Untitled

MADRJD, MUSEO DEL PRADO
ALS EEN VISIOEN
Jammer genoeg bestaan er geen gesigneerde of gedateerde werken meer van zijn
hand en slechts drie schilderijen worden overtuigend op basis van documenten aan
Van der Weyden toegeschreven. Het bekendste is het meesterwerk de Kruisafneming
(Madrid, Prado), gemaakt voor de kapel van de Voetbooggilde in de kerk Onze-Lie­
ve-Vrouw-van-Ginderbuiten van Leuven. We weten niet wanneer dit verbijsterende
schilderij gemaakt is, maar een kopie ervan, de Edelheere-triptiek, is in 1443 in de
Leuvense Sint-Pieterskerk geplaatst. In deze voorstelling balanceert Rogier vernuftig
op de grens van beeldhouw-en schilderkunst: zijn net-niet levensgrote en haarscherp
realistische personages bevinden zich in een ondiepe retabelkast, een bizarre omge­
ving waar hun smart niet lijkt te kunnen ontsnappen of wegebben, maar gedoemd
is te weerkaatsen tussen de zijwanden. De kast is ongeveer een schouderlengte diep,
amper voldoende voor een persoon om zich in te bewegen. De ruimte loopt boven­
aan uit in een half tongewelf, onderaan liggen rotsen en groeien er kruiden en gras.
Wie de personages bekijkt, stelt vast dat ze almaar dieper achter elkaar in de beperk­
te ruimte lijken te staan, totdat de achterste persoon, de jongeman op de ladder, met
zijn mouw in het maaswerk van de lijst haakt. De twee spijkers in zijn hand steken
zelfs in trompe l'oeil vóór de lijst uit. Alle illusie van diepte, zo zorgvuldig opgewekt
in dit onwaarschijnlijke decor, wordt dus ook bewust opnieuw ondergraven. De ma­
nier waarop Rogier het gevoel voor ruimtelijke verhoudingen van zijn toeschouwers
saboteert, draagt bij tot de emotionele kracht van zijn voorstelling. Een ontregelende
omgeving, een onbelemmerde en uiterst gedetailleerde blik op de hevigste menselijke
gemoedsaandoeningen, de kleurenrijkdom, de glinstering en de doorzichtigheid van
de tranen op de gezichten (een effect dat alleen met olieverf bereikt kon worden): dit
schilderij moet in de ogen van de eerste toeschouwers als een visioen geweest zijn. In
Leuven zou het aanleiding gegeven hebben tot zevenjaarlijkse wagenstoeten op 15
augustus, met tableaux vivants over de zeven smarten van Maria, die de omstanders
tot tranen toe ontroerden. Landvoogdes Maria van Hongarije slaagde er omstreeks
1540 in de Kruisafneming te verwerven voor een appel en ei (alias een nieuw orgel
voor de kerk en een kopie door Miehiel Coxie) en liet het overbrengen naar haar
kasteel in Binche. Spaanse edellieden die het daar te zien kregen, spraken over 'het
mooiste schilderij ter wereld' en 'een werk waarvoor Michelangelo zich niet zou
schamen'. Koning Filips II erfde de Kruisafneming en liet ze per schip overbrengen
naar Spanje. Het schip liep voor de Zeeuwse kust op een zandbank, de Kruisafneming
zonk, maar werd later opgevist en bleef dankzij de goede waterdichte verpak­
king nagenoeg intact. De koning regelde een lichte restauratie, maar hij drukte de
restaurateur in een nota op het hart om alleen aan de gewaden te werken en zeker
niet te raken aan de gezichten van de personages. Het zijn slechts enkele getuigenis­
sen over de emotionele kracht van dit schilderij.
SPELEN MET DE RUIMTE
Het Miraflores-altaar (Berlijn, Staatliche Museen) werd in 1445 door koning Juan
11 van Castilië aan de abdij Miraflores nabij Burgos geschonken. De monniken no­
teerden zeer duidelijk dat dit een werk was van 'de grote en beroemde Vlaamse
Meester Rogel'. Het ging dus om een prestigieuze internationale opdracht. Door
het kleinere formaat maakt het triptiek een totaal andere indruk dan de Kruisaf
neming, het oogt delicaat als een reliekschrijn. Drie taferelen uit het leven van Ma­
ria zijn onder bogen naast elkaar geplaatst -drie uitgepuurde beelden, symbolen,
Rogier van der Weyden 1400 I 1464 13
•
•
•