Een goede naam voor de betere boekhandel - Genootschap Onze ...

More documents

Recommendations

Info

Is het ‘Slijmbal dat je bent!’ of ‘Slijmbal die je bent!’? De prestigieuze Algemene NederlandseSpraakkunst (ANS) gaat niet uitvoerig op deze kwestie in, omdat die “alleen van theoretisch belang is”. Taalkundige PeterArno Coppen is hier verbijsterd over, en besluit de diepte in te gaan. Waarom is het zo lastig om te kiezen tussen dat en die? PeterArno Coppen ‘Sukkels dat jullie zijn!’ De grammaticale ontrafeling van een beschimping Sukkel dat ik ben. Van sommige grammaticale kwesties kun je beter afblijven. Die zijn zo in- gewikkeld, daar kom je nooit uit. Die leiden alleen maar tot teleurstellingen en frustratie. En je schiet er niets mee op. Maar iemand moet het doen. Wat is de woordsoort van dat in de zin ‘Sukkel dat ik ben’? Dat is een vraag die opgeworpen werd in de elektronische nieuwsbrief Taalpost van 20 februari 2012. Het was in de context van een taaltip over de vraag of het moet zijn ‘Slijmbal dat je bent!’ of ‘Slijmbal die je bent!’ Kan allebei, was de geruststellende taaltip voor degenen die zich in het vuur van een scheldpartij nog druk maken over de grammatica. Maar omdat zoiets gauw gezegd is, voegde de Taalpost-redactie daar nog aan toe dat volgens de Algemene Nederlandse Spraakkunst (kortweg de ANS) niet goed te verklaren valt waarom dat in dit soort uitroepende zinnen ook kan verwijzen naar de-woorden, zoals slijmbal. Het zou “eerder een voegwoord dan een betrekkelijk voornaamwoord” lijken. Met 164 o n z e t a a l 2 0 1 2 • 6 andere woorden, het lijkt meer op het woordje dat in ‘Ik vind dat je een slijmbal bent.’ Dat is een vreemde uitspraak. In ‘Slijmbal die je bent!’ is die duidelijk herkenbaar als een betrekkelijk voornaamwoord. Die richten zich gewoonlijk naar het woord waar ze bij horen (‘De roman die ik las’ en ‘Het boek dat ik las’). Dat je hier zowel ‘Slijmbal die je bent!’ hebt als ‘Slijmbal dat je bent!’ is opmerkelijk, omdat slijmbal een dewoord is. Maar waarom zou je dan meteen zeggen dat het om een voegwoord gaat? het SlIjmBallerIGe De publicatie in Taalpost lokte een reactie uit van taalkundige Guy Tops, die opmerkte dat het woord slijmbal in zulke uitdrukkingen altijd zonder lidwoord is. Daardoor drukt het woord eerder een eigenschap uit (‘de slijmballerigheid’) dan een persoon (‘de slijmbal’). Bovendien wees hij op het Engels, waar je zinnen hebt als ‘They wanted husbands, which they got easily’ (‘Ze wilden mannen, die ze makkelijk kregen’). Ook daar heb je which als betrekkelijk voornaamwoord dat niet goed past bij het meervoudige en naar personen verwijzende husbands (je zou who verwachten). Een variant maakt duidelijk wat er aan de hand is: ‘They wanted husbands, something which they got easily.’ Het betrekkelijk voornaamwoord which heeft dus betrekking op something. Mannen is iets wat ze wilden. Misschien gaat het in ‘Slijmbal dat je bent!’ om iets vergelijkbaars: dat je het betrekkelijk voornaamwoord dat hebt dat niet aansluit op (de) slijmbal, maar op ‘het slijmballerige’. Naïeveling als ik ben, geloof ik dit onmiddellijk. Natuurlijk is dat in ‘Slijmbal dat je bent’ een betrekkelijk voornaamwoord. Natuurlijk is het niet zo’n probleem dat dit dat is en niet die, wat je zou verwachten bij een woord als slijmbal. Een slijmbal, dát is wat je bent. Het voornaamwoord dat wordt vaker gebruikt om eigenschappen aan te geven, zeker in combinatie met het werkwoord zijn (‘Dat ben ik’, ‘Dat zijn wij’).
Maar waarom beweert de ANS dan dat het woordje dat in ‘Slijmbal dat je bent!’ meer op een voegwoord lijkt? Verrassing: de ANS bewéért dit helemaal niet. Het Taalpost-stukje geeft het standpunt van de ANS niet goed weer. In de paragraaf ‘Uitroepende zinnen van het type ‘Lummel die/dat je bent!’’ staat het letterlijk zó: “de grammaticale status van dat (betrekkelijk voornaamwoord of voegwoord?) is moeilijker te bepalen.” Het gaat dan om voorbeelden als “Pechvogels dat we zijn” en “Smerige onderkruipers dat jullie zijn.” De ANS signaleert dus alleen een probleem met de woordsoort van dat. Maar nu komt het. De volgende zin luidt: “Op deze kwestie, die alleen van theoretisch belang is, wordt hier niet nader ingegaan.” GrammatIcaal weSpenneSt Hier doe ik even een verbaasde stap achteruit. Hoezo, “alleen van theoretisch belang”? Dat is om twee redenen een raadselachtige uitspraak. Ten eerste is eigenlijk alles wat er in de ANS staat alleen van theoretisch belang. De grammaticale beschrijving van een taal, hoe interessant ook, is iets waar je best bui- Foto: Raymond Noë ten kunt. Dat blijkt alleen al uit het feit dat onze meest prominente taalgebruikers heel goed uit de voeten kunnen met de taal, zonder dat zij op de hoogte zijn van de inhoud van de ANS. Maar zelfs in het onderwijs wordt de ANS meestal als ‘te hoog gegrepen’ beschouwd, dus de meeste taalgebruikers kennen het boek niet eens. Het hele werk is alleen van theoretisch belang. Maar er is nog iets anders: de ANS telt meer dan 1700 pagina’s, en dit is de enige plaats waar zo’n opmerking staat over theoretisch belang. Wat betekent dit? Het ziet er een beetje uit als een soort waarschuwing: ‘Pas op! Kwestie alleen van theoretisch belang! Vooral niet verder over nadenken, want je steekt je in een grammaticaal wespennest waaruit allerlei gemene argumenten tevoorschijn komen! We gaan er dus niet verder op in.’ Voor avontuurlijk ingestelde taalliefhebbers is zo’n grammaticale waarschuwing natuurlijk eerder een uitnodiging. Wat is dat dan voor een wespennest? Waarom is de woordsoort van dat hier zo lastig te bepalen? Gaat het echt alleen maar om het feit dat je bij een de-woord die verwacht? uItGeBreIde verGelIjkInG Er zijn in ieder geval twee taalkundigen die de kwestie al eens uitgebreider besproken hebben: Piet Paardekooper beschreef in 1963 de constructie ‘Stommeling dat je bent!’ en Jaap de Rooy publiceerde in 1967 een inventarisatie van de dialectvarianten van ‘Lummel dat je bent!’ Daarbij signaleerde hij niet alleen ‘Lummel die je bent!’ maar ook ‘Lummel dat je daar bent!’ en zelfs ‘Lummel daar je bent!’, dat in verouderd Fries en in het Limburgs was aangetroffen. Over dat in ‘Stommeling/lummel dat je bent’ waren beide taalkundigen het roerend eens: dat moest gezien worden als een betrekkelijk voornaamwoord, hoewel het eigenlijk niet paste bij een de-woord als stommeling of lummel. Volgens beiden is ‘Stommeling/lummel dat je bent’ dus een nevenvorm van ‘Stommeling/lummel die je bent.’ Paardekooper kwam tot die conclusie na een uitgebreide vergelijking van de beschimping ‘Stommeling dat je bent!’ met de uitroep ‘Een stommeling dat je bent!’ Dat zijn twee taalvormen die veel op elkaar lijken, maar die volgens Paardekooper totaal verschillend zijn. Met ‘Stommeling dat je bent!’ scheld je iemand uit, en behoorlijk fors ook. Het is volgens Paardekooper een soort uitbreiding van de kortere beschimping Stommeling! in de vorm van een bijvoeglijke bijzin ‘die/dat je bent’. De andere taalvorm, ‘Een stommeling dat je bent!’, is om verschillende redenen totaal anders. Ten eerste klinkt hij anders. De beschimping ‘Stommeling dat je bent!’ eindigt in een dalende intonatie, waardoor het meteen duidelijk is dat er niks meer komt. Met het lidwoord een erbij krijg je een uiting die juist in een stijgende toon eindigt. Daardoor krijg je de indruk dat er nog iets volgt: ‘Een stommeling dat je bent, nounou!’ meer moGelIjkheden Ook de betekenis is totaal anders. ‘Een stommeling dat je bent (nounou)!’ is geen beschimping, het is meer een uitroep van verbazing over iemands stomheid. Dat is verschil nummer twee. Ten derde heeft de variant ‘Een stommeling dat je bent!’ veel meer mogelijkheden. Zo kun je het voor andere personen gebruiken (‘Een stommeling dat hij is!’), en je kunt andere woordsoorten invullen voor een stommeling (‘Stom dat hij is!’, ‘Veranderd dat hij is!’). Bovendien kun je in plaats van dat ook als gebruiken: ‘Stom als hij is!’ Dat kan bij ‘Stommeling dat je bent!’ allemaal niet. Waarom is de woordsoort van ‘dat’ hier zo lastig te bepalen? Gaat het echt alleen maar om het feit dat je bij een ‘de’-woord ‘die’ verwacht? Waarom is dit verschil zo belangrijk? Wel, een bijvoeglijke bijzin hoort altijd bij een zelfstandig naamwoord. Dat betekent dat je in ‘Stom dat hij is’ of ‘Veranderd dat hij is’ geen bijvoeglijke bijzin hebt, want stom en veranderd zijn geen zelfstandige naamwoorden. Dat hij is moet in die gevallen dus een gewone bijzin zijn. Maar als ‘Stom dat hij is!’ inderdaad een variant is van ‘Een stommeling dat hij is!’, dan is dat hij is in die zin natuurlijk ook een gewone bijzin. Daarom benadrukt Paardekooper dat o n z e t a a l 2 0 1 2 • 6 165
Page 1 and 2: M a a n d b l a d va n h e t G e n
Page 3 and 4: 152 Jaap Meijers en Josine Schuilen
Page 5 and 6: dezelfde naam als een vriendje van
Page 7 and 8: Eetspreuken [1]: Mahlzeit! JAN A. V
Page 9 and 10: To kick the bucket JANTJE E. BAZUIN
Page 11 and 12: Foto: Nationale Beeldbank / Stoverf
Page 13 and 14: Een op de veertien kinderen - dat i
Page 15: zegt ze, maar in intake- en sollici
Page 19 and 20: ijzinsvolgorde, inclusief het woord
Page 21 and 22: GedachtelooS Dat begrip ‘bewustzi
Page 23 and 24: Foto: Wikimedia Commons ken tikte i
Page 25 and 26: naschrift jannemieke van de Gein Bo
Page 27 and 28: Taaltest Taaladviesdienst A. Test u
Page 29 and 30: Taal geregeld De ‘Geregeld’se
Page 31 and 32: Frank Jansen Er zijn taalkwesties w
Page 33 and 34: Raymond Noë ‘InZicht’ licht u
Page 35 and 36: een retrograde woordenboek. Prisma,

Een goede naam voor de betere boekhandel - Genootschap Onze ...

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?