Sei1202_compleet_ Sei0404_1.qxd - Seizoener

Ik denk...
dus ik
TEKST: DÉSANNE VAN BREDERODE | BEELD: MARITGEN MATTER
ESSAY
herschik
De vrije wil en zelfopvoeding
Sommige fenomenen laten zich pas kennen waar ze
schitteren door afwezigheid. Wat vrede betekent
ontdekken welvarende westerlingen meestal pas
echt in al die gebieden waar angst, haat en oorlog,
of de trauma’s ervan, de dienst uitmaken.
Met de vrije wil is het wellicht eender gesteld. Hier, in het
vrije, ontwikkelde westen, kunnen mensen het bestaan ervan
eenvoudig ontkennen, juist omdát er vrijheid is.
Het is een wetmatigheid uit de fotografie: zwarte kleding
valt weg tegen een zwarte achtergrond. Maar bij een foto
beseft iedereen dat achtergrond en jurk hun zwartheid met
elkaar gemeen kunnen hebben, waardoor het inderdaad lijkt
alsof ze één geheel vormen, terwijl materiaal, vorm en textuur
toch zo verschillend zijn dat niemand het in zijn hoofd zal
halen om het scherm voor een jurk te houden en omgekeerd.
Helaas. Aangezien zowel ‘vrijheid’ als ‘de vrije wil’ geen
fysieke substantie kennen, en niet ruimtelijk zijn afgebakend,
kan de opvatting ontstaan dat de vrije wil, als de verpersoonlijkte
manifestatie van vrijheid, een illusie is. Zoals het ook een
illusie is te denken dat de lucht die we in- en uitademen
eigenlijk blauw is, omdat de hemel dat tenslotte ook is.
In dit vrije deel van de wereld kunnen mensen, dankzij alle
aangeboden keuzemogelijkheden, hun levens grotendeels
naar eigen goeddunken inrichten. Maar wie hieruit een individuele,
immateriële vrije wil afleidt, begaat een grove denkfout.
Althans, volgens de exacte wetenschappen.
Misschien terechte kritiek. Zo heb ik jarenlang beweerd dat
ik rookte uit vrije wil. Voor dit ongezonde, vieze, soms asociale
gedrag, wilde ik volledig verantwoordelijkheid dragen.
Verontwaardigd las ik over longpatiënten in de VS, die
tabaksindustrieën aanklaagden voor geleden schade. Hoe
hypocriet! Ikzelf wist prima wat de gezondheidsrisico’s wa -
ren en ben nooit misleid, of door anderen gedwongen tot
roken. Volkomen wakker zag ik toe hoe halfzware shag en
sigaretten tot eerste levensbehoeften werden. Geen vrije
haar op mijn vrije hoofd die daar spijt van had.
Of maakte mijn eigen brein me dat wijs?
Het gegeven dat ik sinds mijn geboorte dagelijks ben
blootgesteld aan mijn moeders nicotinedampen, sterker,
zelfs als foetus al mocht meegenieten, zegt genoeg. Tel
daarbij op dat men in mijn moeders familie zeer verslavingsgevoelig
is, waardoor ik al meteen een zwakke plek kende –
het was hooguit een kwestie van tijd eer ik me, net als
Doornroosje, aan het vervloekte spinnenwiel zou prikken. En
ook dit moment was voorspelbaar: ik ging roken in mijn
puberteit, toen het nog onvolgroeide brein continu ten prooi
was aan kolkende hormonen. Kortom, voor materialisten het
ultieme bewijs dat ik gepredestineerd was om te gaan roken.
Begin dertig was ik, toen ik bij een lezing hoorde dat roken
pas na het veertigste levensjaar onomkeerbare gezondheidschade
aanricht. Tijdens die gelegenheid besloot ik dat
ik op mijn veertigste zou stoppen. En daar bleef ik bij.
Pas in de periode rondom het stopmoment, ontdekte ik
hoe onvrij ik werkelijk was (geweest). Hoeveel treinen had ik
niet voorbij laten suizen, omwille van een paar stevige trekken?
Klappertandend had ik op winderige balkons gestaan,
of me ongezellig onder de afzuigkap teruggetrokken. Ik was
dagelijkse blaffend en rochelend ontwaakt, soms met het
heldhaftige gevoel dat ik eigenlijk topsport bedreef. Ja ja.
De zelfkennis die je opdoet wanneer je afrekent met een
verslaving, kan kwellender zijn dan de ontwenningsverschijnselen
zelf. En het gevecht dat je uit vrije wil levert ter bevrijding
van jezelf, lijkt geregeld zinloos, of allang beslecht.
“Eens onvrij, altijd onvrij,” nietwaar? Wat wil je zulk zogenaamd
realistisch doemdenken in een stopperiode graag
geloven!
Wie bewust breekt met een deels door onbewust krachten
aangedreven gewoonte, en met de leugentjes en zelfmislei-
Seizoener
29