Een goede naam voor de betere boekhandel - Genootschap Onze ...

Foto: Nationale Beeldbank / Stoverfoto
Slager/slachter
? Waarom noemen we een slager eigenlijk
‘slager’ en niet ‘slachter’? Het
is toch iemand die ‘slacht’?
! Oorspronkelijk had het woord slager niets
met slachten te maken. De oudste betekenis
van slager is ‘iemand die een ander
slaat’: het is een afleiding van slaan. Later
kwam daar de bijbelse betekenis ‘iemand
die een ander doodslaat’ bij, en nog weer
later ‘iemand die (voor zijn beroep) dieren
doodt en slacht’.
Tegenwoordig is een slager doorgaans
alleen maar iemand die vlees verkoopt; het
slachten is naar de achtergrond verdwenen.
Voor ‘iemand die slacht’ (maar geen vlees
verkoopt) wordt meestal het woord slachter
gebruikt.
De vormgelijkenis tussen slachter en
slager is overigens niet helemaal toevallig.
Slachten hoort bij het woord slacht, dat zelf
lang geleden is afgeleid van een voorloper
van het werkwoord slaan. Er is dus etymologisch
gezien een verband tussen slager en
slachter, al is het nogal indirect.
Een slachter of een slager?
Taaladviesdienst
Meer dan één heeft/hebben
? Hoort er bij meer dan één een enkelvoud
of een meervoud?
!
Een enkelvoud. Het is bijvoorbeeld ‘Meer
dan één cursist heeft afgezegd’ of ‘Er zit
meer dan één konijn in de tuin.’ In de constructie
meer­dan­één­X geldt één­X als de
kern van de woordgroep.
De constructie een­of­meer wordt juist
gecombineerd met een zelfstandig naamwoord
en persoonsvorm in het meervoud:
‘Een of meer cursisten hebben afgezegd’,
‘Er zitten een of meer konijnen in de tuin.’
Bij een constructie met of richten de bijbehorende
naamwoorden en werkwoorden
zich naar het meervoudige gedeelte daarvan.
Het is bijvoorbeeld ook: ‘Mijn zus of
mijn ouders hebben dat fotoboek meegenomen.’
Vraag en antwoord
Op jonge leeftijd
? Vaak lees ik over mensen die ‘op jonge
leeftijd’ iets gedaan hebben. Vanwaar
toch die formulering? Een leeftijd is
toch niet jong?
! Er is bij op­jonge­leeftijd sprake van metonymisch
taalgebruik. Metonymie is een
stijlfiguur – een soort beeldspraak – waarbij
je niet rechtstreeks zegt wat je bedoelt,
maar een woord gebruikt dat daarmee
te maken heeft. Je ‘verschuift’ je woordgebruik:
in plaats van te zeggen dat iemand
zélf jong is, zeg je dat zijn leeftijd jong is.
Van metonymie zijn voorbeelden te
over. Bijvoorbeeld koppen­tellen, waarmee
bedoeld wordt: ‘mensen tellen’. Of eenmooi­berglandschap­aan­de­muur:
dat duidt
een afbeelding (een schilderij, een foto) van
een berglandschap aan. Op www.onzetaal.
nl/metonymie staan meer voorbeelden.
De tegenhanger van op­jonge­leeftijd is
overigens niet op­oude­leeftijd, maar bijvoorbeeld
op­hoge­leeftijd of op­latere­leeftijd.
Metonymie is niet voorspelbaar.
Vertalen in/van, uit/naar
? Wordt een tekst ‘van het Engels in het
Nederlands vertaald’, of gebruik je
dan andere voorzetsels?
! Bij vertaalwerk zijn altijd een brontaal en
een doeltaal betrokken. Als iemand van
een Engelse tekst een Nederlandse vertaling
wil maken, is het Engels de brontaal en
het Nederlands de doeltaal. Als je alleen de
brontaal noemt, is uit (of vanuit) het juiste
voorzetsel: ‘Ze vertaalde de tekst uit het
Engels.’
De doeltaal wordt van oudsher gecombineerd
met in, maar ook vertalen­naar is in
de naslagwerken te vinden: ‘Hoe vertaal je
dit in/naar het Nederlands?’ Als beide talen
worden genoemd, is het ofwel uit en in, ofwel
van en naar: ‘De tekst is uit het Engels in
het Nederlands vertaald’; ‘De tekst is van
het Engels naar het Nederlands vertaald.’
Televisie-uitzending/televisieuitzending
? Waarom staat er in televisie-uitzending
een streepje? Als je televisieuitzending
schrijft, is het toch ook prima
leesbaar?
! Het streepje is verplicht vanwege de zogeheten
‘klinkerbotsing’. Klinkerbotsing
is het verschijnsel dat er twee klinkers die
vaak als tweeklank of als één lange klank
voorkomen (zoals aa, ee, eu en ui), naast elkaar
staan, terwijl ze bij verschillende letter­
grepen horen. Voorbeelden: gala-avond,
keuze-element, geüniformeerd, ruïne. Doorgaans
wordt er een streepje gebruikt als de
klinkerbotsing op de grens van twee delen
van een samenstelling plaatsvindt en een
trema als het om een niet­samengesteld
woord of een afleiding gaat.
Nu staan in televisie-uitzending niet alleen
de e en u naast elkaar: er staan nog meer
klinkers omheen, en ieui geeft geen bestaande
(twee)klank weer. Er is dus nauwelijks
verwarring mogelijk, zou je zeggen.
Maar de spellingregels maken geen onderscheid
tussen samenstellingen waarin
alléén een e en een u achter elkaar staan
(zoals stage-uren of douane-unie) en woorden
waarin daar nog meer klinkers omheen
staan, zoals televisie-uitzending of theeuurtje:
in al die gevallen is het streepje
verplicht, of er nu verwarring is of niet.
(De) Oekraïne
? Deze maand vindt het EK voetbal
plaats in Polen en Oekraïne. Vaak
hoor je ‘de Oekraïne’ zeggen. Is dat ook
correct?
! Ja, maar het is logischer om de weg te
laten. Bij namen van landen staat namelijk
vrijwel nooit een lidwoord.
Sinds 1991 is Oekraïne een zelfstandige
staat; voor die tijd maakte het gebied deel
uit van de Sovjet­Unie (vanaf 1922). In de
eeuwen daarvoor heeft het tot verschillende
staten behoord, en was de naam niet
eenduidig vastgelegd. Daardoor werd
Oekraïne vooral als streeknaam opgevat,
en bij streeknamen wordt wel vaker een
lidwoord gebruikt; denk aan de­Veluwe,
de­Peel, de­Provence. Overigens is dat geen
vaste regel: bij veel streeknamen ontbreekt
een lidwoord, zoals bij Twente, Lapland en
Bretagne.
Hoewel het land dus al ruim twintig jaar
zelfstandig is, komt de­Oekraïne nog steeds
veel voor. Vermoedelijk zal Oekraïne uiteindelijk
wel de standaardvorm worden. Dat is
ook bij bijvoorbeeld Libanon gebeurd: lange
tijd was de­Libanon gebruikelijk, omdat het
land genoemd is naar een bergketen met
die naam, maar sinds de onafhankelijkheid
in 1943 is het lidwoord langzaam maar
zeker verdwenen.
Meer taaladvies?
Op onze website vindt u zo’n 1700 taalkwesties:
www.onzetaal.nl/taaladvies.
De Taaladviesdienst is telefonisch
bereikbaar op 0900 ­ 345 45 85 (zie ook
het colofon).
o n z e t a a l 2 0 1 2 • 6
159