Een goede naam voor de betere boekhandel - Genootschap Onze ...

Iconen van de taalkunde [4]
De belofte van John R. Searle
Ook de taalkunde heeft zo haar mijlpalen:
baanbrekende onderzoeken en
nieuwe inzichten die tot buiten het
vakgebied bekendheid kregen. Op gezette
tijden spreekt Marc van Oostendorp
met invloedrijke taalkundigen
over het werk waarmee ze hun naam
vestigden. Deze keer: John R. Searle en
diens Speech­Acts (1969).
Marc van Oostendorp
beloof dat ik stop met roken.’
Doet iemand die zoiets zegt een ‘Ik
belofte? Niet altijd. Stel, we trainen
een Rus om alle Nederlandse woorden
keurig en accentloos uit te spreken,
maar we vertellen er niet bij wat de zin
betekent. Als onze Rus dan de bijpassende
klankreeks produceert, belooft hij
natuurlijk niets. Zoals we het ook een
acteur die de zin uitspreekt, en wel degelijk
begrijpt wat hij zegt, niet kwalijk
kunnen nemen als hij een half uur later
achter het podium een sigaretje opsteekt.
Hoe zit dat? Wanneer geldt een uitspraak
precies als een belofte? En is bijvoorbeeld
de valse belofte van een politicus
die weet dat hij er zich nooit aan zal
houden wel een echte belofte? Dit was
het soort vragen dat de Amerikaan John
R. Searle (1932) in 1969 stelde in zijn
eerste boek: Speech Acts. An Essay in the
Philosophy of Language (vertaald als Taalhandelingen.
Een taalfilosofisch essay).
Het boek maakte de schrijver wereldberoemd.
Searle is al meer dan vijftig
jaar verbonden aan de universiteit van
Berkeley en geldt inmiddels als een van
de belangrijkste Amerikaanse denkers.
“Hoewel Taalhandelingen over een
nogal beperkt onderwerp lijkt te gaan,”
zegt Searle nu, “zit er eigenlijk al een
kiem van al mijn volgende boeken en artikelen
in, of die nu gaan over politieke
of sociale filosofie, over onderzoek naar
de geest, naar de maatschappij, of naar
ethiek. Ik wist het niet toen ik het boek
schreef, maar het bleek een vruchtbaar
onderwerp.”
ter dood
Searle had in de jaren vijftig in Engeland
gestudeerd. In Oxford ontmoette hij de
168 o n z e t a a l 2 0 1 2 • 6
filosoof J.L. Austin, die geïntrigeerd was
door zinnen als ‘Ik verklaar de vergadering
voor geopend’ en ‘Hierbij veroordeel
ik u ter dood.’ Anders dan bijvoorbeeld
‘Het wil nog maar niet zomeren’
doen die zinnen meer dan alleen maar
iets vertellen over de wereld: ze veranderen
haar ook een beetje. Als ze zijn
uitgesproken is de vergadering inderdaad
begonnen en is de aangesprokene
zijn leven niet langer zeker. Dat soort
zinnen zijn dus meer dan stukjes taal:
het zijn ‘taalhandelingen’.
Althans, voor ze werkelijk als zo-
danig kunnen gelden, moet er volgens
Searle aan een aantal vastomlijnde
voorwaarden voldaan zijn. In de meeste
samenlevingen zijn alleen bepaalde
mensen – rechters bijvoorbeeld – gemachtigd
om iemand ter dood te veroordelen,
en dat dan alleen nog maar
als ze in functie zijn. Wanneer een willekeurige
burger de bijbehorende zin
formuleert, of zelfs als de rechter die
woorden aan de ontbijttafel uitroept
tegen zijn vrouw tijdens een echtelijke
ruzie, dan betekent de zin iets heel
anders.
In zijn boek Taalhandelingen onderzocht
Searle in detail welke voorwaarden
een zin nu precies tot een geldige
handeling maakten. Als voorbeeld nam
hij de belofte. Waarom die keuze? “Beloven
is een heel duidelijk voorbeeld van
een taalhandeling. Bovendien speelt
de belofte ook een belangrijke rol in
andere takken van de filosofie, zoals de
wijsbegeerte van de moraal en van de
samenleving, en trouwens ook in ons
dagelijkse leven. Dus leek beloven me
een goed beginpunt.”
reGelS
Searles lijst van voorwaarden is een verbazingwekkend
gedetailleerde analyse
van regels waaraan iedereen zich houdt
zonder er ooit over te hebben nagedacht.
De spreker moet bijvoorbeeld
geloven dat de luisteraar graag wil dat
de belofte wordt uitgevoerd. Wordt aan
die voorwaarde niet voldaan, dan is er
eerder sprake van een dreigement: ‘Ik
beloof je dat ik je mores ga leren’ heeft
wel het werkwoord beloven maar wordt
buiten de sm-kelder meestal anders
geïnterpreteerd.
Een ander voorbeeld: stel dat iemand
aan de dinertafel ineens zegt: ‘Ik beloof
dat ik in het komende uur regelmatig ga
ademhalen.’ Dat zal bij de disgenoten
eerder tot schrik en consternatie leiden
dan tot instemming en tevredenheid.
De reden daarvoor is dat iedereen ervan
uitgaat dat je alleen dingen belooft
die niet vanzelf spreken en die op zijn
minst enige moeite gaan kosten.
Een van Searles conclusies in Taalhandelingen
was dat taalgebruik bestaat
uit het volgen van allerlei regels,
zoals: ‘Beloof geen dingen die toch wel
gebeuren.’ Searle: “Als we taal gebruiken,
zijn we ons meestal niet bewust
van die regels, maar als het nodig is
kunnen we onszelf er wel bewust van
maken.”
John R. Searle
De Amerikaan John R. Searle (1932) studeerde
aan de universiteiten van Wisconsin
en Oxford voor hij op 29­jarige
leeftijd de jongste hoogleraar werd aan
de prestigieuze universiteit van Californië
in Berkeley. Omdat hoogleraren in
Amerika niet gedwongen worden tot
pensionering, kon hij vorig jaar zijn
50­jarig jubileum aan die universiteit
vieren.
Searle heeft zich behalve met taal­
filosofie ook intensief beziggehouden
met nadenken over de menselijke geest
en de menselijke samenleving. Hij deed
dit niet alleen in wetenschappelijke
boeken en artikelen, maar trad ook geregeld
in het openbaar in debat met
andere Amerikaanse en Europese denkers
in tijdschriften als The­New­York­
Review­of­Books.
In de jaren zestig was John R. Searle
een van de eerste hoogleraren die zich
solidair verklaarden met het studentenverzet.
Hij zette zich met name in voor
de vrijheid van meningsuiting, bijvoorbeeld
in de Vietnam­oorlog.
Na Taalhandelingen schreef Searle
nog bijna twintig andere boeken, waaronder
The­Campus­War (1971), Intentionality:­An­essay­in­the­Philosophy­of­Mind
(1983), The­Construction­of­Social­Reality
(1995) en Making­the­Social­World.­The­
Structure­of­Human­Civilization (2010).
Van deze boeken is alleen Speech­Acts­in
het Nederlands verschenen, als Taalhandelingen,
in 1977. Deze vertaling is
van de latere Amsterdamse hoogleraar
taalbeheersing F.H. van Eemeren.