Sei1202_compleet_ Sei0404_1.qxd - Seizoener

30 Seizoener
‘... of maakte mijn eigen brein me dat wijs?’
ding, leert de vrije wil goed kennen. Door ermee te werken.
Door ernaar te handelen. Zelfs al levert dat op de korte termijn
bepaald geen beloning op, maar veeleer een hoop ellende –
wat dan begrijpelijkerwijs als tegennatuurlijk wordt ervaren.
Pleitbezorgers van de vrije wil zullen in bovenstaand relaas
hun gelijk bevestigd zien.
Ikzelf zag dat tenminste wel. Tot het nieuwtje van het
gestopt zijn er weer een beetje af was.
Was het stoppen misschien niet ook een kwestie van aanleg
geweest? Weliswaar had ik mijn verslaving kunnen verklaren
uit louter samenwerking tussen nature en nurture,
meer niet – maar waarom was ik in dit deterministische verhaal
mijn vaders invloed vergeten? Die was een paar jaar
voor mijn geboorte gestopt met sigaretten. In mijn jeugd
genoot hij incidenteel van een sigaartje, totdat hij ook daarmee
abrupt brak, zonder opgaaf van reden en bovendien:
zonder enig misbaar of dwangmatig compensatiegedrag.
Plotseling wankelde mijn gelijk alsnog. Inderdaad, ik was al
bij mijn geboorte gedoemd om een (sigaretten)verslaafde te
worden, de hersenfeeën hadden gelijk gehad. Maar latere
feeën hadden vast ook al dat magische Van Brederodekwabje
gezien… En als ik dankzij mijn vader dus ook een
potentiële ‘stopper’ in me had meegedragen, die rond
middelbare leeftijd actief zou worden, dan was de vrije wil
nog steeds een illusie!
Nu eens had ik de ene aanleg aangezien voor vrije wil, dan
weer de andere, terwijl er feitelijk slechts strijdende, elkaar
bestrijdende, of juist stimulerende kwabjes en invloeden
bestonden, die in mijn brein hun spel met elkaar speelden,
als was ik alleen maar hun toevallige podium.
Meteen dacht ik aan de talenten die ik van mijn ouders en
in ruimere zin van mijn familie(s) heb geërfd, en die ik door
mijn geboorte in deze tijd, in dit liberale, geëmancipeerde
deel van de wereld, ook relatief makkelijk heb kunnen ontdekken
en vormgeven. Bij alle dankbaarheid had ik toch
altijd gedacht: “De fantasie en het taalgevoel mag ik weliswaar
van mijn moeder hebben, maar daarmee schrijf ik nog
niet de boeken die zij geschreven zou hebben, gesteld dat
ze iets meer met haar talenten had gedaan.”
Ook die overtuiging kwam nu op losse schroeven te staan.
Want dát ik, anders dan mijn moeder, wel was gaan schrijven,
was vermoedelijk evenmin mijn verdienste – de durf,
discipline en het doorzettingsvermogen had ik toch ook weer
van mijn vader meegekregen?
Mocht ik mijn stijl dan nog wel mijn stijl noemen, of was
dat wat ik aanzag voor iets net zo ‘eigens’ als mijn vingerafdrukken,
alweer slechts de uitkomst van een cocktail van
erfelijke eigenschappen en omgevingsfactoren?
Vertwijfeld keerde ik terug naar de rookgeschiedenis die al
deze vragen had opgeroepen, om te beseffen dat de vrije wil
zich precies daar toont waar je erover heenkijkt, namelijk, in
het stellen en beantwoorden van deze existentiële vragen
zelf.
Nooit volledig, maar desalniettemin: ieder denkend individu
kan door nauwgezette waarneming en een juiste waardevrije
beoordeling van zijn waarnemingen, een vermogen ontwikkelen
waarmee hij zijn gedrag, handelingen, gevoelens en
meningen kan herleiden tot hun fysieke, of in de fysieke
wereld aanwijsbare oorsprong. Daarna rijst het besef dat hij
in maar heel weinig gevoelens, keuzen en uitingen echt vrij
is. Zelfs de geniale, originele inval blijkt bij nader inzien niet
‘uit het niets’ te komen, maar al te zijn voorbereid door de
(genetische) geschiedenis en de cultuur, en hoe deze
iemands brein gestempeld hebben.
Maar in de manier waarop iemand alle aanwezige factoren
met elkaar combineert, ze elkaar laat versterken, corrigeren
of tegenwerken, én ze daarbij al doende van een betekenis
voorziet, is hij of zij wel degelijk vrij.
Je bovenkamer is bij je intrek reeds gestoffeerd, en niet alle
meubels voldoen aan jouw smaak en wensen. Ruilen kun je
ze niet, laat staan dat je zomaar iets nieuws kunt neerzetten.
Echter, hoe je de al bestaande inrichting ordent, is aan jou.
Je erfde de tafel van moederskant, het bed van vaderskant,
en de ligstoel van de onbewuste prikkels en chemische stoffen
die zich (prematuur) in je brein hebben ingeprent. Maar
als je, als enige bewoner en eigenaar, op de tafel wilt slapen,
van het bed wilt eten, of van bed en ligstoel samen een
vreemdsoortige tent wilt bouwen, dan is dat wél jouw vrije
keuze. Natuurlijk kun je het voetenbankje niet als gordijn
gebruiken, zoals je met een gebrekkige hand- voetcoördinatie
ook nooit een concertpianist kunt worden, alle muzikale
aanleg ten spijt. Maar je kunt misschien toch een succesvol
musicoloog worden; zoals je een stuk van het fluwelen gordijn
wel kunt gebruiken om het voetenbankje mee te bekleden.
Ieder mens is vrij om van alle gegeven onvrijheden een collage
te maken. Een kunstwerk dat in zichzelf zin en betekenis
heeft, en geeft, en hem helpt zijn idealen in de wereld te brengen.
Of niet. Zoals ik morgen ook weer uit vrije wil kan gaan
roken. Al staat me dat vandaag nog tegen, volgens mij. •
Désanne van Brederode (1970) oudvrijescholier,
studeerde filosofie aan de VU te Amsterdam. Ze
debuteerde in 1994 bij uitgeverij Querido, alwaar in
het najaar van 2011 ook haar zesde roman Stille
Zaterdag verscheen. Désanne verzorgde een aantal
jaren de gesproken column in het politieke televisieprogramma
Buitenhof, ze schrijft verhalen en
artikelen voor diverse media en houdt lezingen
over uitleenlopende levensbeschouwelijke en
maatschappelijke onderwerpen.