Untitled

Legende van
Trajanus en Herkenbald
Zuidelijke Nederlanden,
Brussel of Doornik (?),
omstreeks. 1450,
wandtapijt wol, zijde,
goud- en zilverdraad,
5 ketting- 116-24
inslagdragen per cm2,
46 1 x 1053 cm
BERN, HISTORISCHES MUSEUM
VERLOREN BLIKVANGER
Nicolaas van Cusa schreef deze woorden in 1453 aan de benedictijnermonni­
ken van de abdij van Tegernsee, in de Beierse Vooralpen. Hij was een bereisd
en gecultiveerd man, een doorwinterde jurist, een bekwame diplomaat, een
ambitieuze parvenu, een van de zeldzame Duitse kardinalen en een groot filo­
soof en theoloog. Tijdens zijn tochten door Europa als pauselijk legaat had hij
ook Brussel bezocht. In het stadhuis zag hij het meesterwerk van Rogier van
der Weyden (1400-1464), de vier panelen die de Gerechtigheid van Trajanus
en Herkenbald uitbeeldden en die samen een fries vormden van 20 meter be­
wogen scènes vol levensgrote personages. De panelen hingen daar sinds 1439.
Nicolaas van Cusa hield van kunst, dat bewijst dit citaat uit de inleiding van
De Visione Dei (Het zien van God). Hij keek aandachtig naar wat schilders
maakten en ontleedde de effecten die ze nastreefden. Hij werd in het bijzonder
getroffen door de blik in de ogen van Rogier van der Weyden zelf -de of­
ficiële stadschilder van Brussel had zijn panelen niet alleen tweemaal op de
lijst ondertekend, maar er ook een zelfportret in verwerkt. Hij was de enige
in de massa personages die de toeschouwer rechtstreeks aankeek, waar die
toeschouwer zich ook bevond in de zaal.
Blijkbaar waren veel schilders in West-Europa toen bezig met dit magische ef­
fect: een gezicht schilderen waarvan de ogen de toeschouwer lijken te volgen,
een schilderij maken dat naar de kijker kijkt. De vrouwelijke boogschutter op de
markt te Nürnberg, de Veronica in de kapel van Koblenz, de engel uit de burcht
van Brixen gingen verloren. Ook Rogiers gerechtigheidstaferelen, tweehonderd
jaar lang het kroonjuweel van Brussel, zijn er niet meer: ze gingen in vlammen
op tijdens het bombardement door de troepen van Loclewijk de Veertiende in
1695. Toch kunnen we on nog een idee vormen van het zelfportret. Nicolaas
van Cusa was niet de enige vooraanstaande geestelijke die ervan onder de in­
druk kwam. Van der Weydens gerechtigheidstaterelen waren vanaf de eerste
dag van hun plaatsing internationaal beroemd. De Zwitserse bisschop Geor­
ges de Saluces liet in 1442 al een wandtapijt weven in Doornik, gebaseerd op
Rogiers composities met Trajanus en Herkenbald. Het was bestemd voor de
gerechtszaal van zijn bisschoppelijk paleis in Lausanne. De wevers hebben er
het zelfportret van de meester zorgvuldig -zij het onvermijdelijk in spiegelbeeld
-in overgenomen en met opvallend meer kleuren en nuances geweven dan de
overige personages. Iets van de blik waarmee Rogier van der Weyden zich zelf­
bewust aan de toeschouwer presenteerde bleef dus bewaard.
IMPACT VAN EEN MEESTERWERK
Zoals Nicolaas van Cusa in de blik van een portret een hulpmiddel zag om na
te denken over God en de wereld, zo dacht ook Rogier van der Weyden intens
na over de implicaties van zijn vermogen tot waarnemen en zijn gave om die
waarnemingen om te zetten in afbeeldingen die een gevoelige snaar raakten
bij zijn tijdgenoten. Dat blijkt uit twee schilderijen van zijn hand die met Sint­
Lucas te maken hebben. Volgens een Byzantijnse legende kreeg de evangelist
en schrijver van de Handelingen der Apostelen een visioen van Maria en het
kind Jezus en maakte hij een leven echt portret van hen. Die legende kan ont­
sproten zijn aan het feit dat Lucas' evangelie het enige is waarin Maria een rol
speelt. Verschillende oude ikonen worden traditioneel aan Lucas toegeschreven.
•
•
•
Rogier van der Weyden 1400 I 1464 3