar later, een decennium na de oorlog, dat kompas
niet kon bijstellen. Wat eens zijn kracht was, is nu zijn zwakte, staat in de roman,
met als gevolg dat hij niets of niemand nog begrijpt, hij staat helemaal alleen. De
joodse Mirjam, zijn tegenpool met wie hij in het verzet zat, heeft na de oorlog haar
lot opnieuw bepaald ‘zonder zich door het verleden te laten richten’, zoals zij zelf
zegt. Ze denkt: ‘Iedereen veranderde; een gevoel dat eens een drijvende kracht was
kon later een rem worden, en het was zaak dat tijdig te beseffen.’ Zij realiseert zich,
en handelt er ook naar, dat je keer op keer positie moet bepalen omdat het leven
voortdurend van positie verandert. Ze beseft de noodzaak van de metamorfose.
Hier, in Al lang geleden, is de gedaanteverwisseling nog een mentaliteit. Pas in
later werk schept de schrijver de literaire vrijheid om, als een moderne Ovidius, zijn
personages daad werkelijk van hun oude huid te bevrijden. Pas dan ook wordt de
schrijver losser in stijl, laat hij de associatie toe, laat de verbeelding op zoek gaan
naar de schemerzone van het bestaan, naar het gebied van de poreuze grenzen, waar
mens dier kan worden en andersom,
Tirade. Jaargang 47

28
waar meer mogelijk is dan in het domein van het harde daglicht. In dat latere werk
is de suggestie sterker dan de feiten, vermoedens hebben de overhand op zekerheid.
Hoe uiterst precies en overwogen Van Maanen ook schrijft, onder die oppervlakte
van stilistische beheersing woedt een dionysische kracht, een kracht die een totale
ontregeling veroorzaken kan. Het is een bizar misverstand dat deze schrijver tot de
belegen auteurs wordt gerekend.
Een van de meest onthutsende bundels in zijn oeuvre is Vertelde tijd (1994). Uit de
verhalen klinkt flink wat geblaf, gekrijs en gebrul op. Luister naar ‘Van hogerhand
(Tekst van een verzwegen toespraak)’, waar een hoogleraar rechtsfilosofie eindelijk
de vrouw wordt die hij al zo lang verlangde te zijn. Wanneer de gedaanteverwisseling
zich heeft voltrokken, verliest hij zijn spraakvermogen en stoot hij geluiden uit die
het midden houden tussen ‘janken en blaffen’. De man is, zoveel is duidelijk, in de
ogen van de mensen die hem omringen doodziek en heeft hulp nodig, maar in eigen
ogen heeft hij eindelijk zijn ‘ware gedaante’ aangenomen en dat bovenmenselijk
geluk laat zich niet in mensentaal uitdrukken. Die twee perspectieven laat Van Maanen
tegelijkertijd zien: we horen blaffen én janken, er is geluk én pijn, want op het moment
dat de hoogleraar (specialist van regels en wetten) het beperkende opheft, valt hem
de tragiek van de eenzaamheid toe: hij is buiten de kaders van de werkelijkheid
beland.
‘Bespraakte dieren’ uit diezelfde bundel gaat nog een stap verder in het
hallucinante. Er treedt een mismaakte dwerg op die Adam heet. Adam: we zijn
gewaarschuwd. Het meisje Ibbi valt als een blok voor hem, want hij is een wonder
als het gaat om het leveren van fysiek genot, hij beroert haar lichaam alsof hij ieder
deel ervan door en door kent. ‘Bij alles wat hij onderneemt is hij stil en rustig, ze
hoort hem niet, ze ziet hem niet, ze voelt hem, huiverend in golven van genot en
verlangen voelt ze hem met langzame, geduldige en trefzekere bewegingen bezig
zijn. Eerder dan zijzelf weet hij wat ze wil, hij kent haar liefste en geheimste wensen,
zo mismaakt als hij is is hij de volmaakte minnaar. (...) Haar lust is de zijne.’ Aan
het einde van het verhaal dient zich de schrikwekkende onthulling aan: Adam trekt
voor de spiegel zijn kleren uit en wat dan voor onze ogen verschijnt is een
hermafrodiet. Adam, de Eerste Mens. In dit barokke en uitzinnige verhaal presenteert
Van Maanen een kunstmatig paradijs waarin het dubbelslachtige of dubbelzinnige
de dienst uitmaakt. Hij is ‘variant van de soort zoals die volgens de legende bestond
voordat de goden, bevreesd voor zijn almacht, hem in twee helften spleten, gedoemd
elkaar levenslang te zoeken om in liefde te worden
Tirade. Jaargang 47

29
verenigd.’ Deze gebochelde heeft zich omringd door ‘zijn zelfgemaakte familie’, die
der ‘bespraakte dieren’, de beren en andere knuffels uit de kinderliteratuur (zoals
‘Wiggie-de-Pooh van Alan Miller’). Eén bezwaar heeft hij tegen de literatuur van
het bespraakte dier: dat de dieren er klakkeloos de taal der mensen overnemen. Dat
zou anders moeten zijn, zegt hij: ‘De literatuur van het bespraakte dier zou pas recht
van bestaan mogen hebben als de schrijver voor zijn personages een nieuwe
uitdrukkingsvorm bedacht, een primitieve gesproken taal, bevrijd van de ballast van
vervoeging en verbuiging, ontdaan van overbodige versieringen als het bijvoeglijk
naamwoord, steunend op een articulatie met volle mond, om de dubbele functie (van
spreken en bijten) te accentueren.’ Zo, in deze nieuwe uitdrukkingsvorm, spreekt
ook Adam: als een hond, in korte, grommende zinnen, ‘in verbale symmetrie met
zijn benen, waarvan het ene overigens nog korter is dan het andere.’
In 1973 zei Van Maanen in een interview: ‘Je kunt geen boek vol schrijven met
tekens voor blaffen, piepen en kakelen zonder onverstaanbaar te worden. Als dat wel
kon zou alles bereikt zijn.’ Luister terwijl je leest en huiver. Hoe gevangen zitten
zijn personages, hoe verlossend én angstaanjagend klinkt dan het geblaf, gegrom en
gejank: tekenen van de andere kant van de grens.
Tirade. Jaargang 47

Jan Baeke
Gedichten
Vragen met honden
Is het ook een hond
die zoveel op ons lijkt
en op de bank in slaap gesukkeld is?
Er staat in de voorschriften
hoe wij moeten liggen en slapen
hoe we een feestmaal moeten bereiden
en een huis schoonmaken
en ook staat er hoe we met honden
moeten doen en zij met ons.
30
Dat om ons heen anderen
het meubilair nog voor zonsopgang reinigen
met water en zeep de nacht verdrijven
zich voor ons opstellen en vragen
staan wij stil, zijn dit onze handen
hoe houden wij de honden
op afstand?
Wij snellen naar de boeken
om de juiste pagina's te vinden
De zon komt blaffend op.
Tirade. Jaargang 47

Iedereen is er
Geen geluid. Geen enkel geluid.
Er was iets in het mechaniek verschoven
waardoor de hond niet begon te blaffen.
Misschien waren er teveel in te korte tijd.
Het huis is altijd klein geweest.
31
Zo bij elkaar geschilderd
(één op een stoel, op een andere stoel
een ander, stuurs licht uit het plafond)
klimmen wilde gebaren tegen de muur omhoog.
Bloed valt bij het schudden.
Zie je wat er gebeurt? Dat doe je goed
zo op deze plaats te passen.
Waarheid, waar ik niet van uitga
dat je soms moet zwijgen om het onvoorziene
van de natuur te begrijpen.
Lijn zit er niet in
maar kijk om je heen. Iedereen is er.
Dat is wat we nu nodig hebben. Nu.
Tirade. Jaargang 47

Voltige
Het touw brak. De hemel verliet mij
en wierp zich - of was ik het? -
tussen de leeuwen en de duiven
die niet stopten
die doorgingen alles te verwoesten
zoals de trapezewerkers hun zachte vlees.
Boven alles uit
klonk de juiste muziek
Het is die muziek
zeggen de heiligen van de trapeze
die wij opvouwen en meenemen
tussen balen stro geklemd
en verdeeld over diverse wonden.
32
Tirade. Jaargang 47

Een zekere vooruitgang
Batman: ‘let's go!’
Robin: ‘watch out!’
Iemand die moet springen
gaat achter een man staan
die hem aan het zicht onttrekt.
33
Wij vinden het mooi
hoe de redding hier in beeld wordt gebracht
maar er is geen tijd om na te denken.
Het moet in één keer goed.
Als we niet opletten
veranderen de spelers van positie
wordt het te werkelijk
we knikken
weten dat
nog leger dan een leeg dak
is het dak
daarna.
Voor iemand dit van ons vraagt
moeten wij een man
van zijn vermomming ontdoen.
Ook dit te bedenken
helpt ons verder.
Tirade. Jaargang 47

Peggy Verzett
Hazen
de hazen zijn al wakker
wij droomden over hazen
en alle voorwerpen die weerkaatsten
de wijze van voorplanting
nauwelijks omslachtig
Grote Haas zag alles rooskleurig in
we klommen in boomtoppen
en gingen voorbeeldig om
met de sterren
naast de riviermond
tussen het riet
kelderde een aloude twist
tussen winter en zomer
de aarde droeg een rok
vijf grote lagen
meer was het niet
34
Tirade. Jaargang 47

het huis aan de overkant is leeg
hazenbloed het lijkt wel ingeraamd
we spiegelen in ramen narrenbloed
35
soms ben ik er geweest
door de lege kamers gelopen langs
de onderkant van het weggescheurde gekropen
op het veld onder de volle maan
uitgeweken naar de rand van veilig bos
boven bij de trap om
door een deurpost en langs
glooibaar grensgebied gestaan
vastere grond onder de voet
ik verken maar verbroeder niet
naar tegenover staren
waar de Grote Haas met
das da da dasein
terug te komen bij het raam
de hoofddoek zien wapperen
aan een stok die zijdelingse bries
Tirade. Jaargang 47

maanmeertje
met het ovale wak
en Grote Haas die
daar zat op het dunne ijs
met zijn hellend vlak
knieën tegen de borst gehesen
lobbig wit op takken
ho meisje
ode aan jou meisje
meisje van ver en meer
glansgek oog en bel
twee hazen rennen niet
door een hodeldebodelhek
en zullen weer schoten vangen
36
Tirade. Jaargang 47

een haas is een haas
houdt de wereld in
een zak met het blote oog
over de veldweg
onder de maan
langs de rochelende put
rent de snelheid van
straaljagers in de naam
van aphrodite en cupido's
over het omploegde land
- er ligt weer hazenvet -
nageltikkend klauwendrummend
over wijfjes en vibraties
oef de dingbouw is groot
37
Tirade. Jaargang 47

38
schrezen schrezen
in het plantsoen van deze woonwijk in de slaapstad
schrezen schrezen
in het land dat van houtwal naar houtwal liep
schrezen schrezen
in de wereld waar halvezool haverbrood en hazenvel
schrezen in het drommend heelal
om mooier spul
inlegwerk?
van Grote Haas voor evenknie
Tirade. Jaargang 47

wat mij te binnen schiet
vogels
en labbayen
ik herinner me nog
woekerend raaigras onder systeemplaten
in het kantoor van de douane
bomen bomen
mooie improvisaties
en dat rurale
niet vergeten niet
fred (van astaire) ferme haas
weet nog hermafrodiet en
hallucinade in het nulijf
lengtegolven want
de rechte hoek wil zwenken volgens
het schietlood met deze wereld
aan niemand opgedragen
39
Tirade. Jaargang 47

Fouad Laroui
De mafkees (op afspraak)
40
Het was een echte dandy. Hij had in El-Jadida het ‘getailleerde overhemd’
geïntroduceerd. Hij kwam als eerste met de ‘olifantspootbroek’ en geen dikhuid heeft
ooit zo zwierig door de steegjes van de medina geflaneerd. Op het Plateau, waar de
Fransen woonden, was hij een van de weinige inboorlingen die werden uitgenodigd
voor de surprise-party's, maar dat was voor niemand een surprise, want hij was Beau
Brummel en zij de pummels. Op het strand droeg hij shorts met uitheemse kleuren
en Amerikaanse t-shirts. Aan de zon had hij lak, met zijn ré-ban te-gèk-man!
Bewonderend gemompel dat ik als kind nooit goed thuis kon brengen, maar pas
jaren later begreep.
Een Ray-Ban zonnebril, te gèk man.
Dat was dus kort en goed Tijani zoals ie was.
Nou en?
Nou, alleen dit: hij werd om de zes maanden gek, Tijani.
Met de regelmaat van een dolgedraaide klokkengek stortte hij bij elke equinox in.
Op een ochtend, na het gebed van de mou'eddinne, kwam hij brullend uit zijn hol
tevoorschijn. Een gore stoppelbaard van een paar dagen oud, in plaats van zijn
geparfumeerde nasrani kleren een allergruwelijkste djellaba, zijn ogen rolden woest
in zijn kassen. Hij was blootsvoets. Je kon beter niet zijn pad kruisen! Zijn pad voerde
naar het busstation. Hij werd begeleid door een verbijsterde en verrukte menigte. De
kinderen hadden alvast, voor de zekerheid, een paar keien geraapt, stel dat er een
klein steni-gingetje ergens onderweg in zat. Wat er aan hadj toevallig in de buurt
was mompelde snel een soera. De vrouwen bewerkten met hun kromme nagels hun
gezichten. Meisjes kermden hun oe-ili, oe-ili. Maar Tijani stapte als een razende
voort, met de hele stad achter hem aan.
Hij was misschien van alles kwijt, maar zeker niet de kluts: hij vond zonder
mankeren het station en de ginder gereedstaande bus met bestemming
Tirade. Jaargang 47

41
Casablanca. Hij stormde het voertuig binnen, en installeerde zich, met delirium en
razernij en al, op een bank voor drie personen. De bestuurder, die Tijani kende,
scheurde met gierende motor een paar kleuters verpletterend weg en de stad hervond
weldra opnieuw zijn rust.
Twee dagen later was hij weer terug. Hij stapte uit de bus van Casablanca; smerig,
sereen, stralend. Snel thuis een douche, zijn djellaba kregen de melaatsen cadeau en
daar was-ie weer: een modeplaatje. Hij werd met veel omhelzingen door zijn vrienden
binnengehaald en daar ging meneer: keurig in het pak flanerend over de boulevard,
onder de bewonderende blikken van de goegemeente.
Zes maanden later...
Kortom.
Het kan zijn dat er indertijd lieden waren die het fijne van de hele kwestie wisten.
Maar dat hebben ze mij niet verteld. Voor mij (ik was elf jaar) was er, vreemd genoeg,
helemaal geen sprake van iets als het fijne van welke kwestie dan ook. Tijani raakte
om de zes maanden buiten zinnen. Nou en? Dan wist je tenminste zeker dat hij de
rest van de tijd wel bij zijn verstand was. Maar de anderen? Hoe zat 't daarmee, met
die zogenaamde serieuze types, al die weloverwogenen? Ik had zo mijn twijfels...
Op een avond, ik kwam net terug van de bioscoop van madame Dufour, meende ik
iets achter een deur te horen, ik duwde hem open, het was een soort voorportaal, het
geluid werd luider, ik duwde nog een deur open, en opeens stond ik midden in een
oorverdovend geroffel van tam-tams en ik zag grote negers met reusachtige schaduwen
die elkaar met bijlen te lijf leken te willen gaan, en er lag een vrouw schuimbekkend
op de grond te kronkelen en te sidderen, en er was een stel woestelingen die hele
sloten kokend water naarbinnen zaten te gieten en toen maakte ik in paniek dat ik
als de hazen wegkwam.
Maar ik had in de gauwigheid nog wel een paar bekende gezichten in de menigte
kunnen herkennen, de melkman bijvoorbeeld, en onze buurman, de waardige
werkloze, en de man die op de markt tijgerbalsem verkocht; drie over het algemeen
hele brave en serieuze mannen, eerbiedwaardige koranbestudeerders, van wie je niet
gauw zou denken dat ze elkaar voor de lol met een bijl de schedel zouden willen
klieven.
Maar toen ik indertijd nog onder de vrouwen mocht verkeren, als jochie dat niet
meetelde, had ik ruim de gelegenheid gehad om te kunnen constateren dat ook zij af
en toe knettergek werden. Ah! Ik zou dingen kunnen vertellen... Nee, er zijn grenzen...
Zingende heksen rond een brasero... De
Tirade. Jaargang 47

42
meest dubieuze dansen... Ik zat het allemaal met ogen als theeschoteltjes te bekijken,
stom klein opdondertje, het kouwe gruwelzweet brak me uit: soms zag ik werkelijk
de meest onwaarschijnlijke dingen, met geen pen te beschrijven.
Vergeleken hierbij vond ik de metronomische waanzin van Tijani, zijn heel reële
afwezigheid (tenslotte nam hij de bus, hij ging er niet op een vliegend tapijt vandoor)
het toppunt van boern nuchterheid. Het kwam niet bij me op om daar kritisch over
te zijn. Kritiek op het Verstand, dat heb je niet.
Duizend jaar later zit ik op een bankje tegenover de Sorbonne, en daar zie ik Tijani
voorbijkomen, grijs geworden, maar kaarsrecht als een toreador, en onberispelijk in
het pak. Ik roep zijn naam, hij komt wantrouwig dichterbij, ik verklaar me nader, hij
draait bij, kijk eens aan, twee landgenoten zomaar hartje Parijs. Nadat we het over
van alles en nog wat hebben gehad, komt het moment van de vraag die ik aan hem
heb. Want op de Franse school, en daarna het collège, was ik ervan doordrongen
geraakt dat ik in een raar soort wereld leefde. Wat, negers die elkaar 's nachts de
hersens insloegen? Gloeiendwaterdrinkers? Aïcha de heks? Tijani om de zes maanden
maf? Jonge vriend, dat is allemaal niet erg normaal. En Lévi-Strauss, Freud en Frazer
dan? Voor de draad ermee!
Daar komt-ie dan, de vraag.
Toen ik hem stelde wist ik dat het verkeerd was, dat het voorgoed uit was met alle
ongecompliceerde gekheid, dat de tover van mijn kinderjaren voorbij was. Maar ja,
het libido scienti! Dat vervloekte alles willen begrijpen!
‘Nee, zeg het me niet.’
Te laat. Tijani barst, zittend in de rue des Ecoles, in lachen uit, niks meer aan te
doen, hij gaat me het geheim verklappen.
‘Toen ik achttien werd waren er zo'n tien van ons in El-Jadida die middelbare
school hadden. Op een keer kwam er iemand van de prefectuur bij ons die vroeg of
we misschien zin hadden naar Amerika te gaan. Hij was nog niet uitgesproken of we
vlogen hem collectief naar zijn strot voor de inschrijfformulieren. Goed, wij dus naar
Amerika, op kosten van de overheid. We krijgen een uniform aan en worden op de
een of andere Yankee luchtmachtbasis geparachuteerd. Het idee was een stel perfecte
vliegtuigpiloten van ons te maken. Daar hadden we in El-Jadida niet zo erg bij stil
gestaan, want het idee naar Amerika te gaan was zoiets geweldigs dat er in onze
bovenkamer geen ruimte voor iets anders meer was. Dus daar zit ik
Tirade. Jaargang 47

43
dan, boven in de lucht achter een Amerikaanse vlieginstructeur en opeens besef ik
dat er toch een klein probleempje is, ik ga namelijk zowat dood van de angst in mijn
cockpit. Die kist trilt, maar mijn botten rammelen dubbel zo hard. Nooit van mijn
leven heb ik zo'n verschrikkelijk jaar meegemaakt, steeds maar boven tussen de
wolken zweven, ik kotste van pure doodsangst zowat uit de raampjes. We komen
thuis behangen met graden en diploma's. Ik zeg bij mezelf: goedzo, da's voorbij, nou
begint het kantoorleven, papierhandel en farniente. Niks ervan, onze bazen wilden
dat we echt gingen vliegen, zodat we oorlog tegen de Peuls en de Papoea's konden
voeren als het zover was. Maar als ik in de lucht zit verander ik op slag in een plasje
vloeistof. Het wordt zo erg dat ik op een keer tegen de loods aan crash, zweef nog
niet eens boven in het azuur, ben volslagen lam, kaken klem, mijn armen twee ijzeren
stokken. Verstijfd en wel word ik naar de legerarts vervoerd die me ter plekke een
paar petsen voor mijn gezicht geeft, een tijdje tegen me staat te brullen en dan tot de
conclusie komt dat mijn hersenstelsel tijdelijk defect is. Ik mag met ziekteverlof naar
huis, naar El-Jadida, met behoud van mijn vliegeniersgage. Daar staat tegenover dat
ik elk half jaar present moet zijn voor een medische test om te kijken of ik weer de
lucht in kan.’
‘Ah... Daarom simuleerde je steeds...’
Tijani viel me in de rede.
‘Dat vroeg ik mezelf ook altijd af: simuleerde ik nou of werd ik echt gek om de
zes maanden? Dat heb ik me twintig jaar lang afgevraagd. En ik ben tot de conclusie
gekomen dat het me niet duidelijk is. Tussen droom en werkelijkheid... Het zijn
alleen maar woorden eigenlijk. Wat is dat voor een gebouw hier tegenover?’
‘De Sorbonne.’
‘Volg je daar college?’
‘Ja.’
‘Nou,’ zei Tijani terwijl hij opstond, ‘dan moet je maar eens een keer aan je
professor vragen of er ook woorden tussen de woorden zijn. Woorden die noch het
ene noch het andere zijn. Misschien snap je 't dan.’
En daar ging hij, met zelfverzekerde stap, sereen en bij zinnen, met beide voeten
stevig in de boerenklei.
Vertaald door Frans van Woerden
Tirade. Jaargang 47

Tomas Lieske
Insekten
44
Wie op weg naar T, vanuit het zuiden het grindpad bij de rivierbedding koos en niet
over de gewone weg reed, die bocht na bocht zicht geeft op het land van de Ribera,
zag vlak voor de bebouwing bij een pad naar links een bord met de mededeling:
Instituto nacional San Isidore. Na ongeveer vier kilometer stond een metalen deur
nonchalant in het landschap; bijna altijd stevig op slot. Wie probeerde de metalen
deur langszij te passeren, liep tegen een hoog metalen hek, dat zich dwars door de
struiken verder en verder uitstrekte, zodat men na enkele tientallen meters worstelen,
onverrichter zake naar het pad terugkeerde; hier bij die anonieme deur hield de weg
op. Bezoekers die zich van tevoren hadden aangekondigd, vonden de deur op een
kier staan en konden verder rijden over het pad. De metalen deur klikte achter hem
of haar in het slot; een onzichtbare onbekende had de sterke veer ontgrendeld. Over
het bospad bereikte men een parkeerplaats van waar de bezoekers de verdere afstand
moesten lopen. Het terrein kreeg daar een wijde, groene adem.
Het grasland bleek gering maar verraderlijk te glooien. De twee wandelaars deden
er langer over naar het gebouw te lopen dan zij gedacht hadden. De oudste droeg
een militair uniform. Hij was vele malen gedecoreerd en had ongetwijfeld als
blauwhemd in de oorlog gevochten. De ander kon omschreven worden als een rijke
buitenlander, smaakvol en duur gekleed, het haar in een dogmatische, recht over het
hoofd lopende scheiding, bedwongen met welriekende pommade. De militair
probeerde zijn adem te reguleren. Hij sprak af en toe. Zijn toon was overtuigend,
enigszins driftig soms.
Het was duidelijk dat zijn taak het begeleiden was. Omdat mijnheer enkele
belangrijke opperofficieren kende en omdat die officieren mijnheer om wat voor
redenen dan ook een verzoek niet konden weigeren, was dit bezoek met enige militaire
druk afgedwongen. Voor mijnheers veiligheid en om misverstanden te voorkomen
was hij, kolonel in rang, meegestuurd. Maar het kon toch niet betekenen dat hij moest
toestaan dat mijnheer een
Tirade. Jaargang 47

45
lastpost werd met militaire toestemming? ‘Er zijn afspraken gemaakt en daar houden
wij ons aan.’
Het was maar een kleinigheid, sputterde de ander tegen.
Dat kon híj niet beoordelen, smaalde de militair. Dat moest hij aan anderen
overlaten. Zijn opdracht luidde het bezoek het karakter geven van een routineus
werkbezoek. Gewoon navraag doen naar een patiënt wier naam toevallig in de
archieven was opgedoken. En wat mijnheer een kleinigheid noemde, zou
ogenblikkelijk duidelijk maken dat er een relatie bestond.
De twee veegden het zweet van hun hoofd en zagen met verbazing dat ze pas de
helft van de afstand hadden afgelegd en dat ze zich nietig bevonden in een kuil van
het groene laken. De burger keek enigszins verongelijkt, misschien voelde hij zich
terechtgewezen. Hij droeg een boekje in de hand, iets voor kinderen met grote
omlijnde tekeningen in heldere kleuren. Na een tiental zwijgende meters liet hij het
boekje in zijn colbertzak glijden.
Het gebouw waar ze naar toe liepen, had een statige, op een fabriek lijkende
voorgevel en twee half gebogen zijvleugels die de bezoeker met open armen leken
te ontvangen.
Of de kolonel wel eens in Rome was geweest, vroeg de burger. Een kort schudden
met het militaire hoofd. Het beroemde San Pietro-plein, hijgde de burger, maar hij
liet verdere uitleg achterwege, wat hij hier mee bedoelde, dat dat plein ook die
merkwaardige kuilvorm had, waardoor het gebouw waar je naar toe liep, zich steeds
verder leek terug te trekken. De opmerking bleef op die manier in de lucht hangen,
evenals de volgende, dat het hem ongerijmd leek dat dit gebouw niet anders bereikbaar
was dan via dat obscure bospad. Bij de monumentale toegangsdeur, op de stenen
trap, op het bordes of aan het koperen sierhek ontbrak evenals bij de deur op het
bospad elke mededeling hoe een argeloze bezoeker kon aanbellen of hoe de organisatie
die daar huisde, heette en met welk doel zij daar werkte. Een entree van een landhuis
in Engelse stijl, maar de onversierde gevel en vooral het roestige gaas dat gespannen
was voor het ondoorzichtige glas van de ramen, gaven de bezoeker het idee dat hij
hier naar een fabriek keek. Maar een fabriek van wat?
De wandelaars hadden niet de aanwezigheid van bewapende boswachters en
honden opgemerkt. Deze waren van tevoren ingelicht dus hadden zij de honden, die
met de voorpoten in de lucht aan de leidsels rukten maar die geen blaf, geen gehijg,
geen enkel geluid lieten horen, teruggetrokken. De beide bezoekers beklommen de
stenen trap. De deur ging open en zij toon-
Tirade. Jaargang 47

46
den hun papieren aan een portier in burger die duidelijk zichtbaar onder het voorpand
van zijn colbert een pistool had hangen.
In de hal rook het naar schoonmaakartikelen en, vager, naar antiseptica. De twee
konden plaatsnemen. Een eiken, rechte, uitzonderlijk lange bank van zeer donkere
kleur sierde als enige meubel de hal. De rugleuning was slechts twintig centimeter
hoog, de bezoekers konden niet anders dan stijf rechtop zitten wachten. Er verscheen
een vrouw die zwijgend een papier uit een houten bakje pakte. De burger bekeek af
en toe de nagels van zijn linkerhand.
De portier bleef door de hal lopen, alsof ieder moment een buitenlandse bezoeker,
een universitaire delegatie of een langverwachte leverancier zou kunnen verschijnen.
De twee wachtenden begrepen dat hier zelden iemand aanbelde. De vrouw die achter
een matglazen deur opgelost was, zwevend naar de gewenste hooggeplaatste, kwam
zelfs niet als schaduw terug. Er drong weinig geluid door, slechts een enkele schreeuw
van buiten: een vogel of misschien een varken dat in de buurt gehoed werd. Onder
de grote luchter klonken de voetstappen van de bewapende portier, het tikken van
een oude klok en het voorzichtige gekraak wanneer de buitenlander zijn dure schoenen
verplaatste.
Na ongeveer een kwartier wachten zei de portier dat ze door konden lopen. De
bezoekers hadden verwacht dat de vrouw terug zou komen met een uitnodiging.
Misschien zou de persoon om wie ze verzocht hadden, zelf verschijnen. De
toestemming van de portier was raadselachtig als een stille vijver waar plotseling
een steen vanuit de diepte door de oppervlakte de lucht in geworpen wordt. Ze hoorden
geen telefoon, er rinkelde geen bel, er ging geen lampje branden. Alsof de bezoekers
een kwartier lang aan een onbegrijpelijke test waren onderworpen; alsof iemand de
twee door een verborgen luik had staan observeren.
Steeds rechtuit, had de portier gezegd. Deuren met witgeverfd glas en zonder kruk:
allemaal op slot. De houten deur op het eind van de gang draaide geruisloos open
toen ze er tien meter vandaan waren. De man die hen binnen nodigde, droeg een
kostuum van dikke, grijze stof. Zo vaak had hij over de panden naast de revers
gestreken, zoals hij ook nu deed, dat het streeppatroon op enkele plekken was
vervaagd, zodat de stof vol vlekken leek. Als een foto die plaatselijk niet goed is
doorgedrukt. Overhemdboord en pochet waren smetteloos wit. Zijn haargrens liep
hoog boven over zijn schedel. Hij droeg een bril met donker, bijna zwart montuur
en zuiver ronde glazen. Hij had de gewoonte zijn lippen op elkaar te bijten waarbij
zijn bo-
Tirade. Jaargang 47

47
venlip bolde, wat hem in combinatie met de lachende ogen een vriendelijk peinzende
uitdrukking gaf.
‘Het is geenszins onze gewoonte, dit ontvangen van bezoekers,’ begon de man
die zich had voorgesteld als de directeur van het instituut. Hij had zijn bezoekers
gewezen op twee stoelen vlak voor zijn bureau. Terwijl de militair zijn benen strekte
en driftig de vouw in zijn broek tussen zijn vingers klemde en naar boven trok,
schraapte hij zijn keel met het voornemen uit te leggen waarom zij speciale
toestemming hadden gekregen de inrichting te bezoeken. Maar de directeur hief zijn
hand, vouwde de duim, de middelvinger en de ringvinger samen, zodat de wijsvinger
en de pink agressief vooruit staken en legde de voorste tand van de aldus ontstane
hooivork tegen zijn opeen geperste lippen. Hij gedroeg zich alsof hij tegenover
schoolkinderen zat. De militair fronste zijn wenkbrauwen, maar hield wel zijn mond
dicht.
‘Ons werk is niet eenvoudig, maar noodzakelijk,’ ging de aimabele man verder.
‘Het zal u bekend zijn dat de mensen die in deze inrichting verblijven, op geen enkele
manier meer in de samenleving kunnen functioneren. De samenleving is zulke
problemen liever kwijt dan rijk. Wij bewijzen de samenleving een grote dienst door
deze gevallen hospitaliteit te verlenen. Neemt u hier goed nota van. Bovendien lukt
het ons bijna altijd zelfs deze...’ (een vaag gebaar) ‘...op een of andere wijze nog
nuttig te gebruiken, dienstbaar te maken, hoe u wilt. Lukt ook dat niet meer, dan
handelen wij alles netjes af. Ook hier kunt u nota van nemen. Niemand zijn wij zo
tot last. Dan hoeft ook niemand vragen te stellen.’ De man bleef vriendelijk kijken,
ook al school in de laatste zin een dreigende agressie. ‘Waar niemand wat mee
opschiet: roddels, klets van half-geïnformeerden, goedbedoelde maar zinloze
protesten. U begrijpt dat wij vooral de familie buitensluiten. Wij hebben met
instemming van de autoriteit een nagenoeg volstrekte isolatie toegepast. U verzoekt
om informatie aangaande...’
Hij boog naar achteren en schoof een la open. ‘Maria E.’
De buitenlander knikte.
‘Dat verzoek bevalt ons niet, maar omdat u toestemming heeft van de militaire
medische staf verlenen wij alle medewerking. Uiteraard. U kunt uw vragen stellen.
Op sommige zal ik een eerlijk antwoord geven, op andere zal ik niet ingaan. Wij
zullen de afdeling bezoeken. U zult tot de conclusie komen dat verder bezoek onnodig
is.’
Hij keek de twee bête luisteraars aan, alsof hij ze zojuist versterkende Valdepeñas
en gepeperde tapas had aangeboden. De militair hield zijn mond
Tirade. Jaargang 47

48
dicht. Zijn verzoek was in feite al ingewilligd; zijn bemiddeling eigenlijk overbodig.
‘Vragen, mijnheer...’ Weer een blik in de la. ‘Felix Drinkwater?’ De naam werd
ongeveer uitgesproken als ‘Belix Drinkpatr’.
‘De patiënten,’ begon de buitenlander die de vreemde taal overigens goed sprak,
‘zijn allemaal dubbel gehandicapt?’
De directeur schudde het hoofd. ‘Sommigen dubbel gehandicapt, anderen alleen
geestelijk. Een enkeling alleen lichamelijk, maar dat is dan wel in ernstige mate.’
Hij zweeg even. Zijn opeengeklemde, naar binnen gedraaide lippen zouden kunnen
aangeven, dat hij alles bijzonder betreurde.
‘Alle patiënten zijn ongeneeslijk?’
‘Daar gaan wij van uit.’
‘Ze keren niet meer terug in de samenleving?’
‘Onmogelijk.’
‘Ze krijgen nooit bezoek? Zijn er patiënten van wie bekend is dat de familie...’
De kolonel keek de heer Drinkwater aan en schudde toen heel even, nauwelijks
zichtbaar, zijn hoofd. De directeur schoof zijn zwarte bril met een minimale beweging
heen en weer.
‘We moeten ons beperken tot Maria E. De andere patiënten interesseren u niet.
Begrepen?’
‘Kunnen we haar zien?’ vroeg de genoemde Felix Drinkwater ineens. De directeur
knikte en stond op. Met zijn knie klikte hij de la in het slot, trok een andere open en
gaf de twee elk een wit kapje.
‘Bind die in elk geval voor.’
‘Is dat voor onze veiligheid, of voor de veiligheid van de patiënten?’ vroeg de
buitenlander nog, maar hij kreeg geen antwoord.
Met een speciale kruk, die hij in zijn colbertzak droeg, kreeg de directeur de deuren
open die voor de twee bezoekers gesloten waren gebleven. Achter de versterkte
matglazen deuren kwamen ze opnieuw terecht in gangen. Lange gangen met
lambriseringen waarboven een ander pleisterwerk was aangebracht. Hoge lampen
die met drie gebogen koperen stangen uit een ring in het plafond kwamen; aan het
eind van elke stang een tulpvormig melkwit vaasje. In de eerste ziekenzaal stonden
twintig bedden. Op de spiralen lagen geen matrassen; tussen de vastgebonden patiënt
en het metaal lag slechts een paardenharen deken. De ongelukkigen waren in
eenvoudig genaaide hemden gekleed; bij sommigen was een deel - een mouw of
zelfs een heel on-
Tirade. Jaargang 47

49
derstuk - teruggeslagen. Enkelen droegen lelijke wonden of littekens. De bezoekers
moesten doorlopen, de directeur hield uitnodigend of gebiedend een deur voor hen
open, de wonderkruk in de hand. De buitenlander zag dat de kleding van de patiënten
in iedere zaal van kleur verschilde. Alle zalen lagen vol, geen bed was onbelegen.
‘Hoe gaat dat als er een nieuwe patiënt komt?’ vroeg Drinkwater naïef.
‘Dan gaat er een oude uit.’
‘Hoe bedoelt u dat?’
‘Als de behandeling stopt, heeft verder leven geen zin meer,’ legde de directeur
uit. Zijn lachende ogen blonken in de zwarte cirkels van zijn bril.
‘Wie bepaalt dat?’
‘Ik.’
Wat er van de verlangde Maria E. over was, lag in een apart klein zaaltje. Haar
onderlichaam was verbonden. In het opgezwollen gezicht schoten zwarte, kleine
ogen, gevuld met een panische angst, heen en weer tussen de directeur en de twee
gasten. De armen van het monster waren aan de bedrand vastgebonden. Op één arm
kleefden acht pleisters die de sporten leken te vormen van een uiterst pijnlijke ladder
die in het opgezwollen vlees was geperst.
‘Uw verzoek betrof Maria E. U heeft haar gezien. Ik denk dat we een einde aan
het bezoek kunnen maken,’ meldde de directeur.
De militair kletste zijn leren handschoenen in zijn handpalm en knikte instemmend
en vastberaden. In het hoofd van de buitenlander kolkten talloze vragen, maar hij
mocht er geen een stellen. De weg die hij bewandeld had om hier binnen te komen,
verplichtte hem zich nu te schikken.
Hij draaide zich om, iets trager dan de twee anderen en trok in diezelfde beweging
het boekje uit zijn colbertzak. Het was onmogelijk het cadeautje aan het kind te
overhandigen. Zij lag vastgebonden en haar angst was zo groot dat iedere toenadering,
zeker van een vreemde, onvoorspelbare reacties kon opleveren. Hij moest snel
handelen en in zijn haast schoof hij het boekje tussen haar vastgesnoerde en
bepleisterde arm en het dikke lichaam.
Het was een zinloos gebaar. Zij was onmogelijk in staat het boekje in te kijken.
Het zou door verplegend personeel worden afgepakt. Hij draaide zich om en liep de
twee anderen achterna. De directeur hield de deur open en draaide zijn hoofd naar
Felix Drinkwater.
Terwijl ze zwijgend door de gangen liepen, zagen ze in een van de laatste kamers
twee vrouwen in witte jassen tussen de primitieve bedden lopen. Zij voelden een
lichte kriebeling op voorhoofd en handen. Even leek het alsof
Tirade. Jaargang 47

50
uit de kamer heel licht, bijna zwevend zand geblazen werd. Toen merkten ze dat het
insekten waren. Myriaden insekten, nog net met het blote oog waarneembaar, stil
zwevend in de lichten van de drievoudige lamp, maar ook daarnaast en daaronder,
waar ze buiten het directe lamplicht een zeer dunne, lichtgrijze, soms schitterende
mist veroorzaakten. De drie mannen liepen door de mist, veroorzaakten kolkingen
in de vliegende massa, kregen de insekten tegen zich aan, voelden hoe het ongedierte
een nieuwe positie zocht. In hun kleren, op hun huid, tegen het doekje dat ze nog
steeds tegen de mond gebonden hielden, of gewoon achter hen waar de lucht na hun
passage nog licht draaide en waar de insekten opnieuw in de vrije ruimte konden
dansen.
Tirade. Jaargang 47

51
Geert Buelens
Imagoprobleem, zei u? Over beroemde politici met een bijzondere
hobby *
Ze figureerden prominent tijdens de anti-oorlogsbetogingen dit voorjaar op Times
Square in New York, de slogans en borden van de organisatie ‘Poets against the War
in Iraq’. In onze door slecht verteerde Tachtigersidealen erg eenzijdig ontwikkelde
cultuur kennen we dit soort actiegroepen niet, maar in Amerika kijken ze er niet van
op. Zeker in de nasleep van 9/11 blijkt het gedicht ginds weer een bijzonder geschinkt
vehikel om politieke boodschappen de wereld in te sturen of om aan traumaverwerking
te doen. In een land waar boeken verschijnen met titels als Origami Bridges: Poems
of Psychoanalysis and Fire, lag het voor de hand dat er ook elegische verzen zouden
worden geschreven over de moeder, vader en zonen van alle terroristische aanslagen.
Hoewel poëzie in ons taalgebied deze functie enkel nog en veeleer pro forma op
rouwberichten vervult, vinden we die Amerikaanse voorbeelden toch niet echt vreemd.
Ze passen immers perfect in ook ons beeld van wat poëzie vermag en van wat een
dichter eigenlijk doet en is. Een dichter, moet u weten, is een halfzachte, sandaal
dragende neo-hippie die zijn of haar godgegeven welbespraaktheid gebruikt om zeer
diepe gevoelens te verwoorden waarin ook anderen zich ontroerd, weldadig of helend
kunnen herkennen. Als overtuigde aanhangers van Luceberts grijsgeciteerde oneliner
‘Alles van waarde is weerloos’, zijn dichters voorspelbare anti-oorlogsdemonstranten
en evidente rouwbegeleiders. Op hen kan je altijd rekenen wanneer de dood in het
geding is. Als hoofdaandeelhouders van het Goede, het Ware en het Schone proberen
deze zoetwatervissende verzenmakers immers bij uitstek een stem te geven aan wie
onderdrukt, bedreigd of anderszins gewelddadig bejegend wordt. Het zijn
eigenschappen die dichters sympathiek maken bij schwärmerige studenten letteren,
oude vrouwtjes en andere macrobiotisch ontluisden. Het zijn echter evenzeer
eigenschappen die in onze door brutale machtspolitiek, ongebreideld winstbejag en
cynisch pragmatisme beheerste
* Dit essay is een voor Tirade uitgebreide versie van het essay waarmee de auteur de Jan Hanlo
Essayprijs Klein 2003 won.
Tirade. Jaargang 47

52
wereld de dichter wijzen op zijn of haar volstrekte maatschappelijke irrelevantie. In
de hiërarchie der Beroepen die Ertoe Doen bevindt de dichter zich ergens helemaal
onderaan, naast de kaboutermutsontwerper, de blokfluitreparateur en de
oudekrantencollectioneur.
Dat is ooit anders geweest. Zolang we in God geloofden, zagen we de dichter als
diens geprivilegieerde spreekbuis op aarde. En toen we omstreeks de vorige
eeuwwisseling ophielden in God te geloven, hebben we een tijdlang gedacht dat de
dichter zondermeer Zijn plaatsvervanger kon zijn. In het bezorgen van aflaten, het
miraculeus genezen van aambeien en het garanderen van het eeuwige leven bleken
Stephane Mallarmé, Willem Kloos en Stefan George echter niet geschoold en alras
keerden de versbekeerde sonnettenlezers zich ontgoocheld van de dichtkunst af.
Wanneer we nog eens honderd jaar later een Dichter des Vaderlands denken te moeten
verkiezen, komen we niet toevallig terecht bij Gerrit Komrij - de man die van het
Belazeren der Kluit met succes zijn hoofdbezigheid heeft gemaakt.
Maar nogmaals: het kan ook anders. Dat bewijzen enkele toch wel spectaculaire
voorbeelden uit andere landen, culturen en taalgebieden. De poëzie geniet er niet
alleen een bijzonder maatschappelijk prestige, ze wordt er ook beoefend door het
slag mensen dat dit prestige alleen maar kan vergroten. Dat geldt bijvoorbeeld voor
de Zuid-Afrikaanse president Thabo Mbeki die bij de machtsoverdracht in 1999 zijn
geroemde voorganger Nelson Mandela eerde in een lang lofdicht. Waar Bill Clinton
bij zijn eigen inauguratie de zwarte dichteres Maya Angelou inhuurde, deed Mbeki
het poëtische werk zelf. Daarmee zocht hij aansluiting bij de traditie van de orale
lofzangers, de Imbongi (een variant van wat elders in Afrika griots worden genoemd).
Mbeki, een groot liefhebber van William Butler Yeats en zelf de auteur van een
dissertatie over Romantische poëzie, citeert in zijn speeches als president geregeld
collega's dichters die niet vies waren van politiek. In zijn slottoespraak voor de
Wereldconferentie tegen Racisme in Durban in 2001 haalde hij de Chileense
schrijver-diplomaat-presidentskandidaat Pablo Neruda aan. Tot besluit van een
voorzeker vermoeiend congres in 1999 citeerde hij ter ontspanning Vladimir
Majakovski's ironische ‘Symposium gekte’. Poëzie functioneert hier niet alleen als
een vorm van verluchting, maar ook als verlichting: woorden door een dichter
uitgesproken verlenen een discours een gewijde wijsheid die louter politieke
toespraken al lang niet meer durven claimen. Het is een aura waarvoor men ook aan
de andere kant van het politieke spectrum in Zuid-Afrika niet ongevoelig is. De
beruchte leider van de Afrikaner Weerstandsbeweging Eugene Terre Blanche dankt
zijn
Tirade. Jaargang 47

53
faam niet alleen aan zijn veroordeling wegens moordpoging en uitgesproken
racistische uitspraken en een dito optreden in Louis Theroux' BBC-tv-programma,
maar ook aan de poëzie-cd Tolbos. Terwijl op de achtergrond een begeleidingsband
iets speelt dat het schmalzerige midden houdt tussen Stef Bos en de vroege Suzanne
Vega, reciteert de Überblanke Man weemoedige verzen over het schone Transvaalse
land dat God zijn rasgenoten heeft toebedeeld. Twaalf eigen gedichten, maar ook
klassieke verzen uit de Afrikaanse poëzie van Eugène Marais, Jan F.E. Celliers en
Toon van den Heever. Bij de persvoorstelling aan de Universiteit van Pretoria in
november 1998 deed Terre Blanche er alles aan om een strikte scheiding tussen zijn
politieke en poëtische bezigheden te suggereren. Er hingen niet eens swastika's, stelde
een reporter verwonderd vast. Maar aan de toog signaleerde hij toch medestanders
van de leider die er niet uitzagen alsof poëzie hen ook maar één dag zou weghouden
van hun schietbaan. Impliciet was deze cd natuurlijk wél een politieke daad: niet
alleen recupereerde Terre Blanche hier enkele grote namen uit de Afrikaanse
literatuurgeschiedenis voor zijn uitgesproken behoudsgezinde project, uit zijn eigen,
uitdrukkelijk als niet-politiek omschreven werk spreekt onvermijdelijk ook zijn eigen
ideologie. Vooralsnog ongepubliceerd zijn de vele volksnationalistische verzen van
zijn hand, maar de op deze cd vrijgegeven natuurgedichten getuigen evenzeer van
zijn volstrekt onproblematische vereenzelviging tussen volk en bodem. Op de website
van de Afrikaner Weerstandsbeweging kan je overigens MP3-bestanden downloaden
van deze opnamen. Het maakt van Tolbos de subtielste vorm van propaganda die
Terre Blanche ooit uitprobeerde - apartheidspolitiek met het patina van zachtaardig
humanisme.
In navolging van Mao - wellicht de meest geciteerde woordkunstenaar uit de
geschiedenis - blijkt ook de huidige Chinese president Jiang Zhemin zich met de
dichtkunst onledig te houden. Hij echter laat geen duizend bloemen bloeien, maar
schrijft zich met zijn werk naadloos de topoi en het beeldgebruik van de klassieke
Chinese poëzie in. Terwijl het communisme in zijn land in een razend tempo
ontmanteld wordt ten voordele van een onbegrensd kapitalisme, probeert hij met zijn
in officiële schoolboeken opgenomen verzen een Culturele Anti-Revolutie aan te
zwengelen: overlevering, traditie en cultuur zijn waarden die door de partij gepromoot
worden in de hoop dat de bevolking die partij zelf ook als onderdeel van die cultuur
en traditie zal gaan zien, waardoor de maatschappelijke druk om het eenpartijstelsel
te wijzigen zou moeten afnemen.
Jiang is niet de eerste rode leider die aan de dichtkunst een grote impact
Tirade. Jaargang 47

54
toeschrijft. De ijver en toewijding waarmee communistische voormannen er in de
geschiedenis een erezaak van hebben gemaakt om dichters het zwijgen op te leggen,
bewijst dat zij de kracht van het woord bepaald niet onderschatten. Het lot van Osip
Mandelstam mag hier symbool staan: een hekeldicht over Stalin leverde hem een
veroordeling tot dwangarbeid op wegens ‘contra-revolutionaire activiteiten’. Dat
Stalin hiermee Mandelstams gelijk op gruwelijke wijze bevestigde kon de dictator
allicht niets schelen. ‘Zijn woorden zijn onwrikbaar als loden gewichten,’ had de
dichter geschreven. Zijn eigen verbanning toonde inderdaad ten overvloede aan dat
de woorden van een politicus zwaarder wegen dan die van een schrijver. Mandelstam
zou zijn verblijf in het Siberische concentratiekamp niet overleven.
Hoewel politieke leiders met woorden kunnen doen waar dichters alleen maar van
kunnen dromen - echt ingrijpen in de werkelijkheid, met name - blijken zij zich in
de praktijk toch vaak niet tot dat politieke woordgebruik te beperken. Een in velerlei
opzicht buitengewoon voorbeeld van de dichter-politicus levert Saparmurat Nyazov,
de eerste en tot dusver enige president van Turkmenistan. Op de officiële website
van zijn land wordt de man niet alleen geroemd als de Vader des Vaderlands, maar
ook als de winnaar van de Internationale Makhtumkuli-Prijs. Die prijs verdiende hij
omdat hij de levensdroom van de gelijknamige Turkmeense denker en dichter in
vervulling liet gaan door bij de implosie van het Sovjetrijk van Turkmenistan een
onafhankelijke staat te maken. Hoewel hij zelf op dat moment al voorzitter was van
de Opperste Sovjet in zijn deelstaat, bleek zijn populariteit niet te lijden onder het
verval van het grote communistische rijk. Bij presidentsverkiezingen in de eerste
helft van de jaren negentig haalde hij steevast tussen de 98,3 en 99,5% van de
stemmen. Door hem in 1999 tot president-voor-het-leven te benoemen, bespaarden
de Turkmenen zich de moeite nog verkiezingen te organiseren. En waarom zouden
ze ook? Ze weten zich geregeerd door een geïnspireerd leider en een waardig winnaar
van de vermelde prijs. Nyazovs geloof in de kracht van het woord kent inderdaad
zijn gelijke niet. Zo schafte hij in augustus 2002 per decreet de ouderdom af: door
de nieuwe bepaling worden de Turkmenen pas op hun vijfentachtig als ‘bejaard’
beschouwd, maar aangezien de gemiddelde inwoner van het land nauwelijks de zestig
haalt, blijft dat voor de meeste van Nyazovs landgenoten een onbereikbare levensfase.
Tenzij de levensverwachting in het land plots zou gaan stijgen, wat niet helemaal
uitgesloten is want in dezelfde periode publiceerde de president ook een dichtbundel
genaamd Gezegend Zij Mijn Volk. Dit was lang niet zijn eerste poëtische exploot.
Een maand eerder
Tirade. Jaargang 47

55
las hij tijdens een kabinetsraad zijn oogstgedicht ‘Witte Tarwe’ voor, volgens het
journaal op de Turkmeense staatstelevisie een ‘meesterwerk’ dat dringend op muziek
dient gezet te worden. Bij diezelfde gelegenheid ontving Turkmenbashi, zoals Nyazov
zich laat noemen, van een delegatie landbouwers overigens een handgemaakt tapijt
waarin één van zijn gedichten was verweven. Poëzie is voor hem duidelijk veel meer
dan een hobby. Het is een politiek instrument dat de inwoners moet stimuleren in
hun bezigheden en dat de president keer op keer bevestigt in zijn functie als verlicht
en creatief leider. Poëzie is hier de aller-individueelste expressie van de
aller-collectiefste missie.
Een uitspraak van Daniel Ortega werpt een interessant licht op deze opvatting. De
ex-president van Nicaragua verklaarde in augustus 2001 in Newsweek: ‘Ik beschouw
mezelf niet als een politicus, maar wel als een dichter. Om een revolutionair te zijn,
moet je een dichter zijn, je moet een droom hebben.’ Voor Ortega is de dichter dus
duidelijk geen irrelevante verzenmompelaar, maar een visionair. En de visioenen
van de dichter legitimeren zijn concrete, politieke daden. Ortega's weigering om
zichzelf als politicus te zien moet dus niet begrepen worden als een abdicatie van de
politiek. Door zich te tooien met het aura van de per definitie idealistische
ziener-dichter, tracht hij de onvermijdelijk wat vulgaire dagdagelijksheid van het
politieke bedrijf te overstijgen. Zijn missie is overduidelijk niet van deze wereld. Hij
wordt niet geleid door primair winstbejag of egocentrische ambitie, maar door een
Droom die hem door de Muze zelve is ingeblazen.
De dichterlijke lauweren lijken dus bij uitstek geschikt om de doordeweekse
politicus de allure van een boventijdelijke staatsman te bezorgen. Een interessante
omkering: net omdat het genre in wezen irrelevant (want ondoelmatig, schijnbaar
onbaatzuchtig) is in onze maatschappij, kan het de beoefenaar van de dichtkunst
extra cultureel kapitaal opleveren. Ook Dominique de Villepin bewijst dit op grandioze
wijze. De Franse minister van Buitenlandse Zaken, die internationale roem vergaarde
met zijn eloquente verzet tegen de oorlog in Irak, mag binnenskamers dan wel een
onbeschofterik zijn die ambassadeurs en diplomaten schoffeert middels weinig
dichterlijk aandoende krachttermen, zijn door de Académie Française gelauwerde
verzen bezorgen hem in eigen land net dat je ne sais quoi-tikkeltje extra dat hem
schijnbaar onderscheidt van de gemiddelde machtspoliticus. Dat hij altijd midden
op straat loopt, een historische studie pleegde over Napoleon en zich ten dienste stelt
van de corrupte president Chirac had hem het imago van een over-ijdele,
machtswellustige en opportunistische zakkenwasser
Tirade. Jaargang 47

56
kunnen opleveren. Als homme de lettres lijkt hij echter, vooralsnog, boven elke
verdenking verheven.
De Villepin mag dan als politicus enigszins teren op zijn dichterschap, hij is
tegelijkertijd modern genoeg om niét zijn verzen zelf in te zetten op het politieke
schaakbord. Poëzie als propaganda wordt in onze gewesten tegenwoordig immers
met hoongelach van tafel geveegd. Dat is ooit anders geweest. Baldur von Schirach,
bijvoorbeeld, maakte niet alleen naam als leider van de Hitlerjugend, maar ook als
auteur van gloedvolle gedichten als ‘An die Fahne’ (‘Du bist die Kraft, die jeden
Kämpfer wirbt’). En dichter bij huis zijn ons de lofdichten op Hitler bekend van
George Kettmann, Ferdinand Vercnocke en Jozef De Belder. Ook aan de andere
zijde van het ideologische spectrum werd de dichtkunst ingezet: onder meer Jan
Campert, Anthonie Donker, Jan Engelman en Herman Van Snick schreven verzen
vol verzet en vrijheidsverlangen. Dat dit soort poëzie in ons taalgebied nadien nog
nauwelijks werd bedreven, komt niet alleen doordat ons concrete oorlogen bespaard
zijn gebleven, maar vooral doordat - meer nog dan de schoonheid - de retoriek haar
gezicht heeft verbrand tijdens de Tweede Wereldoorlog. Zo bang is de Nederlandse
poëzie geworden voor alles wat naar ideologie ruikt, dat ze zich verschanst heeft in
haar reservaat vol fabeldieren, lege plekken en totaal witte kamers. (Wat natuurlijk
ook een ideologische keuze is.)
Wanneer je aanschouwt hoe het eraan toe gaat in literaturen waar poëzie nog wel
als propagandamiddel wordt ingezet, dan krijgt die Nederlandstalige gezapigheid
plots weer iets aantrekkelijks. Nemen we als exempel het werk van de beroemdste
Servische dichter van dit moment:
Bekeer jullie tot mijn nieuwe geloof menigte
Ik bied jullie iets wat nooit iemand eerder
heeft gehad
[...]
Wie nooit eerder brood had zal
gevoed worden door het licht van mijn zon
Niets mensen is verboden in mijn geloof
Het gaat over liefde, over drinken
en over naar de Zon kijken zolang als
je wil
[...]
O gehoorzaam mijn roep broeders, mensen
menigte
Tirade. Jaargang 47

Bekeer je tot mijn nieuwe geloof o menigte
nu het nog kan
[...]
57
Deze dichter houdt er duidelijk een oud-testamentisch discours op na. Er zit een
belofte in zijn gedicht, maar ook een impliciet dreigement. Aanhangers van het
nieuwe geloof wacht een paradijselijk bestaan vol vrijheid, liefde, voedsel en drank,
maar wie zich niet tijdig bekeert zou wel eens helemaal niets kunnen krijgen. Bij
nader toezien is het overigens nog maar de vraag of zelfs de bekeerlingen alleen maar
zegeningen te wachten staan. Ze zullen immers zo lang als ze willen in de zon kunnen
kijken. Maar wat kan nog de waarde en de warmte van die zon zijn, als ze elk
verblindend effect verloren heeft? Of is het net de bedoeling iedereen te verblinden?
Zit die verblinding immers niet in de valse toezegging dat er totale vrijheid kan en
zal heersen? Even merkwaardig: de niet geïdentificeerde stem die aan het woord is
in dit gedicht, noemt haar ‘mijn zon’. Spreekt hier God zelve? Het is in elk geval
een stem met autoritaire neigingen, want ze waarschuwt de ongehoorzamen. Zelfs
deze oppervlakkige analyse legt een wereldbeeld met totalitaire trekken bloot: in ruil
voor de gehoorzaamheid en overgave van de mensen, belooft het gedicht hen de
totale vrijheid en het grote geluk. In een van zijn andere gedichten, schrijft de auteur:
‘Nu ik verkeer in deze gekke toestand van heftigheid / ben ik tot alles in staat / [...]
/ net als God eis en verlang ik / de onmiddellijke vernietiging van alles / wat geen
doel heeft en geen / schoonheid’. Dit is duidelijk geen poëzie van en voor halfzachte
sandaaldragers en amechtige macrobioten. Hier spreekt een vervaarlijke mengeling
uit van romantische passie en welhaast blinde vernietigingsdrift. Al wat niet past in
het schema van Nut en Schoonheid, wordt genadeloos weggemaaid. De auteur van
deze verzen heeft het helaas niet bij woorden gelaten. Het maakt Radovan Karadzic
tot een van de meest gezochte mannen én dichters ter wereld.
Dat dubbele lot deelt hij met Osama Bin Laden. Ook van deze fundamentalistische
leider zijn verzen bekend, onder meer over zijn vertrek uit zijn vaderland
Saoedi-Arabië en zijn belofte om alle ontrouwen (niet-Moslims) die ginds verblijven
te bevechten. Ook dit is overduidelijk poëzie met een propagandistische boodschap,
een boodschap die de dichter via zijn door vele nieuwsdiensten gretig uitgezonden
videoboodschappen tot in de verste uithoeken van de wereld heeft weten te
verspreiden.
Het lijkt een paradox: hoewel de dichter in onze maatschappij een abso-
Tirade. Jaargang 47

58
luut marginale figuur is, profileren per definitie publiekgerichte politici zich maar
wat graag als dichters. Binnen de Arabische cultuur mag poëzie dan al heel anders
functioneren dan in het Westen, Osama Bin Laden blijkt zich niet minder gretig dan
zijn ketterse collega's in de rest van de wereld met het aura van de Bevlogen Ziener
te willen omgeven. Maar misschien is het helemaal niet zo vreemd: per definitie zijn
dichters en politici Mensen van het Woord. Sting zong het al in ‘De do do do’ van
The Police: ‘poets, priests and politicians / have words to thank for their positions’.
Zo beschouwd ligt het haast voor de hand dat politici ook dichter (denken te) zijn.
Dat ook de paus recent een dichtbundel uitgaf, past perfect in dit plaatje. Zowel de
liefde voor de taal en de retorische mogelijkheden die ze biedt als het imago dat de
poëzie heeft en de politiek al lang niet meer (zuiverheid, bevlogenheid,
onbaatzuchtigheid) blijken een onweerstaanbare aantrekkingskracht uit te oefenen.
Het is een gevaarlijke cocktail. Elke politicus die dichter is, verdient het extra
gewantrouwd te worden. De kracht van het woord wordt hier immers ingezet voor
een project dat niet louter retorisch is, maar werkelijk. Waar de dichter de
werkelijkheid met poëzie tracht te verzachten of te verklaren, schakelt de politicus
de poëzie in om allerlei (niet zelden totalitaire) ideeën werkelijkheid te laten worden.
En zo lijken we terug bij af. De dichter die het alleen bij mooie woorden houdt,
staat maatschappelijk buitenspel. En de dichter-politicus die zijn eloquentie ten
dienste stelt van een Ideaal in de wereld, slaagt daar misschien wel in, maar dreigt
net door de vertaling van die Idee naar de Realiteit de poëzie op te offeren. Het
imagoprobleem van dit genre lijkt onoplosbaar. Misschien moet het dat débacle maar
zonder valse schaamte in zijn eigen voordeel draaien en zich specialiseren in de
mislukking. Het gedicht zou zich verder kunnen ontwikkelen tot het medium bij
uitstek om de retoriek van woordzwendelaars en andere praatjesmakers te
onderzoeken. Om mooie woorden ad infinitum door andere mooie woorden te laten
ontmaskeren. Op het eind schiet er dan helemaal niets meer over, geen idealen, maar
ook geen zuiverheidswaan. Oorlogen zal de poëzie niet kunnen tegenhouden, maar
het zou al mooi zijn als ze niet langer gebruikt werd om hen te ontketenen of te
vergoelijken.
Met dank aan Saartjie Botha, Daniel Hugo, Tom Lanoye, Tom Naegels en David
Van Reybrouck voor hun hulp bij de research.
Tirade. Jaargang 47

Toon Tellegen
Gedichten
In de hoogste boom
In de hoogste boom zingt een lijster:
deze beker, deze beker...
59
overal mensen, gebukt onder liefde,
zitten onder de liefde,
weten niet meer wat ze ermee moeten doen -
en al die schorre bazuinen tussen de wolken door -
zwart van de mensen,
de wateren onbegaanbaar, geen spoor van de dood
en steeds meer liefde, alleen maar liefde,
ze zakken door hun knieën,
ze zwichten,
hun verregaande stramheid, hun tol -
... aan míj, zingt de lijster, aan míj.
Tirade. Jaargang 47

Een buiging voor mijzelf
Ik maak een buiging voor mijzelf
uit angst en eigenwaan,
mijn hoofd raakt de grond
dieper! deemoediger!
verdwijnt in de grond
lager! smadelijker!
volmaakte buigingen zijn fataal
ik ben het, ik ben het maar
er is een koninkrijk onder de grond
onbeheerd en schitterend
ik weet het.
60
Tirade. Jaargang 47

Geen gedicht
Ik schrijf een gedicht,
maar een gedicht heeft geen zin.
61
Ik schrijf twee gedichten,
maar twee gedichten hebben nog minder zin.
Ik kijk naar buiten, de zon schijnt, de lucht is blauw,
er koeren duiven,
een vrouw hangt de was op, roept iets naar binnen,
het is aan het eind van de winter,
en plotseling, koortsachtig en met trillende vingers,
schrijf ik geen gedicht.
Geen gedicht heeft ooit zoveel zin gehad.
Ik leun achterover,
ik wist niet dat ik geen gedicht kon schrijven.
Ik vouw mijn handen achter mijn hoofd.
Ik leun nog iets verder achterover.
Tirade. Jaargang 47

Op weg naar de sterren
62
Het loopt nog eens slecht niet mij af,
wonderbaarlijk slecht,
misschien zelfs aangrijpend slecht
(snikken, overgaand in ruw slikken en elkaar aanstoten
van verbazing en verdriet:
‘Zie je de slechtheid van dát aflopen...’),
er schrikken vogels op in het hooigras,
er roept een zonderling:
‘U trapt onvervroren op mijn enige resterende nog functionerende
onledige ziel,
of bent u soms op weg naar de sterren?’
Ik ben op weg naar de sterren.
Ik ben een beetje moe.
Tirade. Jaargang 47

Over het ik
Het ik is leeg -
63
de eigenaren wonen elders
in regenwouden ondergronds achter de wolken,
vullen hun leven met wrevel en ontzag -
als ze het ik bezoeken zijn ze devoot en sentimenteel,
schudden hun onlust van zich af -
ze laten elkaar het ik zien,
buigen naar elkaar toe:
ons ik, dit is nu ons ik, ons eigen ik...
in hun gedachten ruimen ze het in
met tapijten en reusachtige schilderijen
en een bed in elke hoek -
ze zitten op de kale vloer
van hun grote onbewoonde ik,
proberen te snikken,
smeken elkaar te mogen troosten - het kleinste leed
is groot genoeg daartoe -
naast het ik is een rivier,
waarin zij verdrinken
alvorens naar elders terug te keren.
Tirade. Jaargang 47

64
Leo Vroman
Een psalm voor u, brave ouwe God
in Uw zo paars geverfd
betonnen bruidsgewaad,
wat een schier eindeloos gedonder en
rommel nu Gij eindelijk sterft
met Uw van ons geërfd gelaat
en nog vreselijker van onderen
met Uw dijgewelf te bovenaards behaard,
tussen de grote tenen van 1 voet
hebt Gij zo veel menselijke kaas bewaard
dat Gij Italië daar nog steeds mee voedt.
Graag zie ik U nog levend afgeschilderd
op nu al eeuwen oude schilderijen
met Uw vreselijk verborgen dijen
en Uw oogopslag toen al verwilderd.
Brave God, wat dan die storm beduidde
die Uw baard deed wijzen naar het Noorden
terwijl Gij staarde naar het Zuiden
alsof Gij daar een buitenwereld hoorde?
Wat kan U, zeg vanavond laat, vervangen,
Iets waar vanmiddag nog geen mens van weet:
een Lichaam zonder aangezicht?
Soms kan ik openbarend graag verlangen
naar een geweldig wapperend Kleed,
Naderend Noorderlicht.
Tirade. Jaargang 47

En U, Systeem van ongehoorde tijden!
Wat heb ik in mijn tijd gedaan?
Gewoekerd met mijn medelijden
voor al wat is vergaan:
een droom hartstochtelijk beschreven,
verkreukeld en vergeeld,
een wonder schromelijk overdreven,
de donder van een vallend beeld,
een dode God slecht opgezet
met ogen van gebroken glas
nog drijvend op zijn wolkenbed
alsof Hij het was
65
Tirade. Jaargang 47

Carola Kloos
Een beetje geloven
66
‘Er is iets wat we niet begrijpen.’
Dat is de essentie van het religieus besef van Marjoleine de Vos, die verder betoogt
dat de pogingen om dat iets te verduidelijken allerminst duidelijkheid hebben
geschapen: ‘Zoals bijvoorbeeld [het beeld] van de drie-enige god: vader, zoon en
heilige geest, ondeelbaar en toch in drieën. Een fantastisch en volkomen onmogelijk
bedenksel dat geheel terecht als een mysterie van het geloof wordt aangeduid, want
een mysterie is het. Zoiets is mooi als bedenksel, als beeld voor iets onbegrijpelijks.’
Zulke bedenksels hebben voor haar wel degelijk bestaansrecht: ‘Een religie moet
voorzien in beelden, in woorden, in voorstellingen en vermoedens waar ruimte in
zit, die niet kunnen maar toch betekenisvol zijn, die troosten al weet je dat ze in
sommige opzichten onzin zijn, zoals Ger Groot schreef over de uitvaartdienst van
een vriend waar tot slot “In paradisum” gezongen werd, en hoe hem die voorstelling
even optilde en troostte al gelooft hij niet in engelen die iemand begeleiden naar wat
voor hiernamaals dan ook.’
In sommige opzichten onzin en toch troostend? Jazeker, zegt De Vos, ‘juist die
cognitieve dissonantie, waar de anti-gelovigen zich voortdurend woedend tegen
richten, is de aardigheid, de betekenis, de zin van gelovige voorstellingen.’
Ook zonder enige woede kun je hier bezwaar tegen maken: de kerk heeft niet
bijster veel aan gelovigen die de boel eigenlijk maar onzin vinden. Dat beseft ook
De Vos, ‘maar’ zegt ze, ‘[deze onmogelijke positie] is er toch, precies om wat Ger
Groot schreef: dat we niet in een wetenschappelijk universum leven waarin alles kan
worden teruggebracht tot impulsen en reacties, maar in een wereld waarin we
gevoelens, verlangens, vragen hebben. En waarin beelden en mogelijke antwoorden
iets kunnen betekenen, een glimp van iets dat misschien niet eens bestaat.’ Haar
standpunt vat ze zelf kernachtig samen:
‘Ik wil niet alles. En ik wil niet niets.’
Tirade. Jaargang 47

67
In bovenstaande bewoordingen uitte Marjoleine de Vos zich in de zomer van 2003,
in het kader van een discussie in NRC-Handelsblad over het ‘ietsisme’, het geloof
dat er ‘wie weet wel iets is’. Populair is het zeker, dat geloof. Columnist Hans Ree
noemde het zelfs het enige standpunt dat een mens kan innemen. Ietsisten verwijten
hun opponenten dat ze van hen een stellig geloof verwachten, een geloof dat alles
omvat wat door de kerk wordt geleerd: ze ‘weten precies wat geloven is, en ze weten
ook dat het allemaal onzin is,’ aldus De Vos. Maar, schrijft ze, ‘binnen een kerk mag
je altijd veel meer twijfelen en niet willen dan je van de buitenwacht mag.’ Zij zelf
wil, zoals we hierboven zagen, niet het credo; maar ze wil wel ‘de schoonheid en de
troost’.
Overtuigde ongelovige als ik ben (en als zodanig volgens de ietsist ‘geharnast’ en
‘onverdraagzaam’), heb ik de behoefte ietsistische uitingen als die van De Vos eens
nader onder de loep te nemen. Ik zal het zo verdraagzaam mogelijk proberen te doen.
‘Iets’ kan natuurlijk op vele manieren worden ingevuld: zoveel als er zandkorrels
zijn aan de zee, zoveel vormen van religie zijn er. En zoals onze grootste
godsdienstpsycholoog Fokke Sierksma al bijna een halve eeuw geleden betoogde 1 ,
heeft alle religie te maken met ‘iets’. Er bestaan talloze definities van religie, aldus
Sierksma, maar ‘de enige minimumdefinitie, die wetenschappelijk houdbaar is, is
dat in de religie het besef leeft “dat er iets is”.’ ‘Dat iets kan een god zijn, of een
magische kracht, een vooroudergeest of een Al-Geest, een ziel of vuurspuwende
berg, de maagd Maria of de Godin der Zeehonden, of.... iets.’
De mens, zo schrijft Sierksma, onderscheidt zich van andere levende wezens
doordat hij zelfbewustzijn heeft. ‘Dat is de laatste, onherleidbare basis van ons
menselijk bestaan, het raadsel, dat ik mij van mij bewust kan zijn, dat ik naast en
tegenover mijzelf kan staan en mij zelf kan beoordelen, veroordelen, idealiseren,
kwellen, troosten en wat niet al.’ ‘Dat raadselachtige ik, dat ons andere ik kan
objectiveren, dat ons van ons bewust doet zijn, kan zelf nooit geobjectiveerd worden.
Steeds als wij dit absolute ik menen te “hebben”, heeft het ons, omdat het ons ontglipt
en.... achter ons ligt. Plessner 2 heeft dit verschijnsel verrassend juist toegelicht, door
erop te wijzen, dat de mens in wezen een toneelspeler is, die ook in de momenten
van schijnbaar volstrekte overgave en extase plotseling overvallen kan worden door
de twijfel, of hij het zelf is dan wel of hij een rol speelt.’ En - anders dan bij de dieren,
die wel bewustzijn maar geen zelfbewustzijn hebben - ‘zoals zijn
Tirade. Jaargang 47

68
essentie de mens steeds ontglipt, zo ontglipt hem ook de essentie van zijn wereld.’
Dan kan het volgende gebeuren. ‘Op het ogenblik,’ zegt Sierksma, ‘dat de mens
zich ervan bewust wordt dat hij zijn controle verliest, dat de wereld hem ontglipt, is
hij zich tegelijkertijd affectief bewust van eigen ontoereikendheid tegenover dat
“iets”, dat principieel mysterieus is: niet te achterhalen, niet te objectiveren, niet te
controleren.’ Welnu, ‘aan dit verborgen “iets” achter de dingen, de wereld èn de
mens ontbrandt de religieuze ervaring.’
De volgende passage bij Sierksma is te mooi en te verhelderend om niet nog een
letterlijk citaat aan de bovenstaande toe te voegen:
‘Dit kan hem overkomen bij een losbarstend onweer of bij de aanblik van een
dode, bij een steen, die toevallig vreemd op zijn pad ligt, en bij een berg, waarvan
de top zich verbergt in de wolken, tijdens een sneeuwstorm, als het zonlicht de mens
doet staan in het midden van een onwezenlijk gouden bol van eindige oneindigheid
en de Rendier-Eskimo zegt: “Sila” (de hoogste god), en tijdens de geruisloze
overwinning van de dageraad als de Pueblo-Indiaan met een enkel gebaar de
opkomende zon eerbiedig groet, op de jacht, als het wild geheimzinnig komt of even
geheimzinnig afwezig is en de hongersnood dreigt, tijdens een storm, die leven en
handelswaar bedreigt. Maar het kan de mens ook overkomen in de ontmoeting met
zichzelf in de binnenwereld, wanneer hij in de droom ongeziene dingen ziet of in de
extase zonnen en sterren voorbij reist, of wanneer hij in knagend schuldgevoel in
zichzelf “iets” speurt, dat hem veroordeelt, ongezien, on-objectiveerbaar, of wanneer
hij huivert voor het mysterie van de grondeloze grond van zijn eigen ziel.’
En als de mens zich hulpeloos en klein voelt in de mysterieuze wereld, als hij uit
zijn evenwicht wordt gebracht, dan gaat hij vaak projecteren om het verbroken
evenwicht te herstellen. Projectie is een onbewust mechanisme waarbij subjectieve
factoren met objectieve factoren worden vermengd teneinde de wereld stabiel te
maken; bij de visuele waarneming móet de mens zelfs projecteren om een stabiele
wereld te scheppen, zoals door Sierksma overtuigend is aangetoond. In de religieuze
projectie verleent de mens op subjectieve wijze betekenis aan het onbekende, zodat
het iets van zijn onbekendheid verliest en in zijn wereld kan worden opgenomen.
Men kan zich afvragen wanneer we moeten spreken van ‘religieus’. Sierksma stelt
dat de verschijnselen die wij religieus noemen, allemaal op de een of andere manier
in verband staan met het feit dat de mens zich bewust
Tirade. Jaargang 47

69
is van zijn ontoereikendheid. ‘Er is wel geen enkel verschijnsel in de binnenen in de
buitenwereld van de mens, dat niet in religieus verband kan staan,’ aldus Sierksma.
Niemand kan zeggen dat ik de ietsisten niet in hun waarde heb gelaten door Sierksma's
woorden aan te halen. Wat Sierksma beschrijft, zijn oprechte, doorvoelde religieuze
ervaringen. Daartegenover staat het louter theoretische ietsisme waar Rudy Kousbroek
op doelt, als hij schrijft dat hij zich richt ‘tegen de oppervlakkigheid, tegen de
onoprechtheid, tegen het trendy “er moet toch iets zijn”, het lammenadige iets-isme;
[...] tegen de mensen die proberen van twee walletjes te eten.’ Marjoleine de Vos,
die zich blijkens de titel van haar stuk (‘Ietsisten vooruit’) niet schaamt een ietsist
te worden genoemd, kan moeilijk tot dat lammenadige volkje worden gerekend; ze
is kennelijk serieus als ze het heeft over de ‘gevoelens, verlangens, vragen’ die haar
ertoe brachten om naar de kerk te gaan.
Maar ze is wel onwetend. Ik houd me maar bij De Vos als vertegenwoordigster
van de groep mensen die net zo denkt als zij. ‘De laatste zes jaar ging ik met enige
regelmaat naar de kerk,’ schrijft ze. ‘Een progressieve katholieke kerk in het centrum
van Amsterdam [...]. Er komen allerlei mensen, uit de buurt en van veel verder [...].’
Zo is het maar net, uit de buurt en van veel verder, want een progressieve katholieke
kerk heeft aantrekkingskracht. Wat kun je als modern, ontwikkeld iemand anders
zijn dan progressief? En dan die rituelen, die beeldenrijkdom van de katholieke kerk
- immens bevredigend voor de zoekende ziel. De hang naar het hogere is bij lange
na niet uitgestorven.
Nu heeft de Nederlandse kerkprovincie wel haar uiterste best gedaan om Rome
te corrigeren, maar ze heeft zich daarbij toch een tikkeltje misrekend. ‘Nederland
gidsland’ bleek voor het Vaticaan toch niet zo'n aansprekende gedachte. Het
rooms-katholicisme is volkomen hiërarchisch georganiseerd: in Rome wordt bepaald
wat er dient te worden geloofd, wat mag en wat niet mag.
Die goedwillende Nederlanders! Natuurlijk waren ze sinds de jaren zestig
progressief. Het leek er ook even op dat met het Tweede Vaticaans Concilie wat
beweging kwam in de onwrikbare houding van de moederkerk. Dus bewoog alles
dat zich katholiek noemde hier in Nederland zich ongeremd voorwaarts. Wat moest
er allemaal niet kunnen? Gehuwde priesters, de vrouw in het ambt, de pil,
homoseksualiteit, noem maar op. Ik vind ook dat dat allemaal moet kunnen, maar ik
ben dan ook niet katholiek. De paus vond het in elk geval niet.
Tirade. Jaargang 47

70
Het had iets zieligs, het naïeve optimisme van het kerkvolk dat, als kleine
kerkprovincie, de monoliet die de katholieke kerk is wel even dacht te kunnen
hervormen. Het had iets weg van meneer Jansen die in de Tweede Kamer zegt: ‘Ik
waarschuw China voor de laatste maal.’ Ga er toch uit, dacht ik altijd als ze weer
iets wilden dat niet goedgevonden werd. Maar dat is voor veel katholieken blijkbaar
een onmogelijkheid. Eens katholiek, altijd katholiek.
‘Progressief katholiek’ is dus een contradictio in terminis, maar het bestaat hier
nog steeds en trekt ook veel buitenstaanders aan. Toch kan zelfs de progressiefste
katholieke parochie zich niet aan een minimum van katholicisme onttrekken, en dat
viel De Vos rauw op het lijf. ‘De liturgie is veranderd, en als vast onderdeel is nu
het credo opgenomen, de geloofsbelijdenis waarin aan de parochie gevraagd wordt
om te beweren dat men van alles en nog wat gelooft.’ - Het is haast niet te geloven
dat het credo aanvankelijk werd weggelaten, en het is ook haast niet te geloven dat
die omissie sommige onnozele zielen op het idee bracht dat het er dus ‘niet toe deed’;
hoe dan ook, waar is een kerkgemeenschap anders op gegrondvest dan op een credo?
Enfin, wegwezen, dacht De Vos, want ‘ik wil niet alles’. Alsof de geloofsinhoud niet
tot de essentie behoort. Alsof de geloofsinhoud behoort tot de krullen die de boel
wat opsieren.
Dit niet zo nozele idee verdedigt De Vos door te zeggen dat je binnen de kerk
altijd veel meer mag twijfelen en veel meer mag afwijzen dan je van de buitenwacht
mag. Daar zit in zoverre iets in, dat de buitenwacht zich vaak ergert aan de
ongrijpbaarheid van gelovigen in geval van kritiek. Ik denk nu niet speciaal aan
katholieken maar zeker ook aan protestanten, die soms zo losgeslagen zijn dat je ze
nauwelijks meer christenen kunt noemen. Kom je met argumenten tegen het geloof
in een persoonlijke God (een kernpunt van het christendom), dan blijken ze allang
niet meer in een persoonlijke God te geloven. Waar dan wél in? Tja, dat doet er niet
zozeer toe. Daar gaat het helemaal niet om. Waar gaat het dan wél om? Nou, om
naastenliefde, om saamhorigheid, om het gevoel dat we maar beperkte mensen zijn
die niet alles kunnen begrijpen, zulk soort dingen. Dat je die gevoelens gaat zitten
beleven in een kerk die op een bepaald geloof is gebaseerd, zonder dat je dat geloof
nog aanhangt, heeft voor mij iets huichelachtigs. Maar niet alleen progressieve
katholieken, ook veel protestanten willen koste wat kost lidmaat blijven van de kerk,
terwijl hun kritisch vermogen ze intussen verhindert om nog te geloven in de Lieve
Heer buiten wiens wil geen musje van het dak valt. Het laatste wat deze lieden willen,
is vastgepind worden door
Tirade. Jaargang 47

71
de buitenwacht, want dan zouden ze bezwijken onder de kritiek. Hun godsvoorstelling
blijft dus vaag - en nogal wiedes windt de buitenwacht zich daarover op. Je denkt
gegronde kritiek te hebben, en elke discussie loopt op die manier dood.
Wat dat ‘twijfelen’ betreft dat volgens De Vos binnen de kerk mag - hierbij heeft
ze denk ik toch niet helemaal begrepen dat twijfel geldt als een essentieel bestanddeel
van geloof. De twijfel van de ‘ongelovige Thomas’ wordt niet in een gunstig daglicht
gezien. Waar wel begrip voor bestaat, is de twijfel van de mens die zegt: ‘Heer, ik
geloof, kom mijn ongeloof te hulp.’ Twijfelen is algemeen menselijk, en de kerk is
erin geslaagd het voor te stellen als iets positiefs: dat je twijfelt, bewijst dat je gelooft.
Overigens ‘mag’ je natuurlijk alles, want de inquisitie is afgeschaft. De vraag is
alleen wat je van jezelf mag, wat voor eisen je stelt aan je geestelijke integriteit.
Ik meen dus dat Marjoleine de Vos, en met De Vos haar zielsverwanten die van
heinde en ver naar de progressieve parochie in het centrum van Amsterdam trokken
zonder katholiek te zijn, zonder het credo te aanvaarden, ofwel onnozel ofwel niet
integer waren. Het is inderdaad ‘van twee walletjes eten’. Als je een hang naar religie
hebt, zoek het dan niet binnen een kerk waarvan het bestaan gebaseerd is op een
credo, zolang je dat credo niet aanvaardt. Ik begrijp trouwens niet hoe De Vos kan
zeggen dat ze haar best deed ‘de beelden, de taal, de bedoelingen te begrijpen en te
volgen’ en ‘het gevoel had dat ze vorderingen maakte’, als ze nota bene de hoofdzaak
verwerpt! Hoe kunnen die beelden en woorden iets betekenen zonder de hoofdzaak
waaraan ze refereren? Wat betekent ‘zonde’ bijvoorbeeld zonder God? Zonde van
het geld??
In één ding geef ik De Vos gelijk. Ze protesteert tegen de fijne nuances van het
credo die door de vroeg-christelijke theologen zijn bedacht. ‘Geboren, niet
geschapen...’ Die oude formuleringen zijn niet altijd meer adequaat, ze weerspiegelen
de tijd waarin ze zijn opgesteld - maar dat mag geen reden zijn om het kind met het
badwater weg te gooien. Zolang je graag naar de kerk wilt tenminste.
Ger Groot, die de hele discussie over het ietsisme heeft ontketend, is net als Marjoleine
de Vos emotioneel door het hogere gegrepen, al maakt dat hem nog niet ‘kerks’,
zoals hij zegt, en zelfs niet gelovig. Bij een uitvaartmis (in een progressieve kerk,
zegt hij er goddank bij) hoorde hij de oude woorden zingen: ‘In paradisum deducant
te angeli’, ‘Mogen de engelen u geleiden
Tirade. Jaargang 47

72
naar het paradijs’. ‘Eén moment lang,’ schrijft Ger Groot, ‘hoopte ik met volle
overtuiging dat wat gezongen werd waar was. [...] Of mij dat tot een gelovige maakt,
weet ik niet, want even zeker wist ik op hetzelfde moment dat dood nu eenmaal dood
is, God een illusie en engelen een semantisch misverstand. Maar omdat Rudy
Kousbroek ooit geschreven heeft dat men niet “een beetje” kan geloven, vrees ik het
met deze bekentenis definitief te hebben verbruid.’
En hij eindigt zijn stuk in NRC-Handelsblad als volgt:
‘Wat deed ik dus in die kerk, een paar weken geleden: niet-gelovig en zelfs niet
kerks, zonder God of paradijs, en toch méér dan alleen maar “geroerd” toen de dode
een goede reis werd toegezongen? Bespaar me, verzamelde godloochenaars, alstublieft
uw psychologie of erger, en noem mij geen “verkapte gelovige”, het afgezaagde
trucje waaraan u zelf zo'n hekel hebt. Ik was niet alleen bij mijn volle verstand, maar
ook bij mijn atheïstische verstand. Ik heb van het geloof alleen één ding bewaard dat
u verloren hebt of nooit hebt bezeten: twijfel. Niet aan de waarheid van de
wetenschappelijke kennis, maar aan haar relevantie voor levensgeluk of, zo u wilt:
mijn “verlossing”. Noemt u mij maar een twijfelende atheïst.’
Terwijl Marjoleine de Vos kennelijk als buitenstaander in de katholieke kerk haar
heil kwam zoeken, is Ger Groot - zoals ik uit zijn woorden opmaak - een afvallige
katholiek. Maar van je geloof vallen is soms toch moeilijker dan je denkt. Hij ‘hoopte’,
Ger Groot, hij hoopte dat het waar was; en hij ‘weet niet’, Ger Groot, hij weet niet
of dat hem tot een gelovige maakt.
Enig nadenken zou hem kunnen doen inzien dat ‘hopen dat iets waar is’, terwijl
je op hetzelfde moment overtuigd bent van de onwaarheid ervan, niet hetzelfde is
als ‘geloven dat het waar is’. Maar kennelijk blijft hij hopen dat hij het gelooft, want
verlekkerd ‘vreest’ hij dat hij het nu bij Rudy Kousbroek heeft verbruid als zijnde
iemand die ‘een beetje gelooft’. Jawel, hij gelooft naar eigen zeggen wel degelijk
een beetje, want hij was ‘méér dan alleen maar “geroerd”’!
Ik denk dat meer mensen die ontroering hebben gevoeld bij het horen van het
Requiem nadat ze juist iemand hadden verloren. Ik zelf in ieder geval wel. Natuurlijk
komt die ontroering vooral door de woorden, al zouden ze dat effect niet hebben
zonder de muziek. De voorstellingen grijpen je zo sterk aan, dat ze op dat moment
‘waar’ lijken; op dezelfde manier ‘waar’ als een aangrijpende passage in een roman.
Wie heeft nooit tranen in zijn ogen gekregen bij een boek? Ik wel. En het horen van
de indrukwekkende woorden van het Requiem op het moment dat je treurt om iemand
Tirade. Jaargang 47

73
die je nastond, verhevigt de emotie die je toch al had, een grondgevoel dat in zo'n
periode elk moment tot uitbarsting kan komen. Zelfs al heb je geen katholieke
achtergrond zoals Ger Groot, de emotie maakt de voorstelling ‘waar’. Waar tussen
aanhalingstekens.
Ger Groot werd er dus ‘méér dan geroerd’ = een beetje gelovig van (zo moet ik
zijn woorden toch begrijpen), terwijl hij tegelijkertijd beweert niet te weten of dat
wel zo was. Ik zou zeggen, hou je ontboezemingen voor je als er zo'n
begripsverwarring bij je heerst. Niemand is gebaat bij deze vaagheden. Zelf maakt
Ger Groot er aanspraak op tot een aparte categorie te behoren: de twijfelende atheïst.
Die vondst van de ‘twijfel’ die hij van het geloof heeft bewaard, is werkelijk een
klapper. Hierboven heb ik uiteengezet hoe de twijfel binnen de kerk wordt opgevat:
als teken dat iemand eigenlijk gelooft. Twijfel is een aanvechting waar de mens dóór
de God waaraan hij twijfelt van hoopt te worden verlost. Ger Groot maakt er gauw
iets anders van: niet een twijfel waarvan je verlost hoopt te worden, maar een twijfel
die je juist cultiveert en waarop hij prat gaat; en hij slaat de lezer ermee om de oren:
‘Ik heb van het geloof één ding bewaard dat u verloren hebt of nooit hebt bezeten.’
Ja, Ger Groot is in zijn geestelijk leven verder dan wij. Dankzij de verdraaiing van
een begrip.
Dan wordt er ineens ‘wetenschappelijke kennis’ bijgehaald, alsof geloof en
wetenschap elkaar zouden uitsluiten (wat helemaal niet hoeft), waarvan Ger Groot
betwijfelt of zij relevant is voor het levensgeluk. Daarom (ja, daarom, iets anders
kan ik er niet van maken) is Ger Groot naar eigen zeggen een twijfelende atheïst.
De gedachtegang is blijkbaar dat atheïsme de overtuiging inhoudt dat
wetenschappelijke kennis relevant is voor het levensgeluk. Nu, het atheïsme zelf is
al niet ‘relevant’ voor het levensgeluk (je mist immers de troost en de kracht die het
geloof kan geven); en of de wetenschap, de waterleiding of de warenwet tot dat geluk
bijdragen, daarover laat de atheïst als zodanig zich niet uit.
Ik weet een andere categorie voor Ger Groot dan die van ‘twijfelende atheïst’:
verwarde geest.
Talloos zijn degenen die - anders dan de religieus bevlogen ietsisten van wie we nu
twee specimina hebben gezien - zich louter theoretisch tot het ietsisme bekennen. Je
zou in dat geval ook van agnosticisme kunnen spreken: ‘je weet het niet’ en ‘je weet
maar nooit’ liggen niet ver uit elkaar. In elk geval is het atheïsme ‘uit’. Vertel op een
feestje dat je atheïst bent, en de brave om-
Tirade. Jaargang 47

74
standers haasten zich te verklaren dat zij zelf ‘zó ver niet willen gaan’. Er zou immers
‘iets’ kunnen zijn. Hoeveel rijker is hun geestesleven dan het jouwe.
Ik heb het idee dat die vrijblijvende acceptatie van het mogelijke bestaan van ‘iets’
berust op een hardnekkig misverstand omtrent het atheïsme. Als mensen die nog
geen seconde van hun leven gelovig zijn geweest ervoor terugdeinzen zich atheïst
te noemen, dan is er iets aan de hand met deze term. Het gaat in dit geval niet om
mensen die van twee walletjes willen eten, maar om mensen die van geen enkel
walletje willen eten. Van het religieuze walletje zéker niet, maar het atheïstische -
oho! Aan mijn lijf geen polonaise!
Hierbij kan meespelen dat men zich liever niet identificeert met een mensensoort
die niet altijd even aardig en begripvol uit de hoek komt. Wat dat betreft moet me
van het hart dat Rudy Kousbroek, met wie ik het in principe eens ben, in mijn ogen
soms zo doordraaft dat hij zelfs medestanders afstoot. Zo komt hij in zijn bijdrage
aan de ietsisme-discussie van afgelopen zomer aanzetten met Abraham, ‘die op het
punt staat zijn eigen zoon te vermoorden wanneer God hem dat vraagt.’ Wat wil je,
zegt Kousbroek, juist mensen die in een God geloven zijn in staat tot immoreel
gedrag; juist zij voelen zich, als hun God het wil, gerechtvaardigd om te moorden
en te bedriegen. - Die arme Abraham, die niet eens heeft bestaan (maar dit terzijde).
De bijbelschrijver heeft dit verhaal uiteraard niet bedoeld als een rechtvaardiging
van kindermoord (het offer wordt dan ook voorkomen). Wie de tekst tot zich laat
doordringen, proeft de ingehouden ontzetting van de schrijver om het onbestaanbare
dat God van Abraham vraagt. Abrahams geloof wordt op de proef gesteld, en een
echte proef, zo wil de verhaalkunst, is het natuurlijk alleen als het om een extreme
verschrikking gaat. ‘Zou je zelfs zóiets ondenkbaars doen wanneer God het vraagt?’
is de teneur. Volgens het verhaal zou Abraham dat doen; hij is een mythische
‘geloofsheld’, quod erat demonstrandum. Kousbroeks interpretatie raakt werkelijk
kant noch wal en miskent de narratieve wetten die de opbouw van het verhaal hebben
gedicteerd.
Maar de afkeer van het atheïsme gaat dieper. Zeer velen houden atheïsme voor
een geloof, en daarvan moeten ze nu juist niets hebben. Een geloofsovertuiging pint
je vast, je moet ervoor stáán, nee, ‘zó ver wil ik niet gaan.’ De boel in het midden
laten is gemakkelijker, en vooral... ruimdenkender! Die gedachte proef ik bij de
braverds die zó ver niet willen gaan. Naar hun mening is de atheïst al net zo
bekrompen als de orthodoxe gelovige.
Het moet maar eens uit wezen met dit misverstand. Je kunt er donder op
Tirade. Jaargang 47

75
zeggen: steeds wanneer in de krant over godsdienst wordt gediscussieerd, duikt
onvermijdelijk de ingezonden-briefschrijver op die stelt dat ‘atheïsme ook een geloof
is’. Van de zomer in NRC-Handelsblad weer twee. Laat ik proberen de zaak te
verhelderen.
Het eerste dat moet worden bedacht, is dat de term atheïsme altijd wordt gebruikt
in een bepaalde context. In de hedendaagse westerse cultuur wordt ermee bedoeld
dat het bestaan van de christelijke god wordt ontkend. In het oude Griekenland
betekende het dat het Griekse pantheon werd ontkend. Etcetera.
Welnu, een hedendaagse, westerse atheïst gelooft niet in het bestaan van de
christelijke god omdat er voor dit bestaan nooit één geldige reden is gegeven, en
omdat hij ook geen geldige redenen kan verzinnen. Zo is er ook nooit een geldige
reden gegeven of te verzinnen voor het geloof in een vliegende dromedaris die elk
moment op uw hoofd kan poepen. Iemand die dit laatste niet gelooft, zou je een
adromedarist kunnen noemen. Nu tart ik iedereen te beweren dat een adromedarist
‘een gelovige’ is!
Dit voorbeeld maakt hoop ik duidelijk dat je wel zovéél kunt beweren, maar dat
het niet aangaat diegenen die jouw beweringen niet accepteren van ‘geloof’ te
betichten. Het onredelijke van die betichting ligt hierin, dat de inhoud van het
zogenaamde ‘geloof’ van de atheïst geheel en al door de tegenpartij wordt bepaald.
Het is de theïst die iets poneert, die de geloofsinhoud van a tot z bepaalt, waarna
degene die zich hierdoor niet laat overtuigen geacht wordt iets te ‘geloven’, namelijk
het omgekeerde van de geheel door de theïst bepaalde geloofsinhoud. Het woord
‘geloven’ is hier totaal misplaatst.
Maar het christendom heeft zo krachtig om zich heen gegrepen, dat de beweringen
die het doet groot aanzien hebben gekregen. Wie ze niet aannam, lag eruit, dat is
lange tijd zo geweest. Zo heeft het christelijke theïsme een veel hogere status
verkregen dan het dromedarisme. En vanuit die dominante positie kon de atheïst als
‘gelovige’ worden gekwalificeerd, zij het een geperverteerde gelovige. Het is gewoon
een kwestie van macht. Naar de macht van het christendom kan het dromedarisme
fluiten.
Als u, ietsist of agnost, naar ik hoop nu de schellen van de ogen zijn gevallen, geef
dan uw laffe houding eens op en wees niet bevreesd een atheïst te worden genoemd
wanneer u geen redenen ziet om in God te geloven. U bént dan gewoon een atheïst.
Voor agnosticisme zie ik geen emplooi, hoe fatsoenlijk deze houding ook in allerlei
columns en ingezonden brieven wordt
Tirade. Jaargang 47

76
genoemd: je ziet redenen om in God te geloven of je ziet ze niet. Wat moet het in 's
hemelsnaam betekenen dat u het ‘niet weet’? U weet dus niet of u wel of niet redenen
ziet? Of denkt u dat u de redenen die u nú niet ziet misschien op een later tijdstip
gaat bespeuren? In dat geval bent u geen principiële agnost, dan bent u iemand die
niet de tijd heeft genomen om erover na te denken. Ik vrees intussen dat hele
volksstammen die zich zonder nadenken agnost noemen en trots zijn op dat
‘ruimdenkende’ standpunt, zichzelf wel degelijk als principiële agnosten beschouwen.
Een beetje dom.
Maar we hadden het eigenlijk over het (theoretische) ietsisme: niet ‘kweenie’,
maar ‘je weet maar nooit; als het God niet is, dan misschien wel iets anders’. In de
praktijk zijn deze twee nauwelijks te onderscheiden, al mogen wij de ietsist wel
vragen wat hij zich voorstelt bij dat ‘iets’. - ‘Niets’?! Dat is mooi, een iets waarbij
je je niets voorstelt. Dat mag een hoogwaardig idee worden genoemd.
Maar ach, laat ik onze ietsist niet zo op zijn nek zitten. Vermoedelijk bedoelt hij
dat wij mensen lang niet alles weten. Daarin heeft hij gelijk. We weten nog niet alles,
en zover komen we misschien wel nooit. Wat was er vóór de oerknal? We kunnen
alleen maar denken in ruimte en tijd, en tijd vóór de tijd, géén tijd dus eigenlijk, dat
gaat er bij ons niet in. Evenmin als niet-ruimte, voorbij de ruimte die het heelal
beslaat. Vroegere wijsgeren hebben het gat van onze onwetendheid opgevuld met
God - alsof dat iets oplost: je voegt dan alleen een schakel toe die al even
onbegrijpelijk is als de oerknal zelf. Ietsisten vullen de gaten op met ‘iets’. Een
zinnige oplossing lijkt me dat niet. Maar ze moeten het zelf maar weten.
Eindnoten:
1 Fokke Sierksma, De religieuze projectie; Een antropologische en psychologische studie over
de projectie-verschijnselen in de godsdiensten, Delft 1956, herziene editie 1957, repr. Amsterdam
1977.
2 Helmuth Plessner, Die Stufen des Organischen und der Mensch; Einleitung in die philosophische
Anthropologie, Berlijn 1928.
Tirade. Jaargang 47

77
Wim van den Doel en Pierre Vinken
Jacob Elisa Doornik: een vroeg-negentiende eeuws koloniaal criticus
Het verhaal is bekend. Op 1 november 1855 overlijdt in het militaire hospitaal van
Serang de assistent-resident van Lebak, C.E.P. Carolus (in Max Havelaar ‘Slotering’
genaamd). Deze had samen met de regent van Lebak, Raden Adipati Karta
Natanegara, het bestuur gevoerd over het armoedige zuidelijke deel van de residentie
Bantam in West-Java. Als opvolger van Carolus benoemt gouverneur-generaal A.J.
Duymaer van Twist de oudassistent-resident van Ambon, Eduard Douwes Dekker,
die daarop met zijn gezin naar Lebak vertrekt en op 22 januari 1856 in de hoofdplaats
Rangkasbitoeng wordt geïnstalleerd door de resident van Bantam, C.P. Brest van
Kempen (die dankzij Max Havelaar in de geschiedenis zou voortleven als
‘Slijmering’).
Douwes Dekker krijgt het al spoedig aan de stok met de regent die zich volgens
hem schuldig maakt aan het bovenmatig vorderen van heren- en andere diensten en
het ten onrechte confisqueren van karbouwen. Uiteindelijk wijt Douwes Dekker de
volledige armoede van de bevolking aan het bestuur van de regent en de aan hem
ondergeschikte inheemse hoofden. Zijn officiële taak de inheemse bevolking te
beschermen tegen willekeur, van welke zijde dan ook, is voor hem een heilig principe.
Op 24 februari beschuldigt Douwes Dekker daarom in een brief aan resident Brest
van Kempen de regent van Lebak ‘van misbruik van gezag door het onwettig
beschikken over den arbeid zijner onderhoorigen’, waarbij hij voorstelt hem naar
Serang te ontbieden, zodat er in Lebak een onderzoek kan plaatsvinden, zonder dat
eventuele getuigen à charge bedreigd kunnen worden. Hierbij heeft de
assistent-resident het over de ‘sedert jaren uitgezogene diep gedrukte bevolking’ ten
opzichte waarvan hij slechts zijn plicht wenst te doen.
Zowel resident Brest van Kempen, de Raad van Nederlands-Indië als
gouverneur-generaal Duymaer van Twist dachten hier echter geheel anders over. De
laatste besloot Douwes Dekker over te plaatsen naar Ngawi in de residentie Madioen.
Deze besloot hierop 29 maart 1856 ontslag aan te vragen, hetgeen hem zes dagen
later zou worden verleend. Douwes Dekker
Tirade. Jaargang 47

78
vertrok naar Europa, waar hij in Brussel zijn meesterwerk Max Havelaar of de
koffijveilingen der Nederlandsche Handelmaatschappij zou schrijven. Hierin gaf hij
zijn versie van de gebeurtenissen in Lebak. Het boek verscheen in 1860 en maakte
diepe indruk in Nederland. Volgens het liberale kamerlid W.R. baron van Hoëvell
ging er zelfs ‘eene zekere rilling’ door de natie. Plotseling was duidelijk geworden
dat het koloniale bestuur in Indië medeplichtig was aan het onderdrukken van de
Javaanse bevolking door haar regenten en hoofden, dat de Javanen dankzij de
Nederlanders aan allerlei ellende ten prooi waren gevallen en dat het Indische leger
allerminst zachtzinnig optrad. Er lag, in de woorden van Multatuli, ‘een roofstaat
aan de zee, tussen Oostfriesland en de Schelde’.
Koloniale kritiek
Douwes Dekker alias Multatuli was niet de enige schrijver in het midden van de
negentiende eeuw die kritiek had op de wijze waarop Nederland in Indië het bestuur
voerde. Op de achtergrond woedde de strijd tussen liberalen en conservatieven over
het te voeren koloniale beleid, waarbij het de vraag was hoe snel en op welke wijze
het zogeheten cultuurstelsel - het systeem waarin de Nederlandse koloniale overheid
inheemse landbouwers dwong gewassen voor de export te verbouwen - plaats kon
maken voor een stelsel van exploitatie van particuliere ondernemers. Voorstanders
van ‘vrije arbeid’ zoals Van Hoëvell hadden hierbij het probleem dat veel liberalen
op koloniaal vlak conservatieve standpunten innamen, aangezien in de jaren vijftig
de Indische baten goed waren voor maar liefst 31 procent van de staatsinkomsten,
terwijl particuliere ondernemers verklaarden zeer tevreden te zijn met hun deelname
aan het cultuurstelsel. Een poging samen met Multatuli de conservatieve politiek te
lijf te gaan, liep spoedig op niets uit, vooral omdat Multatuli zich mordicus tegen de
‘vrije arbeid’ keerde. Dit zou in zijn ogen namelijk alleen maar leiden tot de uitbuiting
van de Javanen door oncontroleerbare Nederlandse ondernemers. Dan was het
cultuurstelsel nog te prefereren.
Desondanks groeide de kritiek. Zo kritiseerde de doopsgezinde zendeling Jansz
in 1863 in zijn De koloniën. Nederland ten vloek of ten zegen? op scherpe wijze de
batig-slot-politiek, die onder andere de verkondiging van het evangelie hinderde en
de Javanen tot last was. Het in Indië verdiende geld zou de Nederlandse staat volgens
de zendeling in Indië moeten besteden, aangezien alleen op die wijze Nederland
zegen van zijn koloniale bezit kon verwachten en ‘niet wanneer het als voogd de
middelen, voor de opvoeding zijner
Tirade. Jaargang 47

79
pleegkinderen bestemd, voor zich zelf gebruikt, en hunne onsterfelijke zielen
verwaarloost’. Jansz formuleerde hiermee tevens een vroege variant van de later zo
populaire ‘voogdijgedachte’.
Veel stof wierp de ‘Vloekzang’ van S.E.W. Roorda van Eysinga op. Roorda van
Eysinga had in dienst van het koloniale gouvernement gewerkt in Grobogan, het
gebied dat in de jaren veertig zo te lijden had gehad van het cultuurstelsel, droogte
en ziekte. Het gebied bood een landschap van ‘huiveringwekkende eenzaamheid,’
aldus Roorda van Eysinga. ‘Die terpen verweten mij zwijgend de schuld van mijn
volk. Daaraan ontbrak het grafschrift: gestorven voor het batig slot’. Een dreigende
nieuwe hongersnood in deze streek inspireerde hem in december 1860 tot de
‘Vloekzang’, waarin hij ‘De laatste dag der Hollanders op Java’ liet beschrijven door
Sentot, de befaamde legeraanvoerder van een deel van Diponegoro's troepen. 1
Subtieler was de brochure Onze koloniale staatkunde uit 1865 van het oud-lid van
de Raad van Nederlands-Indië, jhr. H.C. van der Wijck. Ook hij veroordeelde de
batig-slot-politiek. Nederland mocht zich in Indië niet als een dief gedragen. ‘Ik ken
geene zedeleer die zulk eene handelwijze zou kunnen regtvaardigen,’ zo schreef hij.
Decennia eerder was er een andere criticus geweest die van zich liet spreken: Jacob
Doornik, die in 1826, bijna vijfendertig jaar voordat de Max Havelaar verscheen,
zijn Vrijmoedige gedachten over Neêrlands Indië en over de regering van den
Gouverneur-Generaal Van der Capellen publiceerde. Daarin pleitte hij voor een
vrije cultuur, vrije handel, afschaffing van de lijfeigenschap, zelfregulering der
kolonisten en ‘een zo gering mogelijk aantal ambtenaren’. Zijn boek begint aldus:
‘Vrijmoedig en opregt, met gepaste bescheidenheid, en met eerbied, waar het voegt,
zijne mening bekend te maken, is, bedriegt mij niet alles, geoorloofd aan ieder lid
van de maatschappij. Te meer acht ik zulks geoorloofd, wanneer het hier geldt het
welzijn eener Kolonie, ja, dan wordt het pligt - terwijl zwijgen, in zoodanig geval,
laakbaar mag genaamd worden’. 2
Doornik was op 17 juni 1777 in Leiden geboren, had in dezelfde stad medicijnen
gestudeerd en was er op 20 juni 1797 gepromoveerd voordat hij zich in Amsterdam
vestigde als huisarts, onder andere van de dichter Jan Helmers. In 1817 was hij naar
Indië vertrokken, waar hij tot 1820 de betrekking van officier van gezondheid met
de titel van chirurgijn-majoor zou vervullen. 3 Daarna oefende hij een particuliere
praktijk uit in Batavia. In 1821 overleed zijn eerste echtgenote Anna Magdalena
d'Artaud. Hij hertrouwde in 1822 met Henriette Maria d'Ozy. Enkele jaren later
schreef hij
Tirade. Jaargang 47

80
zijn Vrijmoedige gedachten. Vrijwel onmiddellijk na de publicatie van dit boek werd
hem de grond in Indië te heet onder de voeten en vertrok hij naar de Verenigde Staten,
waar hij op 3 juni 1837 overleed.
Doornik was niet slechts een gemiddelde arts en auteur van een werk dat het
bestuur van gouverneur-generaal Van der Capellen kritiseerde. Hij bezat een
veelzijdige kennis van de geneeskunde en de geologie. Zijn grote voorbeeld was de
Franse medicus Julien Lamettrie, die de mens beschouwde als een machine, een
zelfbewuste robot die net als de andere dieren leefde in ‘een wereld die zichzelf had
geschapen’. In filosofisch opzicht was Doornik een materialist: leven is chemismus
der natuur. Hij vond dat men wetenschappelijke onderzoekers hoger moet stellen
dan filosofen, dat ‘filosofie haar bekoorlijks en goeds heeft, maar in de eerste plaats
toch slechts als hersenoefening’. Niettemin had hij vrijwel alles gelezen wat Franse,
Engelse en Duitse natuurfilosofen hadden geschreven en uit hun werk koos hij de
meest radicale opvattingen. Hij schreef, onder meer, over de koepokinenting, over
de ‘levenskracht’, over de doelmatigheid in de natuur, over de schedelleer van Gall,
over het magnetisme en over de ‘geschiedenis van het menselijk geslacht’. 4
Ook de vroege negentiende eeuwers wisten dat fossiele planten en dieren van
hogere orde waren naarmate ze in jongere aardlagen waren gevonden. Mede op grond
daarvan waren ‘progressieve’ geleerden als Jacob Doornik, lang voor de geboorte
van Charles Darwin, tot de conclusie gekomen dat de bestaande soorten waren
voortgekomen uit vroegere levensvormen die in de loop van de tijd steeds
ingewikkelder waren geworden. Het was staande op hun schouders dat Darwin een
halve eeuw later zijn Origin of Species kon schrijven.
Al in 1808 had Doornik een Wijsgeerig-natuurkundig onderzoek aangaande den
oorspronkelijken mensch en de oorspronkelijke stammen van deszelfs geslacht
gepubliceerd, waarin ook hij de stelling verdedigde dat ‘de oorspronglijke mensch
tot de familie van den ourang-outang behoort, in zoo verre de laatste hem als
dier-mensch zoo gelijkvormig is’. In 1816 werkte hij in zijn Wijsgeerig-natuurkundige
verhandelingen deze stelling nader uit: ‘de encriniten pentacriniten, ammoniten en
de overige zophyten der voor-wereld [waren] de eerste en oorspronkelijke vormen
geweest, uit welks alle de overige edelere bewerktuigingen door eene opeenvolgende
ontwikkeling ontstaan zijn’. Als Doorniks geschriften over de ontwikkelingstheorie
in een van de grote talen waren verschenen, zou hij waarschijnlijk bekend zijn
gebleven als een van de voorlopers van Jean-Babtiste Lamarck, een wetenschapper
werkzaam
Tirade. Jaargang 47

81
in de Parijse Jardin des Plantes, die een jaar later zijn tweedelige Philosophie
Zoologique publiceerde, een degelijk werk waarin voor het eerst op onomkoombare
wijze aannemelijk werd gemaakt dat alle soorten planten en dieren, inclusief de mens,
in een onafgebroken keten geleidelijk uit elkaar waren ontstaan.
Doornik was dus, zeker voor Nederland in die tijd, een progressief geleerde. Even
progressief als zijn wetenschappelijke inzichten waren zijn maatschappelijke
opvattingen. Er is over hem geschreven dat hij ‘steeds voorwaarts ging met zijn
hardop denken of schrijven, onbekommerd wat de wereld er van zou zeggen; nimmer
vreesde hij of soms zijn denkbeelden voor zijn uitwendig geluk hinderlijk zouden
kunnen zijn’. Dat is hem later, zoals wij zullen zien, nog duur komen te staan.
Misschien was de reden dat hij als ambtenaar naar Nederlands Indië vertrok gelegen
in het feit dat hij weinig succes had in zijn medische praktijk, aanvankelijk in
Amsterdam, later in Arnhem en in Velp. Wellicht was hij meer bezig met studeren
en schrijven. Eenmaal in Batavia aangekomen, zocht hij contact met andere geleerden
en werd hij lid van het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen.
Hij werd ook benoemd tot lid van een hoge commissie voor het landbouwbeleid.
Waarschijnlijk mede door zijn ervaringen in deze functie raakte hij geïnteresseerd
in het bestuur van de koloniën, ‘in hun beheer, behandeling van zaken, belangen,
betrekkingen en uitzigten’. Over hoe dit bestuur eruit moest zien, was ook in de jaren
vóór Doorniks komst in de Oost reeds hartstochtelijk gediscuteerd. 5
Het koloniale debat in het begin van de negentiende eeuw
In 1795 waren de bezittingen en de schulden van de VOC overgenomen door de staat.
Het waren de revolutionaire begindagen van de Bataafse Republiek en hoewel
hierdoor in Nederland het revolutionaire ideaal leefde als zou ‘al hetgeen hier recht
en billijk is, [...] ook daar recht en billijk moeten zijn’, was de enige drijfveer tot het
behouden van de bezittingen in Azië gelegen in de grote economische voordelen die
deze gebieden de jonge republiek zouden kunnen opleveren. Al te veel haast het
bestuur in Indië grondig te hervormen, legde men, gezien alle onzekerheden die dit
proces met zich mee zou brengen, dan ook niet aan de dag. 6
Desondanks was er ook grote kritiek op het exploitatiestelsel van de VOC dat zich
ondermeer had gekenmerkt door dwangcultures en herendiensten. De belangrijkste
propagandist van het vervangen van het VOC-regime door een verlicht en liberaal
koloniaal bestuur was de voormalige gezaghebber van
Tirade. Jaargang 47

82
Java's Oosthoek, Dirk van Hogendorp. In 1799 verscheen te Delft zijn Berigt van
den tegenwoordigen toestand der Bataafsche bezittingen in Oost-Indiën, waarin hij
de afschaffing van de herendiensten en dwangcultures bepleitte en voorstelde de
Javaanse boeren de grond die zij bewerkten in eigendom of erfpacht te geven. Van
Hogendorp was er van overtuigd dat de welvaart dan vanzelf zou toenemen omdat
nu eenmaal ook de Javaan - net zoals de Nederlander - een economisch handelende
mens was die zich liet leiden door zijn eigenbelang. De ‘bescherming tegen alle
onderdrukking, en de uitoefening en pleeging van het onzijdigste en billijkste recht’
moesten voortaan de leidende beginselen van het koloniale bestuur zijn. 7
Van Hogendorps grote tegenspeler was S.C. Nederburgh, eveneens een voormalige
VOC-employee, die zich wel een voorstander toonde van het oude VOC-stelsel van
gedwongen cultures. Nederland had helemaal niet de mankracht om een uitgebreid
bestuurlijk apparaat op de been te brengen en te houden en moest zich dan ook niet
met het inheemse bestuur in de Indische archipel bemoeien. En was een kolonie niet
bedoeld om er geld mee te verdienen? De inheemse bevolking moest daarom zoveel
mogelijk door de eigen hoofden en volgens de eigen zeden en gewoonten bestuurd
blijven en gedwongen worden tropische exportproducten te leveren. 8
Zo stonden na de ondergang van de VOC twee principieel van elkaar verschillende
meningen tegenover elkaar: enerzijds een idealistische gedachte die uitging van de
morele plicht van de Nederlanders een verlicht en liberaal bestuur in Indië te vestigen
en anderzijds een wellicht meer realistische gedachte dat Nederland helemaal niet
in staat was de Indische archipel intensief te besturen. Het debat tussen Van
Hogendorp en Nederburgh had echter vooral een academisch karakter: de contacten
tussen Nederland en Indië waren schaars en in Batavia trokken de machthebbers zich
weinig van de gebeurtenissen in Europa aan.
Ook de befaamde naar Indië gezonden H.W. Daendels zou tijdens zijn bewind in
de kolonie geen wijziging aanbrengen in het exploitatiestelsel van de compagnie.
Hij trok zich niets aan van de door Van Hogendorp geformuleerde liberale
denkbeelden. Volgens hem had het gouvernement geen andere keus dan een systeem
te handhaven waarin de weinig ontwikkelde Javanen gedwongen werden bepaalde
landbouwproducten voor de export te leveren. Zolang de Javaan ‘geene meerdere
vorderingen op den weg der beschaving zal gemaakt hebben, waarop hij in allen
gevalle niet dan met langzame schreden zal kunnen worden voortgeleid,’ zo schreef
Daendels, ‘zal zijn arbeid aan de verplichte leverantien en contingenten besteed,
moe-
Tirade. Jaargang 47

83
ten gerekend worden te treden in plaats van andere reguliere belastingen, welke
alsnog niet van hem kunnen worden gevergd’.
Pas onder de Britse luitenant-gouverneur Thomas Stamford Raffles werden er
liberale hervormingen doorgevoerd. Groot-Brittannië was in het kader van de strijd
tegen Napoleon in 1811 in het bezit van Nederlands-Indië gekomen, waarna de
jeugdige Raffles op 11 september tot bestuurdervan ‘Java en onderhorigheden’ was
aangesteld. Hierbij maakten de Britten duidelijk dat zij ‘the vexatious system of
monopoly’ van de Nederlanders zouden afschaffen. Het koloniale bestuur zou in het
vervolg rekening houden met de belangen van de bevolking. Raffles stelde hiertoe
een commissie in met de opdracht een voorstel te doen waarmee het systeem van
gedwongen leveranties van producten vervangen zou kunnen worden door vrijhandel
en er een ander belastingsysteem zou kunnen worden ingevoerd. Raffles was hiermee
een typische representant van de koloniale denkrichting die de armoede en honger
in de Aziatische samenlevingen weet aan de feodale inrichting van de inheemse
maatschappijen en de economische politiek van de Europese handelscompagnieën.
Op basis van de voorstellen die de door hem ingestelde commissie deed, besloot hij
op 15 oktober 1813 het koloniale bestuur op Java te hervormen, ‘with the intention
of ameliorating the condition of all its inhabitants’. 9 Het monopoliestelsel van de
VOC en de daarbij behorende herendiensten werden afgeschaft en vervangen door
een liberaal economisch systeem, waarin de boeren vrij over de opbrengst van hun
grond konden beschikken. Verder bepaalde Raffles dat het gouvernement eigenaar
van alle gronden op Java was. De Javaanse boeren dienden hiervoor een zekere pacht
(landrente) te betalen. Belastingen konden hierdoor niet langer willekeurig geheven
worden, maar dienden op basis van waarde en omvang van de bebouwde grond
bepaald te worden.
Dit landrentestelsel bleek echter niet de gewenste resultaten op te leveren.
Desahoofden bleken geen adequate administratie te kunnen bijhouden, waardoor de
belastinginning een chaos werd. Javaanse boeren gingen zich toeleggen op rijstteelt
voor de binnenlandse markt in plaats van op de teelt van exportgewassen nu de
gedwongen levering van de laatste producten grotendeels was afgeschaft. Het
landrentestelsel deed verder de vraag naar geld toenemen, waardoor de greep van
Chinese geldwoekeraars op de inheemse economie versterkt werd. Om toch aan
voldoende geld te komen, moest Raffles noodgedwongen de verplichte koffiecultuur
in de Preanger laten bestaan. Zijn goede bedoelingen leverden dus weinig op.
In Europa was inmiddels bepaald dat Nederland zijn koloniaal bezit in
Tirade. Jaargang 47

84
Zuidoost-Azië weer terug zou krijgen, om het land een sterke noorderbuur van
Frankrijk te maken. In augustus 1816 nam daarom een Nederlandse
commissie-generaal bestaande uit C. Th. Elout, schout-bij-nacht A.A. Buyskens en
G.A.G.Ph. baron van der Capellen (de laatste was tevens gouverneur-generaal) het
bestuur over Indië weer in handen.
De in 1778 te Utrecht geboren Van der Capellen was tijdens zijn studie aan de
universiteiten van Utrecht en Göttingen ondermeer beïnvloed door de werken van
Abbé Raynal. De laatste had in zijn beroemde Histoire philosophique et politique
des établissements et du commerce des Européens dans les deux Indes (1770) de
duistere kanten van het kolonialisme belicht, in het eerste deel ook nadrukkelijk
aandacht geschonken aan het Nederlandse optreden op de Molukken en een meer
verlicht koloniaal beleid gepropageerd. Niet dat Van der Capellen hierdoor nu een
radicale hervormer was geworden. In januari 1815 rapporteerde hij reeds aan koning
Willem I dat, ‘hoe zeer men ook van de noodzakelijkheid der invoering van liberale
principes in de Oost-indische Colonien moge overtuigd zijn, (...) men met de grootste
omzigtigheid zal moeten te werk gaan en zich vooral niet door theorien laten
wegsleepen, voor de toepassing van welke het tijdstip nog niet daar is, of de menschen
nog niet vatbaar zijn’. Deze uitspraak was voor de koning geruststellend genoeg
geweest om Van der Capellen te benoemen tot een van de commissarissen-generaal.
Eenmaal in Indië bleef Van der Capellen een tegenstander van een liberalisering
van het economische leven in de kolonie. ‘Hetgeen op eenen afstand van meer dan
3000 mijlen, in sommige zaken, voor liberaal gehouden wordt, in de toepassing hier
ter plaatse, hoogst illiberaal zoude worden’, aldus merkte hij op. Het koloniale
gouvernement had de plicht de inheemse bevolking te beschermen, zowel tegen
plaatselijke potentaten als tegen Europese ondernemers. Hoewel het liberale
regeringsreglement van december 1818 het koloniale gouvernement verplichtte de
vestiging van Europese plantage-ondernemers in Indië te bevorderen, probeerde Van
der Capellen de laatstgenoemden op allerlei manieren dwars te zitten. In zijn ogen
waren zij niets meer dan ‘eene parasite plant, die zich langs duistere en kronkelende
wegen strengelt, rondom de inlandsche bevolking, haar knelt en belemmert in haren
groei’.
In ieder geval moesten ook de Europese landbouwondernemingen in de Javaanse
Vorstenlanden het ontgelden. Hier huurden Europeanen en Chinezen landerijen,
respectievelijk van de vorsten en van verschillende inheemse ambtenaren die in grond
(ofte wel ‘apanages’) werden uitbetaald. De Euro-
Tirade. Jaargang 47

85
peanen en Chinezen verwierven daarbij ook soevereine rechten, waaronder het recht
arbeid in herendienst te laten verrichten door degenen die op hun landgoederen
woonden. De resident van Jogjakarta en Soerakarta, H.G. Nahuys van Burgst,
moedigde hierbij het huren van land door Europeanen aan, dit tot grote tevredenheid
van de sultan van Jogja, die er niet slechter van werd en uit dank de resident bedacht
met een groot landgoed op de flanken van de Merapi - Bedaja - waarvoor deze slechts
een geringe pacht hoefde te betalen.
Voor Van der Capellen was een en ander onacceptabel. Op 6 mei 1823 vaardigde
hij het besluit uit dat bepaalde dat per 31 januari van het volgende jaar ieder
huurcontract zou vervallen. De verhuurders moesten de pacht - die vaak voor jaren
was vooruitbetaald - teruggeven en huurders eventueel schadeloosstellen voor gedane
investeringen. Deze maatregel resulteerde in verbittering alom: bij de pachters die
hun toekomstplannen zagen gedwarsboomd; bij de Jogjase en Solose aristocratie die
het gouvernement hadden vertrouwd, de door hen ontvangen pacht vaak al weer
hadden uitgegeven en nu moesten terugbetalen; en bij degenen die op de landgoederen
woonden en plots weer rijst in plaats van koffie of indigo moesten gaan verbouwen.
Deels waren deze maatregelen ingegeven door economische motieven, maar bij
Van der Capellen, door de Utrechtse historicus Coolhaas eens getypeerd als ‘koloniaal
ethicus avant la lettre’ 10 , stond bij dit alles toch ook de bescherming van de bevolking
tegen willekeur en onderdrukking hoog in het vaandel. Voor deze bescherming
moesten vooral de Nederlandse bestuursambtenaren zorgen. Zo kregen de residenten
nadrukkelijk de taak ‘knevelarijen, geldafpersingen, dwangarbeid, mishandelingen
of willekeurigheden jegens inlanders’ tegen te gaan. Hiernaast moesten deze
ambtenaren nog optreden als voorzitter van de plaatselijk landraad, de landbouw en
nijverheid in hun gewest bevorderen, toezicht houden op het onderhoud van
waterwerken, bruggen en wegen, en waren zij volledig verantwoordelijk voor het
beheer van de gewestelijke financiën. In tegenstelling tot de VOC had de koloniale
staat dus de aspiratie zich op vele terreinen van het maatschappelijke leven te laten
gelden en zich te ontwikkelen als beschermer van de inheemse bevolking.
Economische vrijheid kon de bevolking daarbij niet worden gegeven. Daarvoor was
zij onvoldoende ontwikkeld, terwijl gedwongen cultures de enige wijze waren waarop
het koloniale gouvernement aan voldoende inkomsten kon komen.
Tirade. Jaargang 47

Vrijmoedige gedachten
86
Na het vertrek van Van der Capellen in 1826 maakte Doornik de balans op van diens
bestuur van de kolonie en publiceerde deze onder de titel Vrijmoedige Gedachten in
een boek van 314 pagina's dat in dat jaar in Amsterdam zou verschijnen. Het boek
droeg hij op aan de voormalige resident van Jogjakarta en Soerakarta, Nahuys van
Burgst, degene die in zijn gebieden het huren van land door Europeanen had
aangemoedigd. Het is eigenlijk een pamflet, maar door de vele uitweidingen en
herhalingen is het karakter van een vlugschrift deels verloren. Uit het boek blijkt dat
Doornik tot in detail op de hoogte is van de politieke toestand in Nederlands Indië.
En dat is niet verwonderlijk. Hij was een ‘gezocht geneesheer te Batavia’ en mede
door zijn medische praktijk een notabel geworden; hij kende ‘iedereen’. Hij was ook
een alom gewaardeerd spreker bij de bijeenkomsten van het Bataviaasch Genootschap
van Kunsten en Wetenschappen, waar hij op 25 mei 1826 ‘Politieke en Philosophische
beschouwingen over alle Koloniën des Aardbols’ hield. 11 Hij was bovendien in 1826
door Commissaris Generaal Leonard du Bus de Gisignies benoemd tot lid van de
‘Hoofdcommissie van Landbouw’, die tot taak had een rapport uit te brengen ‘over
het zoo veelmalen behandeld, verdedigd en bestreden onderwerp aangaande eene
kolonisatie op Java: in hoeverre een zoodanige kolonisatie kan worden aangenomen,
en op welke gronden, voorwaarden en voorschriften dezen zoude kunnen worden
tot stand gebragt’. Hij werd dus ook door de overheid als een ‘koloniale deskundige’
beschouwd. 12
Doornik vergelijkt in zijn boek de politieke werkelijkheid van eind 1825 met de
uitgangspunten voor het koloniale bestuur zoals neergelegd in allereerst de Publicatie
van 19 augustus 1816 ‘houdende kennisgeving van het aanvaarden van het bestuur
door Commissarissen Generaal, alsmede door den Gouverneur Generaal van
Nederlandsch Indië’ en in de tweede plaats het ‘Reglement op het beleid van de
Regering, het Justitiewezen, de Culture en den Handel in 's Lands Aziatische
Bezittingen’ van 1818. Doornik was het met deze formuleringen van de koloniale
principes volledig eens. In de Publicatie van 1816 viel te lezen dat ‘regtvaardig,
billijk, mild en doelmatig tot bevordering van algemeen en bijzonder belang ... de
beginselen (waren), welke Ons leiden moeten’. Verder zegde ‘Zijne Majesteit deszelfs
vaderlijke bescherming’ toe ‘aan allen, zonder uitzondering’, die onder Zijn gebied
leven’. 13 Cruciaal in het regeringsreglement van 1818 waren voor Doornik de artikelen
106 en 107, waarin de Indische regering werd verplicht ‘door alle middelen binnen
haar bereik den landbouw’ aan te moedigen, onder
Tirade. Jaargang 47

87
meer door ‘uitgifte van landen en vermeerdering van eene Europese bevolking en
landbouwers’. Ook werd het aan alle inwoners van Nederlands-Indië toegestaan ‘om
op de gronden, hun in eigendom toekomende, of in huur, pacht, dan wel ten gebruike
uitgegeven, zoodanige voortbrengselen aan te kweeken, als zij verkiezen, en daarover
naar goedvinden te beschikken’.
Van het in de beide Regeringsreglementen beschreven beleid is volgens Doornik
onder Van der Capellen niets terecht gekomen. De oorzaken van deze mislukking
vat hij al in het Voorwoord tot zijn boek kort samen: ze bestaan uit allereerst ‘het
bestaan en de vernielende invloed van uitsluitende handel-maatschappijen’ en in de
tweede plaats ‘het verhinderen van Kolonisatie’. 14 Met betrekking tot het eerste
constateerde Doornik ‘thans de grootste krachtoefening en uitbreiding aan den vrijen
handel over de aarde gegeven’, terwijl in Nederland ‘vijandelijke maatregelen
daartegen’ werden genomen ‘door de oprigting van een groot uitsluitend ligchaam’,
waarmee hij doelde op de oprichting van de Nederlandsche Handel-Maatschappij in
1824. De kwade genius achter het verhinderen van kolonisatie was
gouverneur-generaal Van der Capellen, die zich had gedragen als een absolute vorst.
‘In Nederland bestaat eene Constitutie en wetten op deze gegrond. In Neêrlands
Indië onbestemdheid, onvastheid, willekeur en dwang. De kolonist onder eenen
Gouverneur-Generaal Van der Capellen, is de kruipende onderdaan van willekeur
en luimen - eene mengeling van wetten, ordonnantiën en oude vermolmde statuten;
eindelooze ampliatiën op en renovatiën van vroegere publicatiën, een onafgebroken
organiseren en reorganiseren waren de elementen van den Codex civilis, van welke
onvastheid en onbepaaldheid het hoofdkarakter uitmaakten, en waarom? omdat
Neêrlands Indië onder eenen Gouverneur-Generaal Van der Capellen geen' zweem
van Constitutie bezat, even als waren inconstitutioneel en Van der Capellen woorden
van gelijke beteekenis’. 15 Onder Van der Capellens verantwoordelijkheid had er
daarenboven een zeer slecht beheer van de geldmiddelen plaatsgevonden. Een
ondoelmatige administratie van de buitengewesten, kostbare oorlogen en enorme
uitgaven voor waterstaat en civiele gebouwen hadden de geldmiddelen zo goed als
verwoest. 16
Het bestuur over Nederlands-Indië moest dan ook fundamenteel hervormd worden,
waarbij de kolonie een zelfstandige positie ten opzichte van het moederland moest
worden gegeven. ‘Onafhankelijkheid is een aangeboren beginsel van alle Koloniën’,
wist Doornik, ‘derwaarts moeten zij alle gebragt worden, om waarachtig nuttig voor
Europa te kunnen blijven’. Er
Tirade. Jaargang 47

88
moest evenredigheid bestaan tussen een kolonie en het moederland voor wat betreft
de omvang van het leger en die van de industrie. 17 De Nederlandse regering moest
Nederlands-Indië niet langer blijven behandelen ‘als eenen minderjarigen, maar als
een' man, met wien men overeenkomsten aangaat, die voor beiden nuttig zijn’. Het
was onjuist te veronderstellen dat de kolonie er slechts was om het moederland rijker
te maken. ‘Nederland moet willen gedoogen, dat Neêrlands Indië hare eigen voordelen
leert beschermen. Daardoor alleen kan Neêrlands Indië in voorspoed toenemen, en
dien voorspoed gunstig doen terugwerken op het Moederland’, aldus Doornik. 18
In ieder geval moest de Javaan niet langer als slaaf worden behandeld. Doornik
deed een beroep op de liberale Nederlanders niet met twee maten te meten. Terwijl
de ‘Heeren in het moederland, steeds den mond vol hebben van liberaliteit’, werden
de Javanen behandeld als slaaf. ‘Gij predikt tegen de slaverij en legt de verachtelijkste
slavernij op aan den vrijen, aan den natuurlijken eigenaar van uwe Kolonie’. 19 Zoals
in het moederland diende er ook in een kolonie vrijheid en gelijkheid te zijn voor
iedereen, zowel voor de Javaan als voor de kolonist: ‘Wanneer men de inlandsche
bevolking van Java regtvaardig behandelt; vrij haren grond laat bewerken, en haar
de middelen aan de hand geeft, om meerdere toenadering der Europesche bevolking
meer huishoudelijk worde opgeklaard, dan behoeft de Europesche bevolking voor
die van Java niet bevreesd te zijn; zij dit alleen zoo lang zijn, als zij die bevolking
onderdrukt, onregtvaardig behandelt, de vrije beschikking over haar eigendom
ontneemt, zoo als zulks den Gouverneur-Generaal Van der Capellen behaagt heeft’,
zo schreef Doornik. ‘De Javaan is een volk, hetgeen men niet noodig heeft te regeren
door materiële, coërcitive middelen, men moet en kan het regeren moreel, d.i. door
den opgeklaarden geest van den Europeaan, waardoor hij den Javaan zijne minderheid
doet opmerken, maar tevens van de kant van den Europeaan den wil, om den Javaan
voor te lichten en voort te helpen in zijne ondernemingen in cultuur en industrie’.
Men maakte volgens Doornik een grote vergissing te denken dat de gemiddelde
Javaan nog even ‘onwetend en dom’ zou zijn als 200 jaar eerder: het geval was
geweest. Javanen bleken daarentegen een gezond verstand en een goede aanleg om
te leren te bezitten. ‘Het is thans niets zeldzaams om eenen Javaan, van eene
burgerlijke goede familie te ontmoeten, die de Maleische en Javaansche talen spreekt
en schrijft; over den landbouw en landelijke oeconomie zeer gezond denkt en spreekt,
tamelijk goed rekent, en, in
Tirade. Jaargang 47

89
het algemeen, den aanleg duidelijk genoeg doet blijken, dat zijn geest rijp is voor
eene meerdere verlichting’. Nederlands-Indië diende alleen een liberaal bewind te
krijgen. 20
Dit laatste zou natuurlijk wel een afscheid betekenen van het beleid van Van der
Capellen, die ‘in den Europeaan eenen knecht en in den Javaan alleen eenen slaaf
gedoogde, alleen dienstbaar om den opbrengst van geheven schattingen te vermeerden,
opdat de Gouverneur-Generaal daardoor eene kostbare en oorlogzuchtige (...) regering
zoude kunnen ondersteunen; terwijl de gemeene Javaan naauwelijks zijne dagelijksche
rijst heeft’. 21
Ook moesten er meer Europese kolonisten in Nederlands-Indië worden toegelaten.
Deze kolonisten moesten dan nauw samenwerken met de Javanen. ‘Plaats den Javaan
onder eene liberale regering’, zo verklaarde Doornik, ‘laat hem vrij en voor zijn eigen
voordeel zijnen grond bewerken - bevorder de toenadering tusschen den Javaan en
den Europeaan, en ik durve er borg voor staan, dat men, na 25 jaren, moeite zal
hebben, om den Javaan van alsdan in den Javaan van heden te herkennen’. De komst
van Europese land bebouwende kolonisten zou op Java voorspoed brengen. Slechts
een-achtste van Java's grond was nog maar bebouwd: een wereld lag open om
ontwikkeld te worden. 22 ‘Het eerste voordeel, hetwelk deze maatregel (kolonisatie)
aanbrengt, bestaat daarin’, aldus Doornik, ‘dat daardoor alle versatiliteit in het geheel
bestaan der Kolonie wordt weggenomen, en dezelve niet langer zal worden beschouwd
als een' kortstondigen doorgang, om spoedig rijkdommen te verzamelen, en daarmede
naar Europa terug te keeren, in plaats van die rijkdommen aan de belangen der
Kolonie toe te wijden. Deze versatiliteit gaf en blijft aanleiding geven tot het uitkomen
van gelukzoekers, maar geenszins van welgezinde mannen’. 23
De aanleiding voor Doornik tot het schrijven van zijn kritische boek was
ongetwijfeld zijn woede over Van der Capellens hierboven reeds genoemde
‘desastreuze’ Publicatie van 6 mei 1823, waarin het bezit van land of het pachten
van land in de Vorstenlanden door Europeanen en Chinezen plotseling werd verboden.
‘Het besluit van den 6 Mei 1823 vernietigde, met ééne pennestreek de welvaart, het
onderhoud, de eer van deze goedvertrouwende Europesche planters’, aldus een
woedende Doornik. ‘De eerste beginselen van trouw, eer regtvaardigheid, edelmoedige
vergunning, en van al de deugden, daaruit voortvloeijende, zijn geweld aangedaan
door dit besluit (...) - het zonderlingst voortbrengsel van willekeur, terwijl het gevoel
van humaniteit daardoor ten eenemaal is verstompt’. 24
Voor Van der Capellen was de aanleiding de door Doornik gewraakte
Tirade. Jaargang 47

90
maatregel te nemen de slechte behandeling van de Javaanse landbouwers door de
landeigenaren geweest, maar de wijze waarop hij aan deze misstanden een einde
maakte, zorgde voor weer andere ressentimenten, niet alleen bij Doornik en de
Europese pachters, maar vooral bij de leden van Javaanse aristocratie die de landerijen
hadden verhuurd. De problemen in de Javaanse vorstenlanden werden alleen nog
maar groter als gevolg van ernstige droogtes, het uitbreken van een cholera-epidemie
en een grote uitbarsting van de Merapi in december 1822. Dit alles leidde tot een
groeiende sociale onrust, hetgeen onder meer resulteerde in een toename van de
onveiligheid. Het ongenoegen onder de bevolking over de situatie waarin zij zich
bevond, groeide echter gestaag en het wachten was op een charismatische leider die
de onvrede zou kunnen vertalen in georganiseerd verzet. Deze charismatische leider
zou Pangeran Diponegoro worden, die op 20 juli 1825 de Nederlandse troepen in
het gebied aanviel met de bedoeling de Nederlanders volledig van Java te verdrijven:
het begin van de Java-oorlog. Voor Doornik was het duidelijk: alles was de schuld
van Van der Capellen.
Vlucht naar de Nieuwe Wereld
Na het verschijnen van zijn Vrijmoedige gedachten stuurde de Indische Raad van
Financiën en een van Van der Capellen naaste adviseurs, F. Wappers Melis,
onmiddellijk een ‘memorie’ aan de koning waarin hij Doornik's boek staatsgevaarlijk
noemde en aandrong op maatregelen. 25 Die werden kennelijk genomen, zoals blijkt
uit een brief die Doornik later schreef aan de koning Willem I:
‘Het zal Uwe Majesteit mogelijk bevreemden, dat ondergeteekende dezen brief
dateert van Philadelphia. De ondergeteekende heeft moeten besluiten, om Java te
verlaten, om daardoor de vervolging met alle de voor hem schadelijke gevolgen daar
van te ontgaan. - De Heer van Hogendorp, Resident van Batavia, zoon van den
beruchten Generaal van Hogendorp, en zijns vaders waardig, toen zij beiden streden,
onder de banier van den franschen Keizer tegen hun vaderland - benevens de Heer
Bousquet (thans Raad van Nederlands Indië), een der hoofdpersonen, die den
oud-Gouverneur Generaal, door verkeerde raadgeving, zoo zeer het spoor bijster
heeft doen loopen, zijn de beiden eersten, die zich openlijk tegen mij verklaard
hebben, en eene partij tegen mij hebben weten op te winden, om ieder, naar gelang
van zijn invloed, mij te vervolgen.
Geenszins den triumf aan deze samenspanningen willende veroorloven, heb ik
mij naar Philadelphia begeven, hoezeer het mij diep smertte en steeds
Tirade. Jaargang 47

91
zal blijven innig leed doen, eene kolonie vaarwel te zeggen, aan welke de
ondergeteekende, in waarheid, gehecht is, als een tweede vaderland, en ter welke
nutte dezelve, zoo gaarne, zoude zijn werkzaam geweest, meenende de behoeften
der kolonie in te zien, evenzeer als de middelen van herstel’.
Doornik was in 1827 in Philadelphia aangekomen, maar zijn ongenoegen over de
gang van zaken op Java had hem niet losgelaten. Op 10 januari 1828 schreef hij de
bovengenoemde brief van bijna honderd pagina's aan de koning, waarin hij verwijst
naar zijn boek en waarin hij meedeelt dat hij aan nieuwe publicaties werkt over
hetzelfde onderwerp. Hij is sceptisch over het effect dat de maatregelen van de
Commissaris-Generaal Du Bus de Gisignies, die inmiddels naar Java is gezonden
om er ‘de grieven de kolonie aangedaan te herstellen’.
De inhoud van Doorniks brief is deels een herhaling van die van zijn boek: Van
der Capellen heeft met behulp van de bajonet een verkeerd stelsel van grondbezit
ingevoerd en heeft Indië daardoor aan de rand van de afgrond gebracht. De planters
zijn hun hele vermogen kwijt. De inlander mag niet verbouwen wat hij wil, en de
overheid bepaalt de prijs van zijn oogst. Van der Capellen heeft een opstand tegen
onderdrukking en knevelarij van honderdduizenden Javanen onder leiding van
Diponegoro, die hij slechts beschouwde als een ‘affaire de police’, schromelijk
onderschat.
Het land blijft bovendien achterlijk door het monopolie van de in 1824 opgerichte
Nederlandse Handel-Maatschappij; de staatskas is leeg en er bestaan grote schulden;
een goede ex-gouverneur van Brabant (Du Bus de Gisignies) is niet noodzakelijk
een goede bestuurder van Indië. Om de inflatie tegen te gaan heeft Van der Capellen
het papieren geld vervangen door zilvergeld, maar dat verdween binnen twee maanden
naar het buitenland. Daarna is de kolonie overspoeld met koperen munten die dezelfde
waarde hadden als de zilveren, waardoor de inflatie verder toe is genomen.
Ambtenaren zijn ontslagen en de salarissen zijn verlaagd. Door de verhoging van de
belasting op het onroerend goed zijn de huizenprijzen gedaald en de
hypotheekschulden gestegen. Amerikaanse schepen met zilvergeld aan boord mochten
geen koffie kopen. De internationale handel is geheel verlopen, mede door de hoge
belasting van schepen die niet tot het staatsmonopolie behoren. De meeste Engelse
handelshuizen hebben Java verlaten en de handel met Chinezen en Arabieren is sterk
achteruit gegaan door de vele restrictieve maatregelen.
Doornik pleit er nogmaals voor Indië lokaal, en op grond van lokale ervaring te
regeren en niet op basis van bevelen van ondeskundigen uit het moe-
Tirade. Jaargang 47

92
derland. De Javaan moet worden geëmancipeerd. Het landrentestelsel moet worden
herzien en er moet vrijheid van landbouw en van handel komen voor iedereen.
Engelsen, Fransen en Bengalezen staan klaar om te investeren, maar mogen dat niet.
Een ‘geest van liberaliteit’ zou de kolonie weer tot bloei kunnen brengen. Hoewel
hij vanwege zijn kritiek op de koloniale overheid van Java naar Philadelphia heeft
moeten vluchten, blijft hij van mening dat de koning de waarheid moet weten. 26
Doorniks pleidooi haalde - zoals bekend - niets uit. Koning Willem I had zich
reeds laten overtuigen door Johannes van den Bosch, een voormalige officier van
het Nederlandse koloniale leger en auteur van het in 1818 verschenen Nederlandsche
bezittingen in Azia, Amerika en Afrika, in derzelver toestand en aangelegenheid voor
dit Rijk, wijsgeerig, staathuishoudkundig en geographis beschouwd. Hierin had hij
de stelling verdedigd dat het ‘even zoo onmogelijk (was), op een onkundig en
werkeloos volk, dat in zedelijke beschaving nog slechts zeer geringe vorderingen
heeft gemaakt, de verhevene beginselen der staatkundige inrigting van een verlicht
volk onbepaald toetepassen, als aan een dom en dweepziek volk liberale godsdienstige
beginselen op te dringen’. Dat was wel wat anders dan Doornik dacht. Verder zouden
in zijn ogen particuliere landbouwonderneming in Indië nooit kunnen concurreren
tegen de Westindische plantages, die dichter bij Europa lagen en van slaven gebruik
konden maken. Van den Bosch was er een voorstander van terug te keren naar het,
zoals hij dat noemde, ‘oude stelsel der voormalige Compagnie of dat der geforceerde
kultuur’. De koloniale staat moest met andere woorden naast ‘planter’ ook ‘koopman’
worden. Koning Willem I liet zich door het vooruitzicht van snelle winsten overtuigen,
benoemde Van den Bosch tot gouverneur-generaal en gaf hem opdracht alle
maatregelen te nemen, die nodig waren om de teelt van produkten voor de Europese
markt op de ‘meest krachtige wijze’ te bevorderen. Het was het begin van het
cultuurstelsel.
Een kwart eeuw later
Na de revoluties van 1848 die in Nederland de grondwet van Thorbecke zouden
brengen, zou de liberale kritiek op het koloniale stelsel weer nieuw leven ingeblazen
worden. De enige thans nog bekende koloniale criticus van de negentiende eeuw,
Multatuli, kan echter niet zo makkelijk in een liberaal hokje worden gestopt. ‘Onze
Tweede Kamer is een verrot lichaam’ zo stelde hij, waarbij hij alle partijen afwees:
‘Ik minacht de zogenaamde partyen in den Staat’. Zijn naam en faam waren toen en
zijn nu meer een gevolg van
Tirade. Jaargang 47

93
zijn krachtige schrijfstijl dan van een coherent politiek programma. Dit laatste had
hij namelijk niet - zoals hij overigens zelf toegaf: ‘Men kent myn tuchteloosheid. Ik
heb geen program’. 27 Schrijven kon hij echter als de beste. Zijn dringend beroep op
koning Willem III, ‘Keizer van het prachtig ryk van Insulinde dat zich daar slingert
om den evenaar, als een gordel van smaragd’ waar de ‘Havelaars worden bespat door
den modder van Slymeringen en Droogstoppels’ en waar ‘meer dan dertig millioenen
onderdanen worden mishandeld en uitgezogen in Uwen naam’, maakte grote indruk.
Multatuli's pleidooi was erop gericht aan de onderdrukking van de Javanen door
hun eigen aristocratische hoofden een einde te maken, voor zichzelf eerherstel te
verkrijgen en een beter koloniaal bestuur te introduceren, vooral door Nederlandse
bestuursambtenaren meer macht te geven. In tegenstelling tot ‘jonge’ liberalen als
I.D. Fransen van de Putte wees hij ‘vrije arbeid’ als oplossing van de problemen in
Indië af. In twee brochures over deze vrije arbeid (uit 1862 en 1871) gaf hij toe dat
het cultuurstelsel geen ideaal systeem was. ‘Maar dit sluit volstrekt niet in, dat ik
party trek voor hen die, misbruik makende van den schonen klank, vry, een gedwongen
Vrijen arbeid willen invoeren, waarby de eerste avonturier de beste zich in de plaats
stellen zou van de Regering, om in compliciteit met de Hoofden, den Javaan uit te
zuigen’. Dat de liberalen na 1870 het cultuurstelsel zouden afschaffen, zou Douwes
Dekker dan ook somber stemmen. Het resultaat van vrije arbeid, zo wist hij zeker,
zou een moderne vorm van slavernij zijn, met als profiteurs industriële ondernemers
die zich van Amerikaanse methoden zouden bedienen. 28 Hij was hiermee politiek
gesproken een excentriekeling zonder veel directe invloed. Door zijn Max Havelaar
zou hij echter generaties later nog steeds bekend zijn als koloniaal criticus, hoewel
slechts weinigen daarbij zouden beseffen dat het boek in feite een pleidooi was voor
een intensievere vorm van kolonialisme en Douwes Dekker er vooral zonderlinge
politieke ideeën erop na had gehouden.
Andere koloniale critici als Van Hoëvell en Jansz zouden na verloop van tijd
worden vergeten, zo ook Jacob Doornik. Diens Vrijmoedige gedachten vormen echter
veel meer dan de opvattingen van Multatuli een coherent politiek programma. Het
was tevens een programma dat paste in een Europese traditie. Zo hadden bekende
denkers uit de Verlichting als Rousseau en Diderot zich al met kracht tegen het
Europese kolonialisme uitgelaten, waarbij de laatste zich solidair had verklaard met
de gekoloniseerde volken, waarbij hij hoopte op een door een ‘zware Spartacus’
geleide revolutie die een einde zou maken aan de Europese overheersing van delen
van de buiten-Europese wereld.
Tirade. Jaargang 47

94
Ook liberale economen waren gekant tegen het kolonialisme, onder wie de
belangrijkste, Adam Smith, die in zijn The Wealth of Nations in 1776 had uitgelegd
dat gereguleerde handel inefficiënt was, het mercantilisme daarom een zaak van het
verleden was en koloniën simpelweg onrendabel waren. Een economisch
wereldsysteem was het beste af met vrijhandel. ‘If any of the provinces of the British
empire cannot be made to contribute towards the support of the whole empire’, zo
schreef Smith in zijn beroemde boek, ‘it is surely time that Great Britain should free
herself from the expense of defending those provinces in time of war, and of
supporting any part of their civil or military establishments in time of peace, and
endeavor to accommodate her future views and designs to the real mediocrity of her
circumstances’. Smith idee dat koloniën nutteloze bezittingen waren, werd
overgenomen door andere liberalen als John Stuart Mill, Richard Cobden en John
Bright, die het Britse imperium eens ‘a gigantic system of out-relief for the aristocracy
of Great Britain’ noemde. 29
Het is deze liberale politieke traditie waarin Doorniks Vrijmoedige gedachten
geplaatst moet worden, een traditie waarin ook Dirk van Hogendorp en Stamford
Raffles passen en die in Nederlands-Indië uiteindelijk zorgde voor zowel een liberaal
bewind als de ethische politiek. Met de idealen van de liberale jurist C.Th. van
Deventer, die met zijn Gidsartikel ‘een eereschuld’ (1899) mede de aanzet gaf tot
de ethische politiek en die verklaarde te streven naar ‘Indië onder Nederlandsche
leiding, bestuurd door inlanders’, zou Doornik van harte hebben ingestemd.
Slot
Na de publicatie van de Vrijmoedige gedachten vluchtte Doornik naar de Verenigde
Staten, waar hij tussen 1828 en 1835 als huisarts in New Orleans werkte. 30 Daarna
verhuisde hij naar Baltimore. Al die tijd bleef hij studeren en schrijven. Al in 1828
publiceerde hij een artikel, ‘Observations concerning fossil organcic remains’, in
Silliman's American Journal of Science, een kritisch vertoog tegen het overdreven
belang dat George Cuvier hechtte aan fossiele botten voor de ‘theorie van de aarde’.
Het manuscript maakte kennelijk indruk, want Doornik werd op grond van zijn
geologische kennis prompt gekozen tot lid van de Academy of Natural Sciences. 31
In 1831 publiceerde hij een boek onder de titel Het menschelijk organismus beschouwd
uit een psychologisch oogpunt of het verband tusschen geest en stof. Vanaf 1835 zou
hij de vergaderingen van de Geological Association bezoeken en zou hij er twee
voordrachten houden over artesische putten, waarvan de handgeschreven
Tirade. Jaargang 47

95
manuscripten nog altijd aanwezig zijn in de bibliotheek van de Maryland Historical
Society te Baltimore. In deze laatste stad zou hij op 3 juni 1837 overlijden. 32
Misschien omdat Doornik altijd in de eerste plaats een schrijvende geleerde heeft
willen zijn, is zijn medische praktijk, behalve in Batavia, waar hij ook
inspecteur-generaal van de hospitalen was, nooit erg succesvol geweest. Ook in
Amerika heeft hij het in zijn laatste levensjaren niet erg breed gehad, blijkens zijn
pogingen een aantal schedels te verkopen aan Dr. Samuel Morton, secretaris van de
Academy. Hij bood ze aan voor een vriendenprijs (‘to prove you that friendship has
its part in the bargain’) van 250 dollar, hoewel ze hem, naar zijn zeggen, 700 dollar
hadden gekost. Later verlaagde hij zijn prijs tot 70 dollar, omdat, schreef hij, ‘My
present circumstances make it for me impossible to wait for the payment till the end
of the year. I am a stranger in the city, and can for this reason not expect any credit,
neither ask for it’. 33 Een van die schedels was die van ‘a Dutchman of noble family,
born in Utrecht, and for several years a captain in the army at Batavia, in the Island
of Java, where he died under thirty years of age. He was handsome, not deficient in
talent, and of an amiable disposition, but devoted to conviviality and dissipation,
which finally distroyed him. Dr. Doornik, late of Batavia, from whom I obtained this
cranium, gave me the above facts from personal knowledge’.
Dit is de beschrijving van nummer 434 in Samuel George Mortons Catalogue of
skulls, van zijn grote verzameling schedels uit alle delen van de wereld, nu onderdeel
van de collecties van de Academy of Natural Sciences in Philadelphia.
Bibliografie
G. Bakker, Natuur- en geschiedkundig onderzoek aangaande den
oorspronkelijken stam van het menschelijk geslacht, Haarlem 1810.
J. van Baren, Jacob Elisa Doornik, een vergeten Nederlander (1777-1837),
Jaarboekje voor geschiedenis en oudheidkunde van Leiden en Rijnland 6, 1909,
80-108.
A.J. van Bork-Feltkamp, Anthropological research in The Netherlands,
Verhandelingen van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen,
Afd. Natuurkunde, Sectie 2, 37, 1938, 16.
W.Ph. Coolhaas, Het regeerings reglement van 1827: het werk van 1818 aan
de ervaring getoetst, Utrecht 1936.
A.J.E. van der Crab, Het geslacht Marcus Doornik en aanverwante familiën,
Algemeen Nederlands Familieblad 1894.
Tirade. Jaargang 47

96
J.E. Doornik, Aanmerkingen op het veronderstelde vermoogen der koepokstof
om door derzelverinenting, den mensch, voor den wezenlijke menschenpokken
te beveiligen, Amsterdam 1801.
J.E. Doornik, Verhandeling over de levens-kragt, volgens dynamische
grondbeginselen, Amsterdam 1802.
J.E. Doornik, Proeve eener verduidelijking van de methaphysischen beginselen
der dynamica, Magazijn van de critische wijsbegeerte 5, 1802, 276-323.
J.E. Doornik, Brief aan den uitgever [Paulus van Hemert], Magazijn van de
critische wijsbegeerte 6, 1803, 71-98.
J.E. Doornik, Proeve eener opheldering van 's menschen oordeel, aangaande
het doelmatige in de natuur, Amsterdam 1803.
J.E. Doornik, Aanmerkingen over der koepokstof, Amsterdam 1804.
J.E. Doornik, De hersen-schedelleer van Frans Joseph Gall getoetst aan de
natuurkunde en wijsbegeerte, Amsterdam 1805.
J.E. Doornik, Voorlezingen over F.J. Gall 's hersen-schedelleer, gehouden in
de Maatschappijen Felix Meritis en Doctrine et Amicitia, te Amsterdam, in den
winter van 1805-1806, Amsterdam 1806.
J.E. Doornik, Voorwoord in J. Macquet: Pathologie of ziekenhuis, eene
beschouwing van het menschelijk lichaam in den zieken staat, 3 dln, Amsterdam
1808.
J.E. Doornik, Wijsgeerig-natuurkundig onderzoek aangaande den
oorspronglijken mensch en de oorsprognlijke stammen van deszelfs geslacht,
Amsterdam 1808.
J.E. Doornik en J. Kinker, Johan Rudolph Deiman gedacht in eene redevoering
door J.E. Doorknik M.D. en in een dichtstuk door Mr. J. Kinker, Amsterdam
1808.
J.E. Doornik, Wijsgeerig-natuurkundige verhandelingen, Arnhem 1816.
J.E. Doornik, Vrijmoedige gedachten over Neêrlands Indië en over de regering
van den Gouverneur-Generaal Van der Capellen, Amsterdam 1826.
J.E. Doornik, Observations concerning fossil organic remains, Silliman's
American Journal of Science 1829, 90-109.
J.E. Doornik, Het menschelijk organisme beschouwd uit een psychologisch
oogpunt, of het verband tusschen geest en stof, Amsterdam 1831.
J.E. Doornik, Artesian wells, handschrift van een voordracht voor de Geological
Association, 1835, Maryland Historical Society, Baltimore.
J.E. Doornik, Theoretical consideration suggested by a former consideration
of artesian (bored) wells, and by a closer investigation of the subject, handschrift
van een voordracht voor de Geological Association, 1836, Maryland Historical
Society, Baltimore.
C. Fasseur, De ‘geest’ van het gouvernement, Leiden 1977.
P. Harting, Iets over J.E. Doornik en zijn aandeel aan de ontwikkelingshypothese,
Verslagen en mededelingen der Koninklijke Akademie der Wetenschappen,
Afd. Natuurkunde, 2 e reeks, deel V, 1871, 367-380.
Tirade. Jaargang 47

97
P. Harting, Darwin, Album der Natuur 1877, 129-148.
D.van Hogendorp, Bericht van den tegenwoordigen toestand der Bataafsche
bezittingen in Oost-Indië en den handel op dezelve, z.p., 1799,
P. Jansz, De koloniën, Nederland ten vloek of ten zege?: eene stem uit Java,
Amsterdam 1863.
T.H. der Kinderen, Gedenkboek van het Bataviaasch Genootschap van kunsten
en wetenschappen gedurende de eerste eeuw van zijn bestaan. 1778-1878, I,
Batavia 1879.
R.H. Kleyn, Het gewestelijk bestuur op Java, Leiden 1889. 25;
J.H.F. Kohlbrugge, Nederlandse praedarwinisten, De Gids 1908, 235-265.
L. Les, Van Indië onder de Compagnie tot Indië onder de Staat: de koloniale
titel in de staatsregeling van 1798, Utrecht 1948.
Dik van der Meulen, Multatuli. Leven en werken van Eduard Douwes Dekker,
Nijmegen 2002.
Samuel Morton, Cataloque of skulls of man and the inferior animals in the
collection of Samuel George Morton, Philadelphia 1844.
D.J.H. Nijèssen, De Nederlandsche arts als anthropoloog, Nederlandsch
Tijdschrift voor Geneeskunde 1927, 1028-1039.
D.J.P. Oranje, Het beleid der Commissie Generaal. De uitwerking der beginselen
van 1815 in het regeerings reglement van 1818, Utrecht 1936.
Thomas Stamford Raffles, The History of Java, 2 dln., Londen 1817.
G.J. Schutte, De Nederlandse Patriotten en de kolonien: een onderzoek naar
hun denkbeelden en optreden, 1770-1800, Groningen 1974.
P. van 't Veer, ‘Een stelsel bestormd. Sicco Ernst Willem Roorda van Eysinga,
1825-1887, in: P. van 't Veer, Geen blad voor de mond, Amsterdam 1958.
P.J. Vinken, Donders en Lamarck, Proceedings van de Koninklijke Nederlandse
Akademie van Wetenschappen, Series C, 66, 1963, 313-348.
P.J. Vinken, Pieter Harting en de afstamming van de mens, Proceedings van
de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, Series C, 66, 1963,
383-389.
A.A. Vosterman van Oijen, Stam- en wapenboek van aanzienlijke Nederlandsche
familiën, Groningen 1885, I, 200-201.
W.F. Wertheim, Doopzeel van de dichter der vloekzang. Drie telgen van het
geslacht Roorda van Eysinga' in: Bijdragen tot de Taal- Land- en Volkenkunde
1960, 437-480.
H.L. Wesseling, Europa's koloniale eeuw. De koloniale rijken in de negentiende
eeuw, 1815-1919, Amsterdam 2003.
H.C. van der Wijck, Onze koloniale staatkunde: een beroep op het
Nederlandsche volk, 's Gravenhage 1865.
Eindnoten:
Tirade. Jaargang 47

1 Van 't Veer, 145-182; Wertheim, 437-480.
2 Doornik, Vrijmoedige gedachten, iii.
3 Aanstelling tot Chirurgijn Majoor bij Resolutie van de Gouverneur Generaal ddo. 6 september
1819, no.14.
4 Van der Crab, 179-180.
5 Kohlbrugge, passim; Nijèssen, 1031.
6 Les, 76; Fasseur, 34.
7 Van Hogendorp, 8-9 en 17.
8 Kleyn, 25; Schutte, 182.
9 Raffles, II, CCXLI-CCXLIII [appendix L].
10 Coolhaas, 17.
11 Der Kinderen, 75-76.
12 Doornik werd tot lid van de Hoofdcommissie voor de Landbouw benoemd bij besluit van de
Commissaris Generaal dd. 11 november 1826, no.24. Uit de datum moet men opmaken dat
Doornik's Vrijmoedige gedachten eind 1826 in Amsterdam zijn verschenen, want als de
autoriteiten in Batavia van de inhoud ervan kennis van hadden kunnen nemen, zou Doornik
uiteraard niet zijn benoemd.
13 Oranje, 42-46.
14 Doornik, Vrijmoedige gedachten, X-XI
15 Ibidem, 37-38.
16 Ibidem, 220-261.
17 Ibidem, 29-31.
18 Ibidem, 97-111.
19 Ibidem, 29-30.
20 Ibidem, 83-84 en 175-176.
21 Ibidem, 161-162.
22 Ibidem, 176-177.
23 Ibidem, 81.
24 Ibidem, 196-197.
25 Deze twintig pagina's lange brief van F. Wappers Melis aan de koning werd verzonden uit
Brussel op 4 december 1826. Een kopie ervan is aanwezig in het Rijksarchief, archief van het
Ministerie van Koloniën, exh. 10 januari 1827, no.76.
26 Een kopie van deze brief is aanwezig in het Rijksarchief, archief van het Ministerie van Koloniën,
exh. 8 april 1828, no.66.
27 Van der Meulen, 473.
28 Ibidem, 348-350 en 549-550.
29 Wesseling, 70.
30 ‘Licensed to practice medicine in New Orleans on October 31, 1828, 51 years of age, native of
Leyden and living alone (no family listed, no slaves). Listed as an alien who had not been
naturalized’. Census Population Schedules, Louisiana, New Orleans 1830.
31 ‘On notion of Drs. Morton and Harlan, J.E. Doornik was duly elected as a member of this
Society’, notulen van de vergadering van de Academy, 29 april 1828.
32 De handgeschreven teksten van de twee voordrachten van ‘James E. Doornik’ zijn aanwezig
in de bibliotheek van de Maryland Historical Society te Baltimore.
33 Er zijn zeven brieven van Doornik aan de medicus Samuel Morton, secretaris van de Academy
of Natural Sciences, alle uit 1835, aanwezig in de bibliotheek van de American Philosophical
Society te Philadelphia (Samuel G. Morton Papers). Tussen de regels van zijn brieven aan
Samuel Morton kan men proeven dat Doornik bij zijn vlucht naar de Nieuwe Wereld niet alleen
de moeilijkheden met zijn politieke vijanden ontvluchtte, maar ook die met zijn tweede, twintig
jaar jongere vrouw. Deze is later met haar zoontje Jean Jacques, die twee jaar oud was toen zijn
vader uit Batavia vertrok, naar Nederland verhuisd en in 1840 te Amsterdam opnieuw getrouwd
met de jonge koopman Balthazar Kemper
Tirade. Jaargang 47

Medewerkers aan dit nummer
101
Lucas Hüsgen is schrijver, dichter, vertaler. Zijn meest recente publicatie is de
essaybundel Nee, maar het gebeurt (Vantilt, 2003).
Kreek Daey Ouwens publiceerde de bundels Stokkevingers en Tegen de kippen en
de haan. Dit jaar verscheen van haar de bundel Kinderbed.
Wim Hofman is schrijver en schilder. Hij publiceerde kinderboeken (het laatste:
Zwart als inkt) en vertaalde poëzie van Jacques Prévert. Zojuist verscheen zijn bundel
Wat we hadden en wat niet (2002).
Annemiek Neefjes publiceert over literatuur, onder meer in NRC Handelsblad en
De Standaard.
Jan Baeke is bibliothecaris en dichter. Hij publiceerde de bundels Nooit zonder de
paarden (1998) en Zo is de zee (2001).
Peggy Verzett is beeldend kunstenaar en werkt in het onderwijs. Zij debuteerde met
poëzie in Tirade 398.
Fouad Laroui publiceerde De tanden van de topograaf, Judith en Jamal en Kijk uit
voor parachutisten, en de gedichtenbundel Verbannen woorden. In het voorjaar van
2004 verschijnt De uitvinding van God en andere verhalen.
Tomas Lieske schrijft poëzie, essays, verhalen en romans. Zijn roman Franklin werd
bekroond met de Libris Literatuurprijs 2001. Dit najaar verscheen zijn roman Gran
Café Boulevard.
Geert Buelens is redacteur van het tijdschrift Yang en deeltijds docent aan de
Universiteit van Antwerpen. Zijn poëziedebuut Het is (2002) werd bekroond met de
Van de Hoogtprijs. In 2001 verscheen zijn boek Van Ostaijen tot heden: zijn invloed
op de Vlaamse poëzie.
Tirade. Jaargang 47

102
Toon Tellegen is dichter en prozaschrijver. In 2000 verscheen de bundeling Gedichten
1977-1999. Hij publiceerde kinderboeken en proza voor volwassenen zoals De trein
naar Pavlosk en Oostvoorne.
Leo Vroman is bioloog, tekenaar en dichter. Zijn laatste bundels zijn De gebeurtenis
en andere gedichten (2001) en Alles aan elkaar (2002).
Carola Kloos is classica en theologe. Zij werkt als vertaalster en publiceert daarnaast
essays.
Wim van den Doel is hoogleraar Algemene Geschiedenis in Leiden en auteur van
onder meer Afscheid van Indië. De val van het Nederlands imperium in Azië.
Pierre Vinken was neurochirurg in Amsterdam. Daarna werd hij voorzitter van het
bestuur van Elsevier en van Reed Elsevier. Hij was een van de oprichters van Tirade.
Tirade. Jaargang 47