Sei1202_compleet_ Sei0404_1.qxd - Seizoener

Seizoener
TIJDSCHRIFT VOOR VRIJESCHOLEN JAARGANG 7 ZOMER 2012
DIDAKTIEK
Bewegend
rekenen
BOVENBOUW
De magische kracht
van muziek
KINDERBESPREKING
Onzichtbare draden
DE VIER TEMPERAMENTEN
De sanguinicus
DÉSANNE VAN BREDERODE
De vrije wil
Tiel

ZIN IN MUZIEK?
BACHELOR DOCENT MUZIEK
www.euritmie-denhaag.nl
www.opleidingdocentmuziek.nl
T 070 355 00 39
Midden in de hoge bergen van Zwitserland
Hotel en berghuis
Val Sinestra
• familiair en prijsvriendelijk hotel op 1500 m.
• wandelroutes beginnen voor de deur
• zomer- & winterwandelprogramma
• begeleide huttentochten
• eigen busverbinding met Nederland
• vlakbij het Zwitserse nationaal park
Hotel Val Sinestra
7554 Sent - Zwitserland
0041 81 866 31 05
val-sinestra@bluewin.ch
Voor impressies van het hotel en omgeving kijk op:
www.sinestra.ch
WAT BEWEEGT JOU?
BACHELOR DANS/EURITMIE

Bloeifase
Mijn kleine klimroos is druk bezig. Alles aan haar wil omhoog en vooruit… Zou ze
sanguinisch zijn? Ze heeft er lol in. In het wortelwerk, de halsreikende stengels, de
ritmische bladmuziek – je ziet haar blaadjes gewoon bewegend rekenen in de wind. En
dan het mirakel van de bloemen. Rozerode wezentjes strekken zich uit in het licht – ze
lijken naar me toe te komen, een eigenschap van de warme kleuren. Ik word er blij van.
Het is niet zozeer perfect, maar compleet. En dat allemaal recht tegen de onverbiddelijke
zwaartekracht van Newton in! De natuur grossiert in varianten op dit thema van zelfrealisatie.
Haar boek staat er vol mee. Ze werken op de verdwaalde geest als een tomtom:
‘U bevindt zich hier.’ Tegelijkertijd zijn ze zó vanzelfsprekend dat je er bijna aan
voorbij zou lopen.
De mens heeft ook zijn natuurlijke bloeiplan op zak. Een kosmisch paspoort, want hij is
burger van twee werelden. Handtekening en stempeltjes van God erin, vrij reizen, geen
vervaldatum. Reisdoel vrij scheppende Ik. Dit inspirerende mensbeeld bleef nu eens niet
beperkt tot zon- en feestdagen, maar werd door Steiner in het volle, maatschappelijke
daglicht geplaatst. Dat was nieuw. Een avant-garde ging er praktisch mee aan de slag.
Arbeiders, kunstenaars, artsen, leraren en boeren volgden. Dat was helemáál nieuw. Die
hervormingsgolf is nog steeds bezig en de onopgeloste problemen eisen meer dan ooit
een visionaire blik op de toekomst.
We zijn natuurlijk fundamenteel vrij om het menselijke bloeiplan te ontkennen. Al zeggen
sommige innerlijke en uiterlijke stemmen dat die vrije wil niet bestaat. Dat vergt dus
onderscheidingsvermogen. Daarvan doet filosofe Désanne van Brederode verslag in
haar essay.
Ook kan het bloeiplan zijn kracht verliezen door het zorgeloos te laten verwaaien op een
chaotische tijdgeest Daarvan getuigt de Rotterdamse oudvrijescholier Ewoud Sanders.
Verder is elk élan om zeep te helpen door dit in steen te beitelen als dog ma’s - protheses
voor wie niet op eigen benen durft te staan. Of wijsgemaakt is dat de mens nu eenmaal
geen benen heeft. Ons paspoort is onvernietigbaar. Ook al snoei ik de prachtige
rozenstruik tot de grond toe af, ze zal toch weer uitbotten.
De vrijeschool is een archipel van onderling verbonden eilandjes. We kijken vooruit. Dat
lukt niet als folkloreclubje of als witte alto-school met een creatief plusje, maar wel als
onderwijskundige avant-garde. De tachtig Nederlandse vrijescholen zijn ondanks allerlei
kapvergunningen nog steeds groene oases in een cognitieve leerstofwoestijn.
Uiteindelijk is dat in ieders belang – en ook in het uitdrogende reguliere veld stelt men
inmiddels vast dat die rare vrijeschool toch ‘werkt’. Interim-manager Co Huisman van
De Roo Management & Advies legt uit hoe dat komt in zijn artikel over verbazend hoge
eindexamenniveaus.
In de technotuin van Silicon Valley tenslotte, waar de digitale vruchten van Apple en
Google worden gekweekt, brengen top-IT’ers hun kinderen inmiddels massaal naar een
Waldorfschool - waar geen computer of beeldscherm meer te vinden is. De reguliere
achterhoede is intussen zojuist overgegaan op digiborden in de klas - en zit noodgedwongen
de hele dag in het donker achter afgeplakte ramen.
De stug doorgroeiende, mondiale avant-garde heeft echter allang door dat je alleen kan
bloeien in het licht.
MARITGEN MATTER - REDACTIE
WELKOM
foto: Ton Werinussa
Seizoener
3

De Vereniging van vrijescholen is in samenwerking met de Begeleidingsdienst voor vrijescholen en Hogeschool Helicon een campagne gestart. Deze uitingsvorm is hiervan het eerste resultaat. Kijk ook op www.vrijeschoolonderwijs.nl

6 Binnenkomen
De wereld achter het direct zichtbare
8 Levend rekenen
Leren rekenen in de onderbouw
13 Schoolbord Contest
14 Bewust waarnemen
Wat gebeurt er in de kinderbespreking?
17 Vetpot
Column van een bovenbouwer
18 De Carmina Burana
Muziek als een van de pijlers van het
vrijeschool onderwijs
24 Het sanguinische kind
Eerste aflevering over de vier temperamenten
lucht, vuur, aarde en water
28 Vrijheid en vrije wil
De vrije wil een illusie? Essay van Désanne
van Brederode
Inhoud
31 Hoe kan dat toch?
Zutphense bovenbouw scoort bovengemiddeld
35 Het regionaal katern,
hart van de Seizoener!
Uit de school, de klassen, de leerstof.
Kortom de eigen schoolkrant
55 FC Waldorf
Column van Geert Looyschelder
56 Een gebouw als een schelp
Nieuwe vrijeschoolarchitectuur in Emmen
60 Roerige Rotterdamse jaren
Portret van een oud-vrijescholier
64 Kleur beleven
Welke kwaliteiten kent de vrijeschool toe aan kleur
68 Nieuwtjes
70 Marktplein
Foto: Marcel Rekers
Seizoener 5

6
Seizoener

Hoog
TEKST: JET NIJHUIS | FOTOGRAFIE: HAPÉ SMEELE
BINNENKOMEN
en ver
De feesten van het jaar worden gevierd door jong en oud. Kinderen beleven
gevoelsmatig door verhalen, rituelen en spelen waar het in het feest om gaat.
Volwassenen willen ook graag weten wat de betekenis van de festiviteiten is.
Op 21 juni staat de zon op haar hoogste punt. Drie dagen later vieren we het Sint
Jansfeest. Ouders en kinderen, versierd met bloemen, zoeken een plekje in het
gras. Picknickmanden worden leeggegeten en op vrolijke klanken van de muziek
gaan de voeten van de vloer. Dan daalt de zon. In de eerste schemer van de
avond licht een vuur op. Vonken spatten. Het geknetter brengt opwinding en
spanning. De kinderen dringen naar voren. Wanneer ben ik aan de beurt om over
het vuur te springen? Hoe hoog en hoe ver kan ik komen. Hoe lang kan ik van
de grond blijven. Voel ik de hitte van het houtvuur onder mij? Kan ik al wat ik vorig
jaar nog niet durfde? Ze nemen een aanloop en met een stevige aftrap gaan ze
de lucht in. Gelukt!
Het houtvuur geeft licht en warmte, zoals de zon. De boom waar het hout van is,
kon groeien door de zonnekracht. Na vele jaren geeft het hout als het gebrand
wordt, het licht en de warmte van de zon weer terug. De zon aan de hemel is de
bron. Onze innerlijke zon is ook een hemellichaam, vuurkracht uit de hemel. Door
de eeuwen heen zijn er voor deze kracht veel namen gevonden: hoger Ik, geestelijk
Zelf, Christuskracht. Het vuur van de innerlijke zon stijgt uit boven het gewone
ik of ego en brengt ervaringen van liefde, vrijheid, schoonheid, rechtvaardigheid,
goedheid, blijdschap, betrokkenheid, waarheid en vrede. Het brengt ons in
beweging om te leven voor idealen. Johannes de Doper, Sint Jan, zag in Jezus
deze Zonnevuurkracht en riep: ‘ik moet minder worden en Hij moet groeien’.
Kinderen en volwassenen springen over het vuur. Kinderen springen en genieten
van hun prestatie. Kunnen wij als volwassenen ook hoog opspringen, verwarmd
door de vuurkracht van wat we eigenlijk willen?
Hoe hoog kan ik komen? Hoe ver kan ik springen?
Seizoener
7

8 Seizoener
Levend
Bewegen is op vrijescholen
een be proefd middel om
kinderen te leren rekenen.
Maar er zijn meer manieren die
ingezet worden om dat doel te
bereiken. Een gesprek met Paul
van Meurs (54) van de Bege lei -
dingsdienst voor vrije scholen
over een door hem ontwikkelde
rekenleerlijn die inzichtelijk maakt
hoe het reken onderwijs van kleu-
terklas tot eind onderbouw is
opgebouwd. “Het rekenen vraagt
om vaar digheden die op
zich geen inhoud
of bete kenis
hebben.
Je moet het
zelf betekenis
geven, het leven erin vinden. Je
moet het zelf verbinden met het
leven of uit het leven leren lezen.”
TEKST: NOOR HELLMANN
FOTOGRAFIE: MARCEL REKERS

ekenen
in de onderbouw
Seizoener
9

Rekenen in de eerste klas doe je met kastanjes,
de tafels van vermenigvuldiging leer je door pittenzakjes
naar elkaar te gooien, of met behulp
van klap- en stampoefeningen. Op de vrijeschool
begint het leren rekenen vaak met concrete voorbeelden
en praktische handelingen. Zo ging het en zo gaat
het nog. Toch verschijnen tegenwoordig in veel vrijeschoolklassen
ook regelmatig reguliere rekenmethodes met voorgedrukte
sommen op de tafeltjes, maar voornamelijk ter
ondersteuning van de les: kinderen kunnen ermee oefenen
en leren automatiseren. Want het vrijeschoolleerplan – en
dus ook het rekenonderwijs – hanteert geen methodes als
leidraad, maar gaat uit van het vrije ontwerp van de leerkracht.
“Onderwijsdesign zou je het kunnen noemen”, zegt
Paul van Meurs.
Als medewerker van de Begeleidingsdienst voor vrijescholen
bezoekt Van Meurs veel scholen en daar valt hem op hoe
“dezelfde dingen op elke school en in elke klas totaal anders
gebeuren. Er moet natuurlijk wel routine zijn, maar originaliteit
in het periodeonderwijs acht ik heel belangrijk. Niet de
leerstof staat centraal, maar het kind. Dat wil zeggen: je ontwerpt
de onderdelen van het leerplan op zo’n manier dat ze
passen bij jouw klas en bij die leeftijdsfase.”
Vooral beginnende leerkrachten echter, stelt Van Meurs,
ontbreekt het soms aan ‘innerlijke zekerheid’. Anders dan
toen hijzelf voor de klas stond hebben ervaren leraren nu
minder tijd hun jonge collega’s te coachen en te helpen met
het opbouwen van het reken- en taalonderwijs. Door de
Begeleidingsdienst opgezette leerlijnen, met didactische ad -
viezen en literatuurverwijzingen, kunnen de leerkrachten
hou vast geven. Zo heeft Paul van Meurs de afgelopen jaren
een website voor vrijescholen ontwikkeld die handvatten
aanreikt op het gebied van rekenen. “Veel scholen bleken er
behoefte aan te hebben zichtbaar te maken wat je doet. We
moeten transparant zijn in onze doelen en manieren, zeker
nu het rekenen op veel scholen – niet alleen vrijescholen –
onder de maat blijkt te zijn. De vrijeschool in Boxmeer, die
destijds als zwak was aangemerkt, kwam als eerste met de
vraag: hoe is ons rekenonderwijs van kleuterklas tot eind
onderbouw georganiseerd en hoe pas je die praktijk aan aan
wat de maatschappij van ons vraagt? De overheid heeft
kerndoelen vastgesteld. Maar voor de buitenwereld was
vaak niet inzichtelijk hoe ze gehaald werden en het hing ook
erg af van het vermogen van de individuele leerkracht.”
Doelen en manieren
Gebruikmakend van ‘de bakens en ijkpunten’ uit het leerplan
Ik zie rond in de wereld dat de kern- en lesdoelen van de
vrijeschool beschrijft, heeft Van Meurs nu in samenwerking
met vele scholen ‘een set doelen en manieren’ geformuleerd
die de leerkracht moeten ondersteunen. “Die doelen zijn per
periodeblok ingericht en vooral bedoeld om leraren een
zekere structuur te bieden, zodat je kunt waarborgen dat je
aan het eind van de zesde klas alles hebt behandeld.
DIDAKTIEK
Daarnaast ben ik me nu aan het oriënteren op het inbouwen
van de zogenoemde referentieniveaus. Een paar jaar geleden
is door het Ministerie van Onderwijs de commissie
Meijerink ingesteld die er zorg voor moet dragen dat scholen
basiskennis en -vaardigheden op verschillende niveaus aanbieden.
Daarbij wordt onderscheid gemaakt tussen een fundamenteel
niveau, dat zich richt op basale kennis en inzichten,
en een streefniveau dat voorbereidt op de meer
abstracte wiskunde. Voor ons betekent het dat je vanaf klas
3 de rekenstof structureel op twee niveaus zou moeten
behandelen. Dat laatste gebeurde al wel, we kennen het
woord differentiëren, maar incidenteel.
“Door op twee niveaus te denken verdiep je het rekenpad
en dat boeit me zeer. Tegelijk ben ik huiverig voor het invoeren
van die niveaus omdat hier allerlei toetsen aan gekoppeld
worden. De huidige toetsdruk mag niet bepalend zijn voor
hoe je je onderwijs inricht. De leerkracht moet plezier in het
lesgeven houden. Als de toetsen verplicht zullen worden
gaan we steeds meer lijken op het reguliere onderwijs.
Daarom vind ik het zo belangrijk dat het periodeonderwijs
een vrij gebied blijft.”
Bewegend rekenen
Paul van Meurs, die een grote affiniteit heeft met ‘rekenen,
kunst en pedagogisch bewegen’, wordt geregeld door scholen
gevraagd te vertellen hoe het rekenonderwijs op de vrijeschool
is opgebouwd. Dan begint hij zijn verhaal, zegt hij, bij
het menselijk lichaam. “Ik leg uit dat ons lichaam een voorbeeld
is van levende mathematiek. Het rekenen zetelt in de
ordening van alles wat je bij je geboorte als geschenk hebt
meegekregen: de ribben, de ledematen, de vingers. In de
eerste klas ga je dat benoemen. Bij die leeftijd past de kwaliteit
van de getallen. Je vraagt bijvoorbeeld: waar aan ons
lichaam vind je er vijf en waar vind ik de vijf buiten? Dat leidt
weliswaar niet tot direct resultaat op het gebied van het kunnen
rekenen, maar het maakt wel een bewustzijn wakker. Je
kunt dat bewustzijn ook activeren door ritmische herhalingen
en pedagogisch te bewegen.”
Dat er een relatie bestaat tussen bewegen en het mathematische
vermogen is een gedachte die ten grondslag ligt
aan het rekenonderwijs op de vrijeschool en wordt bevestigd
door recente onderzoeken uit het reguliere veld. Onder -
zoekster Julie Menne publiceerde bijvoorbeeld de rekenmethode
Met sprongen vooruit met onder meer oefeningen om
kinderen te laten bewegen op de getallenlijn. Ook Paul van
Meurs verdiept zich al jaren in het onderwerp. Zo schreef hij
tien jaar geleden met een aantal anderen het boek Rekenen
in beweging. De titel, verklaart hij, slaat op het feit dat het
rekengebied in beweging komt, maar ook dat er ‘beweging
in rekenen zit’.
“Rekenen bestaat voor een deel uit analyseren en uit
elkaar pluizen. Dat zijn dode stappen die weliswaar tot kennis
leiden maar geen vreugde bieden. Je moet er zelf leven
in aanbrengen, zoals mijn leraar op de pabo al zei. Hoe? De
Seizoener
11

‘Het rekenen zetelt in de ordening van alles wat
je bij je geboorte als geschenk hebt meegekregen:
de ribben, de ledematen, de vingers’
vitale stroom die in het
rekenen zit kun je door
middel van beweging in
gang zetten. Bijvoorbeeld
door de tafels te klappen
en te stampen. Dat wil echter
niet automatisch zeggen
dat je dan ook kunt
rekenen.
“Ik had eens een leerling
- Fransje, zeven jaar oud -
die wel de tafel van twee
kon klappen en stampen, Paul van Meurs
maar als ik vroeg: ‘hoeveel
is twee plus twee?’ dan gokte hij: ‘drie?’ Er was bij hem geen
bewustzijn tussen het vermogen te ordenen en het inzicht in
rekenen. We waren inmiddels al een half jaar bezig en ik
vroeg met kromme tenen van ergernis: ‘Frans, wat is nou het
dubbele van één?’ ‘Twee’, zei hij. “Wat is het dubbele van
twee?’ Hij keek me aan en ik zag in zijn ogen dat inzicht en
vermogen plotseling in elkaar grepen, want aarzelend antwoordde
hij: ‘vier?’”
Wat dit voorval illustreert, aldus Van Meurs, is dat leren
rekenen zich niet altijd laat dwingen en tijd vraagt. “Rekenen
is een mysterieus gebied. Bij sommige kinderen gaat het
lampje al branden in de kleuterklas, andere ontwikkelen zich
gestaag en je hebt ook kinderen bij wie het inzicht moeilijk
verschijnt. Ikzelf was er zo een. Ik zie mezelf nog in de eerste
klas van de mavo. Rekenen kon ik slechts door de regeltjes
te volgen die ik had geleerd. Ik wist bij god niet wat ik
deed. Van de wiskundeleraar herinner ik me alleen dat hij een
enorme baard had die bij het praten heen en weer bewoog.
Maar aan het einde van het jaar zei hij iets waardoor bij mij
opeens een klik ontstond. Toen zag ik met terugwerkende
kracht het verband.
“Als het kwartje valt moet een kind de weg terug kunnen
vinden naar vorige momenten. Ik vind daarom dat je als
school en als leraar de verantwoordelijkheid hebt als basis
een zeer gedegen lijn neer te leggen, broodkruimeltjes moet
strooien. Dat doe je door veel te herhalen. Je probeert begrip
en vermogen bij elkaar te laten komen door met beweging
een ritmische structuur aan te brengen. Op een gegeven
moment, eind derde klas, is dat traject afgerond en moet je
het bewegen loslaten. Anders krijg je het zogenoemde
Rechnen-Waldorf Syndroom: dan is bewegen geen middel
meer maar een doel op zichzelf en heb je niet in de gaten
12 Seizoener
waarom je het doet. Het rekenen heeft zich dan niet losgemaakt
van het bewegen.
“Rekenen heeft veel lagen, bewegen is er één van. Op de
vrijeschool bieden we het rekenen ook op andere manieren
aan: je kunt een som bijvoorbeeld uitleggen met behulp van
een model (een getallenlijn of kralensnoer), een verhaal of
een tekening. Kinderen moeten de onderlinge relatie gaan
leggen tussen verhaal, spel, het model, de beweging, de
tekening en de formele som. Dat gaat niet vanzelf, je moet
ze leren die link te maken zodat ze niet in een beeld of verhaal
blijven steken. Vertel niet alleen dat een man drie keer
naar de bakker gaat en steeds twee broden koopt, maar leg
tegelijk duidelijk de relatie met de som en zeg ook gewoon:
3x2=6. De Vereniging van vrijescholen is in samenwerking
met Hogeschool Helicon en de Begeleidingsdienst het zogeheten
Gort-project gestart om te kijken hoe je van kleuterklas
tot en met de zevende klas die vertaalslag in het rekenonderwijs
bewuster en systematischer kunt aanpakken.”
Vormtekenen
Op de vrijeschool zijn de rekenleerlijnen anders opgebouwd
dan in het reguliere onderwijs. En dat, zegt Van Meurs, hangt
samen met de manier waarop de vrijeschool naar het kind
kijkt. “De leerstof wordt gezien als ontwikkelingsstof. Breu -
ken leren is zinvol in de vierde klas als de wereld van het kind
totaal verandert. Sommige dingen krijgen ze bij ons later dan
op andere scholen, maar dat betekent niet dat je ze niet al in
de eerste klas kunt voorbereiden. Dat geldt zeker voor vormtekenen,
dat vind ik iets meesterlijks. Ik hou van de vormen
en de opbouw ervan in relatie tot de ontwikkeling van kinderen.
Al in de eerste klas begin je geometrische vormen te te -
kenen. In de loop der jaren worden ze ingewikkelder, Steiner
geeft aan dat kinderen in de zesde klas vanuit het vormtekenen
de hele geometrie hebben gehad. Dat vind ik de kracht
van het vrijeschoolrekenonderwijs: je legt iets latent aan dat
later komt bovendrijven.
“Wat mij aanspreekt in het vrijeschoolonderwijs is de vitaliteit
ervan. De compositie van het leerplan, de visie en motivatie
erachter – het is allemaal zeer doordacht. Het is met
recht onderwijs voor hoofd, hart en handen. Ik denk weleens
dat men het leerplan van Steiner nog maar pas aan het uitpakken
is. Ook nu, na negentig jaar, biedt het de mogelijkheid
nieuwe dingen te onderzoeken en te ontdekken. Het
kan nog heel lang mee, als je het maar vanuit de actualiteit
en vanuit wat nu gevraagd wordt, durft in te vullen en te
begrijpen.” •

SCHOOLBORDCONTEST
Odysseus
in gevaar
Na tien jaar zonder noemenswaardige verwondingen
uit de Trojaanse oorlog terugkeren en dan
onderweg naar Ithaca tussen twee mythische
monsters ten onder gaan? De tovenares Circe,
waarschuwde de held Odysseus voor de gevaren
die hem wachtten. Ze wees hem hoe hij langs de
levensbedreigende zang van de sirenen kon varen
en hoe hij tussen Charybdis en Scylla moest laveren.
Beide monsters huisden in de bewegende klippen
waar in een grijs verleden alleen Jason en zijn
Argonauten tussen door waren gepiept. Ook
Odysseus kwam heelhuids voorbij de gevaren met
zijn mannen (hoewel hij er zes moest opofferen aan
de zeskoppige Scylla). Later, toen hij in zijn eentje
op een vlot varend weer tussen de klippen door
moest varen wist hij zich ter nauwer nood te redden
door zich vast te grijpen aan een tak.
Charybdis zoog zijn vlot met enorme hoeveelheden
water op. Hij moest zo lang aan de tak blijven hangen
totdat het monster het water en zijn vaartuig
weer uitspuugde.
FRANS SCHOBBE, JOHANNESSCHOOL - TIEL
Er wordt veel en mooi getekend op de vrijeschool. Ook door
leraren. Wij willen dat graag laten zien en roepen eenieder
daarom op foto’s van bordtekeningen naar de redactie te
sturen. Uit de inzendingen maken wij een keuze die in de
Seizoener wordt afgedrukt. Doe mee en stuur een foto op
naar redactie@seizoener.nl. Leg in max. 100 woorden uit
wat de afbeelding voorstelt. Uiterste inzenddatum: 15 september
2012.
13

Onzichtbare
draden
14 Seizoener
Het belang van de kinderbespreking

ACHTERGROND
Veel vrijescholen hechten grote waarde aan het houden van de zogenaamde kinderbespreking
die geldt als het ’hart van de pedagogische vergadering’. Tijdens deze bespreking maken de leer-
krachten een zo feitelijk en gelaagd mogelijk beeld van hoe deze leerling zich aan hen voordoet. Het uit-
gangspunt is antwoorden te vinden op de door de klassenleerkracht ingebrachte vraag hoe dit kind, dat
niet floreert, verder te begeleiden in een bepaald aspect van zijn of haar ontwikkeling. Een gesprek met
enkele leerkrachten over de essentie en de soms wonderlijke effecten van de kinderbespreking. “Er wor-
den lijntjes gespannen tussen kind en leerkracht. Beiden krijgen meer feeling voor elkaar.”
TEKST: STEVEN DIJKSTRA
Er bestaan verschillende manieren om de kinderbespreking
aan te pakken, maar volgens Jan
Alfrink, schoolleider en voorzitter van de Vereni -
ging voor Vrije Opvoedkunst, is de kern dat er
ruimte wordt gemaakt om het kind te zien. “Je moet daarvoor
letterlijk, maar vooral innerlijk een stap achteruit kunnen
zetten. Er kan dan een breder perspectief op het kind en het
wezenlijke wat daarin spreekt zichtbaar worden. Met behulp
van de aangedragen feiten ga je het kind zien en uiteindelijk
doorzien, dat geldt ook voor wat het op dat moment nodig
heeft.
“Alle medewerkers, kinderen en hun ouders hebben hier
baat bij. Het is heel jammer dat scholen er soms wegens tijdgebrek
een jaar niets aan doen. Je zal moeten meebewegen
met wat de tijd van je vraagt, maar gebruik er dan tenminste
vijf minuten voor. Het is van belang dat het gebeurt, welke
vorm je er ook voor kiest”.
Bewust waarnemen
Wat gebeurt er dan in de kinderbespreking? In een document
van de Begeleidingsdienst voor vrijescholen stelt Auke
van der Meij dat je een kind enerzijds kan proberen te begrijpen
door het te vergelijken met andere kinderen. Je kan
daarnaast echter het kind vanuit zichzelf willen begrijpen.
Hier komt de kinderbespreking in beeld: als je het individuele
in het kind wilt leren kennen, kan je alleen maar vanuit de
concrete waarneming beginnen en je van daaruit met het
kind verbinden.
Dat is natuurlijk niet makkelijk. Wie niet oplet, gaat volgens
van der Meij al snel ‘slapend’ langs de ander heen. Zeker als
je langer met elkaar omgaat is het een kunst niet op elkaar
uitgekeken te raken. Het kost daarom moeite ware, actuele
beelden van een ander mens te maken en die in de plaats te
stellen van de gekleurde beelden uit het verleden. Wie echter
probeert iemand die hij dagelijks ontmoet een aantal avonden
achtereen in de herinnering te roepen, zal merken dat hij hierdoor
beter gaat waarnemen. Naast de al bestaande oordelen
ontstaat dan ruimte voor nieuwe indrukken, je ontwikkelt een
hernieuwde interesse in die ander en je wordt wakkerder voor
wat een bepaalde situatie eigenlijk van jou verlangt. Hier start
het zoekproces. Volgens Jan Alfrink is de gezamenlijke kinderbespreking
te zien als ‘een begin van een antwoord’. “Er
moet altijd op teruggekomen worden, bijvoorbeeld na zes
weken. Wat is er nu veranderd, welke besluiten zijn er genomen?
Hoe hebben die uitgepakt en hoe gaan we ermee verder?”
De kinderbespreking moet dus toekomstgericht zijn.
Nieuwe dynamiek
Er is echter ook een zoekproces zichtbaar rondom de kinderbespreking
zelf. Het basisstramien is hetzelfde gebleven:
er wordt samen een beeld opgebouwd van een kind (beeldvorming),
daarna wordt er gekeken wat dit beeld wil zeggen
(oordeelsvorming), tenslotte worden er besluiten genomen
over het vervolgtraject (besluitvorming). Vaak ook komt de
vraag tot stand in samenwerking met de van tevoren geïnformeerde
ouders, die dan meestal relevante informatie over
de biografie van het kind en bijvoorbeeld gegevens over
ziekte delen. Na de bespreking volgt opnieuw een gesprek
met de ouders om het gekozen traject met hen af te stemmen.
De vormgeving van dit proces en vooral wat er precies
tussen de verschillende stappen gebeurt is het afgelopen
decennium echter behoorlijk in beweging gekomen. Zo
spreekt Marja de Mare, leerkracht van de Rudolf Steiner -
school De Bilt, enthousiast over de intervisie-gerichte kinderbespreking
die haar school de laatste twee jaar gebruikt.
“Het hele team wordt via deze methode actief. Je kan niet
meer inzakken. Vroeger was vooral de klassenleerkracht aan
het woord. De anderen bleven daardoor lang passief”. Ze
vertelt hoe de betreffende leerkracht nu alleen kort een
karakteristiek voorval met betrekking tot het kind inbrengt.
“Dit gebeurt op puur beschrijvende wijze. Daarna kunnen alle
teamleden, uitsluitend over dit voorval, open vragen stellen
tot we het beeld als een film voor ons zien. De gespreksleider
zorgt ervoor dat er geen eigen oordelen in deze aanvullende
beeldvorming binnendringen.”
De Mare beschrijft hoe hierna steeds korte rondes volgen
waarin alle collega’s een beeld van het kind geven en naar
Seizoener
15

‘Als je het individuele in het kind wilt leren kennen,
kan je alleen maar vanuit de concrete waarneming
beginnen en je van daaruit met het kind verbinden’
16 Seizoener
overeenkomsten zoeken. “Het beeld wordt hierdoor uit meer
facetten opgebouwd, er ontstaat een echt balkonzicht. Uit -
eindelijk voorziet elke leraar de klassenleerkracht van advies:
‘als ik in jouw schoenen stond, dan zou ik…’. Ik ervaar dit als
heel positief en het heeft bij ons nieuwe dynamiek in de kinderbespreking
gebracht.“
Op eigen benen
Deze nieuwe aanpak leunt niet meer op het oordeel van de
(inmiddels vaak verdwenen) schoolarts en de leerkracht met
de meeste kennis op het gebied van de antroposofische
mens kunde. Hoewel de schoolarts soms gemist wordt, ziet
iedereen het voordeel dat hierdoor authentieke waarnemingen
en ervaringen van alle teamleden een kans krijgen.
De kinderbespreking is in die zin niet alleen een hulp voor
de leerling, maar ook een middel tot deskundigheidsbevordering
van alle collega’s en een vorm van teambuilding. Jan
Alfrink: “Je hoort elkaar in elkaars waarnemingen en adviezen.
Gewoon bij een ander in de klas gaan kijken is vaak lastig.
Bovendien is er regelmatig de ervaring: ‘hé, zo’n kind hebben
we eigenlijk allemaal wel in de klas’. Dat biedt herkenning en
je scherpt er je waarneming van andere kinderen door.”
Als bij toverslag
Welke aanpak ook prevaleert, opmerkelijk is dat het effect
van de kinderbespreking al kan optreden voordat deze volledig
is afgerond. De voorbeelden zijn legio. Een leerkracht
vertelt dat hij de dag na de beeldvormingsfase van de kinderbespreking
de gang inloopt en opeens direct oogcontact
heeft met zijn besproken leerling. Die wist zelf niet dat hij
besproken werd en had de leerkracht al maanden niet aangekeken.
En ook Marja de Mare kent een leerling die zich van “de
ene op de andere dag anders gedroeg. De ochtend na de
bespreking kwam ze uit zichzelf een hand geven, terwijl dat
normaal altijd van mij uit moest gaan”. Nog een voorbeeld:
een schildertherapie krijgt opeens vleugels na maanden niets
te hebben opgeleverd. Het gebeurt terwijl het opgebouwde
beeld van het kind door de nachten wordt meegenomen. De
betreffende therapeute had echter niet aan deze kinderbespreking
deelgenomen.
De nacht (mee) laten werken
Hoewel de geïnterviewden het erover eens zijn dat de kinderbespreking
via de nacht zijn eigenlijke vruchten afwerpt,
is niet iedereen er voorstander van heel bewust de nacht in
de kinderbespreking mee te nemen, bijvoorbeeld via de duiding
van droombeelden. Sommigen voelen zich onbekwaam
die op een juiste wijze te begrijpen en gebruiken. Anderen
waarschuwen voor oneigenlijke theorievorming in plaats van
het centraal stellen van de eigen waarneming.
Van der Meij stelt dat de kracht die je onzelfzuchtig mobiliseert
om de leerling nabij te komen, doorwerkt in de nacht.
“In de slaap zijn we een open boek voor elkaar. Wat we aan
gedachten en gevoelens over iemand in ons dragen, is
‘s nachts voor die persoon zichtbaar. De ‘ontmoeting tijdens
de slaap’ tussen de leraar en leerling zal anders zijn naar
gelang de leraar ‘ware en verzorgde beelden’ met zich meedraagt.”
Rudolf Steiner gebruikt het beeld hoe door deze
inspanning vanuit de geestelijke wereld ‘onzichtbare draden’
tussen de leerkracht en zijn klas gespannen worden, waar -
door zij in een creatief proces met elkaar kunnen komen. Er
kan dan op wonderlijke wijze een bepaalde ‘feeling’ voor
elkaar ontstaan.
Het effect van waarnemen
Idealiter scharen leerkrachten en ouders zich natuurlijk sa -
men rondom het kind. Jan Alfrink: “De leraar ziet de leerling,
de ouders het kind, maar het is hetzelfde wezen. Ze hebben
alleen een andere expertise. Het zou erg mooi zijn als er nog
meer vanuit gemeenschappelijkheid aan de begeleiding en
opvoeding van dit bijzondere wezen kan worden gewerkt.
Wanneer een kind niet meer met de stroom mee kan gaan,
hij is bijvoorbeeld tegendraads, roept dat een vraag op. Je
kunt dan een stapje terugzetten, waarna je een oplossing
vindt en er weer doorgegaan kan worden. Je kan je echter
ook afvragen: waar zit dit fenomeen in mij? Kan ik tegendraadsheid
in mijzelf ontdekken? En vervolgens probeer je
daar aan te werken. Zonder dat je er ooit met iemand over
spreekt zie je dan dat het kind verandert. Omdat hij op de
een of andere manier ‘ziet’ dat jij dat ook doet en wel voor
hem”. •
Meer Info:
- Kinderbesprekingen in de vrije school, Begeleidingsdienst voor vrijescholen –
Auke van der Meij, via: www.vrijescholen.com
- De kinderbespreking. Het kind als inspiratiebron, Rigobert van Zijl.
In: Pedagogie – een kunst, een kunde
- De kinderbespreking door inzet van de hele mens, Anne Machiel.
In: Lerarenbrieven, Den Haag 2009, jaargang 20, nr 1, Driekoningen
- Het dilemma van de morele opvoeding, Christie Amons-Lievegoed en anderen

BOVENBOUWCOLUMN
ACHTERGROND
Column Contest:-)
Altijd al een column willen schrijven? Bovenbouwers opgelet: op deze plek kan in het volgende
nummer jouw inzending staan! Email je tekst van maximaal 500 woorden over je schoolervaringen
onder vermelding van: ‘Column Contest’ vóór 15 september 2012 naar: redactie@seizoener.nl. De
redactie kiest de beste uit.
Deze keer valt de eer te beurt aan: Joppe Schreiber, klas 10c van Stichtse Vrije School in Zeist.
Vetpot
TEKST: JOPPE SCHREIBER
Ik droom dat het al dinsdag is. Dinsdag gaan we met de klas naar Parijs.
Om kwart voor zes 's ochtends worden we opgewacht door een enthousiaste
muzieklerares, die ik er van verdenk een ochtendmens te zijn. Ze
spreekt geen Frans, maar dat feit wordt gecompenseerd door haar vermogen
slaperige leerlingen te verblijden met een marathon ‘Potje met vet’.
Nummer één wordt ingezet als de chauffeur de bus start, bij nummer zeven
draaien we de A12 op en bij nummer vijftien slaap ik.
Als ik wakker word na een dutje van 67 coupletten heb ik een moment van
bezinning. Ik vraag me af hoe ik daar in godsnaam ben beland, op die stoel
in de bus.
In 2000 - ik was vier - besloten mijn ouders mij in te schrijven voor de peuterspeelzaal
van de Zeister Vrije School. Hoe dit was weet ik niet meer,
maar hierdoor begon ik aan het vrijeschooltraject waar ik nog steeds mee
bezig ben.
De eerste jaren van de basisschool ging alles me goed af, al twijfelde ik
soms aan de wat vreemde lesmethodes. Toch deed ik wat er gevraagd
werd. Van sommige vakken begreep ik later ook het nut, al blijft dat van
euritmie voor mij tot op de dag van vandaag een raadsel.
Dit alles bereidde mij voor op de vraag: Wil ik dit nog zes jaar?
Een vraag die mij dwong alles op een rijtje te zetten en van de andere kant
te bekijken, hetgeen een vaardigheid is die men op de Vrije School al vroeg
leert.
Dat was het moment dat ik besloot iets te doen wat uiteindelijk zou leiden
tot mijn aanwezigheid in de bus: ik koos voor de Bovenbouw.
Ik ben even verbijsterd door mijn constatering dat het zover terugging.
Ondertussen gaat het liedje door. Terwijl mijn irritatie toeneemt, krijg ik een
tweede openbaring. Ik kan het repeterende melodietje inmiddels dro men,
maar ik besluit eens echt te gaan luisteren, want ook dat heb ik geleerd op
de vrije school. Wat ik hoor is een echo van het leven:
Het lied stopt als de zanger(es) stopt met zingen.
Het leven stopt als de mens stopt met leven.
Het enige wat je echt nodig hebt is een lange adem en een goed humeur.
Opeens begrijp ik de muziekles.
17

18 Seizoener

BOVENBOUW
Demagische
kracht vanmuziek
Muziek is een van de pijlers van het vrijeschoolonderwijs. Wat is het belang van muziek -
onderwijs en voor welke keuzes ziet de vrijeschool zich gesteld? Een gesprek met Marcel van Os,
muziekdocent op Pabo Hogeschool Helicon, en muziekdocent Ludwika Kowalewska die het
bovenbouwkoor van het Geert Groote College in Amsterdam nieuw leven heeft ingeblazen.
TEKST: NOOR HELLMANN | FOTOGRAFIE: HAPÉ SMEELE
Onlangs lanceerde de gemeente Amsterdam
een ambitieus plan: met ingang van volgend
schooljaar moeten alle basisschoolleerlingen
daar structureel muziekles krijgen. Het vak is
de afgelopen decennia in het slop geraakt - hoog tijd dus dat
kinderen weer (goed) leren zingen. Immers, samen mu ziek
maken werkt verbindend en het heeft bovendien gunstige
effecten op het leren, zo blijkt uit wetenschappelijk onderzoek
naar de invloed van kunstonderwijs op de hersenen
van kinderen. Muziek stimuleert het concentratievermogen
en het auditieve gebied in de hersenen waardoor kinderen
beter kunnen luisteren en leren.
Intussen is men op de vrijeschool al zo lang als dit onderwijs
bestaat overtuigd van de heilzame werking die muziek
heeft op de ontwikkeling van het kind. Zingen is er bijna net
zo gewoon als ademhalen. Dat die zangcultuur soms even
wennen is als je uit het reguliere onderwijs komt ondervond
een leerling die zijn basisschool verruilde voor de Vrije School
Amersfoort: “De overgang was zo groot”, herinnert hij zich
jaren later, “dat ik na de eerste week pijn had in mijn keel
door het zingen.”
Gezondmakend onderwijs
Het hoeft niet te verbazen dat het vele zingen op de vrijeschool
vaak tot mooie resultaten leidt, getuige bijvoorbeeld
de vorig jaar verschenen cd Round and Round, met een
selectie van onderbouwliedjes gezongen door de toenmalige
zes de klas van Vrije School Amersfoort. Of de recente be -
kendmaking dat vrijeschool de Vijfster uit Apeldoorn door
Muziek telt!, een initiatief van de Nederlandse muziekwereld,
is aangemerkt als Zilveren Zing’es School. Toch is dit minder
voor de hand liggend dan het misschien lijkt, voor wie
bedenkt dat de leerlingen in de onderbouw meestal geen
muziekles krijgen van een vakdocent maar van hun klassenleraar.
Die moet dus op z’n minst enige muzikale kennis hebben
en beschikken over een breed repertoire. De fundamenten
daarvoor worden onder andere gelegd op Pabo
Hoge school Helicon in Zeist. Aankomende vrijeschoolleerkrachten
en kleuterleidsters krijgen hier de eerste drie jaar
gemiddeld drie uur per week muziek inclusief koorzang, zegt
Marcel van Os, sinds achttien jaar muziekdocent op Helicon.
“Er zijn een paar pabo’s in Nederland, met name de confessionele,
waar vergelijkbaar veel gedaan wordt aan mu -
ziek. Onderwijs dat doordrenkt is van muziek kan helpen bij
alles wat het kind moet leren. In de onderbouw speelt mu -
ziek een belangrijke rol omdat het kind in de leeftijd van vier
tot en met twaalf jaar zich ontwikkelt vanuit het ‘middengebied’,
het gebied van het voelen waar zich ook het kunstzinnige
ontwikkelt en belevingen een plek hebben. Muziek is
bij uitstek de kunst die in dat middengebied werkt. Het is van
het hart tot het hart. Anders dan bij de plastische kunsten
draait het bij muziek ook om het gezamenlijke, het socialiserende.
Het werkt verbindend en helend. En dat is wat het
vrijeschoolonderwijs beoogt: door de hele mens te benaderen
werkt het gezondmakend.”
Muzikale stroom
Voor iedereen geldt dat muzikale vaardigheden tot op zeke-
Seizoener
19

BOVENBOUW
20 Seizoener
re hoogte zijn aan te leren, stelt Van Os. Hij spreekt dan ook
niet van niet-muzikaal, maar van muzikaal niet-vaardig. Als
een van zijn studenten moeite heeft met zingen en de klas
een liedje moet leren, raadt hij bijvoorbeeld aan de melodie
te fluiten en de tekst op bord te schrijven. “De belangrijkste
vraag die je je als leraar moet stellen is: hoe leer ik het de kinderen?
Dat is een kwestie van didactische ervarenheid. Ikzelf
vind schilderen een ramp, maar ik zou wel schilderles kunnen
geven zolang ik maar niet zelf een penseel hoef te hanteren.
Als student moet je de zekerheid krijgen dat je processen
kunt leiden. Soms kan het zelfs effectiever zijn als je
ergens niet zo vaardig in bent, dan leg je het leerproces bij
de kinderen.”
Waar het uiteindelijk om gaat, benadrukt hij, is niet zozeer
het zingen, als wel het creëren van een ‘muzikale stroom’ in
een klas. “Het kan zijn dat in een kleuterklas niet gezongen
wordt, maar dat er een ongelofelijke muzikale stroom is die
onder andere te maken heeft met bijvoorbeeld het zeggen
van vingerversjes en rijmpjes - ritmisch spreken. Ook kan de
muzikale stroom zitten in de afwisseling van activiteiten, in
het oog en oor hebben voor de ‘ademhaling’ in de dag. Ik
geef altijd het voorbeeld van de kleuterjuf van mijn vier kinderen.
Zij kon niet goed zingen, toch werd in haar klas altijd
gezongen, alle liedjes waren bekend.”
Muziek kan ‘emoties in een enorme diversiteit vormgeven’,
aldus Van Os. Een van de belangrijkste aspecten van muziek
maken met kinderen vindt hij dan ook dat het hen handvatten
biedt om met het emotionele leven om te gaan, zeker in
de bovenbouw. Van Os, die in 1981 als muziekdocent en
koordirigent begon op de IJsselschool in Zutphen, weet echter
uit ervaring dat vooral jongens in de puberteit en soms al
aan het eind van de onderbouw vaak niet meer willen zingen.
“Het wordt een manier van uiten die wat dichtbij komt. Er is
ook een fase dat ze er moeite mee hebben, vooral in klas 8
en 9 als de stembreuk optreedt. Dus als een negende klas
niet uit volle borst meedoet: prima. Dan zing je een tijdje niet
driestemmig, of je pakt de djembé en gaat alleen ritme oefenen.
Toen ik vroeger klas 9 tot en met 12 koor gaf zei ik
tegen de twaalfde klas: ‘ik duw van voren, duwen jullie van
achteren’. Hoewel het geen doel is maar een middel, hebben
we met elkaar prachtige kooruitvoeringen gegeven, waarvoor
de basis al gelegd was in de kleuterklas.”
Carmina Burana
Koorzang is helaas niet meer op alle bovenbouwen een vast
onderdeel van het curriculum. Ludwika Kowalewska, dochter
van Poolse ouders en sinds 2005 muziekdocent en koordirigent
op het Geert Groote College Amsterdam waar ze
ooit zelf les heeft gehad, verbaast dat niet: “Een school moet
het faciliteren en het zo roosteren dat het niet aan het eind
van de dag is. Als er niet voldoende draagvlak is is een koor
draaien behoorlijk zwaar en eenzaam. Elke bovenbouw heeft
een eigen profiel en moet daarin keuzes maken. Als vrijeschool
zitten we in een spagaat: de overheid vraagt van alles
en tegelijk bieden wij veel kunstvakken aan. Bij ons is er op
dit moment een discussie over de vraag wat we een vmbot-leerling
die in de tiende klas weggaat willen meegeven.
Koorzang als gemeenschapsvorming is een van de pijlers
hier op school.”
Dat is niet altijd zo geweest. Toen Kowalewska zeven jaar
geleden begon op de Amsterdamse bovenbouw bleek er ‘na
een paar wisselingen van de wacht niet veel over’ van de
muzieksectie. “Ik heb me gefocust op het opbouwen van de
koren. De school was enorm gegroeid, maar ik vond het heel
fragmentarisch. Mijn ideaal was meer ‘wij’ te worden. Ik
wilde dat iedereen een keer de magische kracht van muziek
zou voelen. In mijn tweede jaar heb ik alle 550 bovenbouwleerlingen
in de Westerkerk laten zingen, dat heeft destijds
veel voor de school als gemeenschap betekend.”
Inmiddels hebben de klassen 7 tot en met 11 weer koorzang
en vorig jaar durfde ze het naar haar zeggen voor het
eerst aan alle tiende klassen het Requiem van Mozart te
laten uitvoeren, compleet met door tiendeklassers gezongen
solo’s en een groot orkest waaraan veel ouders, van beroep
musicus, uit professionele orkesten meespeelden.
Dit jaar hebben Kowalewska en haar collega, muziekdocent
Monique Vis, gekozen voor de Carmina Burana van
Carl Orff. In de school hangen aankondigingen van de uitvoering
in de Vredeskerk in de Amsterdamse Pijp. Er is nog
een week te gaan voor het zover is. Vandaag is een span-
Vrijeschoolrepertoire
Er zijn drie liedbundels die tezamen een overzicht bieden van het repertoire
dat globaal in de onder- en bovenbouw aan bod komt. De Gouden Poort,
liedjes voor peuters en kleuters bevat zogenoemde pentatonische liedjes.
Marcel van Os:
“De sfeer van de pentatoniek past bij het kleine kind. Ze eindigen vaak open
en in het ritmische zijn ze vaak heel vrij. Ze zijn niet ‘leuk’ zoals populaire
liedjes die direct bij de leefwereld of de actuele omgeving aansluiten, maar
ze sluiten wel aan bij de belevingswereld van het jonge kind en die is veel
rijker dan de leefwereld. Men vindt ze soms zweverig of vaag, daarom klinken
in de kleuterklas ook lekkere grondtoonliedjes waarbij bewogen en
gedanst wordt.”
Voor het kind in klas 1, 2 en 3 wordt de vervolgbundel Ik ben een zeemanskind
gebruikt. De liedjes, deels nog in de pentatonische toonsoort en deels al
meer met een grondtoon, komen uit verschillende culturen en hangen
samen met de vertelstof in de eerste drie klassen.
Vanaf klas 4 wordt gewerkt met de bundel Over de stroom. Marcel van Os:
“Dit repertoire, zoals canons en meerstemmige liederen, is voor iedereen
toegankelijk. Ook op de bovenbouw kun je er dingen uit doen.”
De genoemde liedbundels zijn uitgegeven door Christofoor

Monique Vis
Ludwika Kowalewska
Seizoener
21

‘Het zingen van zo’n stuk is een ervaring
die ze hun hele leven bijblijft’
22 Seizoener
Ludwika Kowalewska
nende avond: voor het eerst zullen de zeven tiende en elfde
klassen gezamenlijk alle delen uit het stuk zingen die ze het
afgelopen half jaar in twee groepen – de veertien solisten zijn
apart gecoached - hebben ingestudeerd. Er is ook orkest bij,
slagwerk en twee vleugels.
Ludwika Kowalewska staat op een verhoging, de armen
geheven: een tengere gestalte tegenover een tribune vol
pubers die voor deze gelegenheid voetbal en andere activiteiten
hebben afgezegd. Na een vingerknipoefening warmt
ze de zaal op met enkele stemoefeningen die gewillig geëchood
worden: Hihi, haha, hihi, haha, hihi, haha!
Dan voegt ze zich bij de alten en neemt Monique Vis het
dirigeerstokje over. “Ook al gaat er eventueel iets niet goed”,
zegt Vis, “we gaan door vandaag. Het is belangrijk dat je het
geheel gaat zien en begrijpen.”
Terwijl de laatste zonnestralen de zaal in het spotlicht zetten
zwelt even later uit tientallen kelen het eerste deel O Fortuna
aan. “Vals!” wordt al na enkele maten gegiecheld, maar de
zangers herpakken zich en Monique Vis dirigeert koor en
solisten in anderhalf uur naar de daverende slotakkoorden
van, opnieuw, O Fortuna. Na afloop zijn beide dirigenten
enthousiast. “Het is waanzinnig wat jullie gedaan hebben”,
zegt Monique Vis. “Aan sommige dingen moeten we nog
aandacht besteden, maar je weet nu ook welke delen perfect
gaan.”
Weerstand
“Het zingen van zo’n stuk is een ervaring die ze hun hele
leven bijblijft”, constateert Ludwika Kowalewska.

BOVENBOUW
‘Onderwijs dat doordrenkt is van muziek,
kan helpen bij alles wat een kind moet leren’
“Het Re quiem vorig jaar had een grote impact, een paar
weken na de uitvoering zweefden ze nog door de gangen.
De Carmina Burana is iets totaal anders, het heeft veel minder
harmonie dan Het Requiem. Toen we eraan begonnen
was het de eerste weken een feest, maar na een tijdje ontstond
er weerstand. Er is waanzinnig veel tekst, qua timing
en verschillende maatsoorten is het heel lastig.
“Als ik tussen de alten ga staan zie ik beter hoe de kinderen
reageren. Het is hartverwarmend hoe de brommers uit
volle borst meezingen, maar er zijn ook kinderen die het niet
cool vinden en gaan klieren. Door alle prikkels van sociale
media is de spanningsboog tegenwoordig kort. En ze zeggen:
‘ik krijg toch geen cijfer voor muziek, waar is zo’n koor
goed voor?’ Het koor is een combinatie van vmbo,- havo,en
vwo-klassen. De vmbo-ers zijn de doeners, die trekken
Marcel van Os
de vwo-ers uit het denken. Doordat ze elkaar aanvullen ontstaat
evenwicht en komen ze makkelijker aan het werk.”
Een week later stroomt de Vredeskerk vol met familie en
belangstellenden. Het 180 leerlingen tellende koor, in onberispelijk
zwart en wit gestoken, verdringt elkaar op het geïmproviseerde
podium. De uitvoering is er niet minder om. De
hoge c van de sopraan die Dulcissime zingt klinkt loepzuiver
onder de kerkgewelven en andere solo’s waarin tijdens de
repetitie nog wat haperde gaan nu vloeiend. Het publiek
luistert in vervoering. Ook deze kooruitvoering is wellicht
geen doel op zichzelf, het is wel een middel dat de toehoorder
kippenvel bezorgt.•
Meer info: Een korte filmregistratie van de opening van het concert op 20 april 2012
is te zien op: www.ggca.nl. Ga naar het kopje vakportalen en klik op koor.
Seizoener
23

24 Seizoener
Vlinderen
door het
leven

De vier temperamenten: Het sanguinische kind
STEINER-PEDAGOGIEK
Ieder kind is anders. De één geniet van een heftig verhaal; de ander pinkt bij de minste spanning een
traantje weg. De één kan lang aan het werk blijven, terwijl het uithoudingsvermogen van de ander mini-
maal te noemen is. Wat een verschillen. In een gezin merk je al dat de één een andere benadering
vraagt dan de ander. Hoe doe je dat in een klas met dertig kinderen? Om de verschillen te begrijpen,
kan het helpen iets te weten over de temperamenten, een bepaalde indeling in typen. Misschien is het
gedrag waar je je steeds weer over verbaast, wel een aspect van het temperament van het kind! Wie
weet helpt het om effectief te kunnen handelen in de opvoedingspraktijk van elke dag als je kunt kij-
ken door de bril van de temperamenten. In de komende afleveringen beschrijft Jet Nijhuis de vier tem-
peramenten. In dit zomernummer gaat het over het sanguinische temperament.
TEKST: JET NIJHUIS
Vlinder is een rank meisje. Haar blonde haren zijn
zijdezacht, zoals bij zoveel kinderen. Maar
Vlinder heeft, anders dan de anderen, elke dag
een nieuwe haardracht. Vlechtjes, een paardenstaart,
loshangend. En dan die knipjes, strikjes, elas tiekjes
en haarbanden. Een vrolijk feest om naar te kijken. Theo is
een beweeglijke jongen. Hij zit geen ogenblik stil. Altijd is hij
wel ergens mee bezig. Als er in de klas gerekend wordt,
duurt het een tijdje voordat Theo ook begint. Hij keert eerst
zijn tas om en rommelt wat. Iedere dag rolt er wel wat anders
uit. Hij heeft van juf een stukje kast gekregen waar hij alles
op kwijt kan. Knoopjes, lege doosjes, maar ook een oud
strijkijzer dat hij langs de weg heeft gevonden. Je weet maar
nooit wat je daar nog eens aan hebt! De kamers van Vlinder
en Theo laten hetzelfde zien: spullen, spullen, spullen, die
overal zijn verspreid. Zelfs aan de deurknop hangen draden,
kettingen en touwtjes, in alle kleuren van de regenboog.
Zoals hun kamer is ook hun vriendenkring. Een bonte verzameling
van wisselende vriendjes. Zij spelen het liefst een
fantasiespel met veel variatie. Gezelschapspelen zoals Mo -
no poly duren vaak te lang. Vlinder begint dan al snel haar
eigen spel. ”Zullen we geld inzamelen voor arme kinderen. Of
zullen we van de huisjes alvast een nieuw dorpje bouwen?”
Zowel Theo als Vlinder houden van afwisseling en afleiding.
Het zijn kinderen met een sanguinisch temperament.
Temperament
‘Wat een temperament, zeg! Het spat ervan af!’ Deze uitspraak
klinkt als iemand fel en heftig reageert. Van hartstochtelijke
types wordt vaak gezegd dat ze temperamentvol zijn.
In de vrijeschool wordt het begrip op een andere manier
gebruikt. We spreken van het temperament als we aan willen
geven welk element er in een kind domineert. Het kan
vuur zijn, maar ook lucht, water of aarde.
Uitgaande van de vier elementen zijn er dan ook vier
hoofdtemperamenten. Melancholisch als het aarde-element
overheerst. Flegmatisch als het waterelement de boventoon
voert, sanguinisch wanneer het luchtelement naar voren
komt en cholerisch als het vuurelement de overhand krijgt.
Soms heeft een kind één duidelijk temperament, meestal is
er een combinatie van twee.
De oudheid
De leer van de temperamenten stamt uit de Griekse tijd.
Aristoteles leerde Alexander de Grote deze typologie die uitgaat
van het feit dat wij bestaan uit vaste stoffen, water, lucht
en warmte. Bij iedereen overheersen er één of twee van deze
elementen.
De namen van de temperamenten roepen vaak verwarring
op. Sang betekent immers bloed, chol duidt op de (witte)
gal, melanchol betekent zwarte gal en flegma verwijst naar
Seizoener
25

26 Seizoener
STEINER-PEDAGOGIEK
De vier temperamenten en
de vier elementen
• Sanguinisch de wervelende kracht van de lucht
• Melancholisch de stromende kracht van water
• Flegmatisch de vasthoudende en vormende kracht van aarde
• Cholerisch de stuwende en laaiende kracht van het vuur
het slijm. De Grieken zagen een rechtstreeks verband tussen
de elementen en de lichaamssappen. Later be schreef Ga -
lenus (129-199 n. Chr), lijfarts van keizer Com modus, de
menging en hoeveelheid van de vier ‘Humoren’ als oorzaak
van ziekte.
Op fysiek niveau overheersen er bij iedereen één of twee elementen.
Op het niveau van energie of kracht is dat ook het
geval. We spreken dan van de vier etherkrachten, ofwel verfijnde
vormen van de vier elementen. De kracht van het vuur is
stuwend en laaiend, die van de lucht is wervelend; waterkracht
is stromend en aardekracht is vasthoudend en vormend.
Waaraan kun je het temperament waarnemen
Energie stroomt door ons hele lichaam en zet elke spier in
beweging. Hoé we bewegen wordt bepaald door de verschillende
soorten energie. Aan ieders beweging is te zien
welk element op de voorgrond staat. Overheerst het element
lucht, zoals bij het sanguinische kind, dan huppelt en danst
hij meer dan dat hij stampt, zoals het cholerische kind.
Het energiesysteem is ook een verbindende buffer tussen
ons psychische leven en het fysieke lichaam. Vandaar dat
ook in onze psyche de kenmerken van het overheersende
element zichtbaar zijn. Elk temperament uit zich dan ook in
gedrag.
Het sanguinische kind
De zomer is de tijd van vakantie en afleiding. Het licht van de
zon brengt lange dagen en we zijn veel buiten. Op vakantie
doen we nieuwe indrukken op en ademen andere lucht in.
We eten anders dan thuis, spreken een vreemde taal en kijken
onze ogen uit. Dat is precies wat sanguinische kinderen
graag doen. Ze kunnen genieten van veel mooie kleine dingen.
Ze weten hun dierbaren te verrassen met oorspronkelijke
cadeautjes: een treffend rijmpje geschreven op teer gekleurd
papier. Gevoelig voor sfeer, willen ze de stemming graag goed
houden. Ieder een is aardig, voor alles is er belangstelling, als
het maar niet te lang duurt. Want de energie van het sanguinische
kind is luchtig en vluchtig. Hij reageert meteen op wat er
op hem afkomt: hij is extravert. De vele indrukken kunnen hem
in de war brengen, zodat hij niet meer weet wat hij zelf eigen-
lijk wilde. De wervelende krachtstroom is ook te zien in wat
hij doet. Tekeningen en schilderingen laten vele zachte kleuren
en verschillende vormen zien. In een toneelstuk is hij op
z’n best als hij wat kleine dubbelrollen krijgt.
Wanneer het luchtige sterk de overhand neemt, krijgt het
sanguinische kind last van concentratieproblemen. Hoe
moeilijk is het niet, als je steeds snel bent afgeleid, om bij de
les te blijven.
Hoe leert het sanguinische kind
Ieder kind leert, als het iets hoort of ziet dat hem aanspreekt.
De pedagogische grondwet luidt: zoek wat aansluit bij het
kind. Dit geldt voor de inhoud en de vorm van de les. Het
luchtige kind reageert vooral op wat hij ziet. Een hulp voor
hem is de opdracht op het bord te kunnen lezen. Een ellenlange
vertelling is aan hem niet besteed. Wel een springerig,
humoristisch verhaaltje met wat korte zijwegen. Krijgt hij les
over de boerderij dan is bijvoorbeeld het perspectief van de
kip een goede ingang. Hij herkent zich in dit dier en kan hier
vanuit iets leren over het leven op de boerderij. Wordt er ge -
rekend dan is het vermenigvuldigen zijn ding. Met sprongen
door de getallen is voor deze teenganger een genoegen. Het
moeizame aftrekken is gemakkelijker als hij eerst even met
een vermenigvuldiging op gang mag komen. Een versje leren
met de anapest (kort, kort, lang) geeft hem het gevoel of hij
wordt meegenomen door de wind. Hij is in zijn element.
Het toepassen van de temperamenten in het onderwijs is
een bron van differentiatie. Passend onderwijs ten top.
Wat te doen voor het sanguinische kind
Zijn korte spanningsboog kan hij leren uitrekken als hij liefdevolle
feedback krijgt. Hij zal dan het klusje dat te slordig, te
onnauwkeurig of niet af is met liefde voor de juf of de mees -
ter opnieuw willen doen. Dit herstellen, overdoen is een goed
middel om zijn energie te richten. Thuis of op school wordt
hij oplettender als hij verantwoordelijkheid krijgt voor een
klein taakje. De ritmische herhaling hiervan is essentieel.
Maar o wee als de klus altijd hetzelfde is! Dan kan het sanguinische
kind volledig afhaken. Afwisseling door variatie
geeft hem steeds weer de stimulans om vol te houden. Hij is
dan wel afhankelijk van de prijzende woorden van de opvoeder.
Het klusje doen samen met vader, moeder of een andere
volwassene met wie hij een goede band heeft is een
goede hulp. Liefdevol contact doet wonderen.
Kenmerken zijn niet omkeerbaar
Sanguinische kinderen zijn beweeglijk. Niet alle beweeglijke
kinderen zijn sanguinisch. Er kan sprake zijn van een reactiepatroon
op stress, een stoornis in het aandachtsgebied
of een andere aandoening. Het vergt een onbevangen
waar neming en tijd om te weten of het gedrag een kenmerk
van het temperament is en of er als zodanig op ingespeeld
kan worden.

Welk kind is eigenlijk niet sanguinisch?
De kindertijd is een tijd van spelend ontdekken. Ieder kind
heeft daarom over zijn eigen grondtemperament de zonnige
zomerglans van het lucht- en lichtelement. •
In het volgende nummer wordt het melancholische temperament behandeld.
Meer info: Ons temperament - M. Anschütz. Uitgeverij Christofoor • De vier
temperamenten - R. Rolfe. Uitgeverij Gottmer • Opvoedkunst, methodisch‐
didactische aanwijzingen - Rudolf Steiner. Uitgeverij Vrij Geestesleven •
Geestelijke grondslagen voor de opvoedkunst - Rudolf Steiner. Uitgeverij Vrij
Geestesleven • Raadsels van het menselijk temperament - Rudolf Steiner.
Uitgeverij Vrij Geestesleven • De ziel van het kind - Rudolf Steiner. Uitgeverij Vrij
Geestesleven
Onderwijs en de temperamenten
In het onderwijs kunnen we gebruik maken van de
temperamenten door te kijken hoe een kind werkt of
een opdracht aanpakt. Met andere woorden welke
leerstijl kenmerkend is voor het kind. Een leerstijl is
de wijze waarop het kind een nieuwe indruk tegemoet
treedt.
De sanguinicus loopt snel warm voor het nieuwe, hij is een
doener die graag aan iets nieuws begint, vaak zonder het af te
maken. Kenmerken: behoefte aan afwisseling - Neiging tot
slordigheid en oppervlakkigheid - Moeite met abstractie - Kan
improviseren - Behoefte aan praktisch bruikbare kennis
De melancholicus heeft behoefte aan duidelijkheid,
wil weten wat er gaat gebeuren. Hij is een denker,
wil graag ook iets kunnen beschouwen, wil het voor
zich kunnen zien. Kenmerken: Gevoel voor detail - Kritisch op
zichzelf - Geheugen is sterk
De flegmaticus heeft tijd nodig om op gang te komen, als hij
er eenmaal goed inzit, is stoppen moeilijk. Hij is een dromer
die graag naar de dingen kijkt en erover nadenkt. Kenmerken:
Behoefte aan herhaling - Houdt ervan als de leraar het voordoet
- Trouw aan de opdracht
De cholericus wil bijvoorbeeld graag direct aan de
slag, hij kan bijna niet wachten. Hij is een beslisser.
Kenmerken: Doelgerichtheid - Hoog tempo - Behoefte aan uitdaging
- Productie, een hoeveelheid werk verrichten
Bron: Artikel ‘Werken met temperamenten in de vrijeschoolpedagogie’ door
Frank de Kiefte, verschenen in ‘Het Seizoen’ - april 2012, schoolkrant van
vrijeschool Michaël - Bussum.
‘De energie van het
sanguinische kind is
luchtig en vluchtig’
Seizoener
27

28 Seizoener

Ik denk...
dus ik
TEKST: DÉSANNE VAN BREDERODE | BEELD: MARITGEN MATTER
ESSAY
herschik
De vrije wil en zelfopvoeding
Sommige fenomenen laten zich pas kennen waar ze
schitteren door afwezigheid. Wat vrede betekent
ontdekken welvarende westerlingen meestal pas
echt in al die gebieden waar angst, haat en oorlog,
of de trauma’s ervan, de dienst uitmaken.
Met de vrije wil is het wellicht eender gesteld. Hier, in het
vrije, ontwikkelde westen, kunnen mensen het bestaan ervan
eenvoudig ontkennen, juist omdát er vrijheid is.
Het is een wetmatigheid uit de fotografie: zwarte kleding
valt weg tegen een zwarte achtergrond. Maar bij een foto
beseft iedereen dat achtergrond en jurk hun zwartheid met
elkaar gemeen kunnen hebben, waardoor het inderdaad lijkt
alsof ze één geheel vormen, terwijl materiaal, vorm en textuur
toch zo verschillend zijn dat niemand het in zijn hoofd zal
halen om het scherm voor een jurk te houden en omgekeerd.
Helaas. Aangezien zowel ‘vrijheid’ als ‘de vrije wil’ geen
fysieke substantie kennen, en niet ruimtelijk zijn afgebakend,
kan de opvatting ontstaan dat de vrije wil, als de verpersoonlijkte
manifestatie van vrijheid, een illusie is. Zoals het ook een
illusie is te denken dat de lucht die we in- en uitademen
eigenlijk blauw is, omdat de hemel dat tenslotte ook is.
In dit vrije deel van de wereld kunnen mensen, dankzij alle
aangeboden keuzemogelijkheden, hun levens grotendeels
naar eigen goeddunken inrichten. Maar wie hieruit een individuele,
immateriële vrije wil afleidt, begaat een grove denkfout.
Althans, volgens de exacte wetenschappen.
Misschien terechte kritiek. Zo heb ik jarenlang beweerd dat
ik rookte uit vrije wil. Voor dit ongezonde, vieze, soms asociale
gedrag, wilde ik volledig verantwoordelijkheid dragen.
Verontwaardigd las ik over longpatiënten in de VS, die
tabaksindustrieën aanklaagden voor geleden schade. Hoe
hypocriet! Ikzelf wist prima wat de gezondheidsrisico’s wa -
ren en ben nooit misleid, of door anderen gedwongen tot
roken. Volkomen wakker zag ik toe hoe halfzware shag en
sigaretten tot eerste levensbehoeften werden. Geen vrije
haar op mijn vrije hoofd die daar spijt van had.
Of maakte mijn eigen brein me dat wijs?
Het gegeven dat ik sinds mijn geboorte dagelijks ben
blootgesteld aan mijn moeders nicotinedampen, sterker,
zelfs als foetus al mocht meegenieten, zegt genoeg. Tel
daarbij op dat men in mijn moeders familie zeer verslavingsgevoelig
is, waardoor ik al meteen een zwakke plek kende –
het was hooguit een kwestie van tijd eer ik me, net als
Doornroosje, aan het vervloekte spinnenwiel zou prikken. En
ook dit moment was voorspelbaar: ik ging roken in mijn
puberteit, toen het nog onvolgroeide brein continu ten prooi
was aan kolkende hormonen. Kortom, voor materialisten het
ultieme bewijs dat ik gepredestineerd was om te gaan roken.
Begin dertig was ik, toen ik bij een lezing hoorde dat roken
pas na het veertigste levensjaar onomkeerbare gezondheidschade
aanricht. Tijdens die gelegenheid besloot ik dat
ik op mijn veertigste zou stoppen. En daar bleef ik bij.
Pas in de periode rondom het stopmoment, ontdekte ik
hoe onvrij ik werkelijk was (geweest). Hoeveel treinen had ik
niet voorbij laten suizen, omwille van een paar stevige trekken?
Klappertandend had ik op winderige balkons gestaan,
of me ongezellig onder de afzuigkap teruggetrokken. Ik was
dagelijkse blaffend en rochelend ontwaakt, soms met het
heldhaftige gevoel dat ik eigenlijk topsport bedreef. Ja ja.
De zelfkennis die je opdoet wanneer je afrekent met een
verslaving, kan kwellender zijn dan de ontwenningsverschijnselen
zelf. En het gevecht dat je uit vrije wil levert ter bevrijding
van jezelf, lijkt geregeld zinloos, of allang beslecht.
“Eens onvrij, altijd onvrij,” nietwaar? Wat wil je zulk zogenaamd
realistisch doemdenken in een stopperiode graag
geloven!
Wie bewust breekt met een deels door onbewust krachten
aangedreven gewoonte, en met de leugentjes en zelfmislei-
Seizoener
29

30 Seizoener
‘... of maakte mijn eigen brein me dat wijs?’
ding, leert de vrije wil goed kennen. Door ermee te werken.
Door ernaar te handelen. Zelfs al levert dat op de korte termijn
bepaald geen beloning op, maar veeleer een hoop ellende –
wat dan begrijpelijkerwijs als tegennatuurlijk wordt ervaren.
Pleitbezorgers van de vrije wil zullen in bovenstaand relaas
hun gelijk bevestigd zien.
Ikzelf zag dat tenminste wel. Tot het nieuwtje van het
gestopt zijn er weer een beetje af was.
Was het stoppen misschien niet ook een kwestie van aanleg
geweest? Weliswaar had ik mijn verslaving kunnen verklaren
uit louter samenwerking tussen nature en nurture,
meer niet – maar waarom was ik in dit deterministische verhaal
mijn vaders invloed vergeten? Die was een paar jaar
voor mijn geboorte gestopt met sigaretten. In mijn jeugd
genoot hij incidenteel van een sigaartje, totdat hij ook daarmee
abrupt brak, zonder opgaaf van reden en bovendien:
zonder enig misbaar of dwangmatig compensatiegedrag.
Plotseling wankelde mijn gelijk alsnog. Inderdaad, ik was al
bij mijn geboorte gedoemd om een (sigaretten)verslaafde te
worden, de hersenfeeën hadden gelijk gehad. Maar latere
feeën hadden vast ook al dat magische Van Brederodekwabje
gezien… En als ik dankzij mijn vader dus ook een
potentiële ‘stopper’ in me had meegedragen, die rond
middelbare leeftijd actief zou worden, dan was de vrije wil
nog steeds een illusie!
Nu eens had ik de ene aanleg aangezien voor vrije wil, dan
weer de andere, terwijl er feitelijk slechts strijdende, elkaar
bestrijdende, of juist stimulerende kwabjes en invloeden
bestonden, die in mijn brein hun spel met elkaar speelden,
als was ik alleen maar hun toevallige podium.
Meteen dacht ik aan de talenten die ik van mijn ouders en
in ruimere zin van mijn familie(s) heb geërfd, en die ik door
mijn geboorte in deze tijd, in dit liberale, geëmancipeerde
deel van de wereld, ook relatief makkelijk heb kunnen ontdekken
en vormgeven. Bij alle dankbaarheid had ik toch
altijd gedacht: “De fantasie en het taalgevoel mag ik weliswaar
van mijn moeder hebben, maar daarmee schrijf ik nog
niet de boeken die zij geschreven zou hebben, gesteld dat
ze iets meer met haar talenten had gedaan.”
Ook die overtuiging kwam nu op losse schroeven te staan.
Want dát ik, anders dan mijn moeder, wel was gaan schrijven,
was vermoedelijk evenmin mijn verdienste – de durf,
discipline en het doorzettingsvermogen had ik toch ook weer
van mijn vader meegekregen?
Mocht ik mijn stijl dan nog wel mijn stijl noemen, of was
dat wat ik aanzag voor iets net zo ‘eigens’ als mijn vingerafdrukken,
alweer slechts de uitkomst van een cocktail van
erfelijke eigenschappen en omgevingsfactoren?
Vertwijfeld keerde ik terug naar de rookgeschiedenis die al
deze vragen had opgeroepen, om te beseffen dat de vrije wil
zich precies daar toont waar je erover heenkijkt, namelijk, in
het stellen en beantwoorden van deze existentiële vragen
zelf.
Nooit volledig, maar desalniettemin: ieder denkend individu
kan door nauwgezette waarneming en een juiste waardevrije
beoordeling van zijn waarnemingen, een vermogen ontwikkelen
waarmee hij zijn gedrag, handelingen, gevoelens en
meningen kan herleiden tot hun fysieke, of in de fysieke
wereld aanwijsbare oorsprong. Daarna rijst het besef dat hij
in maar heel weinig gevoelens, keuzen en uitingen echt vrij
is. Zelfs de geniale, originele inval blijkt bij nader inzien niet
‘uit het niets’ te komen, maar al te zijn voorbereid door de
(genetische) geschiedenis en de cultuur, en hoe deze
iemands brein gestempeld hebben.
Maar in de manier waarop iemand alle aanwezige factoren
met elkaar combineert, ze elkaar laat versterken, corrigeren
of tegenwerken, én ze daarbij al doende van een betekenis
voorziet, is hij of zij wel degelijk vrij.
Je bovenkamer is bij je intrek reeds gestoffeerd, en niet alle
meubels voldoen aan jouw smaak en wensen. Ruilen kun je
ze niet, laat staan dat je zomaar iets nieuws kunt neerzetten.
Echter, hoe je de al bestaande inrichting ordent, is aan jou.
Je erfde de tafel van moederskant, het bed van vaderskant,
en de ligstoel van de onbewuste prikkels en chemische stoffen
die zich (prematuur) in je brein hebben ingeprent. Maar
als je, als enige bewoner en eigenaar, op de tafel wilt slapen,
van het bed wilt eten, of van bed en ligstoel samen een
vreemdsoortige tent wilt bouwen, dan is dat wél jouw vrije
keuze. Natuurlijk kun je het voetenbankje niet als gordijn
gebruiken, zoals je met een gebrekkige hand- voetcoördinatie
ook nooit een concertpianist kunt worden, alle muzikale
aanleg ten spijt. Maar je kunt misschien toch een succesvol
musicoloog worden; zoals je een stuk van het fluwelen gordijn
wel kunt gebruiken om het voetenbankje mee te bekleden.
Ieder mens is vrij om van alle gegeven onvrijheden een collage
te maken. Een kunstwerk dat in zichzelf zin en betekenis
heeft, en geeft, en hem helpt zijn idealen in de wereld te brengen.
Of niet. Zoals ik morgen ook weer uit vrije wil kan gaan
roken. Al staat me dat vandaag nog tegen, volgens mij. •
Désanne van Brederode (1970) oudvrijescholier,
studeerde filosofie aan de VU te Amsterdam. Ze
debuteerde in 1994 bij uitgeverij Querido, alwaar in
het najaar van 2011 ook haar zesde roman Stille
Zaterdag verscheen. Désanne verzorgde een aantal
jaren de gesproken column in het politieke televisieprogramma
Buitenhof, ze schrijft verhalen en
artikelen voor diverse media en houdt lezingen
over uitleenlopende levensbeschouwelijke en
maatschappelijke onderwerpen.

Vrijeschool Zutphen VO scoort boven het landelijk gemiddelde
Hoe kan dat toch?
Vanaf januari 2009 heeft Co Huisman als rector a.i. op Vrijschool Zutphen VO, voorheen vrijeschool
De Berkel in Zutphen, gewerkt. Een enerverende ervaring voor iemand die uit het reguliere onderwijs
komt. Hij heeft er een mooie tijd gehad, maar is vertrokken met een vraag die zich niet gemakkelijk
laat beantwoorden: ‘Hoe komt het dat de scores voor het Centraal Examen havo en vwo op
deze vrijeschool boven het landelijk gemiddelde liggen?’ In dit artikel beschrijft Co Huisman
zijn antwoord op deze vraag.
TEKST: CO HUISMAN
Over dingen die goed gaan, hoef je je niet druk
te maken, maar ik kan slecht verklaren waarom
op een school waarbij de diplomering van
leerlingen haast ‘en passant’ gebeurt, de re -
sul taten zo goed zijn.
‘Worden wie je bent’ is de basis van de vrijescholen in
Zutphen en het curriculum is afgestemd op jaarthema’s die
passen bij de leeftijdsfasen van de leerling. De focus van het
onderwijs ligt op ontwikkeling van hoofd, hart en handen, op
het aanleren van zowel cognitieve, sociaal-emotionele als
kunstzinnige vaardigheden. De eerste jaren ligt de nadruk
zeker niet op de cognitieve ontwikkeling. En eigenlijk heb ik
het dan over de eerste vijf jaren!
De vrijeschool kent in principe een doorlopende leerlijn en
de brugklas is de zevende klas. Leerlingen doen in de twaalfde
klas havo en vwo-examen. Tot en met de elfde klas is er
sprake van echt vrijschoolonderwijs, met veel nadruk op ontwikkelingsgericht
kunstzinnig onderwijs en ervaringsgericht
leren. In de lessentabel komen de examenvakken er bekaaid
van af. Pas in de twaalfde richt men zich meer op het examen,
met een bovengemiddeld resultaat. Op mijn oude
school moesten leerlingen twee of drie jaar keihard werken
en getraind worden, om een redelijk resultaat te halen.
Achterstand wegwerken
Wat op de vrijeschool gebeurt, laat zich niet verklaren vanuit
de normale schoolredenering dat bij goede resultaten leerlingen
nu eenmaal gemiddeld slimmer zijn en bij slechte resul-
Seizoener
31

32
te Driebergen Zeist
• vier generaties ervaring met lijnolie,
natuurverven,
• ademende verven en een milieu vriendelijke
werkwijze,
• ambachtelijke technieken en
sluieren, niet duurder dan moderne
systemen, wel duurzamer.
Marcel Pince van der Aa
F: 0343 - 59 37 75
E: devierseizoenen@planet.nl
I: www.schildersbedrijfrobvanede.nl
Ringoven 44 • 3961 EJ Wijk bij Duurstede
T: 0343-59 37 87 • M: 06-55 37 71 07
NATUURTALENT.EU
Logeerweekenden en vakantie
Professionele zorg en aandacht voor uw kind
Vanaf 7 jaar
Veilige natuurlijke omgeving
Uitdagend natuur, kunst en techniek programma
Gezonde biologische voeding
Ruime ervaring met vrijeschool pedagogiek
LOGEREN IN DE NATUUR;
Logeerweekenden en korte vakanties
voor maximaal 5 kinderen.
MEER WETEN?
VAKANTIEWEKEN IN EEN TIPIDORP
29 juli t/m 4 augustus Bushcraften
5 t/m 11 augustus Natuur en Kunst
Kijk op WWW.NATUURTALENT.EU
Bel: 033 3010140 of 06 21391679
of Mail: Info@natuurtalent.eu
m 9
APJESCHAAPJE.NL

taten minder slim. De leerlingen van de vrijschool Zutphen
zijn echt niet intelligenter dan gymnasium-leerlingen, maar
halen wel in kortere tijd soms betere resultaten. Klaarblijkelijk
zijn de leerlingen in staat om in heel korte tijd op zeer efficiënte
manier een ‘achterstand’ in cognitieve kennis weg te
werken. En dat terwijl de docenten erg weinig tijd hebben
om zich op het examenprogramma te richten en dat in veel
gevallen ook niet heel effectief doen.
Intrinsieke motivatie
Er moet dus iets in de werkwijze op de Vrijeschool zijn dat er
toe doet. Ik kan een paar factoren noemen waarvan ik denk
dat ze een heel goede basis leggen voor efficiënt studeren.
Allereerst intrinsieke motivatie. Door de nadruk op persoonlijke
ontwikkeling te leggen en door elke dag ruime aandacht
te geven aan kunstzinnig onderwijs, wordt en blijft leren leuk.
Het is iets dat mij direct op viel: deze leerlingen vinden het
niet erg om wat te leren. Ze ervaren het opdoen van cognitieve
kennis als iets dat dient om andere doelen te realiseren.
Het sluit aan bij mijn ervaringen dat op mijn oude school in
de sport- en Planklassen (een soort vooropleiding voor een
carrière in de kunst en cultuur) in de onderbouw de leerlingen
significant hoger uitkwamen dan het niveau dat de
basisschool had aangegeven. Deze leerlingen combineerden
hun passie (sport, dans, toneel, muziek) met leren en dat
bevorderde het leerrendement enorm.
Periodeonderwijs
Het tweede facet dat leerprestaties later positief kan beïnvloeden
is de rol die het zogenaamde periode-onderwijs in
de Vrijeschool speelt. De eerste vijf leerjaren krijgen de leerlingen
drie weken lang meer dan twee lesuren lang aan het
begin van de dag hetzelfde vak. Ontwikkelingsgericht onderwijs
dat zich dagelijks voltrekt langs dezelfde lijnen: je begint
met terugblik op de dag ervoor, daarna uitleg waarbij de
focus ligt op actieve waarneming door de leerling, met aansluitend
de actieve verwerking door de leerling zelf in het
periodeschrift. Vanuit de waarneming laat je de leerling als
het ware zelf de theorie ontdekken en laat je hem of haar
hierover zelf een oordeel vormen. Staat buiten kijf dat de
docent hierbij de centrale persoon is die de leerling over de
schutting laat kijken en waaraan de leerling zich kan spiegelen.
Dat is de kracht van het periodeonderwijs: leerlingen verbinden
zich intensief met een vak via de docent die hen
invoert in de geheimen van het vak.
Krachtige leercyclus
Weer het vastplakken van het cognitieve element aan de
persoonlijke ontwikkeling en de verbinding die de leerling
met het vak maakt, waarbij gebruik wordt gemaakt van
kunst zinnig onderwijs. Zou het kunnen zijn dat hier via een
krachtige leercyclus de basis gelegd wordt voor een studievaardigheid
die er voor zorgt dat later kennis op een heel efficiënte
manier opgenomen en verwerkt kan worden?
Het kan haast niet anders dat dat zo is en het sluit aan bij
‘Door de nadruk op
BOVENBOUW
persoonlijke ontwikkeling
te leggen en door elke dag
ruime aandacht te geven
aan kunstzinnig onderwijs,
wordt en blijft leren leuk’
een ervaring van mij uit het begin van ‘Het Studiehuis’. Ik
werkte als nascholer bij het ICLON (Leiden), hielp scholen bij
het zoeken naar geschikte manieren om binnen de vernieuwde
Tweede Fase les te geven en gebruikte mijn eigen
5 atheneum-groep (natuurkunde) als proeftuintje. Ik trainde
ze te werken met de leerstijlen, studievaardigheden, metacognitieve
vaardigheden en affectieve vaardigheden van Jan
Vermunt. Een buitengewoon boeiend jaar, vond ik, maar
toen we de balans opmaakten hadden ze van die aanpak
schoon genoeg en hadden we een enorme achterstand in
het programma opgelopen. Er zat niet anders op dan in 6
atheneum over te schakelen op een college-systeem en
tempo te maken. Wat bleek: de leerlingen waren veel en veel
beter in staat dat systeem te volgen, zich kennis toe te eigenen,
te verwerken en er op te reflecteren. In een razend
tempo haalden we de achterstand in en de examenresultaten
waren boven gemiddeld, dat jaar.
Verbinding
Legt de vrijeschool, via verbinding met leerlingen en het vak,
via periode-onderwijs en hun specifieke insteek op ontwikkelingsgericht
kunstzinnig onderwijs en ervaringsgericht
leren in de eerste jaren, de ideale basis voor plezier in studeren
en een juiste studiehouding? En als dat zo is, wat kunnen
we daar van leren? Misschien dat inhoud wat minder
belangrijk is dan proces en je richten op ontwikkeling en verbinding?
Dat we mogelijk meer hebben aan leerlingen met
een juiste studiehouding en plezier in leren dan aan leerlingen
die via de meetlat van 1000 klokuren les, een door de
overheid voorgeschreven ‘wat’
en een wiskundig verantwoord
verschil tussen CE en SE, voor
een examen zijn geconditioneerd?
•
Co Huisman, partner bij De Roo, Manage -
ment & Advies, is interim-manager en begeleider
van schoolontwikkel-, teambuilding en
cultuurveranderingstrajecten. www.deroo.nl
Seizoener
33

Marktplein
Heb je een vakantiehuisje te verhuren, geef je workshops
of therapie, ben je op zoek naar een kinderlier, een
wandelmaatje of wil je reclame maken voor je (kleine)
bedrijf? Met de regel advertenties in de Seizoener bereik
je meer dan 10.000 vrijeschoolouders die geïnteresseerd
zijn in wat jij te bieden of te vragen hebt! Kijk op blz 74.
Tot 1 september 2012
10% korting op de gehele collectie
met de code ‘seizoener-zomer-2012’
‘Inzicht in je leven
worden wie je bent’
Professional in de biografiek?
Opleiding biografisch coach
Opleiding ouderschapscoach
Aan de slag met je levensloop?
Basiscursus biografiek
Cursussen en Workshops
contact@biografiek.nl 06 208 100 48 www.biografiek.nl

COLUMN
FC Waldorf kampioen!
TEKST: GEERT LOOYSCHELDER
Vroeger was ik allergisch voor een woord als ‘gemeenschapszin’
en griezelde ik van de gedachte deel uit te
maken van een sociale groep. Maar de laatste tijd realiseer
ik me steeds vaker dat ik – haast ongemerkt -
onderdeel ben gaan uitmaken van een grote gemeenschap,
namelijk die van de wereldwijde Steiner-familie.
Het is prachtig en ontroerend, maar tegelijkertijd ook
enigszins beangstigend dat andere leden van die
gemeenschap je onvoorwaardelijk vertrouwen, alleen
vanwege het feit dat je op een vrijeschool werkt of
omdat je kinderen op die school zitten.
Zo hebben we de laatste zomers regelmatig in huizen
van vrijeschoolouders gelogeerd. Het begon nog
bescheiden met een mailtje naar de vrijeschool in
Florence met de vraag of iemand daar misschien een
plekje wist waar we konden logeren. Voor we het
wisten brachten we twee weken door in een van de
lokalen van de vrijeschool in een klein dorpje in de
Toscaanse heuvels, niet ver van Florence. Een olijvenboomgaard
was het schoolplein, de klok van de dorpskerk
die tegen de school was aangebouwd, of vermoedelijk
andersom, diende als schoolklok.
Het jaar erna konden we een riant huis van een vrije -
schoolgezin in het centrum van Praag gebruiken. De
sleutel lag onder de mat. En van de vrijstaande villa
nabij het centrum van Parijs ontvingen we via mail van
een Amerikaanse vrijeschoolmoeder de code van het
alarm. Zonder referenties, zonder verdere afspraken:
als jullie van de Waldorf-school zijn, moet het wel goed
zijn!
In Parijs namen we in het arrondissement waar we
logeerden ook een kijkje bij La libre école Rudolf
Steiner. Een grote poort als bij een kasteel gaf toegang
tot een glooiend landgoed met verschillende gebouwen:
sommige oud en statig, andere recent neergezet
volgens de principes van de organische architectuur.
Zo stel je je een vrijeschool voor, midden in het groen
met kleuterklassen half in de heuvels gebouwd, met
enorm veel speelruimte. En, merkte onze zoon direct
op, met een voetbalveld! Hier mocht dus gevoetbald
worden, terwijl dat, tot zijn grote frustratie, op zijn vrije-
school officieel verboden
was.
Als bekende argumenten
daarvoor klonk
vaak: de bal is rond,
net als de kosmos, de
zon en de wereld, en
daar schop je niet
tegenaan, dat getuigt
van gebrek aan respect.
Soms hoorde je
dat het eerste voetballen
met een schedel gebeurde, daar schop je ook niet
tegenaan. Voetbal zou te weinig appel op de eerbiedskrachten
doen, het zou een sport zijn waar de ledematen
te eenzijdig aangesproken worden en waarbij te
veel ‘astraliteit’ vrijkomt.
Steiner zelf moet ooit bij een bezoek aan Engeland
wat opmerkingen over sport hebben gemaakt: hij
geloofde niet dat sport van grote waarde was voor de
ontwikkeling van een kind, maar hij voegde daaraan
toe dat het niet de bedoeling was kinderen wereldvreemd
te maken en tradities als sport te onderdrukken.
Dit laatste heeft de Parijse vrijeschool goed begrepen:
aan één kant van het voetbalveldje staat een hoge
muur met een geschilderd, metershoog portret van de
jonge Rudolf Steiner. “En hij zag dat het goed was”,
verzuchtte onze puberzoon met enig sarcasme.
Gelukkig zijn op de vrijeschool van onze kinderen de
tijden veranderd en neemt de school nu zelfs deel aan
schoolvoetbaltoernooien. Met succes: FC Waldorf is al
verschillende keren kampioen geworden. En wat zou
het mooi zijn geweest als oud-vrijescholier Robin van
Persie Nederland in de finale van het EK 2012 naar de
overwinning had geschoten. Hoewel hij het voetballen
waarschijnlijk niet op het vrijeschoolplein heeft geleerd.
Geert Looyschelder is vrijeschoolouder en voorzitter van het College
van Bestuur van Stichting Vrijescholen Athena, een stichting van dertien
vrije scholen in Noord- en Oost-Nederland.
foto: Hapé Smeele
Seizoener
55

56 Seizoener
Een schelp
TEKST: KEES BALS | FOTOGRAFIE: JÖRGEN CARIS

ARCHITECTUUR
die ontvangt en geeft
VRIJE BASISSCHOOL DE STROETEN, EMMEN
Patricia Blesing, directeur:
“Kijk, het gebouw ligt gebogen rond het plein. De Nautilusschelp is het beeld waar de architect
vanuit is gegaan. Het maakt het gebouw besloten en toch open. Het is een oor, het wil
ontvangen, het is een verzamelpunt. Daarom heten we de Stroeten. Natuurlijk ook omdat we
aan de Stroetweg liggen, maar een stroet is in het Drents een komvormige plek in het veen
waar het regenwater zich verzamelt en waar vandaan het weer uitstroomt. Dat is wat we als
vrijeschool willen zijn: een plek waar inspiratie samenstroomt om zich weer te verspreiden.
Hier, het midden van ons plein is onze ‘stroet’. Praat je hier dan kun je het rondom horen. Als
je zingt klinkt het heel mooi.”
57

58 Seizoener
“Het dak is aflopend, daar moeten nog sedum en kruiden
op komen groeien. Onder de afdakjes voor de lokalen kun je
zitten en bijvoorbeeld handwerkjes maken. Aan de andere
kant van het plein willen we met een berg zand en tegels een
tribune maken, zodat we het plein ook als theater kunnen
gebruiken. Architect Klawer herinnerde zich van de tijd dat
zijn eigen kinderen op de vrijeschool zaten dat er een kachel
was. Die wilde hij per se ook in ons nieuwe gebouw. Vandaar
deze haard op het plein. De schoorsteen is net als die van
de fabriek aan de overkant.”
“Hier in de kleuterklas kun je naar de klas aan de overkant
zwaaien. Het keukenblok heeft een ouder erin gebouwd.
Ouders hebben veel gedaan aan klussen in het gebouw en
bij de aanleg van de tuin. Even kijken, ja, we verstoren de les
niet en kunnen wel door de zaal. Let op de vloer. We hebben
deze vlammende kleur gekozen omdat die correspondeert
met de balken die het dak dragen.”
“Je ziet dat de entree van het gebouw een kleine ruimte is.
Dat werkt als een drempel, als een abrupte overgang tussen
Foto’s van boven naar beneden: Gebogen vorm van het binnenplein, met houten pilaren, haard
en schoorsteen - Dakramen in de nok van een leslokaal - Raampartij bij de kleuterklas
buiten en binnen. Het betekent wel dat we nog behoefte
hebben aan een plek waar ouders zich kunnen verzamelen.
Ik denk erover om in de tuin een groot afdak te zetten van
weersbestendig tentdoek. Dat kunnen we dan ook gebruiken
voor handenarbeidlessen.”
“Zie je het perspectief in de gang? Zoals de gang naar
rechts afbuigt? Als de kinderen de gang in lopen worden ze
er vanzelf rustiger van. Dat komt natuurlijk ook doordat de
hoge, kleine buitenramen de gang relatief donker maken.”
“Dit is de lerarenkamer. Let niet op de rommel, we zijn nog
niet helemaal op orde. Ik pak er de plattegronden van het
gebouw en de tuin bij. Moet je aan het papier ruiken. Zo
bedompt rook het in het oude gebouw. De oude school was
aan zijn eind. Het dak lekte, het was duur om te stoken, niet
meer schoon te houden en het binnenklimaat was slecht. Het
voordeel van het oude gebouw was dat op het plein alles
mocht, omdat het toch was afgeschreven. De kinderen konden
met alles slepen en bijvoorbeeld hutten bouwen. Maar als
we straks onze struintuin hebben ingericht kan dat ook hier.”
Architect Michel Klawer:
“Ik wilde een toegankelijk gebouw ontwerpen, een school die
ontvangt, die warm is en herbergzaam. De buitenzijde aan
het voorplein is een stevige wand met daarin openingen die
je uitnodigen om naar binnen te gaan, een kleinere ingang
voor de kleuters en een grote voor de onderbouw. Het grote
aantal kleine ramen laat het zonlicht binnen. Ze hebben geen
kozijnen, zoals in Drenthe van oudsher gebruikelijk was, en ik
heb ze op verschillende hoogten geplaatst, zodat het ene
raam een kijkgat is en het andere een lichtgat. De gang die
aan de binnenkant langs deze wand ligt, is hoger en koeler
dan de lokalen. Met ‘stoepen’ onder een afdak heb ik de over -
gang naar de lokalen willen accentueren.”
“Die lokalen liggen op het noorden, daardoor is de zonbelasting
beperkt. Alleen ’s ochtends vroeg vangen ze het eerste
zonlicht door de ramen die vrijwel volledig de buitenwand
naar de patio vormen. Daarnaast ontvangen de lokalen de
zon via de daklichten. De patio aan de achterzijde ligt tussen
het schoolgebouw en de dijk met bomen langs het Oranje -
kanaal. Het is een rust- en vertelplek. Het is een be schutte
en groene binnenruimte.”
“Ik hoop dat de kinderen het gebouw echt kunnen beleven,
bijvoorbeeld doordat ze zien hoe in de loop van de dag
de zon steeds anders naar binnen valt, of doordat ze horen
hoe op de patio het geluid zich langs de binnenwand voortplant,
doordat ze aan de balken die het dak dragen zien dat
iets wat zwaar is een stevige ondersteuning nodig heeft. De
school is een kleine stad, een kinderdorp met een straat, een
plein, huizen en stoepen, met drukte en stilte, met stenen,
water en bomen.” •
Opgeleverd: april 2012 | Architect: Michel Klawer
(Klawer Architecten, Emmen) | Indeling: één etage,
twee onderbouwklassen, een kleuterklas, een zaal (tevens
in gebruik als leslokaal), een RT-ruimte, een lerarenkamer
en een keuken

Gang met lichte kromming langs de lokalen
ARCHITECTUUR
Seizoener
59

Ooit zaten zij als kind op een vrije-
school ergens in Nederland. Zij groei-
den op met een schat aan verhalen
uit de wereldgeschie denis en kregen
naast reguliere vakken als taal en
rekenen les in vaardig heden als
vormtekenen, (blok)fluiten en koper-
slaan. Hoe is het hen nadien vergaan?
Welke keuzes maakten zij en hoe kij-
ken ze nu terug op hun schooltijd?
60 Seizoener
Roerige jaren
in Rotterdam
FOTO: HAPÉ SMEELE

Ewoud Sanders ging als puber naar de bovenbouw
van de Vrije School Rotterdam, net als ik. Wel is hij
een schoolgeneratie ouder dan ik. Dat kan deels
verklaren waarom zijn ervaringen, opgedaan in de
eerste helft van de jaren zeventig, heel anders zijn dan de
mijne. Tegen de tijd dat ik naar de bovenbouw ging waren de
onstuimige jaren zeventig bijna voorbij en trokken sommige
docenten de teugels strakker aan. De opvoedkundige principes
die een van hen ons nadrukkelijk bijbracht, hebben
zich als een drieregelige mantra in het geheugen verankerd:
Háng niet op de gangen! Doe iets núttigs! Neem jezelf en de
school se-ri-eus!
De schoolcultuur die Ewoud Sanders zich echter herinnert
getuigde, voorzichtig uitgedrukt, van een minder pedagogisch
verantwoord beleid. “Mijn ervaringen met de vrijeschool
zijn nogal wild, atypisch en gekleurd”, waarschuwt hij
van tevoren. Weet ik zeker dat ik het interview door wil laten
gaan? De nieuwsgierigheid is echter gewekt en twee weken
later bel ik aan bij zijn vooroorlogse huis in Heemstede.
“Wat ik heb meegemaakt is niet representatief voor hoe
het nu gaat op de vrijeschool”, zegt Sanders terwijl hij koffie
schenkt in zijn ruime eetkeuken, “maar wel voor het beleid
dat toen gevoerd werd. Ik had dertig klasgenoten die hetzelfde
hebben ondergaan. Van enkelen weet ik dat ze eerder
ondanks dan dankzij de vrijeschool goed terecht zijn gekomen.”
Ook hij vond uiteindelijk zijn weg, al heeft hij het idee dat
de school ‘een rem’ op zijn ontwikkeling heeft gezet. Na vijf
bovenbouwjaren in Rotterdam had hij ‘een kolossale achterstand’
opgelopen die hij nadien met hard werken moest
inhalen. Op zijn twintigste slaagde hij door middel van zelfstudie
voor zijn VWO-examen, waarna hij ‘fluitend’ geschiedenis
in Amsterdam studeerde.
Sanders had als student al journalistieke ambities. Hij
regelde een stage bij Folia, het weekblad van de Universiteit
van Amsterdam waarin hij als stukjesschrijver debuteerde.
Twee jaar later begon hij ook te publiceren in NRC Handels -
blad. Een paar jaar was hij in dienst als eindredacteur,
inmiddels werkt hij er als freelancer en schrijft hij sinds jaar en
dag een wekelijkse taalcolumn in deze krant. Naast journalistieke
publicaties heeft Sanders diverse taalboeken op zijn
naam staan en als autoriteit op het gebied van massadigita-
OUDVRIJESCHOLIER
Taalhistoricus en NRC Handelsblad-journalist Ewoud Sanders (54) kijkt terug op veelbewogen vrije -
schooljaren in Rotterdam. Hij had ‘veel plezier’ op de bovenbouw, maar voerde er weinig uit. Hij leer-
de vooral zich te handhaven in een ‘wilde klas’. “Ik ben er streetwise geworden, maar nu ik zelf kin-
deren heb probeer ik hun jeugd met minder schokken te laten verlopen.”
TEKST: NOOR HELLMANN
BIOGRAFIE EWOUD SANDERS
Taalhistoricus, journalist, schrijver van taalboeken, getrouwd en drie kinderen
1958 Geboren in Den Haag
1970 – 1975 Bovenbouw Vrije School Rotterdam
1977 Havo-diploma Montessori Lyceum Rotterdam
1980 Atheneum-diploma
1980 Moderne en theoretische Geschiedenis, Universiteit van
Amsterdam
1983 Debuut als journalist bij weekblad Folia
1985 – nu Eindredacteur en columnist van NRC Handelsblad
1986 Afgestudeerd aan UvA
1990 – nu Vaste medewerker van o.a. Onze Taal
lisering, digitaal documenteren en het ontsluiten van kranten,
boeken en tijdschriften geeft hij geregeld lezingen en advies.
Moeilijk opvoedbaar
Anders dan zijn beide zusters - van wie de oudste lerares is
op een vrijeschool en de jongste werkt in een antroposofisch
dagcentrum voor gehandicapten waar ze creatieve therapie
geeft - heeft hij ‘nooit meer de aanvechting gehad’ zich te
verdiepen in de antroposofie. Zijn drie kinderen (16, 20 en 22
jaar) zijn naar het reguliere onderwijs gegaan. Tastbare herinneringen
uit zijn vrijeschoolperiode heeft Sanders am per, op
tafel liggen alleen zijn getuigschriften. Daarin komt het beeld
naar voren van een jongen die meer kan dan hij doet, zo
merkt één leraar op: Ewoud is een intelligente leerling, maar
hij kan het beter. En een collega schrijft: Het blijft zeer zwak
van Ewoud dat hij obstinaat weigert Frans te leren.
Ewoud Sanders: “Als kind stond ik te boek als moeilijk
opvoedbaar. Op de lagere school zei men: als je boft doe je
mavo. Ik was druk en werd vaak de klas uitgestuurd. Ik kon
me niet goed concentreren. Tegelijk was ik ook nieuwsgierig,
ik nam niet klakkeloos aan wat de leerkrachten zeiden. Ik
wilde weten hoe het zat en stak om de haverklap mijn hand
op. Ze kregen daar zo genoeg van dat ze me alleen al daarom
naar de gang stuurden.”
Seizoener
61

FOTO: HAPÉ SMEELE
62 Seizoener
Foto links: “Wat mij juist als puber zo trof, was de dodelijke ernst van de antroposofische mens en lectuur. Daar staat tegenover dat wij indertijd op de Rotterdamse Vrije School buitengewoon
veel pret hebben gehad.” Uit Sanders’ voorwoord bij De Vrije VanDalen. Foto rechts: Memorabilia op de werkkamer van Ewoud Sanders.
Ook om een andere reden bracht hij daar vele uren door:
“Ik zat op een openbare basisschool met godsdienstles,
maar als joods jongetje hoefde ik daar niet aan mee te doen
van mijn vader. Ik heb treurige herinneringen aan wachten op
de gang. Maar dit moet niet een zielig verhaal worden hoor!”
Enorme puinhoop
Zijn ouders kregen het advies Ewoud naar een school te sturen
waar hij meer aandacht zou krijgen, bijvoorbeeld naar de
vrijeschool, een naam die zij niet kenden. In 1970 ging hij van
de lagere school naar de zevende klas van de Vrije School
Rotterdam. Ook zijn zussen gingen erheen.
“Het was een periode waarin de school moeite had het
hoofd boven water te houden. Er was gedonder met de
inspectie. Organisatorisch was het een enorme puinhoop. Ik
herinner me een grote chaos. Men kampte met te weinig
subsidie en te weinig leerlingen. Om te kunnen voortbestaan
namen ze iedereen aan. In mijn klas zat tuig dat elders van
school was getrapt. Eén keer is de politie langs geweest om
een jongen op te pakken die zelfs een pistool bij zich had. Ze
hebben het wapen niet gevonden omdat hij het had gedemonteerd
en verspreid over een paar klasgenoten. Hij had
ook vaak een duikmes om zijn onderbeen. Een andere jongen
liep op het schoolplein altijd te zwaaien met een fietsketting.
Ik wist het zo te manipuleren dat de fietskettingzwaaier
optrad als mijn lijfwacht, want er waren meer
jongens die intimideerden.”
Een ander probleem, aldus Sanders, was het gebrek aan
bevoegde leraren. “Het niveau van het onderwijs was laag.
Onze scheikundeleraar bijvoorbeeld gaf ook allerlei andere
vakken waar hij eigenlijk veel te weinig van afwist. Schei kun -
dige formules leren was niet nodig, vond hij, omdat hij daar
zelf een hekel aan had. In plaats daarvan kregen we praktijkles.
We smolten lood of zink en vervolgens mochten we
dat gloeiend hete spul van de bovenste verdieping door het
trapgat naar beneden laten vallen in een teil met water. Gaaf
natuurlijk, maar wat heb je daar aan als je niets leert over
chemie en formules? Ik heb veel plezier gehad maar dat is
toch niet het primaire doel van een onderwijsinstelling?”
Zelfstandig
Terugkijkend vraagt Sanders zich verbaasd af hoe het mogelijk
is dat ouders, ook de zijne, zich zo weinig bemoeiden met
de gang van zaken op school. “Tegenwoordig zitten we er
veel meer bovenop. Mijn ouders lazen mijn getuigschriften
en gingen twee keer per jaar naar een ouderavond. Daar
hield het mee op. Ik was al vroeg zelfstandig. Mijn vader stimuleerde
dat omdat hijzelf op zijn vijftiende in de oorlog zijn
ouders had verloren. Ik liftte op die leeftijd al in mijn eentje
ruim vijf weken door Frankrijk. Onvoorstelbaar achteraf.”
Op zijn vijftiende ook kreeg Ewoud Sanders een verhouding
met de 24-jarige handwerkjuf die hem bijles Frans gaf.
Tien maanden heeft de relatie geduurd, niemand wist er
officieel van, alleen zijn beste vriend Bernard had hij in
vertrouwen genomen. “Mijn ouders zeiden er niets van als ik
’s avonds laat thuiskwam of bij de bijlesjuf bleef logeren.
Misschien drong het niet echt tot ze door, mijn vader ging in
elk geval helemaal op in zijn bedrijf. Toen ze het uiteindelijk
doorkregen zijn mijn ouders naar het bestuur gestapt. De
lerares is op staande voet ontslagen. Destijds voelde dat als
een groot onrecht. Ik ben heel lang op alles en iedereen
kwaad geweest.
“Door die relatie was ik vervreemd geraakt van mijn klasgenoten.
De situatie was voor mij niet meer houdbaar. In de
elfde ben ik van school gegaan, van de oorspronkelijk dertig
leerlingen in mijn klas waren er inmiddels volgens mij nog
maar achttien over. Een groot aantal is zonder diploma vertrokken.
Ik ben naar het Montessori Lyceum in Rotterdam
gegaan, daar heb ik mijn Havo gehaald en ben daarna een
kleine twee jaar gaan reizen.”
FOTO: EWOUD SANDERS

FOTO: HAPÉ SMEELE
Foto links: Ewoud Sanders, al jong met baard. Hier is hij 16 of 17 jaar oud. Foto rechts: Werkkamer van Ewoud Sanders
Roze jurk
Haatdragend jegens de vrijeschool zegt Sanders niet te
zijn, wel zet hij vraagtekens bij het didactisch systeem dat
de naam heeft goed naar een kind te kijken maar daar zijns
inziens vaak geen blijk van gaf. Zo herinnert hij zich nog zijn
‘intense schaamte’ toen hij als veertienjarige voor een zaal
met leerlingen, leraren en ouders in een ‘roze jurk’ moest
optreden in een euritmieopvoering. “Ik snap een didactisch
systeem niet waarin leerlingen op die leeftijd zoiets moeten
doen.
“Het schokkendst, nee het spijtigst vind ik de starre manier
waarop de leer van Steiner werd nageleefd. Ik kon vrij aardig
tekenen, leuke stripfiguurtjes. Maar met lijntjes tekenen werd
eruit gemept, het hoorde niet bij de leeftijd van een dertienjarige.
Je moest met pasteltinten werken. Het was een
onder drukkend systeem, talenten werden niet gestimuleerd.”
Meer dan eens maakte Sanders dingen mee die hij ‘pedagogisch
onverantwoord’ noemt. Het meest extreme voorbeeld
is dat de directeur van de school hem – de klassenleider
– op een dag apart nam en hem het ‘groene licht’ gaf
een docente muziek die niet goed presteerde maar wier
proeftijd verlopen was, ‘weg te pesten’. Het gevolg: ‘drie
weken feest’ in de klas en condooms gevuld met gas die ‘als
zeppelins’ aan het plafond hingen en daar tot ontploffing
werden gebracht.
Tegelijkertijd dankt Sanders aan dezelfde man echter ook
zijn meest positieve ervaring: “Hij was ook geschiedenisleraar
en hij kon heel boeiend vertellen. Door hem ben ik
geschiedenis gaan studeren.” •
Meer info: diverse boeken van Ewoud Sanders zijn gratis te downloaden op
zijn website: www.ewoudsanders.nl
De schoolervaringen van Ewoud Sanders dateren uit een stormachtige
periode van de Rotterdamse bovenbouw. Het roept de vraag op hoe de
situatie nu is, de Seizoener vroeg de bovenbouw daarom om een
reactie. Uit het hier eveneens afgedrukte commentaar van het Rudolf
Steiner Col lege, zoals de school tegenwoordig heet, rijst een beeld op
van een school die inmiddels in rustiger vaarwater terecht is gekomen
en kwaliteit kan waarborgen.
Reactie Rudolf Steiner College
Ja, die roerige jaren 70, ik ken de verhalen. Het was een tijd van
het opzetten van de bovenbouw van de vrijeschool in Rotterdam en
de school was nog zoekende. Maar dit is 40 jaar geleden. De
school is sindsdien natuurlijk erg veranderd.”
Het Rudolf Steiner College is inmiddels uitgegroeid tot een school
met 700 leerlingen die het vertrouwen heeft van leerlingen, ouders
en de Inspectie van het Onderwijs. En onze examenresultaten
mogen er zijn. Zo hebben de examenkandidaten VWO, profiel exact,
bijvoorbeeld afgelopen jaar gemiddeld beter gepresteerd dan landelijk
gemiddeld. En dit terwijl de typische vrijeschoolvakken er
nog gewoon zijn van het eerste, tot het laatste leerjaar; zoals de
beeldende kunstvakken, muziek, theater en ambachtelijke vakken.
Wij zijn er namelijk van overtuigd dat die belangrijk zijn voor de
harmonische ontwikkeling van de jonge mens.
Uit tevredenheidsonderzoeken blijkt telkens weer dat de goede
sfeer en de sociale veiligheid sterke kanten van onze school zijn.
Voor veel ouders een reden om hun kind aan ons toe te vertrouwen.
Op het Rudolf Steiner College gaan de leerlingen met plezier naar
school en dat is belangrijk; een kind dat met plezier naar school
gaat, presteert en ontwikkelt zich beter.
Rudolf van Lierop,
Schoolleider Rudolf Steiner College
FOTO: EWOUD SANDERS
63

64
Kleur
bepaalt ons (be-)leven
Kleuren zijn overal. Je ontkomt er niet aan. Behalve als je je ogen sluit. Ofschoon… het is
bekend dat blinden ook gevoelig zijn voor kleuren. Dus spreken over kleuren zou eigenlijk
iets heel vanzelfsprekends kunnen zijn. Maar kleuren worden niet altijd bewust waarge -
nomen. Kleuren zijn er gewoon. Zou de wereld er morgen als een zwart/wit foto uitzien,
dan worden we ons pas bewust van wat kleuren toevoegen aan ons leven: leven!

TEKST: DICK BRUIN
Dus blijkbaar zit heel diep bij ons verankerd wat
kleur bij ons bewerkstelligt: het roept een be -
paalde sfeer op. Het maakt het ene door de
kleur heel aantrekkelijk, terwijl het andere door
de kleur onze afkeer kan oproepen: bah, wat lelijk! De hele
reclamewereld had dit al lang geleden in de gaten: kleuren
roepen stemmingen op en mensen hebben zo hun voorkeuren.
Een prettige kleur koppelen aan een leuk uitziend product
is voor vele reclamebureaus een belangrijke bezigheid.
Het maakt of breekt een product.
Kleur en onderwijs
Om de wereld van commercie en kleuren te willen begrijpen,
zou al een reden kunnen zijn om het onderwerp kleuren op
te nemen in een schoolprogramma. Kinderen bewust laten
worden van de werking van de kleuren en hoe dat toegepast
wordt in de wereld om hen heen. Daarbij kun je ook denken
aan kleuren in het interieur, in de architectuur, kleding, enz.
Dat kun je dan nog uitbreiden met de vragen: welke kleur
kies ik om een bepaalde stemming zichtbaar te maken en
hoe ontstaan kleuren eigenlijk, wat hebben ze met elkaar te
maken? Wie zich verder gaat verdiepen in het fenomeen
kleur komt vrij gemakkelijk tot een hele rij interessante onderwerpen
die allemaal met kleur te maken hebben. Om dat de
kleuren in de wereld, in de natuur met de wisselende seizoenen
en onze eigen kleurenwereld (kleurenwaaier van
gevoelens) zo verwant zijn, is het thema kleur een veelomvattend
thema geworden vanaf de oprichting van de vrije -
scholen. Iedereen die een vrijeschool binnenkomt valt al de
verschillende kleuren die de klaslokaalmuren hebben op.
Voor de peuters tot de achttienjarige verzorgt de school een
passende kleurstemming in het lokaal. De rode draad is: van
warme rode tinten, via geel en groen naar koelere blauw/violette
tinten. Na de omhullende beweging volgt het afstand
nemen, het objectiveren, kort door de bocht gezegd. Ik zou
dat willen samenvatten als het verzorgen van een grondstemming
voor iedere levensfase. Een kleur die past en de
ontwikkeling ondersteunt.
Zielenkunstenaar
Het is interessant om een uitspraak van Steiner te citeren:
iedere leerkracht is een zielenkunstenaar. Een kunstenaar
van de ziel. De leerkracht houdt zich bezig met wat zich in
de ziel van het kind afspeelt. Gedurende de schooltijd ontwikkelen
de kinderen door het lesaanbod niet alleen hun
kennis en vaardigheden, maar ook hun gevoelswereld wordt
gevoed. Leerstof is ontwikkelingsstof. In principe alle lessen,
van rekenen tot gymnastiek. We richten ons nu op de kunstzinnige
vakken, waarbij opgemerkt dat alles ‘kunstzinnig’
aangepakt zou moeten worden. Wij hebben het nu met
name over de wereld van de kleur en de vorm. Die vinden wij
terug in de vakken muziek, boetseren, schilderen, tekenen,
ontwerpen, enz. In de hoogste klassen van de bovenbouw
ACHTERGROND
worden deze disciplines vaak gecombineerd.
In de benedenbouw worden zij juist apart beoefend om de
verschillende vaardigheden goed onder de knie te krijgen. Zo
ontstaan in de onderbouw aparte ‘leerlijnen’ voor schilderen,
vormtekenen en boetseren. Bij het boetseren gaat het in de
eerste plaats om de tastbare vorm, de driedimensionale
wereld. Bij het vormtekenen worden bewegingen zichtbaar
gemaakt: eendimensionale wereld. Kleur speelt daarin niet
de hoofdrol, maar de lijn. Kleur krijgt de hoofdrol in de schilderles.
Daar geven we in kleur uitdrukking aan onze stemmingen
en schilderen wij thema’s uit de wereld om ons heen
vanuit de kleur.
Kleurbeweging
Schilderen vanuit de kleur is het meest besproken en lastigste
thema onder de leerkrachten. Want… hoe doe je dat?
Daarover later. Op het schilderpapier ontstaat een tweedimensionale
wereld. Diepte ontstaat door de werking van de
kleuren. Niet door lijnenspel of in eerste instantie door
licht/donkerspel. Eén aspect van kleur komt hier al uit te
voorschijn. Een aantal kleuren komen als het ware naar je
toe, willen je omhullen, andere kleuren nemen afstand, geven
diepte. Zoals al eerder genoemd bij de kleuren van de lokalen
zie je dit effect van ‘naar voren komen’ bij rood/oranje/
geel en het ‘wijken van de kleuren’ bij groen/blauw en violet.
Dit als leidraad, want er zijn veel mogelijkheden op dit gebied
om een andere werking van de kleuren te bewerkstellingen.
Dit hangt allemaal nauw samen met de samenstelling van de
kleur en de werking van de omringende andere kleuren. Op
zich is dit al een scholingsweg voor de leerkracht en de kinderen
om al deze verschillende nuances door de jaren heen
te ontdekken, te benoemen en toe te passen.
Kleur = stemming
Een ander aspect van de kleuren is de verwantschap met de
emoties, of in vaktermen: zielenstemmingen. Kleur is emotie
(Steiner). Al schilderend, van kleuter tot volwassene, duiken
wij onder in de wereld van de gevoelens. Stel, we gaan rood
schilderen. Ik moet hier echter als eerste vermelden dat een
kind tot ongeveer het zevende jaar weinig tot geen afstand
heeft tot zijn omgeving, dus een jong kind duikt onder in de
kleur rood, als hij schildert is hij rood. De zintuigen worden
pas in de daarop volgende jaren zelfstandig (bewust hanteerbaar).
De oudere leerlingen nemen rood waar, nemen de
kleur op, maar nemen tegelijkertijd ook weer afstand. ‘In het
rood zijn’ kan betekenen, ondergedompeld zijn in enthousiasme,
blij en vrolijk zijn. Iets oudere leerlingen en wij als volwassenen
kunnen rood beleven als iets dat verwarmend
werkt. De zielenstemming speelt dan niet meer de hoofdrol,
maar in het scala aan natuurstemmingen komt dat meer aan
bod: warm, koud, nat of droog. Ik gebruik dit voorgaande
om duidelijk te maken dat de leerlingen tot rond hun negende
jaar in de schilderlessen meer vanuit zielenstemmingen
Seizoener
65

66 Seizoener
ACHTERGROND
schilderen (dus zonder een voorstelling) en vanaf tweede
helft derde klas/vierde klas de onderwerpen uit de natuur
een plek krijgen: landschap, dier, plant en steen.
Bovenbouw
Deze reeks kan in de twaalfde klas afgerond worden (het
woord ‘ bekroond’ is hier eigenlijk meer op zijn plaats) met het
schilderen van de mens, het menselijk gelaat. In dit thema
komen alle aspecten van de kleur aan bod. Deze veelomvattende
opdracht kan gezien en beleefd worden als een
samenvatting van het gehele vrijeschoolleerplan schilderen.
Als de gevoelswereld rond het dertiende en veertiende
levensjaar zich optimaal laat gelden (geboren wordt) wordt
het werken met kleur ‘aan de kant gezet’. Werken met
houtskool, zwart en grijs wordt het nieuwe ‘ kleuren’. Vanaf
klas tien komt er weer ruimte voor kleur, voor de gevoelsnuance.
Landschappen, planten en kleuroefeningen krijgen
dan weer een plek in het leerplan dat afgesloten kan worden
met het onderwerp ‘de mens’.
Schilderen vanuit de natuur
Graag kom ik nu nog terug op het moeilijke vraagstuk: schilderen
vanuit de kleur. Na ruim vijfendertig jaar schilderen met
leerlingen is het voor mij ook nog steeds een zoektocht. Een
aantal handvatten heb ik echter wel kunnen vinden. Mijn
‘methode’ werkt als volgt. Neem een onderwerp (dier/plant,
enz.) Welke kwaliteit, kenmerk, kleur is belangrijk bij dit
onderwerp. Die kleur schilderen wij dan als eerste op het
hele blad. Bij een dier kan dit bijvoorbeeld ‘warmte’ zijn (licht
karmijnrood). Dan kiezen wij een kleur van het onderwerp
zelf (het dier, de gestalte, enz). Vervolgens richten wij onze
aandacht weer op de omgeving en schilderen wij een tint
over de eerste kleur heen. Passend bij het onderwerp. Maar
het bepaalt nu al meer het specifieke van het onderwerp.
Stel je schildert een koe. Na de warmte, zet je nu het dier in
Dick Bruin is sinds de jaren zeventig verbonden
aan het vrijeschoolonderwijs, als klassenleraar en
als docent kunst en kunstgeschiedenis. Door
jarenlange deelname aan de Ulmer schilderconferenties
onder leiding van Berthold, Jünemann
en Weitmann, verdiepte hij zich in het vak schilderen
in het onderwijs. Dick Bruin geeft cursussen
aan diverse opleidingen in binnen- en buitenland
in het vak pedagogie en kunstzinnig
onderwijs. Momenteel is hij directeur van de
Westfriese Vrijeschool Parcival te Hoorn.

een groene omgeving met geel en blauw. Dan richt je
je weer op het dier of plant zelf. En schildert voor de
tweede keer over de vorm heen. Als laatste kijk je wat
de schildering nog nodig heeft aan kleur. Om tot een
goede kleurkeuze te komen, verbonden met het
thema, is kennis van het onderwerp, de werking van de
kleur en de juiste schildervaardigheid nodig. Het onderwerp
komt uit de kleur te voorschijn betekent hier dat
het onderwerp door een kleurenopbouw zichtbaar
wordt gemaakt. Uiteraard is er de voorstelling van het
onderwerp, maar deze is niet primair leidend.
In de onderbouw is het komen tot een schildering in
die zin belangrijker dan het opgedroogde product. En
wie elke week schildert is constant in proces: een proces
van wording in plaats van dat het er plotseling
moet ‘zijn’. Het procesmatige schilderen komt geheel
tot zijn recht in de lezingen die Steiner gehouden heeft
voor kunstenaars over beeld- en glanskleur. Goed toe
te passen door de leerlingen vanaf klas vier, zonder dat
deze kleurenleer al begrepen hoeft te worden. Steiner
geeft aan hoe fundamenteel anders de kwaliteit (dus
de opbouw) van kleur moet zijn als het gaat om het
schilderen van planten (landschappen), dieren, mineralen
of mensen. Hierover in de volgende Seizoener.
Kleuren zijn overal. Wie zich bezighoudt met kleuren
kan er meer van genieten, ontdekt meer het leven om
zich heen. •
Meer lezen over schilderen:
• Schilderen op school van Attie Lichthart en Dick Bruin, alle achtergronden
over het schilderen met peuters en jong volwassenen.
Honderden voorbeelden en basisoefeningen voor volwassenen,
uitgeverij Christofoor
• Inmiddels zijn er vier lespraktijkboeken verkrijgbaar voor de klassen 1
t/m 4. Vier schooljaren schilderlesgeven door Dick Bruin in woord en
beeld, opgetekend door Carla Baas, klassenleerkracht.
Info: dickbruin2@hotmail.com
• Het wezen van de kleur, Steiner. Uitgeverij Christofoor, Dick Bruin
licht uitgebreid de praktijk van glans- en beeldkleuren toe in het
nawoord
Win het boek
Schilderen op school
Wie de meest bijzondere
kleurenervaring opstuurt naar
Dick Bruin wordt verrast met
het schilderboek Schilderen op
school, geschreven door Dick
Bruin samen met Attie Lichthart.
Stuur de ervaring op voor 1 september
2012 naar: dickbruin2@hotmail.com
Heeft verschillende producten en diensten ontwikkeld
die geschikt zijn voor het vrijeschoolonderwijs
leerlijnen taal en rekenen
een daarbij behorende logboeksystematiek waarin de vaardigheden van
leerlingen door middel van kijkwijzers kunnen worden geëvalueerd
methode onafhankelijk leerlingvolgssyteem
werken aan het sociale klimaat in de klas: van kinderspelen tot een
volwaardige sociaal-emotionele vaardigheidstraining
leerkrachtenspel voor het leren omgaan met moeilijk verstaanbaar
gedrag
van kinderen
Interventies in de groep
Spelwaaier met energizers
Effectief projectonderwijs
Kunstzinnig onderwijs
ONL dyslexieonderzoek en behandelingen
HGW en HGPD
Diverse onderzoeken in het kader van leerlingenzorg
We werken aan inspirerend onderwijs!
We doen graag een op uw vraag aangepast aanbod.
begeleidingsdienst@vrijescholen.com - www.vrijescholen.com - 0343-524090
Recept
Sappig, zoet, scherp, zuur en zilt
Wanneer het jaar op zijn heetst is, is al ons klein fruit rijp.
Aardbeien, rode, witte, blauwe en zwarte bessen lessen onze dorst.
De vruchten zitten vol vitamines en antioxidanten die we nodig
hebben in de felle zon. Aalbessen smaken heerlijk als zure smaakmaker
in warme of koude gerechten, zoals in dit voor- of bijgerecht.
Je kunt de verhouding tussen de smaken kiezen zoals jij het
lekker vindt.
Nodig:
Rode paprika, blauwe bessen, aalbessen, verse koriander, verse
bieslook, verse munt, zeekraal, olijfolie.
Bereiding:
Paprika in kleine stukjes snijden. Zeekraal klein snijden.
Aalbessen van de takjes ritsen. Kruiden fijn hakken.
Alle ingrediënten mengen.
IISE BEURSKENS - VAN DEN BOSCH
Seizoener
67

Nieuwtjes
SAMENSTELLING: HESTER ANSCHÜTZ
68 Seizoener
Vrijescholen uit de
zwakke zone
Het onderwijs is volgens de Onderwijsinspectie
vanaf heden ook op de Rudolf Steinerschool in
Roosendaal weer helemaal op orde. Deze school
was een van de vrijescholen die in 2009 de
gevreesde ‘rode kaart’ van de onderwijsinspectie
kregen en kwam op de lijst van zeer zwakke
scholen. Sindsdien heeft de school hard gewerkt
aan een inhaalslag op het gebied van afstemming,
structurering en de verantwoording van
het onderwijs. Zo is het onderwijsprogramma
aangepast, zijn de schooltoetsen verbeterd en
worden de leerlingen nu intensiever gevolgd.
Ook de samenwerking tussen de leraren is aangepakt.
De leerplannen zijn beter op elkaar afgestemd
en vormen een doorlopende lijn.
Het lijkt erop dat met de Roosendaalse vrijeschool
alle vrijescholen van de lijst van zwakke
scholen af zijn. Op de website van de Onderwijs -
inspectie is er in elk geval geen meer te vinden.
Bron: http://antroposofieindepers.blogspot.com
Nieuwe namen
Het is wel een trend te noemen: in plaats van
vrijeschool op de gevel, een eigen naam. Zo
heten de vrijeschool in Driebergen en de vrijeschool
in Ede beide vanaf nu Vuurvogel en die in
Purmerend Waterlandschool. In Driebergen werd
de naam en het nieuwe logo van de school tijdens
de zomermarkt onthuld.
In Ede werd er weken naartoe geleefd, met een
nest dat in de hal van de school was gemaakt,
waarin de vuurvogel zijn ei had gelegd. Op de
dag dat de naam werd onthuld, kwam de
bekende Ornitholoog Dhr. L.E. Canard (verbonden
aan de Wageningen Universiteit) vaststellen
dat het daadwerkelijk ging om de zeer zeldzame
vuurvogel die hier in Ede zijn plekje had gevonden.
De in Ede geboren en in Bennekom wonende
cabaretier en tekstschrijver Hans Dorrestijn
onthulde uiteindelijk de nieuwe naam en het
nieuwe logo van de school.
In Noord-Holland was het Remco Vrijdag,
bekend van onder meer het tv-programma Het
Klokhuis, die de nieuwe naam hier mocht ont-
hullen. Onder de naam Waterlandschool vallen
vanaf nu de basisschool met eigen peuterspeelzaal,
kleuterschool en buitenschoolse opvang.
Bron: http://antroposofieindepers.blogspot.com en
www.edestad.nl
Samenwerking in
Noord-Holland
Tien vrijescholen uit Noord-Holland onderzoeken
de mogelijkheid om hun besturen samen te voegen.
Het gaat hier om de onderbouwen van
Alkmaar, Bergen, Hoorn, Purmerend, Zaandam,
Haarlem, Hillegom, Hoofddorp en Oudorp.
De fusie zou voordelen moeten opleveren in de
bedrijfsvoering. De scholen willen wel hun eigen
identiteit en pedagogische zelfstandigheid
bewaren, zodat er voor ouders en kinderen, als
het goed is, weinig verandert na het samengaan
op bestuurlijk niveau. De besturen van de verschillende
scholen hebben inmiddels een intentieverklaring
tot fusie getekend.
Bron: www.antrovista.com
Vrijeschool als ‘gezonde
school’
De nieuwe kinderziekten van deze tijd, zoals
concentratie- en slaapstoornissen, moeten even
serieus worden genomen als de ziekten die veroorzaakt
worden door een infectie. Dat stelden
diverse leraren van vrijescholen op de Didacta,
de grootste Europese beurs voor onderwijs, dit
jaar in Hannover. Grote vraag is hoe met deze
nieuwe kinderziekten om te gaan, wat kun je als
medicijn aanbieden? Het middel Ritalin wordt
voor onrustige kinderen steeds vaker voorgeschreven,
maar op de Onderwijsbeurs hield
onder meer de hoofdarts kinder- en jeugdgeneeskunde
van de antroposofische Filderkliniek
in Stuttgart een pleidooi voor een gezond
schoolklimaat als medicijn. Rudolf Steiner heeft
de vrijeschool ooit vanuit de idee ontworpen dat
het onderwijs op deze school de gezondheid van
elk kind ondersteunt en helpt versterken. En niet
alleen door lichaamsbeweging en gezonde voeding
aan te bieden, maar door naast het hoofd
ook hart en handen aan te spreken, in een
gezonde afwisseling. Het vak euritmie is hierbij
van belang, aldus de arts, omdat dit kinderen
helpt innerlijk evenwichtig te worden. Door de
‘bezielde beweging’ van euritmie wordt een
evenwicht gevonden tussen innerlijke beleving
en uiterlijke handeling. Uit onderzoeken naar
stressbeheersing blijkt steeds weer dat een
goed innerlijk evenwicht de beste manier is om
hiermee om te gaan.
Bron: Cornelie Unger-Leistner, ‘Ganzheitlicher Unterricht
fördert die Gesundheit’, www.erziehungskunst.de
Eerste prijs-lunch
De derde klas van De Werfklas, een kleine school
op antroposofische grondslag in Culemborg,
heeft in april de eerste prijs gewonnen bij ‘De
beste schoollunch van Nederland’. De klas was,
samen met klassen van nog negen andere scholen,
geselecteerd om in de keuken van het
restaurant Karel V in Utrecht hun zelfbedachte
lunch samen te stellen. Met hun biologische,
gevarieerde, vegetarische driegangen lunch won
de Culemborgse klas. Hun eerste prijs: een cheque
van € 2.500,-, te besteden bij een leverancier
van onderwijskeukens. De wedstrijd ‘Beste
schoollunch van Nederland’ is door het Landelijk
Steunpunt Smaaklessen & SchoolGruiten in het
leven geroepen, dat naast deze wedstrijd onder
meer een lesprogramma aanbiedt over eten en
smaak voor het basisonderwijs.
Bron: http://smaaklessen.kennisnet.nl/debesteschoollunch
Wiskunde for fun
Vrijescholieren kunnen niet rekenen? De dertiendeklasser
Felix Harder, leerling van de vrijeschool
in het Duitse Weimar, bewijst het tegendeel.
Hij won dit voorjaar de eerste prijs bij de
Thüringer Wiskunde-Olympiade. In deze Duitse
deelstaat deden 250 scholieren, die uitblinken in
wiskunde, mee aan de Olympiade. Gedurende
twee dagen bogen zij zich over steeds drie
opgaven. De scholieren waren van alle schooltypen
afkomstig. Winnaar Felix Harder speelt
piano en heeft zelf ook al muziek gecomponeerd,
maar wil toch graag wiskunde gaan studeren,
met als bijvak informatica.
Bron: www.erziehungskunst.de

Vrijeschool maakt je
tolerant
Vrijeschoolleerlingen scoren in Duitsland laag op
xenofobie en rechtsextremisme. Dat geeft een
onderzoek aan, gehouden door Lower Saxony’s
Criminological Research Institute. Op andere
scholen in Duitsland, zoals de Hauptschulen
(vergelijkbaar met ons vmbo), is 24,7% van de
leerlingen xenofoob en 9,5% extreem rechts. Op
het gymnasium, vergelijkbaar met ons vwo, zijn
de percentages 8,3% en 1,9%. Vrijescholieren
scoren 2,8% op xenofobie en 1,2% op extreem
rechtse gezindheid. Ook wat betreft hun houding
ten opzichte van vrouwen en buitenlanders scoren
vrijescholieren toleranter dan leerlingen van
de andere scholen. Zo is slechts 0,3% van de
leerlingen van de vrijeschool het eens met stellingen
als ‘Een man die beledigingen niet met
geweld wil beantwoorden, is een doetje’, of ‘Als
een vrouw haar echtgenoot bedriegt, is het oké
als hij haar slaat’. Voor gymnasiumleerlingen lag
dit cijfer ongeveer zeven keer hoger (2,0%) en
voor Hauptschuleleerlingen nog eens vier keer
hoger (8,7%). Het onderzoek werd gehouden
onder negenduizend jongeren uit het negende
jaar (derde jaar voortgezet onderwijs) in
Duitsland.
Bron: Newsletter European Council for Steiner Waldorf
Education
Negenjarige start
bomenplanterij
Soms is het tijd om te stoppen met praten en
iets te gaan doen. Dat vond althans de negenjarige
Felix Finkbeiner in 2007. Hij hield op zijn
school, een internationale school in het Zuid-
Duitse Starnberg, een spreekbeurt over de klimaatverandering.
Hij wilde de ijsberen redden
van de ondergang en begreep dat meer bomen
op aarde hierbij zouden helpen. En dus plantte hij
een appelboom, met hulp van leraren en ouders,
bij zijn eigen school. Inmiddels is zijn initiatief tot
een wereldwijde organisatie uitgegroeid: ‘Plantfor-the-planet’.
Er zijn kinderacademies opgericht
waar kinderen in een dag leren hoe ze kleine
bomen planten. 12.500 kinderen volgden
inmiddels aan 153 academies in twintig verschillende
landen deze lessen. Felix, nu vijftien, is tot
een klimaatexpert uitgegroeid en geeft overal
over de wereld lezingen en interviews. Hij was
onlangs te gast bij de tv-show van de Ame ri -
kaanse psycholoog Dr. Phil, die meteen beloofde
NIEUWS
de eerste duizend bomen op Amerikaanse
bodem te planten. En in Duitsland kun je nu bij
de drogistenketen DM verantwoorde chocoladerepen
kopen, klimaatneutraal en fairtrade geproduceerd,
waarmee je de actie steunt. Op de
website www.plant-for-the-planet.org staat een
teller die bijhoudt hoeveel bomen er al zijn
geplant en waar ter wereld ze geplant zijn. Begin
mei stond de teller op 12.5 miljard. Op de website
kun je je aanmelden om mee te doen, ook als
school. Er is nog geen vrijeschool die meedoet,
misschien een leuk idee?
Bron: Doris Kleinau-Metzler, ‘Redet nicht, pflanzt
Bäume!’ in A Tempo 148, april 2012
Bomen planten
Er worden overigens wel bomen door vrijescholen
in Nederland geplant, maar dan ter ere van
de Boomfeestdag, die dit jaar op 21 maart werd
gehouden. De vrijeschool De Stroeten in Emmen
deed hier aan mee. Gezamenlijk met een plaatselijke
wethouder werden naast hun nieuwe
schoolgebouw struiken en bomen geplant.
Bron: http://antroposofieindepers.blogspot.com en
http://boomfeestdag.nl
Loten om een plekje
Het is iets waar steeds meer aankomende brugklassers
mee te maken krijgen: moeten loten
om op de middelbare school van je keuze te
komen. Dit jaar moest voor het eerst de Rudolf
Steinerschool aan de Engelandlaan in Haarlem
dit middel toepassen, omdat 45 leerlingen zich
voor vmbo-t hadden aangemeld, waar er maar
plek is voor negentien. In totaal werden in 94
gezinnen in Haarlem scholieren uitgeloot op de
school van hun eerste keuze. Zij moesten naarstig
op zoek naar een andere middelbare
school. Voor kinderen die graag naar de vrijeschool
willen, is dat nog lastig. De dichtstbijzijnde
andere vrijeschool staat in Amsterdam en
ook daar wordt dit jaar geloot.
Bron: www.haarlemsdagblad.nl
Een nieuwtje?
Gebeurt er iets nieuws of spannends
bij jullie op school?
Laat het ons weten. Dan zetten wij
het misschien wel in de Seizoener!
Mail ons: redactie@seizoener.nl
Bospotloden Je zou bijna denken dat ze zo aan
de boom gegroeid zijn. Maar ze zijn gemaakt in een
ontwikkelingsproject in Thailand. Het zijn dikke potloden
waar je echt mee kunt tekenen. Lengte plm. 18
cm, 10 stuks in verschillende kleuren.
Geef je ouders, grootouders,
vrienden, buren en/of jezelf
een jaarabonnement op de
Seizoener en ontvang gratis
een set bospotloden t.w.v.
€ 7,50 (zolang de voorraad strekt)
Een jaarabonnement met school katern
kost € 38,- (72 pagina’s).
Zonder schoolkatern (52 pagina’s) kost
een jaarabonnement € 29,-.
Verschijning 4 x per jaar. Prijzen zijn inclusief verzending.
Meld je aan voor een abonnement via
www.seizoener.nl
Seizoener
69

70 Seizoener
Marktplein
Heb je een vakantiehuisje te verhuren, geef je workshops of therapie,
ben je op zoek naar een kinderlier, een wandelmaatje of wil je reclame
maken voor je (kleine) bedrijf? Met de regeladvertenties in de
Seizoener bereik je meer dan 10.000 vrijeschoolouders die geïnteresseerd
zijn in wat jij te bieden of te vragen hebt!
Coaching
Middels aandachtige aanraking bewust worden
van wat je lichaam vertelt over jezelf in relatie tot
de ander en je omgeving, kijk op: JASMIJN
Praktijk voor haptonomie
www.marloesbohlken.nl
Leonie Brakels-Stout:
Kunstzinnige therapie & loopbaanbegeleiding
06-14877201 -
http://kunstzinnigetherapie.vpweb.nl/
Cursus en Opleiding
PRIVÉ MUZIEKLESSEN in Tiel
Hildegard en Chris Meijerink geven les in: Zang,
Piano, Basgitaar. muzieklessen@foolishheart.nl
www.foolishheart.nl 0344 633779
Eten & Drinken
Ontspannen in een natuurlijke omgeving:
UIT-spanning het STROOMHUIS in Neerijnen.
Eten, drinken, lunchen, er is van alles mogelijk.
www.hetstroomhuis.nl
Verzorging
Voor Dr. Hauschka produkten, adviezen en
behandelingen kunt u op afspraak terecht bij:
Studio Avalon, de Hennepe 479, Tiel
tel: 0344-631946
Winnaars Vlo en Stiekel
(Lucia’s Rebus)
- Luca Kok (10 jaar)
Zonnedauwstraat 45
9404 JP Assen
Vrijeschool De Es
- Luka vd Leer (11 jaar)
Fuchsiadal 25,
2317HR Leiden
Vrije School Mareland, klas 5.
- Demian Maslowski (9)
Rijsstraatweg 18
9804 PD Noordhorn
Widar Vrijeschool Groningen, klas 3
Regeladvertenties
Minimum afname 20 woorden (maximaal): € 25,-
Daarna per woord erbij: € 1,-
Inclusief 19% BTW
Met toezenden factuur: € 5,- extra
Met toezenden bewijsexemplaar: € 8,50 extra
(incl. btw en verzendkosten)
Opgave via: www.seizoener.nl
of email: regeladvertentie@seizoener.nl
Alleen bij vooruitbetaling worden regel adver tenties
geplaatst. Vermeld bij betaling om welke uitgave het
gaat.
De volgende uitgave, herfst 2012 verschijnt rond
8 oktober 2012. Regeladvertentie + betaling inzenden
uiterlijk voor 21 september 2012!
Diversen
Nieuwe website: De Aardespiegel, interactieve
emailkrant. Actualiteit en diepgang vanuit de
antroposofie. www.aardespiegel.nu
PINTO DE KINDERTROUBADOUR zingt feeërieke
liedjes en vertelt vrolijke verhalen.
Een waar festijn voor groot en klein! 0344-651980
of 0622-736351 www.kaspadre.nl
Voor Collagekunst & Mozaiek, kijk op de nieuwe
website van Ilse Bielok: www.studiomozaiek.nl
Mirre, wierook ende goud - leer deze wijze en
kostbare gaven kennen met Weldaad's geschenkset
- www.weldaad.nl
- Jip Rozendaal ( 6 jaar)
Tweede kade 21
2806 PR Gouda
Kleuterklas van de Ridderslag in Gouda
Uit alle ingezonden mails
zijn de volgende personen
getrokken die het boek
Theory U krijgen
toegestuurd:
S. Strijbos, Vreeland
K. Mulder, Castricum
S. Pagter, Rotterdam
Colofon
Verschijning
4 keer per school jaar
Oplage
5000
Uitgever
Fabrica Media - Ton Werinussa
Secretariaat
Marloes Bohlken
Postadres:
Hogeweidseweg 51
4001 GK Tiel
T 06 15556629
E info@seizoener.nl
W www.seizoener.nl
Landelijke redactie
Petra Essink
Noor Hellmann (eindredactie)
Maritgen Matter (beeldredactie)
Ton Werinussa
Aan dit nummer hebben meegewerkt
Hester Anschütz
Kees Bals
Ilse Beurskens - van den Bosch
Marloes Bohlken
Désanne van Brederode
Dick Bruin
Jörgen Caris
Steven Dijkstra
Co Huisman
Geert Looyschelder
Jet Nijhuis
Marcel Rekers
Joppe Schreiber
Hapé Smeele
Bob Titaleij
Vormgeving, lay-out
Ton Werinussa
Art direction
Maritgen Matter
Advertenties
Yvonne van Oorsouw
E advertentie@seizoener.nl
T 06 28144954
Druk
Meerpaal - Grafimedia, Tiel
In het kader van maatschappelijk ondernemen gebruikt
Meerpaal Grafimedia uit Tiel uitsluitend milieuvriendelijke
grondstoffen en FSC-gecertificeerd papier.
www.kleuruitdebetuwe.nl
De Seizoener wordt gedrukt op Go!
silk, houtvrij machine- coated papier,
FSC Mixed Credit. De huisdrukker van
de Seizoener, Meerpaal Grafimedia uit
Tiel, werkt met inkten met een bind -
middel gebaseerd op 100% plantaardige
grondstoffen. Door op deze wijze
een klimaatneutraal productie proces na te streven zet
Seizoener zich in voor een groen en gezonder milieu.
© 2012 Seizoener
Geen overname zonder voorafgaande schriftelijke toestemming
van de rechthebbende.

Anne en Peter Thomas
Vakantieboek
Talloze tips en ideeën voor vakantie-activiteiten,
met veel suggesties voor het maken van
allerhande dingen met natuurlijk materiaal.
Geb. 240 blz.
ISBN 978 90 6238 255 2
Prijs e 19,90
w w w . c h r i s t o f o o r . n l
Jo Schofi eld en Fiona Danks
Het Bos Boek
Takken vormen het ultieme
speelgoed. Puur natuur, voor alle
doeleinden geschikt, en met
grenzeloze mogelijkheden voor
spelletjes en avonturen buitenshuis.
Pap. 128 blz.
ISBN 978 90 6038 680 4
Prijs e 14,95
MercuriusiswereldwijdleveranciervoordeVrijescholen,
metondereanderedekwaliteitsmerkenStockmarenCommunityPlaythings.
Informeernaardeverkooppuntenbijuindebuurt.
Thomas en Petra Berger
Seizoenenknutselboek
Thomas en Petra Berger knutselden jarenlang
met hun kinderen allerlei versieringen voor de
jaarfeesten en bij tal van gelegenheden door het
jaar heen.
Geb. 120 blz.
ISBN 978 90 6238 731 1
Prijs e 18,00
S i j i 2012 i dd 1 8 6 2012 11 34 50
telefoon 0402645800email info@mercuriusinternational.com

Al jaren één van de beste
Pabo’s van Nederland *
méér dan
gewoon
een pabo
*volgens het studentenoordeel Nationale Studentenenquêtes 2009 en 201