SCRIPTIE AdeGrdef3.indd

Studie naar het reallocatieproces
van advocatenkantoren in Amsterdam
Annemarie de Graaf
Beweegredenen

Inhoudsopgave
Voorwoord
1 Inleiding 3
1.1 Aanleiding 3
1.2 Verantwoording 4
1.3 Selectie 5
1.4 Leeswijzer 6
1.4.1 Theoretisch kader 6
1.4.2 Empirisch onderzoek 6
2 Kenniseconomie 9
2.1 Begripsomschrijving:
van kenniseconomie tot advocaat 9
2.2 Wat is de betekenis van kenniseconomie? 9
2.2.1 Kennisinnovatiesysteem volgens
Raspe en van Oort 9
2.2.2 Taxonomie van kennis 10
2.2.3 Economisch, sociaal en cultureel kapitaal 11
2.3 Zakelijke dienstverlening als categorie
kenniswerkers 12
2.3.1 Wie is de hooggespecialiseerde kenniswerker? 13
2.4 Hooggespecialiseerd juridisch kenniswerk 14
2.4.1 Kenmerken van hooggespecialiseerd juridisch
kenniswerk 14
2.4.2 Wie is de juridisch hooggespecialiseerde
kenniswerker? 14
2.4.3 De advocaat 15
2.5 Resumé 17
3 Locatietheorieën 19
3.1 Inleiding 19
3.1.1 Bedrijf en Regio: dynamische relatie 19
3.1.2 Het begrip ‘productiemilieu’ in institutionele
relaties, fysieke relaties en marktrelaties 19
3.1.3 Positie van economische organisatie structuur 20
3.1.4 Bedrijfsomgeving en vestigingsmilieu 20
3.1.5 Locatiekeuze en regionale groei 20
3.2 Systeem van locatietheorieën 21
3.2.1 Klassieke locatietheorie 21
3.2.2 Theorie van zachte locatiefactoren 22
3.2.3 Gedragswetenschappelijke locatietheorie 23
3.3 Begripsomschrijving van mental maps tot
de spin-off 24
3.3.1 Mental maps 24
3.3.2 Embeddedness 24
3.3.3 Informatie spill-overs 25
3.3.4 Clusters 25
3.3.5 De spin-off 26
3.4 Resumé 27
4 Het economische landschap en de zakelijke
dienstverlening 29
4.1 Inleiding 29
4.2 Trends van globalisering 29
4.2.1 Offshoring 30
4.2.2 ‘Glocalisering’ 31
4.3 De economische veerkracht van het huidige
economische Europa 32
4.3.1 Nieuwe instituties 32
4.4 Nederland: de economische actualiteit 33
4.4.1 Nationale economische ontwikkelingen in
de juridische branche 33
4.4.2 Economische ontwikkelingen in de Randstad 34
4.4.3 Amsterdam 35
4.5 Resumé 36
5 Ruimtelijke ontwikkeling en zakelijke
dienstverlening in de stad 37
5.1 Inleiding 37
5.2 De centrale stad 37
5.2.1 Stedelijke context van de zakelijke
dienstverlening 38
BEWEEGREDENEN

BEWEEGREDENEN

5.3 Zakelijke dienstverlening in de publieke ruimte 40
5.3.1 Groeifactoren voor het publieke leven
van Amsterdam 41
5.4 Nieuwe trends 41
5.4.1 De Zuidas 42
5.4.2 De Amsterdamse binnenstad 43
5.5 Resumé 44
6 Beleid 45
6.1 Inleiding 45
6.2 Nederland in Europa 45
6.3 Het Nederlandse Ondernemingsklimaat 47
6.4 Metropoolregio Amsterdam 49
6.4.1 Innovatie en ondernemerschap 49
6.5 Amsterdams gemeentebeleid 50
6.6 Resumé 51
Het veldwerk 53
7 Reallocatieproces van advocatenkantoren
in Amsterdam 55
7.1 Inleiding 55
7.2 Advocatuur: een groeisector 55
7.3 Nichekantoren en netwerken 58
7.4 Cliënten 60
7.5 De rechtbank 62
7.6 Arbeidsmarkt 63
7.7 Nederland als vestigingsplaats 65
7.8 Amsterdam als vestigingsplaats 67
7.9 Resumé 71
8 Vestigingsmotieven van advocatenkantoren
aan de randzones van Amsterdam 73
8.1 Inleiding 73
8.2 De randzones 73
8.2.1 De Zuidas: het gebied 73
8.2.2 Oostelijke IJ-Oevers: het gebied 73
8.2.3 Kantorenlocatie Haarlemmerweg: het gebied 74
8.2.4 De Omval aan de Amstel: het gebied 74
8.2.5 Zuidoost: het gebied 74
8.3 Harde factoren 75
8.3.1 Bereikbaarheid 75
8.3.2 Parkeergelegenheid 77
8.3.3 Behuizing 78
8.3.4 De stedelijke omgeving 79
8.4 Zachte factoren 80
8.4.1 Uitstraling van de locatie 80
8.4.2 Stedelijke beleving 82
8.5 Clusteren op de Zuidas 84
8.6 Resumé 85
9 Vestigingsmotieven van advocatenkantoren
in de aloude binnenstad van Amsterdam 87
9.1 Inleiding 87
9.2 De aloude binnenstad 87
9.2.1 De aloude binnenstad: het gebied 87
9.3 Harde factoren 88
9.3.1 Bereikbaarheid 88
9.3.2 Parkeergelegenheid 89
9.3.3 Behuizing 90
9.3.4 Stedelijke omgeving 91
9.4 Zachte factoren 93
9.4.1 Uitstraling van de locatie 93
9.4.2 Stedelijke beleving 95
9.5 Resumé 96
10. Samenvatting, conclusie en aanbevelingen 97
10.1 Samenvatting 97
10.2 Conclusie 99
10.3 Aanbevelingen 101
Bronnen 103
BEWEEGREDENEN

BEWEEGREDENEN

Voorwoord
De doctoraalscriptie is het laatste project van mijn studie Sociale Geografie en Planologie aan de
Universiteit van Amsterdam. Het idee dat aan deze studie ten grondslag ligt(,) is voortgekomen uit
de specialisatie Stedelijke en Regionale Planning. Het object van deze studie is Amsterdam. De
beroepscategorie die ik heb mogen bestuderen beoefent de advocatuur. Mijn missie was te achterhalen
welke redenen de advocaten hebben bewogen zich op dié specifieke plek in Amsterdam te
vestigen. Het antwoord op de simpele vraag: ‘Waarom is uw kantoor juist hier gevestigd?’ heeft mij
meer geleerd dan ik ooit had kunnen voorzien. En dat is goed.
Dankbaar ben ik voor de bereidheid en welwillendheid waarmee de rechtsgeleerden uit de advo-
catuur, die aan deze studie hebben meegewerkt, mij hebben ontvangen en hun interesse toonden
voor dit onderwerp. De inhoud van de gesprekken vormen het hart van dit werk. Dank gaat tevens
uit naar mijn studiebegeleider die mij hierbij heeft geholpen.
Amsterdam, 2008
Annemarie de Graaf
BEWEEGREDENEN 1

2
BEWEEGREDENEN

1. Inleiding
Deze scriptie gaat over de vestigingsmotieven van advocatenkantoren
in Amsterdam. Centraal staan de bevindingen van mijn
onderzoek onder een vijftiental advocaten met betrekking tot de
locaties van de kantoren waaraan zij zich hebben verbonden.
De specifieke beroepsgroep van juridisch hooggespecialiseerde
kenniswerkers die ik voor deze studie geraadpleegd heb, is internationaal
georiënteerd en behoort, op één kantoor na, tot de zakelijke
dienstverlening. Deze beroepssector heeft een aanzienlijk
aandeel in de Nederlandse economie, waardoor de advocatuur
tot de groeisectoren van dit moment kan worden gerekend.
1.1 Aanleiding
Wat doet advocatenkantoren bewegen in Amsterdam? Dat is de
achterliggende vraag die mij bezig heeft gehouden bij het schrijven
van deze scriptie. Door het veldwerk te onderscheiden in
twee onderzoeksgebieden heb ik geprobeerd te achterhalen wat
de afwegingen zijn geweest van de verschillende advocatenkantoren
bij het maken van hun vestigingskeuze in de binnenstad en
van de advocatenkantoren die hun standplaats juist zochten in
de randzones van de Gemeente Amsterdam.
Tot voor kort bestond deze specifiek juridische kennisintensieve
sector uit vrije beroepsuitoefenaars die opereerden als ondernemers
in kleine samenwerkingsverbanden. Zij vestigden zich in
de wijk waar naar hun diensten gevraagd werd. In de binnenstad
van Amsterdam ging het dan veelal om advocatenkantoren
die de bedrijven en banken in de nabije buurt bedienden; daar
bevond zich destijds de clustering van zakelijke en financiële
dienstverleners, toen de bedrijven en banken veel kleiner waren
dan tegenwoordig het geval is. Op een goed moment, ondermeer
ten gevolge van de toegenomen globalisering en andere factoren
waarop ik later dieper in zal gaan, ontkwam men er niet aan om
de zaak efficiënter te gaan inrichten. De grote kantoren zochten
in de regio naar een betere bereikbaarheid vanuit andere steden
en inmiddels was ook de bereikbaarheid vanuit Schiphol een
speerpunt geworden.
Intussen ontwikkelde de Amsterdamse regio zich steeds meer tot
het belangrijkste zakelijke en financiële informatie- en telecommunicatiecentrum
van Nederland. Deze ontwikkeling van de
zakelijke dienstverlening uit zich vooral in de kantorenmarkt.
Binnen het grootstedelijk kerngebied van Amsterdam werden
nieuwe toplocaties ontwikkeld. Deze kenmerken zich door de
vestiging van grote hoofdkantoren en grote ondernemingen en
door hun ligging aan multimodale knooppunten met een snelle
verbinding naar de luchthaven.
De laatste jaren is met de ontwikkeling van de Oostelijke IJ-
Oevers, de Zuidas, Oud-Zuid en de Omval aan de Amstel een
belangrijk kantorenmilieu ontstaan. 1 Zo hebben ook de meeste
grote advocatenkantoren een efficiënter heenkomen gezocht,
waar de goede bereikbaarheid verzekerd was. Deze randzones
lijken in commercieel opzicht een enorme vooruitgang te zijn.
Heel veel advocatenkantoren hebben zich de afgelopen jaren
aan De Zuidas gevestigd en ook op de Omval aan de Amstel en
aan de Oostelijke IJ-Oevers zijn verscheidene advocatenkantoren
neergestreken.
Inmiddels verhuizen er echter ook advocaten vanuit de grote
kantoren (terug) naar de aloude binnenstad. Kortom, er wordt
momenteel heel wat af verhuisd in advocatenkantorenland. Maar
wat zijn hun beweegredenen al met al?
De hoofdvraag waarop dit onderzoek een antwoord tracht te
geven luidt dan ook: welke motieven van bedrijfsmatig vestigen
spelen een rol bij de vestigingslocatie van advocatenkantoren in
Amsterdam?
Ik richt mij, binnen het juridisch hooggespecialiseerde kenniswerk,
op de advocatuur en vraag mij af welke betekenis en functie
de publieke ruimte heeft bij de locatiekeuze van vestigen en
voor welke activiteiten en interactievormen dit opgaat.
1 DRO (2003) Structuurplan
Amsterdam
BEWEEGREDENEN
3

4
2 Janssen-Jansen, Regio’s uitgedaagd,
2004
BEWEEGREDENEN
1.2 Verantwoording
Deze exploratieve casestudie is gebaseerd op veldwerk, dat vervolgens
getoetst is aan de bestaande theorie in de sociaal-geografische
literatuur.
Omdat zich in sociale ruimtelijke interactieprocessen regelmatigheden
voordoen, die de veronderstelling rechtvaardigen dat er
ondanks de keuzevrijheid van het individu ook buiten hen bepaalde
wetmatigheden werkzaam zijn die het gedrag van actoren
structureren, heb ik ervoor gekozen om met behulp van vijftien
respondenten mogelijke regelmatigheden te achterhalen.
Met dit type onderzoek weet je in het begin niet helemaal welke
begrippen van toepassing zijn op de verschijnselen die je wilt bestuderen,
c.q. met welke begrippen(-kaders) je het materiaal het
beste kunt ordenen. Ik heb getracht inzicht te verwerven in betrokken
partijen en de processen door hun natuurlijke omgeving
in beeld te brengen.
Omdat ik geïnteresseerd was in de eigen interpretatie- en referentiekaders
van de respondenten, heb ik gekozen voor semi-gestructureerde
interviews; de onderwerpen werden bepaald door
de volgende ondersteunende richtvragen:
• Sinds wanneer zit het kantoor op deze locatie?
• Waarom is daar destijds voor gekozen; welke harde/
zachte locatiefactoren speelden daarbij een rol.
• Zijn er plannen voor uitbreiding? Zo ja, heeft dit gevolgen
voor de huidige locatie?
• Wat is het belang van face to face contact met cliënten.
• Wat is de betekenis van Amsterdam in relatie tot andere
steden?
• Wat is de waarde van de stedelijke omgeving van
Amsterdam?
De interviews hebben de bedoeling gehad om te achterhalen
welke betekenis de geselecteerde sleutelfiguren uit de juridisch
hooggespecialiseerde beroepscategorie in Amsterdam geven aan
de motieven van hun standplaats. De respondenten waren ervan
op de hoogte dat ik door de dienst Ruimtelijke Ordening van de
Gemeente Amsterdam in de gelegenheid ben gesteld te werken
aan deze studie in de functie van stagiaire.
Op één respondent na hebben alle respondenten zich kunnen
herkennen in het uitgeschreven verslag van de gesprekken, dat
ik hen voorgelegd heb. Zij hebben hun goedkeuring verleend
voor het gebruik van de gegevens, alleen in het kader van mijn
scriptie.
Overeengekomen is dat integrale weergave van de gesprekken
‘gesloten’ blijft voor derden, met als enige uitzondering mijn studiebegeleider
dr. M. Bontje van de faculteit Sociale Geografie en
Planologie van de Universiteit van Amsterdam.
Het tijdsvak waarbinnen de advocaten binnen verschillende
kantoren hun beslissingen hebben genomen ligt tussen 1990 en
2008. Deze periode in de tijd heeft verschillende consequenties
gehad op de motieven en dus ook op de beslissingen van de respondenten.
Hierom is het van belang de verschillende van toepassing
zijnde aspecten binnen het tijdsvak te beschrijven. Ook
de specifieke redenen die van persoonlijke aard zijn (geweest),
worden meegenomen ter verduidelijking. Dit vereist zorgvuldigheid
naar de respondenten.
Een statistische generalisatie van dit veldwerk is onmogelijk.
Bovendien zijn aan een kwalitatieve studie ook wel enige bezwaren
verbonden. 2 Het eerste bezwaar kan zijn dat het unieke
karakter van de respondenten wordt benadrukt, met een te geringe
bijdrage aan de theorievorming ten gevolg. Om dit zoveel
mogelijk tegen te gaan heb ik extra aandacht besteed aan een gevarieerde
selectie van de respondenten. Een ander bezwaar is de
contaminatie. Hiervan is sprake als de afzonderlijke respondenten
niet onafhankelijk van elkaar zijn, maar elkaar beïnvloeden.
Twee vormen van contaminatie zijn van specifiek belang voor
ruimtelijk onderzoek: geografische en temporele contaminatie.
Als de verschillende respondenten zich in een gebied of zich
tegelijkertijd of opeenvolgend in een tijdvak bevinden, is de kans

groot dat de onderlinge verbondenheid groot is. 3 Het is de vraag
in hoeverre het gevaar van contaminatie voor dit onderzoek een
rol speelt. Ik ben echter van mening dat in deze studie de mogelijke
samenhangen van bevindingen en ervaringen tussen de
respondenten geen bezwaar hoeven te vormen, maar deze juist
extra interessant maken.
Voor methodisch gewicht heb ik vijftien juridische hooggespecialiseerde
kenniswerkers geraadpleegd. In de volgende alinea’s
zal ik mijn selectie van de advocatenkantoren en de betrokken
respondenten aangeven.
1.3 Selectie
Het empirisch deel van deze studie bevat een samenvatting van
een analyse van data, verzameld uit gesprekken met vijftien
Nederlandse juridisch hooggespecialiseerde kenniswerkers, gedurende
de periode september 2007 tot en met januari 2008. De
respondenten behoren tot de beroepscategorie van de advocatuur
in Amsterdam.
Amsterdam is een bruikbaar onderzoeksgebied, omdat deze
beroepscategorie hier meer dan ooit in ruime mate gevestigd is.
Bovendien is deze sector onderhavig geweest aan deconcentratie
van vestigingen vanuit de oude stadskern naar de moderne randzones.
Alle respondenten op één na hebben een internationale orientatie
en zijn gespecialiseerd in de rechtsgebieden ondernemingsrecht,
fiscaalrecht, het intellectuele eigendomsrecht en het
arbeidsrecht. Zij verlenen hun juridische diensten aan de grote,
maar ook kleine internationale en nationale bedrijven en banken
in de financiële zakelijke wereld.
Eén van de respondenten wijkt door zijn specialisatie in het
rechtsgebied af van de andere respondenten. Deze advocaat
partner beoefent het strafrecht en is verbonden aan een middelgroot
strafrecht kantoor.
Ik heb twee cases onderzocht. De eerste zijn de locaties van de
juridische kenniswerkers die hun standplaats vonden aan de moderne
randzones van het gemeentelijk grondgebied. De tweede
zijn de locaties daar waar de juridische kenniswerkers hun vestigingslocatie
hebben (behouden) in de oude stad.
Eerste case: De randzones
Ik heb een achttal advocaten gesproken die zich aan de randzones
van Amsterdam gevestigd hebben. Eén respondent van een
Amerikaans kantoor op de Zuidas heeft zich teruggetrokken.
Van de overige zeven bevinden zich drie kantoren op de Zuidas.
Het zijn Nederlandse kantoren. Twee van deze kantoren zijn tussen
1990 en 2007 vanuit (historische) panden in de Amsterdamse
binnenstad naar moderne nieuwbouw aan deze randzone van de
stad verhuisd. Het derde kantoor komt niet uit de Amsterdamse
binnenstad, maar heeft ervoor gekozen alle Nederlandse vestigingen
samen te bundelen op de Amsterdamse Zuidas.
Eén kantoor bevindt in de Rembrandttoren aan het Amstelplein.
Het betreft hier een Amsterdamse vestiging van een Amerikaans
advocatenkantoor.
Eén kantoor is gevestigd in een modern pand aan de
Haarlemmerweg aan de kop van Amsterdam West; dit betreft
een groot Nederlands advocatenkantoor dat afkomstig is uit de
Amsterdamse binnenstad.
Eén kantoor komt van oorsprong uit Utrecht en is gevestigd aan
de Noordelijke IJ-Oevers.
Eén advocaat met wie ik gesproken heb, is gedurende het veldwerk
van kantoor gewisseld. Aanvankelijk was hij advocaat en
partner van een groot kantoor in een villa in Amsterdam Zuid.
Dat kantoor heeft hij verlaten en hij is als partner toegetreden bij
een jong en klein Duits advocatenkantoor in Amsterdam Zuid-
Oost. Beide locaties en de motieven zijn meegenomen in deze
studie.
Tweede case: De aloude binnenstad
Ik heb een zevental advocaten gesproken die gevestigd zijn in de
aloude binnenstad van Amsterdam.
Twee van hen zijn Engelse advocatenkantoren, waarvan een mid-
3 Ibid.
BEWEEGREDENEN
5

6
BEWEEGREDENEN
delgroot en de ander een groot kantoor is. Beide kantoren zijn
gevestigd in een monumentaal pand in het hart van de stad.
Twee andere zijn middelgrote Nederlandse kantoren die zich
hebben afgesplitst van een groot kantoor op de Zuidas. Een van
de respondenten is vanuit de Zuidas naar een kantoor met een
bestaande Nederlandse setting naar de gracht verhuisd. De andere
respondent heeft, samen met anderen, een eigen Nederlands
kantoor opgericht, dat onlangs vanuit een authentieke villa in
Amsterdam Zuid verhuisd is naar het hart van de stad.
Eén kantoor is een middelgroot Nederlands kantoor dat sinds
1953 een maatschap vormt in een grachtenpand in het hart van
de stad.
Eén middelgroot Nederlands kantoor is sinds de oprichting in de
jaren zeventig gevestigd op een locatie in de Pijp in Amsterdam
Zuid.
Eén eveneens middelgroot Nederlands kantoor is gevestigd in
een modern pand in Amsterdam Zuid.
1.4 Leeswijzer
De hoofdstukken twee tot en met vijf omvatten het theoretische
kader, het raamwerk waarin bestaande theoretische inzichten
vanuit verschillende perspectieven worden benaderd.
De empirische gegevens komen aan bod in hoofdstuk zeven tot
en met negen. De literatuurverwijzingen worden hierna in voetnoten
terzijde de pagina weergegeven, dit om het leesplezier te
bevorderen.
1.4.1 Theoretisch kader
In het hierna volgende hoofdstuk zal ingegaan worden op de betekenis
van het begrip juridisch hooggespecialiseerde kenniswerker,
waarbij begrippen als kenniseconomie, zakelijke dienstverlening
en de kenmerken van de advocaat de revue passeren.
In hoofdstuk drie komen de theoretische inzichten met betrek-
king tot de locatiekeuze van bedrijven aan de orde. Het theoretisch
frame dat ik hanteer voor deze studie is gebaseerd op een
selectie van centrale begrippen uit locatietheorieën.
Vervolgens wordt in het vierde hoofdstuk de (internationale) economische
context geschetst waarin de zakelijke dienstverlening
zich bevindt. Genoemd worden de belangrijkste internationale
economische trends, die van grote invloed zijn op de zakelijke
dienstverlening in brede zin. Het is duidelijk dat het effect van de
globalisering ingrijpende veranderingen teweeggebracht heeft in
de structuur van de huidige Westerse kenniseconomie, zowel op
mondiaal als op lokaal niveau.
Door de veranderingen van de economische structuur worden
ook de steden beïnvloed. Welke gevolgen deze ontwikkelingen
in de loop van de tijd hebben gehad op ruimtelijke inrichting
voor de zakelijke dienstverlening van de binnensteden en de
randzones, wordt onder de loep genomen in hoofdstuk vijf.
Tevens zal worden ingegaan op het begrip publieke interactie,
waarvan een theoretische uiteenzetting wordt geformuleerd.
Hoofdstuk zes gaat in op het Europese, nationale en gemeentelijke
beleid. De nadruk ligt op de Lissabon-agenda en de andere
activiteiten van enerzijds de Europese Unie en anderzijds de
Nederlandse beleidsmakers met betrekking tot de versterking van
de kennis economie. De stand van zaken rondom de actie- en
ontwikkelingsplannen, die ontwikkeld zijn voor de vestigingscondities
van bedrijven, wordt in dit deel weergegeven. Het beleid
van Metropool regio Amsterdam en het Amsterdamse gemeentebeleid
met o.a Amsterdam Topstad komen hierbij aan bod.
1.4.2 Empirisch onderzoek
Door middel van exploratief onderzoek wordt de theorie getoetst
en waar mogelijk aangescherpt.
Doelstellingen van het veldwerk zijn:
• Inzicht krijgen in de vestigingsmotieven van deze sector
• Inzicht krijgen in de relatie tussen de vestigingsmotieven
en de publieke ruimte

Hoofdstuk zeven beschrijft de belangrijkste veranderingen die zich
de laatste decennia hebben voltrokken in het juridisch landschap.
Aspecten als juridisering, specialismen van de rechtsgebieden,
schaalvergroting en toegenomen internationalisering hebben geleid
tot een reallocatieproces van advocatenkantoren. Door de
bevindingen uit de empirie te verbinden met het theoretisch kader
tracht ik een algemeen overzicht te verschaffen van de beroepscategorie
en wordt de noodzakelijke informatie geboden om de verschillende
locatiekeuzen te begrijpen. Dit betoog spitst zich vanuit
internationaal perspectief toe op Amsterdam.
In hoofdstuk acht en negen komen de meer specifieke vestigingsmotieven
aan bod van advocatenkantoren aan de randzone van de
gemeente Amsterdam (acht) en van de advocatenkantoren die hun
vestiging hebben (behouden) in de binnenstad (negen). In hoofdstuk
tien worden de conclusies en aanbevelingen geformuleerd.
BEWEEGREDENEN
7

8
BEWEEGREDENEN

2 Kenniseconomie
2.1. Begripsomschrijving: van kenniseconomie tot
advocaat
Kenniswerkers, onder welke noemer ook de beroepsgroep van
advocaten valt, hebben een belangrijk aandeel in de economische
zakelijke en dienstensector in Nederland. Maar wat is een
kenniswerker? En wat wordt verstaan onder de kenniseconomie?
In dit hoofdstuk staat de betekenis van diverse begrippen centraal
die betrekking hebben op de kenniseconomie. De wetenschappelijke
literatuur vormt de basis van de verschillende definities.
Met deindustrialisatie is een nieuwe kenniseconomie ontstaan.
Deze economie is gericht op het verwerven van nieuwe informatie
en op het vermogen om snel ideeën te analyseren, te verwerken
en op te nemen teneinde ze effectief te kunnen toepassen in
veranderende situaties. Ik zal proberen te verduidelijken in hoeverre
de kenniseconomie tot het dynamische werkveld van de juridisch
hooggespecialiseerde kenniswerker (de advocaat) behoort
en hoe deze begrippen zich tot elkaar verhouden.
2.2 Wat is de betekenis van kenniseconomie
Vanaf de jaren dertig van de vorige eeuw wordt het begrip kennis
meer en meer gekoppeld aan doorbraken van technologie. De
Nederlandse economie kenmerkt zich daarna niet langer meer
door industriële vernieuwing alleen, maar richt zich in toenemende
mate op handel en diensten, van oudsher sterke specialisaties
van de Nederlandse zakenwereld.
TNO gaat uit van een brede interpretatie van kennis. Behalve de
industriële bedrijvigheid, waarvan research & development traditioneel
de belangrijkste aanjagers zijn, wordt steeds meer onderkend
dat ook andere factoren tot economische groei kunnen
leiden. Kennis is inmiddels uitgegroeid tot een zelfstandig begrip
binnen het economische systeem; bedrijven en overheden willen
en kunnen steeds meer sturen en zijn tegenwoordig mede om die
reden graag bereid om in kennis te investeren. 1
2.2.1 Kennisinnovatiesysteem volgens
Raspe en van Oort 2
Kennis wordt vaak gebruikt in relatie met termen als gegevens
en informatie. Zij worden soms zelfs als synoniemen van elkaar
beschouwd. Gegevens, informatie en kennis zijn echter niet hetzelfde;
er bestaan belangrijke verschillen tussen.
• Onder gegevens of data wordt verstaan: een reeks van
observaties, metingen of feitenmateriaal in de vorm van
getallen, woorden, geluiden of beelden. Zij betekenen
op zichzelf niet veel, maar verschaffen het ruwe materiaal
waaruit informatie kan worden verkregen.
• Informatie is in feite een relatief begrip: het gaat om
samenstelling van gegevens en mededelingen met een
inhoud.
• Kennis betekent veel meer dan informatie; het heeft betrekking
op een begrip en een bewustzijn, dat verkregen
is door ervaring, vertrouwdheid en geleerdheid.
Kennis is dus op te vatten als gegevens en informatie die ‘bij
iemand aankomen’. Zonder gegevens is er geen informatie en
informatie is een noodzakelijke voorwaarde voor het verkrijgen
van kennis. Bovendien verschillen gegevens en informatie van elkaar
in het dynamische proces dat aan kennis vooraf gaat. Kennis
staat voor hetgeen door oefening of studie geleerd is en hiervoor
zijn menselijke processen het fundament. Persoonsgebonden
kennis is ingebed in mensen, persoonlijk en contextspecifiek.
Deze persoonsgebonden kennis bemoeilijkt communicatie en
formalisering, omdat persoonsgebonden kennis niet zichtbaar en
niet expliciet is en vaak onbewust en niet-gecodificeerd. En zelfs
expliciete of gecodificeerde kennis die wel op formele en syste-
1 Raspe &Van Oort, Kennis
op de kaart, ruimtelijke
patronen in de kenniseconomie,
2004
2 ibid
BEWEEGREDENEN
9

10
3 Raspe &Van Oort, Kennis
op de kaart, ruimtelijke patronen
in de kenniseconomie,
2004
4 Lundvall & Johnson, The
learning economy, 1994
5 Storper & Venables, Buzz:
face-to-face contact and
the urban economy, 2004
6 OECD, 2001
BEWEEGREDENEN
matische wijze kan worden overgebracht op anderen, kent een
persoonsgebonden element: het product van scholing, ervaring,
talent bevindt zich letterlijk in mensen. Hieruit volgt dat vaardigheden
van menselijk kapitaal nauwelijks te codificeren zijn.
Wanneer codificeerbare kennis eenvoudig schriftelijk of digitaal
kan worden opgeslagen, zijn de kosten van kennisdiffusie laag.
Dankzij de huidige moderne communicatiemiddelen speelt afstand
bij deze vorm van kennis vrijwel geen rol meer.
Maar voor kennis in de vorm van vaardigheden geldt dit nog helemaal
niet; dat is veel meer een kwestie van expertise, ervaring,
intuïtie en talent. Reproductie van persoonsgebonden kennis is
dan ook kostbaar, want leren heeft tijd nodig en inspanning en
talent zijn schaarse goederen. Opvallend is dat men bij deze
vorm van kennis nabijheid in afstand waardeert. Deze vorm van
kennis is dus zeker geen substituut van de digitale communicatie
geworden. 3
2.2.2 Taxonomie van kennis
Het onderscheid tussen gecodificeerde en persoonsgebonden
kennis wordt aangevuld met de taxonomie van kennis, ontwikkeld
door Lundvall & Johnson 4 , die in 1994 het onderscheid hebben
geconstrueerd in:
• know-what, know-why
• know-how, en know-who
Know-what, know-why is kennis die men kan verkrijgen door bijvoorbeeld
het lezen van literatuur, televisie kijken, of op andere
wijze toegang vinden tot databases. Know-how en know-who
daarentegen komen voort uit sociale interactie en ervaringen uit
de praktijk. De eerste twee zijn makkelijk codificeerbaar en als
informatie overdraagbaar, maar voor de laatste twee vormen van
kennis geldt dat in mindere mate.
Bij know-how kan men bijvoorbeeld denken aan leerling-meesterrelaties
(de stagiaire-advocaat die in de leer is bij de patroonadvocaat).
In deze leersituatie volgt de leerling de leraar en leert
hij door middel van veel praktijkoefening (testen, empirisch
onderzoek) en interactie met andere experts de kneepjes van
het vak. Duidelijk wordt dat de verspreiding van gecodificeerde
know-how gelimiteerd is. Wetenschappelijke kennis is codificeerbaar,
in bijvoorbeeld formules en modellen, maar is alleen
toegankelijk voor specialisten, die bovendien vaak in hetzelfde
netwerk de betreffende toegepaste kennis van elkaar geleerd hebben.
Know-who wordt onder andere geleerd in sociale interactie,
bijvoorbeeld in de omgang met klanten, andere bedrijven, organisaties
en instituten. Informele netwerken spelen daarin een
belangrijke rol. De sociale inbedding van dergelijke kennis is niet
makkelijk over te dragen via de bekende informatiekanalen. De
know-who kennis is weliswaar opgeslagen in databases, maar
vertoont daarbij regelmatig tekortkomingen en deze hiaten kunnen
alleen door middel van sociale interactie gedicht worden.
Zo staan vertrouwen, fysieke nabijheid en face-to-face-contacten
centraal in de coördinatie van de mensenstromen in het bedrijfsleven,
in de sociale netwerken en bij economische transacties en
processen, ondanks de sterke telecommunicatie. 5
Naar aanleiding van de kenniseconomie construeerden de auteurs
Lundvall & Johnson ook het begrip de ‘lerende economie’
in het sociaal economisch beleid. 6 Deze ‘lerende economie’
wordt gekenmerkt door met snelheid kunnen anticiperen op
veranderingen. Het kennisniveau moet snel kunnen worden aangepast
en de oude kennis wordt daarbij ingeruild voor nieuwe.
Leren is verweven met alle economische processen en geldt voor
alle typen economische bedrijvigheden en beroepen.
Vaak vergeet men dat het verkrijgen van kennis op basis van
traditioneel economische activiteiten cruciaal is voor de ontwikkeling
van een economie. Productie en diensten zijn door middel
van de verschillende specialisaties met elkaar verbonden.
Een voorbeeld hoe de financiële zakelijke economische wereld
verbonden is met de unieke en persoonsgebonden kennis van
gespecialiseerde diensten is de ontwikkeling van de voortgaande
internationalisering en het vertrek van grote Nederlandse bedrijven
naar het buitenland. Dergelijke processen hebben ver-

egaande consequenties; elke Nederlandse onderneming heeft
immers van huis uit Nederlandse attachés die in de Nederlandse
samenleving of zakenwereld hun wortels en tentakels hebben.
Wanneer een Nederlands advocatenkantoor een overname
goed heeft begeleid, is het gevolg daarvan heel vaak dat de buitenlandse
organisatie die een Nederlandse onderneming heeft
overgenomen, opnieuw dezelfde specialisten vraagt om zijn
Nederlandse belangen te dienen. De opgebouwde band en kennis
van elkaar blijft bestaan en circuleert, waardoor de kans groot
is dat dezelfde advocaten of adviseurs van een overgenomen
Nederlands bedrijf, dat mogelijk van een Nederlands rechtspersoon
is veranderd in een buitenlandse entiteit, toch gewoon hun
diensten blijven doen en niet een buitenlandse adviseur of advocaat.
Hoe meer beweging er is, hoe beter, want juist daar is altijd
wat aan te verhapstukken. 7
Vanzelfsprekend vullen gecodificeerde en persoonsgebonden
kennis elkaar aan. En waar de communicatie- en transactiekosten
voor uitwisseling van gestandaardiseerde kennis tussen bedrijven
en klanten en bedrijven onderling dalen, is er meer gelegenheid
voor persoonlijke ontmoetingen waarbij complexe informatieoverdracht
mogelijk is. 8 Dat is met name van belang omdat kennis,
opgeslagen in kennisdragers, in de meeste gevallen alleen
begrijpelijk is voor de desbetreffende experts: de dragers van specifieke
persoonsgebonden kennis. Dit heeft een belangrijke implicatie.
Hoewel ideeënkennis zelf met lage kosten overal ter wereld
kan komen, is dergelijke kennis pas bruikbaar in combinatie
met de kennis die zich bevindt in het hoofd van de in vele mate
minder mobiele expert. De constructie van die expertise vereist
vaak dat mensen actief de gecodificeerde kennis helpen creëren:
de beste experts doen vaak zelf ook onderzoek op topniveau. 9
2.2.3 Economisch, sociaal en cultureel kapitaal
De verschillende benaderingen van het begrip kennis bieden het
inzicht dat ook sociaal-economische factoren tot de kenmerken
van de kenniseconomie behoren.
Uit Lundvalls taxonomie van economie van kennis blijkt ondermeer
dat de kenniseconomie ‘menselijke’ elementen heeft.
Professor Jacobs van de RU Groningen meent dat, hoe technologischer
de maatschappij is, hoe belangrijker kennis van de mens
in de maatschappelijke verhoudingen is. 10 Hoe geavanceerder
en complexer maatschappelijke verhoudingen zijn, hoe belangrijker
de kennis is tussen de verschillende sectoren en mensen.
Kennis moet met elkaar gedeeld worden om productief te kunnen
samenwerken, om te begrijpen hoe markten functioneren en
om tot productieve en gevarieerde toepassingen te komen. In een
kenniseconomie zijn zowel de ‘hardere’ economische (technologische)
elementen, als de ‘zachtere’ factoren van fundamenteel
belang. Zo hebben meerdere auteurs kennis onderscheiden in
economisch, sociaal en cultureel kapitaal. 11
Economisch kapitaal is de traditionele vorm van menselijk
kapitaal. Bij economisch kapitaal gaat het om kennis die gericht
is op direct economisch rendement. Dit is de dominante visie
van kennis, waarbij ontwikkeling, onderwijs en onderzoek een
belangrijke plaats innemen. Onderwijs is hier een substantiële
investering in de toekomst, dat tot materiele productie van kennis
leidt.
Sociaal kapitaal wordt door Putnam 12 beschreven als: de verbindingen
tussen individuele sociale netwerken; de normen van
wederkerigheid en het vertrouwen dat daaruit voortkomt. Vaak
wordt een verband gelegd tussen sociaal kapitaal en vertrouwen:
hoe omvangrijker en beter georganiseerd het sociale kapitaal
binnen een gemeenschap is, hoe groter het onderlinge vertrouwen.
Dit heeft weer gunstige gevolgen voor de economische
groei. Bovendien geldt: wanneer de mate van vertouwen binnen
en tussen de verscheidene groeperingen in een gemeenschap
sterk verschilt, wordt ook de kennisoverdracht onevenwichtiger,
zowel tussen groepen als tussen individuen.
Cultureel kapitaal verwijst naar het vermogen om betekenis te
geven aan informatie. Volgens McCloskey & Kramer 13 draait de
7 Mohr, 2007
8 Lambooy, 2000, gelezen
in Raspe en Van Oort, Kennis
op de kaart, 2005
9 Raspe en Van Oort, Kennis
op de kaart, ruimtelijke
patronen in de kenniseconomie,
2004
10 Jacobs, Het Kennisoffensief;
slim concurreren in de
kenniseconomie, 1999
11 Van der Laan, Ruimtelijke
perspectieven op de kenniseconomie,
2000, Raspe
en Van Oort, Kennis op de
kaart, ruimtelijke patronen
in de kenniseconomie,
2004
12 Putnam, Bowling Alone:
The Collapse and Revival
of American Community,
2000
13 McCloskey & Kramer, One
Quarter of GDP is Persuasion,
1995
BEWEEGREDENEN
11

12
14 Florida, The Rise of the
Creative Class, and How
It is Transforming Work,
Leisure, Community and
Everyday Life, 2002.
15 Porter, The competitive
advantage of nations, 1990
16 Buursink, De dienstensector
in Nederland: een geografisch
portret, 1985
BEWEEGREDENEN
economie in toenemende mate om het vermogen zinvolle ideeën
te genereren uit de overvloed van beschikbare gegevens. Immers,
informatie is nog geen kennis.
De informatieovervloed vraagt naar de kunde om informatie te
filteren, in een zinvol perspectief te plaatsen en met behulp van
reflectie om te zetten in kennis. Het gaat hierbij nadrukkelijk niet
om het reproduceren, als wel om het combineren en selecteren
van de verschillende gegevens, een vaardigheid die uiteraard
steeds belangrijker wordt.
Juist omdat kennisoverdracht gebonden is aan persoonlijke, menselijke
interactie, blijft geografische nabijheid van groot belang.
Aan bedrijfskundige omgevingen worden om die reden nadrukkelijk
ruimtelijke dimensies gekoppeld, zoals ondermeer vergaderzalen
en conferentieruimten bij het eigen bedrijf. En daarnaast
is er ook aandacht voor het belang van de nabijheid van andere
bedrijven, publieke kennisinstellingen en de arbeidsmarkt (nieuwe
werknemers!).
Kennis omvat zoals gezegd sociaal gedrag, talent en door opleiding
verkregen eigenschappen en vaardigheden. Waar informatie
allang geen schaarste meer kent, blijft kennis wel een schaarse
productiefactor, die alleen maar belangrijker wordt. En dit effect
is cumulatief; naarmate de hoeveelheid aan informatie toeneemt,
groeit ook de noodzaak om deze informatiestromen om te vormen
tot kennis.
Kennis wordt doorgaans opgebouwd in lokale gemeenschappen.
Dat kost veel tijd; het kan wel enkele generaties duren om
kennis te verwerven. Daaruit volgt dat opleidingsinstituten bij de
verwerving van kennis een belangrijke rol spelen, evenals lokale
en regionale tradities en lokale en sociale verbanden. Specifieke
kennis concentreert zich daarom in een bepaald gebied waar
de economische groei afhankelijk is van de menselijke geest en
diens capaciteiten. 14 Het is dus allerminst zo dat in de structurering
van economische processen geografische factoren er niet
meer toe doen. Integendeel, het ruimtelijke aspect – de plek
– wordt in dit licht steeds belangrijker. Porter 15 stelt in 1990 zelfs
vast dat het wezenlijke lokale belang van kennis en relaties niet
door overzeese, concurrerende bedrijven kan worden gediend.
Tot slot kan ook innovatie aan kennis worden gekoppeld. Bij innovatie
gaat het erom nieuwe kennis te creëren via probleemoplossende,
onzekere processen, gebaseerd op bestaande kennis en
of informatie. Kennis kan in deze context worden begrepen als
een goed dat fungeert als een input van bekwaamheid, dat leidt
tot een output in de vorm van innovatie, wat dan als een nieuw
product van kennis kan worden verstaan.
Kenniseconomie is vanuit alle in dit hoofdstuk beschreven theorie
te definiëren als het toepassen van kennis in interactieve
relaties tussen marktpartijen ten behoeve van het voortbrengen
van goederen en diensten, vanaf het eerste idee tot en met het
gebruiken van eindproducten.
Mijns inziens sluit deze definiëring goed aan bij de karakteristieke
kenmerken van bedrijvigheid van de beroepscategorie van
de advocatuur. Ik ga hier later nog nader op in, maar voor dit
onderzoek volgt hieruit dat ik uitga van een ruim kennisbegrip.
Daarmee bedoel ik dat kennis en de daarmee samenhangende
technologische en niet-technologischge innovaties niet alleen
voortkomt uit de technische, geavanceerde industrie, maar ook
uit de geavanceerde zakelijke diensten. Bovendien zijn kennisgerelateerde,
specifieke diensten sterk verbonden aan de vaardigheden
van sociaal en cultureel kapitaal. Een goede opleiding
is onmisbaar, maar creativiteit en het participeren in netwerken
is van net zo groot belang. Deze hightech-kennis betreft de optimale
balans tussen economisch, sociaal en cultureel menselijk
kapitaal.
2.3 Zakelijke dienstverlening als categorie
kenniswerkers
Het begrip ‘diensten’ wordt door Buursink 16 in 1985 gedefinieerd
als immateriële, eenmalige en antropogene producten, die in het
economische proces worden aangeboden. ‘Dienstverlening’ is
derhalve te omschrijven als de activiteit die leidt tot de totstandkoming
van de genoemde producten, waarbij het zowel om de
handeling (de uitoefening van een beroep) als om een bedrijf kan

gaan. De dienstensector wordt gevormd door bedrijven of andere
organisaties waarvan de hoofdactiviteit tot het verlenen van diensten
behoort. Aangezien de dienstensector nogal uitgebreid is
heb ik ter verduidelijking figuur 1 overgenomen, die Van Gerven
ontwierp voor zijn doctoraalscriptie in 2002.
Het organisatieschema geeft een overzicht van de organisatorische
positie van de zakelijke dienstverlening en de daarin opgenomen
juridische dienstverlening.
2.3.1 Wie is de hooggespecialiseerde kenniswerker?
Het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap definieert
kenniswerkers als mensen die kennis aansturen en vernieuwen.
Het begrip kenniswerkers kan echter ook breder worden opgevat:
mensen die kennis verkopen aan mensen buiten de eigen sector
en buiten de eigen groep. 17
Steven Groot, kennismanager van het Landbouw Economisch
Instituut, heeft van verschillende auteurs de belangrijkste kenmerken
van het begrip kenniswerker samengesteld.
Hij beschrijft de professional, die pas sinds de laatste jaren als
kenniswerker wordt aangeduid, als iemand die een beroep uitoefent
waarvoor een breed gedragen beroepscode is ontwikkeld.
Kenniswerkers hebben over het algemeen een gespecialiseerde
beroepsopleiding gehad, genieten een hoog aanzien, treden
graag solistisch op, hebben zowel actief als passief een afkeer
van management en staan afwijzend tegenover kwaliteitsbeoordeling
door buitenstaanders. Een kenniswerker is aan te duiden
als kenniswerker wanneer hij voor het goed uitvoeren van zijn
primaire taak permanent en relatief veel moet (blijven) leren, omdat
hij afhankelijk is van kennis met een betrekkelijk korte waardetijd.
De kenniswerker is nieuwsgierig, leergierig en integer,
heeft lef en zelfvertrouwen. De kenniswerker heeft een helder
zelfbeeld en is gericht op klanten en het vragen van tweede opinie
aan hun collega’s. Persoonlijkheid bepaalt in grote mate de
geschiktheid van de persoon voor professionele arbeid. 18
Van Engelsdorp Gastelaars 19 (2006) somt in zijn boek De
Figuur: 1 Schematische afbakening dienstensector
Bron: Van Gerven, 2002
Nieuwe Stad de kenmerken op van de kenniswerker als een persoon
die:
• hoogopgeleid is in formele zin
• studie heeft genoten aan een hoger-opleidingsinstituut,
dat is gehuisvest in de grote steden
• deel uitmaakt van de kern van een klasse, die gevormd
wordt door wetenschappers, hoogleraren, schrijvers,
ingenieurs, acteurs, advocaten, ontwerpers, architecten,
journalisten, en denktankonderzoekers
• na de opleiding een professionele carrière opbouwt in
een stad, waar de aanwezigheid van kennisintensieve
bedrijvigheid is gehuisvest
• regelmatig genoodzaakt is tot creatief denkwerk (Florida,
2002)
• betekenisvolle nieuwe producten creëert (Florida, 2002)
17 Ruiter, Menselijk Kapitaal
in de Kenniseconomie,
p.20, 2005
18 Groot et al., Grensverleggende
professionaliteit,
p.20-22, 2000
19 Van Engelsdorp Gastelaars,
De Nieuwe stad, 2006
BEWEEGREDENEN
13

14
2o Wikipedia, 2007
21 www.rechtenstudie.nl,
2007
BEWEEGREDENEN
2.4 Hooggespecialiseerd juridisch kenniswerk
In deze paragraaf worden op globale wijze de belangrijkste aspecten
geschetst van hooggespecialiseerd juridisch kenniswerk.
Op grond hiervan hoop ik aan te tonen waarom en op welke
wijze deze beroepsgroep een belangrijke rol vervult in de hedendaagse
kenniseconomie, zoals die in de voorgaande paragrafen
besproken is.
2.4.1 Kenmerken van hooggespecialiseerd
juridisch kenniswerk
Professioneel: Onderling contact tussen de juridisch gespecialiseerde
kenniswerkers geschiedt in intensieve en nauwe samenwerking.
Meestal gebeurt dit in een wekelijks overleg, waar het
geven van directe feed-back zeer gebruikelijk is. Een typerende
afhankelijkheid tot elkaar komt tot uitdrukking in de patroonleerling
verhouding, interne scholing. Men is hierdoor blijvend in
hoge mate op elkaar gericht. Er wordt veel gebrainstormd met en
veel geleerd van elkaar. (het met elkaar delen van de werkruimtes
stelt de associates hiertoe in de gelegenheid). Er bestaat een permanente
opleidings- en bijscholingsverplichting.
Intellectueel: In het juridisch vakgebied heeft men te maken
met lastige problemen waar de feiten altijd weer anders worden
gepresenteerd. De te verwerken materie bestaat nooit uit hapklare
brokken en kan ook nooit standaard worden toegepast.
Juridische werkzaamheden vragen om een grote precisie. Men
moet daarvoor nauwgezet kunnen formuleren, goed verbanden
kunnen leggen en bovenal zeer analytisch zijn.
Sociaal: De juridische kenniswerkers komen regelmatig bijeen
op bijvoorbeeld seminars, (interne) cursussen of presentaties.
Daarnaast treft men elkaar ook op informele wijze via sociale gelegenheden
als borrels, waar men elkaar op de hoogte houdt.
2.4.2 Wie is de juridisch hooggespecialiseerde
kenniswerker?
De juridisch hooggespecialiseerde kenniswerker is een jurist of
rechtsgeleerde die de academische studie Rechtsgeleerdheid
volgt of heeft afgerond, of die een juristenberoep uitoefent. Er is
een aantal typische ‘juristenberoepen’ zoals: notaris, advocaat,
rechter, officier van justitie, procureur des konings, procureur -
generaal of –substituut, bedrijfsjurist, juridisch adviseur, juridisch
medewerker. 20
Ter illustratie van de werkzaamheden van de hooggespecialiseerde,
juridische kenniswerker volgen hieronder enige uitspraken,
overgenomen van de nieuwssite voor de rechtenstudent, 21 waarop
jonge professionals, kersverse advocaat-stagiairs, kandidaat-notarissen
en juridisch medewerkers over hun loopbaanervaringen
vertellen.
Sofian Eljarroudi werkzaam als advocaat-stagiair sinds november
2005 in Amsterdam [...]zegt het volgende: “Een advocaat-stagiair
moet verbanden tussen zaken kunnen leggen en moet kunnen omgaan
met lastige problemen. De feitelijke werkzaamheden zijn namelijk
altijd weer heel anders; geen hapklare brokken dus. Een juridische
zaak moet van het begin tot het einde worden nagepluisd.”
D.Oranje (27 jaar), sinds 1 oktober 2005 advocaat-stagiair in
Amsterdam [...] zegt het volgende: “Van de vele bijeenkomsten
leer ik ook veel. Elk jaar is er bijvoorbeeld een ‘conference’ met
alle mensen[...] wereldwijd die in hetzelfde rechtsgebied werkzaam
zijn. Ook komen wereldwijd zogenaamde ‘sectorgroups’ bij
elkaar. Daarin zitten advocaten uit verschillende praktijkgroepen
die specifieke kennis en ervaring hebben in een bepaalde sector
van de economie. [...] Meestal bespreek je zaken sowieso met
collega’s. Het is goed om met elkaar te brainstormen. De partners
zitten alleen, maar de associates zitten samen op een kamer, dus je
kan veel aan elkaar vragen.
Het is de bedoeling dat je met zoveel mogelijk verschillende mensen
samenwerkt. Hoewel je steeds zelfstandiger wordt, is het wel

prettig om anderen naar je werk te laten kijken, je leert van de
feedback die je krijgt.”
J.Veenhof (24 jaar) begon in september 2005 als kandidaat-notaris
in Amsterdam [...] zegt het volgende: “Daarnaast is hier de Engelse
taal ook belangrijk. Die wordt van tevoren niet getoetst, maar iedereen
krijgt op kantoor Engelse les.[...] doorzettingsvermogen en
precisie zijn belangrijk om kwaliteit af te leveren aan de cliënt. Er
wordt tevens veel in teamverband gewerkt, dus dat moet je ook in
je hebben. [...] Je kunt nooit goed juridisch advies geven als je het
niet echt leuk vindt en het niet goed beheerst. Er is geen standaard
type [...] Hier werken veel verschillende mensen. Dat is juist leuk.
Als ik kijk naar de nieuwe groep zijn het ook allemaal andere soorten
mensen.”
Caroline de Hoop Scheffer, aan de slag op de fiscale nationale
afdeling in Amsterdam[...] zegt het volgende: “Maandagochtend
beginnen we altijd ‘vroeg’, om kwart voor negen met een vaktechnische
vergadering. Een van de jongere fiscalisten wordt door de
voorzitter aangewezen om het Vakstudienieuws (waarin wekelijks
nieuwe jurisprudentie en wetgeving verschijnt) te bespreken.
[...]Meestal ontstaat er een discussie, zo ook deze keer.[...] Samen
met andere beginnend fiscalisten leer ik hoe je fiscaal verantwoord
kan communiceren met cliënten en collega’s. Een acteur brengt
ons in verschillende rollenspellen in lastige situaties, dus we moeten
erg op onze hoede zijn” (rechtenstudie, 2007)
Uit deze kort samengevatte quotes van de ervaringen van jonge
mensen uit de juridische praktijk blijkt zonneklaar dat hun dagelijkse
activiteiten te kwalificeren zijn als hooggespecialiseerd kenniswerk.
2.4.3 De Advocaat
Definitie: Een advocaat is een raadsman of raadsvrouw in juridische
aangelegenheden. Anders dan een notaris, die meestal voor
twee partijen werkzaam is, is de advocaat als belangenbehartiger
altijd partijdig. 22
Een advocaat-stagiair wordt door een van de partners onder zijn
hoede genomen. Er wordt veel tijd gestoken in het creëren van
een ‘esprit de corps’. Eerlijkheid staat hoog in het vaandel. 23
Als de advocaat-stagiair de verplichte beroepsopleiding heeft
voltooid en daarnaast een aantal door de regionale balie voorgeschreven
cursussen heeft gevolgd, krijgt hij na afloop van de
genoemde drie jaren een zogenaamde stageverklaring. Daarna
wordt de inschrijving als advocaat definitief.
Na het afronden van de Beroepsopleiding wordt de advocaat-stagiair,
advocaat-medewerker.
Dat betekent niet dat de advocaat-medewerker uitgeleerd is.
De advocaat zal nog altijd examens moeten doen. Gedurende
de loopbaan ontwikkelt hij zich doorlopend door steeds weer
nieuwe kennis en vaardigheden op te doen. Vakliteratuur, conferenties
en een permanente educatie zijn een vanzelfsprekendheid.
De advocaat-medewerker bouwt verder aan een netwerk
van relaties en cliënten.
De advocaat-medewerker specialiseert zich in een bepaald
rechtsgebied, krijgt steeds meer eigen verantwoordelijkheid en
werkt zelfstandig in complexe zaken. Hij wordt nu zelf ook de
patroon van stagiairs en zal hen betrekken bij de werkzaamheden.
Naast de interne opleiding volgt de advocaat-medewerker
externe specialisatieopleidingen.
Degene die in Nederland als advocaat wil optreden, moet verzoeken
tot beëdiging richten aan de rechtbank in het arrondissement
van de plaats waar hij zich wil vestigen. Wanneer de beediging
heeft plaatsgevonden wordt de advocaat ingeschreven op
het tableau van de plaatselijke rechtbank. Om beëdigd te worden
gelden wettelijke eisen, waaronder de eis dat een universitaire
juridische opleiding is gevolgd. Gedurende de eerste drie jaren
mag de advocaat zijn beroep niet zelfstandig uitoefenen. 24
Advocaten geven juridisch advies en vertegenwoordigen cliënten
in juridische procedures. In het belang van de rechtspleging en
22 Wikipedia, 2008
23 Battes en van der Marel
in FD: ‘Wiet Pot, Mijn
geloofsleven heeft zich
verdiept nadat de toezichthouders
mij dwongen te
vertrekken bij Kempen,
29 maart 2008
24 Wikipedia, 2008
BEWEEGREDENEN
15

16
25 www.rechtenstudie.nl,
2008
26 Commissie Delden, Advies
van de Commissie herijking
omvang verplichte
procesvertegenwoordiging,
1997
27 Kaspersen en Oskamp,
gelezen in Apistola, Advocaat
en Kennismanagement,
2007
28 Bannier en Fanoy, Beroep:
Advocaat. In de ban van
de balie, 2005
29 ibid.
BEWEEGREDENEN
rechtsbedeling is het beroep van advocaat bij wet gereglementeerd.
De Minister van Justitie is verantwoordelijk voor een goed
functionerend stelsel dat de toegankelijkheid en de vereiste kwaliteit
van de dienstverlening van advocaten waarborgt.
De advocatenwet regelt het beroep van advocaat. De advocaat
is verplicht lid van de Nederlandse Orde van Advocaten, welke
organisatie bevoegd is nadere regels te stellen aan de beroepsuitoefening.
De advocaat dient zich ook te houden aan specifieke
gedragsregels en kan bij overtreding daarvan in het ergste geval
uit het beroep worden gezet. De advocaat is verplicht zich jaarlijks
te laten bijscholen en wordt daarop gecontroleerd en hij
heeft net als de notaris een wettelijk beroepsgeheim. Zij kunnen
- tenzij hun cliënt daarin expliciet toestemt - niet gedwongen
worden als getuige verklaringen af te leggen over zaken die hen
in hun functie worden toevertrouwd, het zogenaamde verschoningsrecht.
25
Advocaten hebben twee belangrijke taken. Ten eerste informeren
advocaten cliënten over hun juridische situatie en adviseren over
het voorkomen of oplossen van problemen; het juridische advies.
Ten tweede verdedigen zij de belangen van cliënten, verlenen
rechtsbijstand en waken voor een behoorlijk procesverloop;
het vertegenwoordigen van cliënten in conflicten en juridische
procedures. Advocaten hebben een exclusieve bevoegdheid, het
procesmonopolie; dit houdt in dat alleen zij voor de belangen
van cliënten mogen opkomen in zaken waarin procesvertegenwoordiging
verplicht is. Het procesmonopolie is gebaseerd op de
gedachte dat voor de meer complexe zaken deskundige juridische
bijstand nodig is. 26
De werkzaamheden lopen ver uiteen en variëren van advocaat
tot advocaat en van kantoor tot kantoor. Een algemene beschrijving
van taken en de dagelijkse werkzaamheden van de advocaat
is daarom nauwelijks te geven. Kaspersen en Oskamp 27 omschrijven
het als een beroep dat betrekking heeft op de juridische
werkzaamheden, die altijd hun basis vinden in het recht, en
waarvoor een bepaalde hoeveelheid (juridische) kennis nodig is.
De inhoud van juridische werkzaamheden wordt, volgens professor
Bannier, die de leerstoel Advocatuur aan de Universiteit van
Amsterdam bekleedt, en rechtsgeleerde Fanoy, mede bepaald
door de hoofdrichting waarin de praktijk wordt uitgeoefend: de
civiele praktijk, de strafrechtpraktijk of het bestuursrecht. Met
name het procesdeel van de praktijk verschilt tussen deze drie
rechtsgebieden. Maar ook de adviezen en besprekingen variëren
sterk per zaak en per cliënt.
Daarnaast moet de advocaat zeer goed kunnen luisteren, over
een snel en goed verstand beschikken en zeer analytisch zijn.
Advocaten moeten snel kunnen schakelen, in zeer korte tijd een
dossier tot zich nemen en een beeld krijgen van de zaak, om tot
morele oordelen te komen. 28
De advocaat ontvangt zijn cliënten, gaat naar zittingen, schrijft
processtukken en adviezen en vergadert veel. Voor iedere zaak
wordt een groot aantal feiten aangedragen. Uit de verscheidenheid
van het materiaal van een geschil moet het relevante juridische
materiaal worden opgenomen, de relevante rechtsregels
verzameld en aan rechtsregels worden verbonden. De advocaat
zal het procesrisico moeten inschatten en de bewijslast formuleren
waarover de rechter zal moeten oordelen.
Daarnaast hebben advocaten een goede kantoororganisatie,
zodat efficiënt en kwalitatief verantwoord kan worden gewerkt.
Grote advocatenkantoren worden meestal ondersteund door een
zeer uitgebreide staf van secretaresses, bibliothecarissen, administratief
en automatiseringspersoneel en hebben veelal afdelingen
Personeel & Organisatie, Opleidingen en Bibliotheek. 29
Advocaten oefenen hooggespecialiseerd kenniswerk uit in de pure
zin van het woord. De specifieke kenmerken zijn: de vereiste
universitaire juridische opleiding, de beëdiging en reglementering
krachtens de wet, een officiële beroepscode, het verplichte
lidmaatschap van de Nederlandse Orde van Advocaten, het exclusieve
beroepsgeheim en het zogeheten verschoningsrecht.
Ook de inhoudelijke bezigheden van deze juridische hooggespecialiseerde
beroepscategorie, die bestaan uit informeren, adviseren
en oplossen van juridische problemen en het procesmonopolie
(een exclusieve bevoegdheid), dragen bij aan persoons-

gebonden en innoverende kennis in de vorm van vaardigheden,
expertise, ervaring, intuïtie en talent.
2.5 Resumé
In dit hoofdstuk heb ik uiteengezet wat verstaan wordt onder het
begrip kenniseconomie. Met inachtneming van het brede begrip
kennis wordt de economische groei, naast de technologie, steeds
vaker gekoppeld aan de high-techkennis van handel en diensten.
Met behulp van de in dit hoofdstuk behandelde, verschillende
benaderingen van kennis heb ik het belang willen benadrukken
van de menselijke processen bij het vergaren en creëren van kennis.
Deze processen zijn essentieel voor het behoud en de groei
van de economie. Het product van scholing, ervaring en talent
bevindt zich namelijk in mensen: de ‘know-how’ die als kennis
wordt overgedragen van advocaat- patroon naar stagiair en de
‘know-who’ met behulp waarvan informele netwerken worden
opgebouwd. Deze kennisgerelateerde specifieke en gespecialiseerde
diensten zijn verbonden aan de expert, de juridische
hooggespecialiseerde kenniswerker, ofwel de advocaat. Deze beroepscategorie
verwerft en draagt kennis over met behulp van talent,
expertise, ervaring, geleerdheid en de overige aspecten die
in dit hoofdstuk aan bod zijn gekomen. Bovendien is reproductie
van de gecreëerde kennis van deze juridische experts kostbaar
en schaars, omdat het beroep om een continue leerproces vraagt,
dat grote inspanning en veel tijd vergt.
Met dit hoofdstuk heb ik getracht duidelijk te maken dat hooggespecialiseerde
juristen een bijzonder belangrijke rol in dit
betrekkelijk nieuwe professionele veld van de kenniseconomie
vervullen. De specifieke huisvestingsproblematiek van deze beroepsgroep
vraagt en verdient dan ook zorgvuldige aandacht.
Alvorens hier concreet op in te gaan, zal ik in het volgende
hoofdstuk beginnen met een beschrijving van de dynamische relatie
tussen bedrijven en hun omgeving, om vervolgens verschil-
lende locatietheorieën en begrippen de revue te laten passeren,
zodat de afwegingen die bedrijven moeten maken met betrekking
tot hun vestigingskeuze beter kunnen worden begrepen.
BEWEEGREDENEN
17

18
BEWEEGREDENEN

3. Locatietheorieën
3.1. Inleiding
In dit hoofdstuk wordt theorie behandeld die verduidelijkt welke
afwegingen bedrijven zoal moeten maken bij de keuze van hun
locatie. Er komen diverse klassieke locatietheorieën aan bod die
in de economische geografie in omloop zijn. Daarnaast zijn er
in de loop van de tijd nieuwe locatietheorieën bijgekomen die
gebaseerd zijn op gedragswetenschappelijke, institutionele economische
en sociaalorganisatorische inzichten.
3.1.1 Bedrijf en Regio: dynamische relatie
Advocatenkantoren zijn bedrijven en zoals elk bedrijf, gevestigd
in een bepaalde omgeving. Tevens zijn ze net als andere bedrijven
afhankelijk van hun cliënten, de markt en, niet te onderschatten,
van regelingen en wetten van de overheid en van de
ruimtelijke omgeving in brede zin. En om succesvol te kunnen
werken zijn zij goed georganiseerd, niet alleen als kantoor maar
ook in samenhang met hun regionale omgeving.
Voor het vestigen van de optimale standplaats zijn twee overwegingen
van belang; de locatiekeuze en de regionale groei.
Hiervoor is in de economische geografie een begrip geformuleerd,
‘het productiemilieu’ dat door Marc de Smidt als volgt is
gedefinieerd: Het geheel van externe condities dat van invloed is
op zowel de beslissing om op een bepaalde plaats een bedrijf te
vestigen als op het functioneren van dat bedrijf daarna.
figuur 2: het begrip productiemilieu
bron: Atzema et al, 2002
Anders gezegd: het gaat om de keuze van de juiste locatie en om
de te verwachten groei rondom deze locatie. Hierbij maakt men
verder weer onderscheid tussen een lokaal, een regionaal en een
nationaal productiemilieu.
Vanwege het doorlopende organisatieproces en de toegenomen
oriëntatie op het buitenland is het van cruciaal belang aandacht
te besteden aan deze productiemilieus.
3.1.2 Het begrip ‘productiemilieu’ in institutionele
relaties, fysieke relaties en marktrelaties
Bij institutionele relaties denkt men aan de relatie tussen bedrijven
onderling en nationale, regionale en lokale overheden,
terwijl men spreekt van fysieke relaties als het gaat om factoren
als: klimaat, wegen, stations e.d. Deze relaties zijn niet licht te
wijzigen en/of te beïnvloeden.
Het begrip marktrelaties spreekt voor zichzelf: dat zijn de relaties
die samenhangen met de arbeidsmarkt, met de financiën, met
het vastgoed, met de toelevering en met de afzet. Deze externe
factoren kunnen tegen- of meewerken aan de economische groei
van bedrijven.
De verschillende overheden (Europees, landelijk, regionaal en/of
lokaal) zijn voor een belangrijk deel bepalend voor de ruimtelijke
omgeving. Door hun rechtspositie kunnen zij middels het
ordeningsbeleid veel invloed uitoefenen op de aanleg van infrastructuur,
zoals bijvoorbeeld het plannen van specifieke bedrijfsterreinen
langs de autowegen, het uitgeven van investeringspremies
voor vestiging en uitbreiding van bedrijven, of de beperking
van parkeerterreinen in de binnensteden.
Eens goedgekozen vestigingslocaties kunnen in verval raken
door veranderingen in de structuur; de introductie van nieuwe
wetenschappelijke inzichten en/of nieuwe technologie en de internationale
concurrentie vergt voortdurend aanpassingen aan de
marktstrategie. 1
1 Atzema et al., Ruimtelijke
economische dynamiek,
2002
BEWEEGREDENEN
19

20
BEWEEGREDENEN
3.1.3 Positie van economische organisatie structuur
Al naar gelang hun activiteiten en hun creatief vermogen stellen
bedrijven zich verschillend op tegenover structuurveranderingen.
Hierbij maakt men een onderscheid tussen structuurvolgende
bedrijven, die door overheidsinterventies te beïnvloeden zijn, en
structuurvormende bedrijven, die creatief en innovatief reageren,
ook in onzekere markten.
Structuurvolgende bedrijven verleggen hun bedrijf, bijvoorbeeld
uit kostenoverwegingen, naar het buitenland, terwijl structuurvormende
bedrijven als aanjager kunnen bijdragen aan het succes
van een vernieuwde regionale economie, dit ondanks vaak
onzekere markten. Omdat ze niet noodzakelijkerwijs gebonden
zijn aan vestigingen in de ‘oude’ economische kernen van steden,
kunnen zij een weg zoeken naar nieuwe ruimtelijke structuren,
waardoor zij weer vernieuwde interregionale economische
verhoudingen creëren. Voorbeelden hiervan zijn ondermeer de
zakelijke dienstverlening zoals de advocatuur, de accountancy
en de softwarebedrijven. 2
3.1.4 Bedrijfsomgeving en vestigingsmilieu
In tegenstelling tot bedrijfsinterne factoren zijn bedrijfsexterne
factoren nauwelijks te beïnvloeden, maar ze zijn wel van groot
belang voor het functioneren van het bedrijf of kantoor. Men
houdt rekening met capaciteit, kwaliteit en omvang van de
markt, met wegen en spoorwegen, scholen en digitale ontsluiting
van bedrijfsterreinen en met concurrenten.
Andere factoren zijn meer te voorzien, zoals koersschommelingen
en de dynamiek van de arbeidsmarkt, waarop men dus kan
anticiperen. Bedrijfsinterne mechanismen zoals arbeidsomstandigheden
en werkverhoudingen, heeft de organisatie zelf in de
hand, binnen de grenzen die de overheid voorschrijft.
3.1.5 Locatiekeuze en regionale groei
Bij het zoeken naar een passende locatie streeft men naar de
plek waar een optimaal evenwicht te verwachten is tussen de
bedrijfsinterne en bedrijfsexterne factoren. Bij de keuze voor een
bepaald land wordt ook gekeken naar de meest geschikte regio
binnen dat land en binnen de mogelijke regio’s worden de verschillende
lokale vestigingslocaties onderling vergeleken.
De beoordeling ervan hangt af van bedrijfsexterne factoren en
deze kunnen op verschillend schaalniveau worden beoordeeld,
te weten op nationaal, regionaal en lokaal niveau. Hierin kan
men drie fasen onderscheiden.
Per fase spelen verschillende locatiefactoren een rol. In de eerste
fase gaat het om de keuze voor een bepaald land en daarbij
wordt gelet op zaken als het nationale belastingregime, de topsalarissen,
de klanten, de geldende milieuregels, de landelijke
bedrijfscultuur en de omvang van de nationale markt.
In de tweede fase overweegt men de regionale infrastructuur en
de mogelijkheden met betrekking tot de ontsluiting. Voorts wordt
gekeken naar de kwaliteit en omvang van de arbeidsmarkt, van
de onderwijsvoorzieningen en van het woonmilieu.
Bij de derde fase beoordeelt men de lokale factoren van het gebied
waarop men overweegt zich te vestigen. Hier spelen kwesties
als: de grond(huur)prijs per m 2 , de verkeerssituatie, de buren,
het type bebouwing, oudbouw/nieuwbouw, uitstraling, etc.
Bij een keuze tussen verschillende locaties op lokaal niveau
speelt de kwantiteit van de arbeidsmarkt waarschijnlijk geen grote
rol meer, omdat die voor beide locaties min of meer gelijk zal
zijn. Hetzelfde geldt voor de hoogte van de gemeentelijke lasten.
Eenmaal gevestigd zullen bedrijven niet gauw weer verhuizen;
dit kost veel geld en men loopt het risico arbeidskrachten te verliezen,
die schaars zijn en moeilijk te vervangen.
Hooggespecialiseerde zakelijke dienstverleners zijn vaak gevestigd
in agglomeraties, waarin veel geïnvesteerd wordt in opleiding
van deelnemers. Nadat de bedrijfsinterne opleidingen voltooid
zijn voegt het specifiek geschoolde personeel een nieuwe
dimensie toe aan het kantoor en zelfs aan de regio, wat weer

aantrekkingskracht genereert voor het grotere gebied. Deze keepfactor
stelt zich dus te weer tegen een ‘lichtzinnige’ verhuizing.
In plaats van te verhuizen zoekt men naar mogelijkheden om
door middel van verbouwingen de tekortkomingen van het gebouw
te verbeteren en oude technische onvolkomenheden door
modernisering meer up to date te brengen.
3.2 Systeem van locatietheorieën
Een locatietheorie probeert door samenhangende uitspraken de
doorslaggevende keuze voor een vestigingsplaats van een bedrijf
in een geheel van verklaringen weer te geven.
Locatietheorieën zijn ontwikkeld door economen (niet door geografen),
maar de laatste decennia worden de ‘klassieke’ theorieën
aangevuld met nieuwe invloeden uit de gedragswetenschappelijke’
(behavioural) en institutionele economische benaderingen
(embeddedness). Een allesomvattende, optimale locatietheorie
bestaat vooralsnog echter niet.
3.2.1 Klassieke locatietheorie
Klassieke theorieën gaan uit van de goed geïnformeerde, rationeel
handelende zakenman, de zogenaamde economic man.
Deze economic man is voorzien van alle beschikbare informatie
over alle benodigde marktfuncties en productiefactoren, op
grond waarvan hij adequaat kan handelen. Volgens deze klassieke
theorie kan men op deductieve wijze via logisch redeneren
tot wetmatigheden komen. De rationeel ingestelde zakenman
wordt dus verondersteld hiertoe volledig in staat te zijn en streeft
daarbij naar winstmaximalisatie. De keuze van vestigingsplaats is
hierbij belangrijk.
Vanuit deze theorie heeft men statistische methoden ontwikkeld
die behulpzaam kunnen zijn bij de zoektocht naar de optimale
locatie voor een onderneming. In de jaren vijftig van de vorige
eeuw beschikte men in de economische geografie alleen nog
maar over deze werkwijze. Nu heeft men de beschikking over
computers die met steeds complexere modellen steeds omvangrijker
aantallen regionale data kunnen verwerken. Deze multicriteria-analyses
kunnen inmiddels met Gis-systemen in beeld
gebracht en met behulp van kaartmateriaal aanschouwelijk gemaakt
worden. Zij worden ook nog steeds gebruikt in ruimtelijke
economische rapportage. 3
De economische geografen Weber, Christaller e.a hebben locatietheorieën
ontwikkeld, waarin zij ervan uitgaan dat het lokale
gedrag van ondernemers kan worden geïnterpreteerd op basis
van schaalniveaus, agglomeratie-economie en samenhang tussen
locaties. De kwaliteit van infrastructuur in ruimere zin, zoals
communicatie-netwerken, wegen, spoorlijnen, stations, waterwegen
en vliegvelden speelt een belangrijke rol in deze theorieën,
daar deze een voorwaarde is voor de interactie tussen bedrijven,
klanten en toeleveranciers. Bereidwilligheid en de mogelijkheid
om te overleggen met elkaar zijn belangrijk en worden beschouwd
als de basis waarop men tot besluitvorming kan komen.
In aanvulling hierop wordt de beschikbaarheid van financiële
instellingen en de aanwezigheid van geschoolde krachten van
belang geacht. Financiële factoren zoals belastingstelsels, rentestand,
looneisen, arbeidsrecht, minimumlonen, systemen met
betrekking op welzijn en wonen, werkgelegenheid, flexibiliteit
en arbeidsmarkt zijn van belang vanwege hun impact op de potentiële
kosten- en batenbalans van bedrijven.
Al deze (regionale) variabelen zijn bepalende factoren in de
overweging zich ergens te vestigen.
Volgens Hospers 4 ligt de kracht van een innovatieve regio onder
meer in de hardware, waarmee hij de zichtbare en tastbare
‘harde’ elementen in de economie bedoelt; de aanwezigheid van
infrastructuur, wegen, luchthavens en de digitale ontsluiting in
het gebied. Belangrijk is dat een locatie beschikt over voldoende
gekwalificeerde arbeidskrachten, natuurlijke hulpbronnen (bijvoorbeeld
de nabijheid van zee, of van grondstoffen) en productiemiddelen
(zoals machines en gebouwen).
2 ibid.
3 Atzema et al., Ruimtelijke
economische dynamiek,
2002
4 Hospers, ‘Slimme streken:
op zoek naar de determinanten
van regionale innovatiekracht’,
2006
BEWEEGREDENEN
21

22
5 Janelle, Spatial reorganisator:
a model and a concept,
1969
6 Atzema et al., ibid, 2002
7 Christaller, (1933), gelezen
in Atzema et al., ibid,
2002
8 Kloosterman, ‘De taaie
lagen van het stedelijk
economisch landschap’,
2008
9 Musterd en Ostendorf,
‘Creative Cultural Knowledge
Cities: Perspectives
en Planning Strategies’,
p.119. 2006
10 Bontje, Creativity and diversity:
key challenges to
the 21st-century city, 2006
11 Florida, The Rise of the
Creative Class, and How
It is Transforming Work,
Leisure, Community and
Everyday Life, 2002
BEWEEGREDENEN
Janelle 5 stelt vooral een duidelijke, ‘harde’ basisvoorwaarde voor
een goede locatie: bereikbaarheid. Zijns inziens staat dit centraal
voor bedrijven om in een regio goed te kunnen functioneren.
Waar bereikbaarheid tekort schiet, gaat men naar oplossingen
zoeken.
De meest logische oplossing is zoeken naar nieuwe transportmiddelen:
nieuwe wegen, kanalen, spoorlijnen, hoge snelheidstreinen,
vliegvelden, tunnels. Als verbeteringen gerealiseerd
worden, leiden deze in Jannele’s overtuiging tot steeds nieuwe
en betere interacties, maar ook tot nog meer verkeer. De belangrijkste
trajecten liggen tussen gebieden waar zich al veel economische
interactie ontwikkeld heeft, waardoor een steeds grotere
inzet van materiaal op die lijnen, ondanks de hogere kosten,
toch de meeste rendabiliteit oplevert. Honderd jaar geleden was
de tijd die nodig was om van Amsterdam naar Leiden te reizen
beduidend groter dan tegenwoordig de tijd die nodig is om van
Amsterdam naar Londen te vliegen. Een gebied met een sterke
uitgangspositie zal, wanneer aan de bereikbaarheidsvoorwaarde
is voldaan, door al deze investeringen zijn positie enorm zien
verbeteren. 6
Christaller 7 ontwikkelde een theorie over de centrale plaatsenhierarchie,
met de focus op de relaties tussen steden. Het gaat hier
om een relatie tussen het ruimtelijke patroon van steden en dorpen
en hun marktfunctie, waarbij geldt dat de dienstensector de
landbouw en industrie voorbijgestreefd is. In deze theorie wordt
ervan uitgegaan dat de belangrijkste stad in een gebied over het
grootste aandeel in de voorzieningen beschikt en eveneens over
het grootste aantal inwoners. De kleinere steden en dorpen in dit
gebied zijn daarbij volgens een gestructureerd patroon genesteld
(nested) in een volgorde van groot naar minder groot; minder inwoners
betekent ook kleiner verzorgingsgebied.
Door de ontwikkeling van de kenniseconomie en nationale en
internationale concurrentie verschuift het middelpunt evenwel
naar grotere belangrijkere steden over de landsgrenzen heen.
Kloosterman 8 illustreert dit als volgt: de verhuizing van advoca-
tenkantoren van Rotterdam naar Amsterdam is hiervan een exponent,
maar evenzeer de verplaatsing van hoogwaardige financiële
diensten van Amsterdam naar Londen.
Christallers theorie geeft bovendien aan dat de vestigingsplaats
van verzorgende, op de consument georiënteerde bedrijven samenhangt
met de specialisatiegraad. Er bestaat een grotere kans
dat je een poppendokter aantreft in Amsterdam dan in een klein
dorp als Tytjerksteradiel. Wat net zo geldt voor een bruisend boekenbal
of voor de top van de Nederlandse advocatuur.
In het boek van Atzema worden overigens kanttekeningen gezet
bij deze theorie: Maar Christaller vergeet, dat er een groot
verschil bestaat tussen de verlangens van consumenten. Mensen
ontwikkelen in de huidige kenniseconomie ook een grotere internationale
variatie aan leefstijlen en een grotere diversiteit aan behoeften.
Hierdoor ontwikkelen zich steeds grotere winkelcentra
(en op het terrein van de advocatuur, juridische full service kantoren,
AG) die met elkaar concurreren in goede bereikbaarheid
en zich onderscheiden door thematisering en het steeds groeiende
voorzieningenaanbod, waardoor ook het verzorgingsgebied
blijft toenemen. Christallers regelmatige voorzieningenhiërarchie
gaat hierdoor in de praktijk verloren.
3.2.2 Theorie van zachte locatiefactoren
Ofschoon de voorgaande theorie over ‘harde’ en klassieke locatiefactoren
nog steeds opgaat bij het verklaren van vestigingspatronen
van ondernemers, gaat het debat ook steeds meer over
de ‘zachte’ factoren die invloed hebben op dit proces. Zachte
factoren kunnen eveneens een rol spelen bij de aantrekkelijkheid
van een specifieke woonomgeving. 9 Startende kenniswerkers zijn
bijvoorbeeld volgens Bontje 10 graag verbonden aan de stad, totdat
zij zich in de levensfase bevinden, waarin gezinnen worden
gevormd en kinderen komen: dan zullen de meesten de stad juist
liever uitgaan.
Florida 11 meent dat creativiteit, kennis en innovatie in de toekomst
steeds meer de cruciale competitieve elementen zijn voor

steden onderling. En Pine en Gilmore introduceerden het begrip
‘beleveniseconomie’ in de ontwikkeling van publieke ontmoetingsplaatsen
voor vrije tijd- en zakelijke besteding. Deze onderzoekers
onderscheiden belevenissen en transformaties.
Van belevenissen kan worden gezegd dat ze relatief consumptief
zijn (een goed restaurant), bij transformaties gaat het om processen
waar mensen beter van hopen te worden (opleidingen,
persoonlijk advies). Uitgangspunt voor dit alles ligt vaak in historische
steden, die hun legitimering ontlenen aan oude gebouwen
met hun cultuur en traditie. De structuurverschuiving van de
economieën naar een kenniseconomie zou op vanzelfsprekende
wijze een keuzevoorkeur voor ‘zachtere’ vestigingsplaatsen meebrengen.
12
High-tech vereist high touch 13 , stelt Hospers, waarmee hij bedoelt
dat kennisuitwisseling en onderling overleg met collega’s
en anderen in de buurt de mensen weer op nieuwe ideeën kunnen
brengen. Anders dan economen zijn geografen en sociologen
zoals Amin en Cooke vooral geïnteresseerd in de software
van de economie. Zij leggen minder nadruk op traditionele en
geavanceerde productiefactoren en vestigen in plaats daarvan
vooral aandacht op de interactie tussen ondernemers. Historisch
gegroeide sociale relaties zijn hierbij de focus van de sociale wetenschappers;
dit vanuit de gedachte dat mensen handelen vanuit
een gezamenlijke kennis van historische continuïteit, vooral op
het gebied van kennisoverdracht en face tot face contacten. 14
Zachte, sociaal culturele factoren kunnen uistekende innovatieve
ontwikkelingen voortbrengen, die op hun beurt van belang zijn
voor de harde economische opbrengsten.
3.2.3 Gedragswetenschappelijke locatietheorie
Gedragswetenschap is gebaseerd op onderzoek naar gedrag van
mensen. De gedragswetenschap gaat uit van directe observatie
om drijfveren van de ondernemer te achterhalen, in tegenstelling
tot de klassieke locatietheorieën waarbij men uitgaat van veronderstelde
beweegredenen. In dit hoofdstuk ligt de nadruk op de
motieven van ondernemers bij het zoeken naar een geschikte
vestigingsplaats. Het gaat hierbij om de drijfveren die uiteindelijk
leiden tot een besluitvorming. Hierbij kunnen zakelijke, maar
ook persoonlijke motieven en omstandigheden een rol spelen.
Aan de hand van psychologische inzichten wordt een theoretische
verklaring van de locatiekeuze van bedrijven geformuleerd.
Een ondernemer kiest economisch uit een aantal mogelijke locaties,
beperkt door tijd en kosten en geïnspireerd door intuïtie en
gevoelens van ambitie en winstvooruitzichten, meestal met voorbijgaan
aan alternatieve locaties, gevoed door zijn eigen sociale
omgeving en zijn eerdere ervaringen. In de theorie van Herbert
Simon 15 spelen psychologische gegevens uit de gedragswetenschappelijke
theorie een principiële rol. Mensen kunnen nooit
alles weten en laten zich leiden door onvolkomen en subjectieve
informatie en door ervaringen, vooroordelen en eenzijdige informatie
uit de media. 16 Simon, noemt het begrip bounded rationality;
hij voegt psychologische inzichten toe aan de klassieke
economische opvattingen met de bedoeling uit te leggen dat er
nooit sprake kan zijn van ‘absolute rationaliteit’.
Ook rationele beslissingen zijn gevuld met onzekerheid en subjectiviteit.
De economic man is allereerst een homo psychologicus
en maakt een rationele keuze binnen de grenzen van zijn
inschattingsvermogen. Hij is zich bewust van de mogelijkheid
onvolledig geïnformeerd te zijn en risico’s te lopen, wat hem
overigens niet weerhoudt van keuzes maken.
Deze nieuwe econoom, die zich bewust is van zijn bounded rationality,
zoekt samenwerking; niet alleen in algemene zin, maar
ook bij het kiezen van zijn standplaats, juist omdat er steeds
meer keuzemogelijkheden zijn. Door technologische vernieuwingen
is er een breder aanbod van alternatieve vestigingsplaatsen,
zonder dat de winstgevendheid wordt geschaad. Hierdoor
kan de kwaliteit van de omgeving op basis van persoonlijke aard,
sfeer, uitstraling of locatiegedrag van anderen (collega’s en/of
concurrenten) meer prioriteit krijgen.
Dit impliceert dat de uitkomsten van de handelingen van de ondernemer
niet primair bepaald worden door de economische ge-
12 Musterd et al., ‘Comparing
paths of creative knowledge
regions’, p.6-9, 2007
13 Hospers, ‘Slimme streken
op zoek naar de determinanten
van regionale innovatiekracht’,
p.115, 2006
14 ibid.
15 Simon, The new science
of management decision,
1960
16 ibid.
BEWEEGREDENEN
23

24
17 Meester, gelezen in Atzema
et al., ibid, 2002
18 Atzema et al., ibid, 2002
19 Pellenbarg, gelezen in Atzema
et al., ibid, 2002
20 Musterd et al., 2007
21 Atzema et al., ibid, 2002
BEWEEGREDENEN
ografische ruimte alleen, maar ook door persoonlijke voorkeuren
en eigenschappen van de ondernemer zelf. Er is dus geen manier
om in een matrix te bepalen waar het desbetreffende bedrijf het
best kan worden gepositioneerd. Wel kan de ondernemer die de
keuze van standplaats (mede) heeft gemaakt, gevraagd worden
naar de motieven en eventuele aspecten van lokale, regionale,
nationale of internationale imago’s, waarop zijn locatiebeslissing
is gebaseerd. 17
In de gedragswetenschappelijke theorie volgt men de inductieve
aanpak; uit individuele waarnemingen trekt men generalistische
conclusies. Dit acht men een realistischer uitgangspunt dan de
deductieve redeneerwijze. Kritiek hierop: het zou slechts beschrijvende
studies opleveren over beperkt beschikbare informatie
van persoonlijke meningen, situaties en motieven. 18
3.3 Begripsomschrijving van mental maps tot
de spin-off
In deze paragraaf worden de met de locatiekeuze samenhangende
begrippen behandeld aan de hand van diverse regionale
theorieën. De basis van deze veelal verschillende definities wordt
gevormd door wetenschappelijke literatuur.
3.3.1 Mental maps
Economisch geograaf Piet Pellenbarg 19 beschouwt ruimtelijke
cognitie als de basis waarop potentiële vestigingsplaatsen worden
gewaardeerd. Het beeld dat een regio of een stad oproept noemt
hij een mental map parallel aan het begrip bounded rationality.
De blik op een goede vestigingsplaatskeuze kan bij verschillende
ondernemers anders uitpakken, maar bij personen uit eenzelfde
groep komt deze mental map veelal onderling overeen, min of
meer als een stereotiep beeld. Ook wanneer kennis door vooroordelen
of stereotiepe beeldvorming wordt beïnvloed, is het
toch de enige informatie waarover wordt beschikt. Paralel aan de
bounded rationality van Simon betreft het ook hier rationeel handelen
op basis van de onvolledige, beperkte en vaak gekleurde
informatie.
3.3.2 Embeddedness
De econoom en antroploog Polanyi wees er al op dat commerciele
handel in een traditionele maatschappij afhankelijk is van sociale
relaties, een denkwijze waarbij de hedendaagse econoom
geograaf Grabher zich aansluit. Hij onderkent de onderlinge
afhankelijkheid tussen projecten, persoonlijke contacten, lokale
relaties en organisaties en introduceert criteria op basis waarvan
deze groepen gedifferentieerd kunnen worden. 20 Dit begrip voor
netwerken en het accent op het belang hiervan heeft in de economische
geografie een verschuiving teweeggebracht van ruimtelijke
wetenschap naar meer een relationele wetenschap. Bij het
bestuderen van de samenhang tussen technologische, organisatorische
en territoriale facetten legt men steeds minder nadruk
op de financieel economische kenmerken, maar juist meer op de
untraded interdependencies.
Ook volgens Storper zijn het juist de niet aan de markt gekoppelde
relaties tussen bedrijven en andere actoren, die een innovatief
klimaat helpen creëren. Deze benadering ziet de voordelen van
elkaars nabijheid veel meer in het gemeenschappelijk optreden
en gezamenlijke leerervaringen opdoen, waaruit meer onderlinge
loyaliteit groeit, dan in informatie verwerven of streven naar minder
operationele kosten. 21
Dit neemt uiteraard niet weg dat de marktperikelen altijd blijven
vragen om ook een scherp oog te houden voor het kosten/batenplaatje.
De lokale arbeidsmarkt is een goed voorbeeld. Uit het
samenwerken in een regio met bijvoorbeeld een onderwijsinstelling
kan men aansluiten bij elkaars aanbod: stage lopen van studenten
bij het regionale bedrijfsleven kan er vaak toe leiden dat
deze in de regio blijven wonen en daardoor kunnen gaan bijdragen
aan specialisatie van de beroepsbevolking. Het persoonlijk
‘ingebedde’ netwerk van de ondernemer functioneert dan als een

keepfactor voor het bedrijf, tenzij persoonlijke netwerken gaan
domineren bij het herkennen van nog gunstiger kansen buiten de
eigen regio, bijvoorbeeld wanneer een belangrijke afnemer verhuist,
of uitbreidt in een andere regio die daardoor begeerlijker
wordt als locatie. 22
3.3.3 Informatie spill-overs
Ruimtelijk georiënteerde onderzoekers als Scott, Storper en
Cooke hebben ondervonden dat regio’s succesvol zijn door de
manier waarop ondernemers hun informatie (al dan niet bewust)
uitwisselen. Informatie spill-overs in deze regio’s leveren kennis
op, die nergens anders te vinden is en uitsluitend face-to-face
over te dragen is. Daar waar specifieke en unieke kennis aanwezig
is en onderling doorgegeven wordt, kunnen regio’s uitgroeien
tot innovatieve clusters in Europa. Van der Groep e.a sluiten zich
aan bij Schumpeter, die met de innovatietheorie heeft bedacht
dat deze clustervorming een belangrijk concurrentievoordeel oplevert
ten opzichte van andere districten. 23
Ook buitenlandse (Engelse, Amerikaanse, Aziatische) ondernemingen
hechten belang aan het ontwikkelen van regionale
netwerken in Nederland, voor zover de handelsbelangen van het
moederconcern daarmee gediend worden. Vanuit het moederbedrijf
in de oorspronkelijke Nederlandse regio groeien omgekeerd
de netwerken van Nederlandse bedrijven eveneens uit over
Europa. Tegelijkertijd blijven zij ook gericht op de regio, bijvoorbeeld
op de arbeidsmarkt en de kennismarkt. Deze internationale
bedrijven bewegen zich dan gelijktijdig op verschillende
ruimtelijke schalen, van regionaal en internationaal niveau. 24
3.3.4 Clusters
Door de toenemende betekenis van de factor kennis is extra
aandacht ontstaan voor samenwerking tussen (internationale)
bedrijven. Kennisrelaties werken clustervorming in de hand en
deze samenwerking kan van grote strategische waarde zijn voor
ondernemingen. Samenwerking op basis van kennis beïnvloedt
de concurrentiekracht van ondernemingen tussen regio’s en landen
onderling.
In beginsel heeft het begrip cluster een a-ruimtelijke betekenis,
maar het is goed mogelijk om er een ruimtelijk aspect aan te
verbinden, door te stellen dat clusters betrekking hebben op een
geografische concentratie van met elkaar in nabijheid verbonden
bedrijvensystemen, gebaseerd op specialisatie en samenwerking.
Clusters kunnen op elke geografische schaal voorkomen; het
regionale aspect van een cluster als zodanig spreekt sterke bedrijven
niet per definitie aan. 25 Veel ondernemingen opereren
binnen clusters op verschillende schaalniveaus en daarom heeft
het voor een bedrijf van enige omvang weinig zin om zich vast te
leggen op een cluster van één bepaalde schaal.
Met veel beleidsaandacht koesteren overheden clusters als
een soort basisvoorwaarde van een regionale economie.
Clustervorming gaat echter niet over één nacht ijs en het concept
mag niet worden geïsoleerd van het economische systeem in zijn
geheel en de zakelijke verbanden, die daarin worden gemaakt.
De efficiency van communicatie en transportnetwerken moet in
acht worden genomen, net als de ruime aandacht voor het nationale
en internationale ruimtelijk economisch beleid. Daarom is
de noodzaak voor het achterhalen hoe clustervorming tot stand
komt evident.
De regionale economie is sterk gebaat bij sterke clusters, ongeacht
op welke geografische schaal dit zich afspeelt. Sterke bedrijven
zullen beter functioneren in clusters omdat die de eigen
positie versterken. Kortom: sterke bedrijven willen sterke clusters.
De belangrijkste bron van de visie op het denken in clusters treffen
we aan bij Marshall (1890), die een revival doormaakt. Hij
sprak over industrial atmosphere van bepaalde regio’s en soortgelijke
gedachtevorming is ook te vinden in de literatuur over
industriële districten en sociaal kapitaal van Fuchs en Shapira, uit
2005. 26
Wanneer relaties leiden tot een innovatief ondernemingsklimaat
22 Stam, Why Butterflies
Don’t Leave Spatial development
of new firms, 2003
23 Van der Groep et al.,
‘Van kenissteden naar kennisnetwerken,
een kritische
beschouwing over de rol
van ruimte voor innovatie’,
2005
24 Atzema et al., ibid, 2002
25 ibid.
26 Hospers, ‘Slimme streken:
op zoek naar de determinanten
van regionale innovatiekracht’,
2006
BEWEEGREDENEN
25

26
28 ibid.
29 Kloosterman, ‘Face 2 Face;
een pleidooi voor congestie’,
p.164 1997
30 Banks, Lovatt, O’Connor
en Raffo, Risk and trust
in the cultural industries,
2000
31 Atzema et al., ibid, 2002
32 Mohr, 2007
BEWEEGREDENEN
zijn de netwerken de basis; de ondernemers zijn dan goed op elkaar
ingespeeld. Termen als ‘netwerken’ en ‘leren’ staan ook centraal
in de recente literatuur over regionale innovatiesystemen en
lerende regio’s. In beide benaderingen wordt innovatie gezien als
een zichzelf versterkend leerproces op regionale schaal. Het belang
van innovatie en geografische nabijheid van partijen maakt
niet alleen face-to-face contact mogelijk, maar leidt ook tot vertrouwen
en leren en daarmee weer tot verdergaande innovatie. 28
Innovatieve (economische) activiteiten zijn verbonden met een
stedelijk milieu, door de relatie van: in min of meer toevallige,
face-to-face ontmoetingen die plaatsvinden in de nabijheid van
bedrijven en essentieel zijn voor het doorgeven van moeilijk te
standaardiseren en af te bakenen informatie, van vaknieuws tot
roddels 29 Het moeilijk te standaardiseren karakter van de (vaak
mondelinge) informatie, brengt risico’s met zich mee en wijzen
in dit verband op het belang van social trust (ons kent ons). 30
Hotelling, een theoreticus uit de vorige eeuw, meent dat bedrijven
bij hun locatiekeuze ingaan op de bereikbaarheid voor en
van de klant, maar meer nog uitgaan van de nabijheid van hun
belangrijkste concurrenten. De aanbieders spelen een locatiespel
met elkaar en met de klant, waarbij zij rekening houden met
elkaars gedrag. Elke koopman zal proberen de beste plaats te
krijgen, maar uiteindelijk zit men vlak naast elkaar. In de economische
geografie heet dit proces van samenklontering van economische
activiteiten agglomereren.
Anders dan bij Weber, die agglomeratie vertaalt in het reduceren
van de kosten, benadrukt de theorie van Hotelling het principe
van locationele interdependentie, dat wil zeggen het verwerven
van een goede positie op de markt.
In de Nederlandse economische geografie heeft Jansen (1987)
zich bezig gehouden met de theorie van Hotelling. Jansen
spreekt over de ‘geografie van smaak’. Als gevolg van commercialisering
is de uitbreiding van de coffeeshops in de binnenstad
van Amsterdam onderhavig aan deconcentratie. Maar daarnaast
blijven bestaande ruimtelijke patronen intact door de betekenis
van zogeheten atmosferische concurrentie. De klant komt graag
op een vertrouwd adres en de aanbieder houdt daar steeds re-
kening mee. Jansen concludeert op basis van zijn onderzoek in
Nederland en België, dat naast het locatiespel tussen concurrenten,
ook factoren als schaalvergroting, mode en imitatie aanleiding
geven tot agglomeratie. 31
In 2007 verklaart Professor Mohr, hoogleraar ondernemingsrecht
aan de Universiteit van Amsterdam, de clustervorming van het
groeiend aantal advocatenkantoren op de Zuidas als volgt: het bij
elkaar zitten heeft een soort van logica in zich. In alle steden heb
je ergens een ‘schoenenstraat’, of de herkenning van ‘daar zijn
de kledingwinkels’. Het clusteren, bij elkaar kruipen is eigenlijk
kuddediergedrag dat ook weer op de klanten gericht is. Professor
Mohr vergelijkt het met het bij elkaar in de buurt vestigen van cafés;
een goedlopend café gaat nog beter lopen als er meer cafés
zijn. Dus gelijksoortige bedrijven die allemaal bij elkaar kruipen,
profiteren van de concurrentie. 32
3.3.5 De spin-off
Richard Nelson en Sidney Winter publiceerden An Evolutionary
Theory of Economic Change waarin zij het gedrag en de rol van
kleine innovatieve ondernemers in verband brengen met trage
besluitvorming in grote multinationals. Door de logheid van grote
ondernemingen ligt het voor de hand dat dynamische jonge personen,
die iets nieuws ontwikkelen, zelf nieuwe ondernemingen
oprichten. In de economische geografie worden zulke nieuwe
bedrijven spin-offondernemingen genoemd.
Deze ondernemers hebben vaak veel praktijkervaring opgedaan
in de grote organisatie en zo de markt leren kennen. Wanneer zij
vervolgens kansen grijpen, die de grote bedrijven laten liggen,
spreekt men van een innovatieve spin-off.
Een ander type spin-off is wanneer men het bedrijf verlaat en in
een groeiende of internationale arbeidsmarkt een zelfde type
bedrijf begint, de zogenaamde limitatieve spin-off. Het is overigens
lastig tussen beide typen onderscheid te maken. De meeste
nieuwe bedrijven in de Randstad kunnen worden bestempeld

als spin-offs in de zin zoals Nelson en Winter voorstellen. De
Jong komt in zijn dissertatie over nieuwe bedrijvigheid in 1987
al tot de conclusie dat deze spin-off-bedrijven met name in de
Randstad op gang komen dankzij de aanwezigheid van grote
kennisintensieve bedrijven, door de (bedrijfsvriendelijke) institutionele
context in de regio en door de ontwikkeling van regionale
netwerken.
De evolutie-theorie gaat uit van een selectieproces waarin na
verloop van tijd slechts de succesvolle adapters overblijven.
Centraal staat de relatie tussen de bedrijven, die regio’s tot kerngebieden
maken. 35
3.4 Resumé
Globalisatie en de daarmee gepaard gaande nieuwe technologische
toepassingen en internationalisering van markten zijn in
toenemende mate relevant voor besluitvorming van de ondernemer
en dus ook de locatiekeuze. Dit betekent echter niet dat de
plaats, ‘de plek’, er niet meer toe doet. Begrippen, als embeddedness,
spillover, spin-offs en mental-maps van bedrijven en de
ondernemers verklaren dat historisch gegroeide lokale condities
voor het zakelijke verkeer van zeer groot belang worden geacht.
In het volgende hoofdstuk, waarin de belangrijkste structuurveranderingen
van de internationale economieën aan de orde komen,
zal dit vanuit dat perspectief nogmaals duidelijk worden.
35 Atzema et al., ibid, 2002
BEWEEGREDENEN
27

28
BEWEEGREDENEN

4. Het economische landschap en de zakelijke
dienstverlening
4.1 Inleiding
De zakelijke dienstverlening heeft zich de afgelopen jaren
gemanifesteerd als een hoogdynamische en groeiende sector.
Bovendien hebben technische ontwikkelingen in de informatie-
en communicatietechnologie, de internationalisering van
markten en de daarmee samenhangende concurrentiedruk tot
grote veranderingen geleid in de wijze waarop zakelijke dienstverleners
zich ruimtelijk verplaatsen en hun activiteiten organiseren.
Processen van globalisering genereren een economische en
ruimtelijke differentiatie.
Ik hanteer in deze bespreking over economische globalisering in
de zakelijke dienstverlening een breder economisch kader, waarbij
ik inga op de invloed van handelsstromen. Ik besteed aandacht
aan zowel de regionale economie als aan de kenniseconomie,
en licht toe in hoeverre de begrippen kennis en innovatie
een rol spelen in de zakelijke dienstverlening. Met dit hoofdstuk
tracht ik allereerst een beeld te scheppen in welke economische
context de zakelijke dienstverlening opereert, en daarna zal ik
dat toespitsten op de beroepscategorie van de juridische hooggespecialiseerde
kenniswerker, de advocaat.
Dit hoofdstuk begint met de belangrijkste internationale economische
trends, die van grote invloed zijn op de zakelijke
dienstverlening; daarbij geldt dat het effect van de globalisering
niet alleen veranderingen teweeg brengt in de structuur van de
huidige Westerse kenniseconomie op mondiaal, maar ook op
lokaal niveau.
4.2 Trends van globalisering
Als er ergens sprake is van globalisering, dan is dat wel in de
zakelijke dienstverlening. Zoals gezegd hebben een aantal processen
in de loop van de laatste decennia tot grote veranderingen
in de zakelijke wereld geleid. Er heeft zich een omvangrijke
internationalisering voorgedaan. Beperkte de concurrentie zich
nog niet zo lang geleden vooral tot de eigen regio, tegenwoordig
krijgt men te maken met rivalen van all over the world.
Nederlandse zakelijke dienstverleners zijn steeds meer over de
grens gaan opereren en andersom hebben buitenlandse dienstverleners
in grote aantallen de Nederlandse markt betreden. Veel
zakelijke dienstverleners zijn tot grote bedrijven uitgegroeid en
nu zelf ook multinational geworden. Bovendien zijn er grote
internationale netwerken en allianties ontstaan. In de internationaal
georiënteerde accountancy en advocatuur bijvoorbeeld,
bundelen de juridische dienstverleners de krachten om internationaal
opererende klanten overal ter wereld van dienst te kunnen
zijn. Het realiseren van groei en het inspelen op de vraag uit
de markt om wereldwijde dienstverlening, zijn de belangrijkste
motieven achter deze ontwikkeling, die overigens per sector op
verschillende manieren vorm krijgt. 1
De mondiale, Europese, regionale, maar ook de lokale economieën
zijn niet alleen in omvang gegroeid; ook de keuzevrijheid
en differentiatie is sterk toegenomen en daarmee is de economie
veel complexer geworden. Deze verandering van economie
vindt allereerst plaats door een combinatie van technologische
ontwikkelingen. Hiervan is de digitale revolutie misschien wel
een van de belangrijkste. Door goedkoop en betrouwbaar digitaal
transporteren via zakelijke informatiebronnen op internet
kan steeds meer (operationele, maar ook strategische) marktkennis
vrijwel overal ter wereld zonder tijdverlies worden binnengehaald.
Het gebied van transport en communicatie is constant in
beweging, zoals de invoering van de gestandaardiseerde container,
de komst van het world wide web en de recente introductie
van GPS-tracking dat illustreren.
Maar gelukkig zijn we geen footloose tijdperk binnengetreden,
1 Lambregt et al., ‘De stad als
decor voor kennisontwikkeling
in de zakelijke dienstverlening’,
2005
BEWEEGREDENEN
29

30
2 Sassen, The Global City:
New York, London, Tokyo,
1991
3 Kloosterman (R.C), ‘De
taaie lagen van het stedelijk
economisch landschap’,
2008
4 Battes en van der Marel in
FD: Wiet Pot, Mijn geloofsleven
heeft zich verdiept
nadat de toezichthouders
mij dwongen te vertrekken
bij Kempen, 29 maart 2008
5 Kloosterman (R.C), ibid,
2008
6 Smit in FD: Indiërs komen
naar Europa, 7 december
2007
7 Zie hoofdstuk 2, persoonsgebonden
kennis
BEWEEGREDENEN
integendeel. De wereld is niet ingekrompen tot één Global City, 2
het ziet er naar uit dat sommige delen dichterbij zijn gekomen
en andere juist verder van elkaar zijn verwijderd. Dit neemt
niet weg dat in combinatie met de steeds sneller en goedkoper
wordende vervoermiddelen, de economie volstrekt is veranderd.
De internationale concurrentie wordt steeds sterker en de internationale
arbeidsdeling steeds dynamischer. 3 Begin jaren tachtig
zag het er bijvoorbeeld voor de financiële sector nog somber
uit, maar dankzij een daling van de rente, de privatisering van
overheidsbedrijven en de ontwikkeling van nieuwe financiële
producten zijn de financiële markten gedereguleerd en is er in de
jaren negentig een ongekende groei op gang gekomen. 4
Deze groei nam een nog grotere vlucht toen de grenzen van
Zuid-Korea, Taiwan en later China en India werden opengesteld
voor de rest van de wereld. En mede door de val van het
communisme, de verdergaande processen van liberalisering
en het openstellen van de nationale grenzen, zijn handelsblokken
als de Europese Unie en de NAFTA (North American Free
Trade Agreement) steeds belangrijker geworden om een positie
in een groeiende concurrerende wereldmarkt te behouden.
Aanvankelijk ging het vooral om laagwaardige massaproductie.
Maar inmiddels worden de bedrijven en werkers in geavanceerde
stedelijke economieën in de hogere segmenten meer en meer
blootgesteld aan overzeese concurrentie. 5
4.2.1 Offshoring
Offshoring is een term voor verplaatsing van activiteiten naar
lage-loonlanden. Maar een recentere dynamiek is reverse offshoring;
de Indiase ICT-hulptroepen van Westerse bedrijven trekken
nu op hun beurt naar Europa om zelf in het Westen lokale
bedrijven te openen. Wereldwijd zijn er nu veertig tot vijftig van
die lokale ontwikkelcentra en verwacht wordt dat dit alleen maar
zal toenemen.
Klanten zijn steeds meer gaan vragen van hun offshorepartners.
Van onderhoud ging het naar vernieuwing van systemen en vervolgens
naar het ontwikkelen van nieuwe systemen. Inmiddels
doen dergelijke offshorebedrijven ook aan procesmanagement
en beheren ze servers op afstand. Dit betekent dat lokale kennis
voor deze bedrijven steeds belangrijker wordt, omdat er veel
met de gebruikers moet worden gepraat. Onderzoeksbureau
Giarte schrijft in een recente studie Outsourcing Performance
2008 dat Indiase spelers meer moeten gaan investeren in lokale
kennis, cultuur en processen; dat is één van de redenen waarom
Indiase bedrijven aankloppen bij opleidingen als Nijenrode en
de Rotterdam School of Management. Tevens bieden dezelfde
spelers ook aan ambitieuze westerlingen de mogelijkheid om internationale
ervaring op te doen; die mensen worden later weer
geplaatst in land van herkomst, waardoor beter kan worden gecommuniceerd
met de westerse klanten.
Daarnaast kan het werk niet alleen meer in India worden gedaan,
want de arbeidsmarkt aldaar dreigt oververhit te raken. Ook andere
bedrijfstakken trekken allemaal aan hetzelfde talent. Het gevolg
van deze ontwikkelingen is dat Indiase spelers steeds meer
opklimmen in de ICT-waardeketen. 6
Dergelijke processen vinden ook plaats in andere sectoren dan
de ICT. Ook Europese advocaten spreken van een Angelsaksische
revolutie sinds de Engelse advocatenwereld voet aan het continent
heeft gezet.
Het is duidelijk dat de overzeese concurrentie in de zakelijke
dienstverlening om steeds gedifferentieerder economische activiteiten
vraagt. Het gaat al lang niet meer alleen om de harde
industrieën, zoals scheepsbouw, staal, audioapparatuur of textiel.
Om in het westen de concurrentiestrijd te kunnen overleven,
moeten bedrijven en werkers in de geavanceerde stedelijke economieën
kunnen beschikken over kwaliteiten die vooral betrekking
hebben op een duurzaam vermogen om unieke producten
te kunnen voortbrengen. 7 De uniciteit van een product geeft
een (tijdelijke) bescherming tegen (prijs)concurrentie. Lange tijd
werd gedacht dat die uniciteit geheel in technologische diensten
en producten lag, maar later is men gaan inzien dat de uniciteit
van een product of dienst ligt in de mate van complexiteit, en

dus ook bijvoorbeeld een financieel instrument 8 of een nieuw
managementconcept kan zijn. Het ontwikkelen daarvan vergt innovatieve
kennis en innovatieve bedrijvigheid. Dat zijn de basisingrediënten,
de belangrijkste condities om krachtige producten
en diensten te genereren die voor de westerse wereld van belang
zijn in de internationale concurrentie. 9
4.2.2 ‘Glocalisering’
Ook de zakelijke dienstverlening en dan in het bijzonder de
financiële dienstverlening, alsmede de culturele industrieën zijn
de sectoren waar veel innovatieve bedrijvigheid uit voort komt.
Het vermogen om deze innovaties van producten, diensten en
concepten op een permanente basis tot stand te brengen, berust
nooit bij één enkel bedrijf, laat staan bij één enkele creatieve
hooggeschoolde kenniswerker, maar is gelegen in een lokaal productiesysteem
als geheel. Dit systeem omvat allerlei netwerken
en productierelaties. Bedrijven worden met elkaar verbonden
binnen het web van formele en informele instituties waar actoren
van de sectoren met elkaar in contact komen. Dit zijn allereerst
natuurlijk de vakorganisaties, beurzen, trainingscentra en congressen,
die sectorspecifieke vaardigheden reproduceren. Maar
daarnaast kunnen ook ontmoetingsplaatsen als cafés en restaurants
van belang zijn; kortom, alle locaties waar een spill-over
van kennis mogelijk is.
Deze geclusterde productiesystemen, waar ingewikkelde persoonsgebonden
kennisoverdracht vaak via face-to-face contacten
plaatsvindt, vormen het dikke en sterk gelokaliseerde weefsel dat
een zekere bescherming kan bieden tegen concurrentie. 10 Een
krachtige basis om een sterke concurrent te zijn is in deze visie
gelegen in clustering van de actoren, die deze (innovatieve) bedrijvigheid
mogelijk maakt. 11
Dit impliceert dat met de groeiende internationalisering, de traditionele
ruimtelijke wetmatigheden er nog steeds toe doen. We
communiceren met onze contacten aan de andere kant van de
wereld, maar het belang van de contacten in de productiesyste-
men en de relationele betekenis van de directe omgeving blijken
net zo belangrijk te zijn om te overleven in de huidige wereldeconomie.
Dat veronderstelt dat de stedelijke leefwereld niet verdwijnt.
Locaties zijn historische gegevenheden die voor mensen
een bepaalde betekenis hebben. Regio’s zijn arena’s waarin mensen
relaties, en dus ook economische relaties, aanknopen.
Tegelijk is het te simpel om te zeggen dat door de voortgaande
mondialisering er ook een vanzelfsprekende herwaardering terugkeert
voor de unieke betekenis van de plek. Think global, act
local is weer een te eenvoudige voorstelling van de complexe
(zakelijke) relaties die hier aan de orde zijn. De gelaagdheid van
de aspecten van bedrijvigheid en het belang van contacten die
zich voordoen op meerdere schaalniveaus spelen doorlopend
een rol. Het gaat dus niet om traditionele geografie. Afstand is
meer dan kilometers, ruimte is meer dan oppervlak, ‘de plek’
wordt een steeds meer relationele betekenis toegekend. 12
Relevant is de vraag of de geopolitieke trend van globalisering
doorzet of juist richting lokalisering zal gaan verschuiven.
De voormalige wereldmachten China en India zijn inmiddels
opnieuw sterk in opkomst. Deze landen worden daarom ook wel
de emerging markets genoemd. In 1950 produceerden China en
India nog maar tien procent van het totaal in de wereldeconomie.
In 2008 zijn de drie blokken China/India, West-Europa en
de VS ieder goed voor ongeveer twintig procent aandeel in de
wereldeconomie.
Voor China geldt dat het land het macro-economisch en institutioneel
goed voor elkaar heeft maar dat de bedrijven (het microeconomische
niveau) nog moeten groeien. India kent wel goede
bedrijven maar moet de macro-economie, de infrastructuur en
de instituties op orde krijgen. Het is nu zo dat beide landen het
leidende Amerikaanse kapitalistische model volgen om de ladder
van de geldeconomie te bestijgen. En hoewel men zich sinds de
recente, Amerikaanse kredietcrisis zeer bewust is van het risico
dat de kapitaalmarkten en de economieën in de hedendaagse tijd
lopen wanneer zij (te) hecht aan elkaar verbonden zijn, wil dit
niet zeggen dat de trend ten voordele van de emerging markets
zich niet zal voortzetten.
8 Engelen, Amsterdamned,
2004
9 Kloosterman (R.C), ibid,
2008
10 Amin &Thrift, ‘Neo-Marshallian
nodes in global
networks’, 1992
11 Kloosterman (R.C), ibid,
2008
12 Boelens, ‘Ruimtelijke
planning van telematica,
technologische veranderingen
en haar ruimtelijke
consequenties’, 2005
BEWEEGREDENEN
31

32
13 Wuijster in FD: Sluit aan
bij de lange mars, 19 april
2008
14 Hinrichs in FD: Ontkoppeling’
Europa van de VS is
in de handel steeds meer
een feit, 10 april 2008
BEWEEGREDENEN
Een ander opmerkelijke trend betreft tekenen die wijzen op politieke
steun voor lokalisering op verschillende plaatsen in de
wereld. Dit zijn bijvoorbeeld de anti-Chinamaatregelen die zijn
voorgedragen in het Amerikaanse Congres of de lauwe ontvangst
die staatsfondsen in Europa krijgen. Om deze ontwikkelingen te
begrijpen is het interessant te zien, in hoeverre landen als China
en India in de nabije toekomst het Amerikaanse model zullen
blijven volgen, of dat ze er juist in zullen slagen meer hun eigen
accenten te leggen.
Met het economisch groeiende belang van regio’s is het de vraag,
wat voor de processen van de globalisering de mogelijke gevolgen
zijn van politieke steun voor lokalisering. De waarde van het
begrip ‘regio’ zal fluctueren door de tijd. 13
4.3 De economische veerkracht van het huidige
economische Europa
Het is een belangrijke vraag in hoeverre de recessie in de VS een
negatief effect zal geven op de Europese economie. Vrijwel alle
analisten menen dat de terugslag van de kredietcrisis in Europa
nog zal komen, alleen over de mate waarin dat zal gaan gebeuren
is men het (nog) niet eens. Misschien heeft de opkomst van
China, India en Rusland de balans in de wereldeconomie inmiddels
echter zo gewijzigd, dat een crisis in de VS bij ons minder
hard aankomt.
De vraag die dit oproept is in hoeverre Europa en de rest van
de wereld al van de VS ‘ontkoppeld’ zijn; de mondiale handelsstromen
worden er op dit moment nauwelijks door beperkt.
Degenen die van mening zijn dat de ontkoppeling al een (min of
meer) voldongen feit is, noemen het jaar 2007 als het voorbeeld:
immers, dit jaar was bijzonder slecht voor de VS, maar goed
voor Europa en de rest van de wereld. Voor hen het harde bewijs
dat het belang van de VS in de wereld aan het afnemen is. Azië,
China en Rusland komen momenteel juist sterk op en als de
handelscijfers als uitgangspunt mogen worden genomen, gaan de
hieraan gerelateerde veranderingen in de wereld nu heel rap.
Uit CBS-cijfers over 2007 blijkt dat de export naar de VS de afgelopen
jaren maar matig gegroeid is. Voor Rusland, Polen en
Tsjechië daarentegen wordt al drie jaar een groei van tussen de
twintig en dertig procent genoteerd. Voor China ligt dat een fractie
lager, met een gemiddelde groei van zeventien procent over
de afgelopen drie jaar.
Klaus Regling, directeur-generaal van de Europese Commissie
voor economische en monetaire zaken, gelooft niet in een ontkoppeling
van de VS, maar bevestigt de verbeterde veerkracht
van Europa. De kwetsbaarheid is minder geworden en daarom is
men optimistischer dan voorheen bij een dergelijke crisis. Europa
is dit jaar ongeveer 1,8 procent gegroeid, dat is net iets onder de
lange-termijntrend van twee procent. Daarom lijkt er nog weinig
aan de hand in Europa en houdt de sterke arbeidsmarkt zich
staande. 14
4.3.1 Nieuwe instituties
Het is duidelijk dat door de dynamische processen van globalisering
en europeanisering, maar ook door regionalisering, voortdurend
veranderingen plaatsvinden in de wereldeconomie en
dat deze veranderingen ondermeer grote verschuiving van arbeid
met zich meebrengen. Het systeem van relationele en productienetwerken
in zijn geheel, het web waarin deze zich bewegen
en waarbinnen innovatieve kennis wordt overgedragen, lijkt een
essentiële economische factor waarmee concurrentie het hoofd
geboden kan worden. Deze processen en de effecten ervan hebben
ook grote gevolgen voor het driehoekskader van politiek,
samenleving en de markt. Het leidt tot een afname van de dominante
positie van de natiestaat. Nieuwe internationale en regionale
verbanden, organisaties en instituties nemen steeds vaker de
plaats over van hetgeen van oudsher behoorde tot het exclusieve
domein van de natiestaat. Het effect is dat vanzelfsprekende
betekenisstructuren zoals we die kennen van de traditionele instituties,
in de hoogmoderne samenleving een groot gedeelte van
hun overtuigingskracht en legitimiteit hebben moeten inleveren.

Anders gezegd: de leefomgeving van het moderne Europa wordt
niet langer gedomineerd door het massieve denken van alles
bepalende instituties als politiek, samenleving en markt, maar
door flexibele en gedifferentieerde netwerken. De hoogmoderne
samenleving bestaat niet langer uit een stabiel en vastomlijnd
bouwsel, maar is een diffuus raamwerk geworden. Het is een
nieuw specifiek ingericht raamwerk, waarbinnen moderne vitale
interacties kunnen plaatsvinden en nieuwe netwerken zich kunnen
ontwikkelen. Met name de regio’s in Europa hebben hier
veel profijt van. Keating 15 noemt dit de opkomst van het ‘nieuwe
regionalisme’.
De Amerikaanse econoom North samen met Fogel winnaar van
de Nobelprijs voor economie in 1993, gaat zelfs nog verder en
ziet dit proces als een noodzakelijkheid. De banden tussen de
producerende en dienstverlenende bedrijven en hun klanten
worden steeds onpersoonlijker door de toename van de bevolking
en de (economische) specialisaties. Volgens de toepassing
van de institutionele economische benadering in de economische
geografie betekent dit, dat naast het belang van de gelokaliseerde
producten, diensten en concepten, het steeds meer draait
om het vlotte verloop van de interacties tussen de bedrijven onderling.
Op regionaal niveau is daarom de institutionele context,
van waaruit bedrijven de ruimte hebben en hun marktgedrag
kunnen bepalen, van groot belang. 16
4.4 Nederland: de economische actualiteit
Voor de Nederlandse economie was het jaar 2007 een van de
beste jaren in lange tijd. In 2008 wordt het allemaal iets minder,
maar het beeld blijft redelijk goed. Volgens de voorzitter Thijs
Wöltgens van de gezamenlijke Kamers van Koophandel is er
alle reden voor optimisme. Een uitsplitsing naar sectoren leert
dat met name de groothandel en de dienstensector het goed
doen. Bij de dienstensector en de bouw groeit de werkgelegenheid
zelfs sneller dan de omzet en de industrie gaat hier achteraan.
Omzet, export en werkgelegenheid groeien gedrieën rond
de twee procent. Uit een onderzoek van de jaarlijkse Enquête
Regionale Bedrijfsontwikkeling, de Erbo, blijkt dat de ICT-en
automatiseringsdiensten en de bedrijfstak facilitaire diensten bovengemiddeld
goed draaien. De makelaardij, de exploitatie van
onroerend goed en de sector recreatie doen het minder goed dan
gemiddeld.
En ondanks de onzekerheid in de financiële sector, als gevolg
van de internationale kredietcrisis hebben zelfs de Nederlandse
banken het relatief goed gedaan; niet in de laatste plaats door het
eigen risicomanagement van de banken, maar ook dankzij het
toezicht van de Nederlandse Bank (DNB). Nederland behoort
tot de zeer weinige landen waar banken voor hun liquiditeitsbeheer
ook rekening moeten houden met verplichtingen die niet
uit de balans blijken. Toch is volgens Wellink, president van de
Nederlandse Bank, de kredietcrisis nog niet voorbij. De opsplitsing
van de ABN-AMRO bank heeft het inflatieniveau tot boven
de doelstelling van de Europese Centrale Bank doen stijgen. 17
Hoe de Nederlandse economie zich in de tweede helft van 2008
en daarna zal ontwikkelen is dus nog een open vraag. Bovendien
verklaart Michiel Vergeer van het CBS dat de dienstensector in
zijn geheel het leven van de statisticus behoorlijk lastig maakt,
omdat momenteel in deze sector veel nieuwe bedrijven ontstaan
en het veel tijd kost om daar greep op te krijgen. 18
4.4.1 Nationale economische ontwikkelingen in
de juridische branche
De juridische sector maakt een groei door en dit is deels te
danken aan het aantrekkelijke vestigingsklimaat van Nederland
voor multinationals. In Nederland staan van oudsher wereldwijde
hoofdkantoren van multinationals. Er zijn op dit moment
naar schatting vierhonderd Europese hoofdkantoren van buitenlandse
concerns in ons land en dit betekent meer vraag naar
Nederlandse diensten en voorzieningen, waarvan de advocatuur
profiteert. 19
Maar wat maakt multinationals typisch Nederlands? De oprichter
15 Keating, The new regionalism
in Western Europe,
1998
16 Atzema et al., Ruimtelijke
economische dynamiek,
2002
17 Hinrichs in FD: De economie
blijft ook in 2008 ruim
bovengemiddeld scoren,
12 december 2007
18 Hinrichs in FD: De economische
werkelijkheid
is lastig grijpbaar, 10 juli
2008
19 Buck in FD: Lang leve het
(Europese) hoofdkantoor!,
7 mei 2007
BEWEEGREDENEN
33

34
20 Van Dam in NRC: O Nederland,
let op uw saeck,
11 november 2007
21 www.legal500.com, 2008
22 Andriessen in FD:
Adviseurs Loyens & Loeff
gaan naar Dubai, 6 november
2007
23 Scheltema in de Groene:
De Rechtsstaatindustrie,
6 juni 2008
BEWEEGREDENEN
is een van de bepalende factoren, maar ook de juridische structuur,
de leiders met hun beslissingsbevoegdheid, de verankering
van de specifieke kennis in de samenleving en de ontwikkeling
van het bedrijf. Het land waar het hoofdkantoor is gevestigd,
beïnvloedt de cultuur van de onderneming sterker dan de nationaliteit
van de aandeelhouders of de (relatieve) omvang van de
gecreëerde werkgelegenheid in Nederland. 20
Het gezonde economische klimaat is het afgelopen jaar goed
geweest voor de juridische branche. Er worden weer meer kleine
en grote fusies en overnames begeleid die zowel de kleine als
de grote kantoren geen windeieren leggen. Daarnaast zorgen de
toenemende wet- en regelgeving en privatisering van overheidsinstanties
voor de nodige juridische problemen, zowel voor het
bedrijfsleven als voor de particulier.
Advocaten hebben het druk; in alle segmenten is sprake van
vraagoverschot, klanten dienen zich aan in groten getale. De
juridisering van de samenleving gaat door, want de maatschappij
wordt steeds ingewikkelder en juridische contracten worden
complexer. Het vraagoverschot zal niet minder worden; het is
eerder een zichzelf versterkend mechanisme. Ondernemers in
midden- en kleinbedrijf doen steeds vaker een beroep op specialistische
juridische bijstand.
Deze ontwikkelingen zijn ook zichtbaar in het toegenomen aantal
advocaten in 2007, namelijk 14.141, waarvan 39,2% vrouw
is. De uitkomsten van het rapport ‘Een maatschappelijk orde’
zijn door het kabinet in oktober 2006 positief ontvangen. De
Commissie Advocatuur heeft hierin advies gegeven over de positie
die de advocatuur in het maatschappelijk bestel en de inrichting
van het rechtsstelsel behoort in te nemen. De belangrijkste
uitkomsten hiervan zijn het behoud van het procesmonopolie, de
instelling van een adviesraad die moet toezien op de regulering,
de toelating en de beroepsuitoefening binnen de advocatuur. Ten
behoeve van de kwaliteit zal er een kwaliteitssysteem worden
opgezet. Het beloningssysteem no cure no pay stuit op teveel bezwaren
en zal daarom niet worden ingevoerd.
Het imago van de advocatuur in Nederland wordt over het al-
gemeen positief beoordeeld, zowel nationaal als internationaal.
Amsterdam huisvest veel nationale en internationale financiele
instellingen met hoogkwalitatieve advocaten en hoewel
Nederland een relatief klein rechtsgebied beslaat, is een aantal
Nederlandse grote advocatenkantoren betrokken bij grote internationale
deals en overeenkomsten. 21
Veel buitenlandse bedrijven kiezen Nederland als basis of gebruiken
het als schakel. Het gevolg hiervan is dat veel Nederlandse
juristen aan transacties werken die weinig met hun eigen land te
maken hebben. De grote Nederlandse advocatenkantoren zijn
betrokken bij complexe internationale transacties op terreinen als
commercieel vastgoed, belastingen, transport, etc. 22
De complete vaderlandse juridische elite was aanwezig bij de
toespraak van Minister van Justitie Hirsch Balin, die de inspanningen
roemde van het Center for Institutional Legal Coorperation
(het CILC), een organisatie die zich ervoor inspant de verworvenheden
van de Nederlandse rechtstaat uit te dragen in landen die
in rechtstatelijke transitie verkeren. Ons land kan bogen op één
van de nieuwste Civil Codes in de Westerse wereld, het Nieuw
Burgerlijk Wetboek (1992) en hier hebben deze landen veel belangstelling
voor.
Deze vorm van juridische bijstandverlening in andere landen is
een praktische en kosteneffectieve manier van ontwikkelingssamenwerking,
waarbij geen visie van bovenaf wordt opgelegd,
maar waar gewerkt wordt in sparring-partner relations. Het systeem
van de Nederlandse wetgeving en het opzetten van juridische
structuren wordt wereldwijd overgedragen. 23
4.4.2 Economische ontwikkelingen in de Randstad
In Nederland is de Randstad de enige stedelijke regio van internationale
betekenis. De Randstad bestaat uit de vier grootste
Nederlandse steden (Amsterdam, Rotterdam, Den Haag en
Utrecht) en het groene hart en kleinere steden die zich daartussen
bevinden. In dit gebied, wonen ongeveer zeven miljoen

mensen. Amsterdam wordt ondanks de geringe omvang van de
stad vaak gerekend tot de subtop van de wereldsteden. Van alle
buitenlands investeringen in Nederland wordt veruit het grootste
deel gerealiseerd in de Randstad. Desondanks is de Randstad
sinds 1999 tot onder het Europese gemiddelde gezakt voor wat
betreft het Bruto Regionaal Product.
Het opleidingsniveau van de jonge Nederlandse beroepsbevolking
is vrijwel gelijk aan elders in Europa. De Randstad kent
relatief gezien meer laaggeschoolden, maar ook meer hooggeschoolden
dan gebruikelijk in Europa 24 Wat opvalt, is dat slechts
een klein gedeelte van die hooggeschoolden is opgeleid in natuurwetenschappelijke
en technische vakken.
Maar de Randstad staat onder druk. Reizen in de Randstad wordt
steeds lastiger, de kwaliteit van vestigingslocaties neemt af en
ook de arbeidsparticipatie is in vergelijking met andere stedelijke
gebieden in Europa, laag. De OESO noemde in zijn territorial
review voor de Randstad het functioneren van de arbeidsmarkt,
de woningmarkt, de matige bereikbaarheid en het gebrek aan
bestuurlijke daadkracht (governance) als voornaamste zorgpunten.
25
4.4.3 Amsterdam
Amsterdam heeft een rijke historie als handelscentrum en was
buitengewoon succesvol in de 17 e eeuw, ook wel de Gouden
Eeuw genoemd. In deze eeuw lieten Nederlandse kolonisten
de handel rijk bloeien en werd Amsterdam het belangrijkste
handelscentrum van Nederland. In de 18 e en 19 e eeuw stagneerde
de economie echter en de stadsregio miste de Industriële
Revolutie.
Amsterdam is weliswaar de hoofdstad van Nederland, maar niet
het centrale politieke centrum. De stad heeft nooit de status van
‘eerste stad’ gekend; de taken zijn altijd verdeeld gebleven tussen
Amsterdam (financieel centrum), Rotterdam (industrieel centrum)
en Den Haag (politiek centrum). De leidende positie van de stad
wordt dan ook vooral gedragen door de financiële, zakelijke en
culturele sectoren.
Amsterdam is de grootste stad van Nederland, met een bevolkingsaantal
van 750.000 inwoners. De stad maakt deel uit van
de Metropoolregio Amsterdam, voorheen de Noordvleugel
Randstad. Metropoolregio Amsterdam, met in totaal 2.2 miljoen
inwoners, wordt economisch tot de meest invloedrijke regio van
Nederland gerekend en dit wordt nog eens extra versterkt door
Schiphol.
De regio is gespecialiseerd in diensten en in toenemende mate
door de kennisintensieve industrieën. Deze ontwikkeling beïnvloedt
nog steeds de structuur van de economie van Amsterdam,
waar de dienstensector domineert en waar de industriële en bestuurlijke
sectoren veel minder vertegenwoordigd zijn. Eén op de
drie banen in Amsterdam komen voor rekening van de zakelijke
dienstverlening en de financiële instellingen. 26
Amsterdam maakt deel uit van een aantal regionale samenwerkingsverbanden,
neemt deel aan verschillende EU-programma’s
en heeft internationaal zakenrelaties zowel binnen als buiten de
Europese Unie. Veel van de samenwerkingsverbanden blijven
echter informeel; er is geen duidelijke politieke entiteit voor strategische
ontwikkeling van de gehele Metropoolregio Amsterdam.
Er zijn veel bestuurslagen, maar de samenwerking is niet altijd
efficiënt. 27
Na jarenlang een vijfde plaats te hebben bezet, hoort Amsterdam
niet langer bij de top van Best European Business Cities. De
stad is voorbij gestreefd door Barcelona en wordt bedreigd door
Madrid, Berlijn en München. Met andere woorden, de rol van
Amsterdam als financieel centrum staat onder druk. In mei 2007
schreef het FD: De zeggenschap van de Amsterdamse effectenbeurs
is verdwenen, pensioenfondsen worden naar België gelokt
en investeringsfondsen vinden domicilie in Ierland of Luxemburg.
Toch is de financiële sector met zo’n 330.000 medewerkers een
belangrijke pijler onder de Nederlandse economie. 28
Ook op het gebied van toerisme en congressen is Amsterdam
in de beginjaren van de 21 ste eeuw minder succesvol geworden.
In 1994 stond Amsterdam nog als derde genoteerd op de
ranglijst van meest populaire Europese congressteden, in 2004
24 Regio Randstad, Regio
Randstad Monitor 2004
25 VROM, Dossier Randstad
2040 – Bereikbaarheid en
Economie, 2008
26 Gemeente Amsterdam,
Dienst Onderzoek en
Statistiek, Fact Sheet juni
2007
27 Musterd et al., p. 39, 2007
28 Buck in FD: ibid, 7 mei
2007
BEWEEGREDENEN
35

36
29 Gelezen in Cherfontaine,
Governance in de
Randstad, 2005
30 www.parool.nl, 2008
31 www.trouw.nl, 2008
BEWEEGREDENEN
werd nog slechts een achtste positie behaald en waren steden als
Barcelona, Stockholm, Kopenhagen en Helsinki populairder als
congresbestemming dan Amsterdam. 29
Maar volgens Taylor, hoogleraar aan de universiteit van
Loughborough, behoort Amsterdam anno 2008 (voor het eerst!)
tot de tien belangrijkste (75 gepeilde) zakensteden ter wereld
en in Europa is Amsterdam de nummer vier, pal achter Londen,
Parijs, Frankfurt. Het afgelopen jaar heeft Amsterdam zijn prestaties
op het gebied van financiële en zakelijke dienstverlening
het meest verbeterd, zo bleek uit zijn onderzoek. Gezien de
omvang van de stad en de relatief kleine Nederlandse economie
noemt hij het aandeel van internationale bedrijvigheid in de
Amsterdamse economie [..] buitenproportioneel groot en constateert
hij dat met name het zakenklimaat, de kenniseconomie en
het evenwichtige economische klimaat eruit springen. 30
En ook in de jaarlijkse Quality of Living Survey van adviesbureau
Mercer (2008) kwam Amsterdam niet slecht uit de bus: de stad
scoorde vooral goed op de onderdelen economische omgeving,
gezondheidszorg, onderwijs en mogelijkheden voor recreatie
(dit laatste dankzij het ruime aanbod van restaurants, theaters
en bioscopen). Op de wereldwijde lijst van steden met het beste
leefklimaat staat Amsterdam nu al twee achtereenvolgende jaren
op de dertiende plaats. 31
Ik ben me er uiteraard van bewust dat dit soort lijstjes slechts
een deel van de werkelijkheid laat zien en dat de keuze voor
andere indicatoren tot weer een geheel ander beeld kan leiden.
Maar wat ik met deze korte schets heb willen aangeven is, dat
Nederland, De Randstad, Metropool regio Amsterdam en/of
Amsterdam het op sommige punten goed doen, maar dat ook op
een aantal punten, die van cruciaal belang zijn voor de internationale
concurrentiepositie, terrein verloren wordt.
4.5 Resumé
Als er ergens sprake is van globalisering, dan is dat wel in de
zakelijke dienstverlening, waar verschillende processen tot grote
veranderingen in de zakelijke wereld hebben geleid. Deze ontwikkelingen
lijken erop te wijzen dat ‘zachte’ locatiefactoren
steeds meer invloed hebben op de vestigingspatronen van bedrijven
in deze sector. Door de vraag uit de markt naar wereldwijde
dienstverlening worden andere accenten gelegd. Factoren als
netwerken, persoonlijke interactie, untraded interdependencies,
specialisatie, gemeenschappelijk optreden, kennisuitwisseling en
samenwerking met bijvoorbeeld onderwijsinstellingen, wegen
zwaarder bij het maken van de locatiekeuze. Dit heeft in het
bijzonder consequenties voor de regio’s; deze hebben veel profijt
van de nieuwe netwerken die zich in de hoogmoderne samenleving
ontwikkelen.
Het realiseren van groei, het behalen van schaalvoordelen en het
inspelen op de vraag uit de markt om wereldwijde dienstverlening,
zijn de belangrijkste motieven van deze zakelijke sector.
Om in het westen de concurrentiestrijd te kunnen overleven,
moeten de zakelijke dienstverleners in de geavanceerde stedelijke
economieën niet alleen kunnen beschikken over kwaliteiten
en het duurzaam vermogen om unieke producten te kunnen
voortbrengen, maar ook over flexibele en gedifferentieerde netwerken.
De individualisering enerzijds en het onpersoonlijker
worden van de banden tussen klanten en bedrijven anderzijds
vergroot de noodzaak van soepele interactie tussen de bedrijven
onderling.
Of men op tijd de bakens weet te verzetten en veranderingen of
vernieuwingen kan doorvoeren, is bepalend voor de vraag of een
regio een gunstige economische ontwikkeling zal doormaken.
Het vermogen om innovaties van producten, diensten en concepten
op een permanente basis tot stand te brengen berust nooit
bij één enkel bedrijf of een hooggeschoolde kenniswerker, maar
is gelegen in een lokaal productiesysteem van de hedendaagse
hoogmoderne samenleving. Het systeem van relationele netwerken
en het creëren en overdragen van innovatieve kennis zijn
essentiële economische factoren geworden.

5. Ruimtelijke ontwikkeling en zakelijke
dienstverlening in de stad
5.1 Inleiding
Door de structuurveranderingen van de economieën worden
ook steden beïnvloed. Het zijn de ruimtelijke kenmerken die
het hedendaags gezicht van het stedelijk landschap bepalen. In
dit hoofdstuk wordt de ruimtelijke ontwikkeling van de huidige
groeisector, de zakelijke dienstverlening, met haar verbondenheid
aan stedelijke oriëntatie beschreven.
5.2 De centrale stad
In de eerste helft van de 19 e eeuw ontstond een nieuwe categorie
specialisten die aan industriële ondernemingen en bestaande
commerciële instellingen financiële, economische, technologische
en juridische diensten boden.
Deze ontwikkeling zette zich in de tweede helft van de 19 e
eeuw en in de 20 ste eeuw voort. Hooggeschoolde specialisten in
de zakelijke dienstverlening, zoals advocaten, verbonden zich
steeds vaker direct aan een bedrijf. Ook vestigde men zich meer
en meer in zelfstandige kantoren, die zich met hun eigen specialistische
kennis geheel richtten op de markt. Deze kantoren
vestigden zich voornamelijk binnen de kern van de stad.
Hierdoor ontstonden de zogenaamde Central Business Districts.
Deze clustering van kantoren als zakencentra werd bevorderd
door de behoefte van de specialisten aan samenspraak en directe
onderlinge interactie om efficiëntie te bevorderen. 1
Voor de toen nog kleinschalige advocatuur was het daarbij van
zwaarwegend belang om goed bereikbaar te zijn. Zij vestigden
zich daarom bij voorkeur in de wijk waar naar hun diensten
gevraagd werd. In de binnenstad van Amsterdam ging het veelal
om advocatenkantoren die de bedrijven en banken in de nabije
buurt bedienden. Je had daar destijds al clustering van zakelijke
en financiële dienstverleners, met dit verschil dat de bedrijven en
banken veel kleiner waren dan de huidige. 2
Tegen het einde van de 19 e eeuw werd door technische constructievernieuwing
en de ontwikkeling van de lift hoogbouw
mogelijk, en al snel verschenen de wolkenkrabbers in Noord-
Amerika binnen de stadscentra. In tegenstelling tot Europese
steden, die niet gemotiveerd waren om in hun binnensteden
plaats te maken voor grote gebouwen, had men daar in de VS
minder bezwaar tegen; Amerikaanse bouwvoorschriften stonden
hoogbouw in stadskernen toe. De geograaf Gottmann noemt
hoogbouw echter niet alleen een architectonisch gebaar, maar
ook een absolute noodzaak, op fundamentele gronden; agglomerering
van professioneel verwante beroepsoefenaren vormt een
basisvoorwaarde voor een succesrijk zakenleven” 3
Alleen grootstedelijke agglomeraties met een rijk verleden als bestuurs-en
handelscentrum hebben zich in de loop van de tijd ontwikkeld
tot bloeiende, aan het handelsverkeer gekoppelde, hooggespecialiseerde
en kennisintensieve zakencentra. In Amerika
is New York hiervan een zeer belangrijke koploper, Europese
voorbeelden zijn Londen, Parijs, Frankfurt, Kopenhagen, Zürich
en Milaan en in Nederland heeft ook Amsterdam zich de laatste
decennia tot een indrukwekkende agglomeratie van kennisintensieve
dienstverleners ontwikkeld. 4
Het gaat veelal om steden die hoog staan in de nationale en internationale
plaatsenhiërarchie (Christaller), die over een divers
samengesteld economisch profiel beschikken en die een historische
grondslag hebben van culturele industrieën, productiebedrijven
en hoogwaardige persoonlijke diensten, van luxeconsumptie
tot medische verzorging. Deze steden hebben een zeer
diverse bevolking en een kosmopolitische houding. 5
Het zijn dan ook de centrale steden als New York, Los Angeles,
Londen, en ook Amsterdam, die recent een gunstige ontwikkeling
hebben laten zien. Voor een deel zien we de gevolgen van
1 Van Engelsdorp Gastelaars,
De nieuwe stad, 2006
2 Mohr, 2007
3 Gottman, gelezen in Van
Engelsdorp Gastelaars, 2006
4 Van Engelsdorp Gastelaars,
ibid, 2006
5 Currid, gelezen in Kloosterman,
2008
BEWEEGREDENEN
37

38
6 Kloosterman, ‘De taaie lagen
van het stedelijk economisch
landschap’, 2008
7 Jacobs (J), The Economy of
Cities, 1969
8 Musterd et al., 2007
BEWEEGREDENEN
deze ontwikkeling nu neerslaan aan de randen van de centrale
steden, bijvoorbeeld de London Docklands of de Zuidas.
De centrale stad tekent zich af als een piek in het landschap en
ook binnen deze steden is er sprake van een duidelijke ruimtelijke
differentiatie met sterk geconcentreerde clusters van bepaalde
activiteiten. In Amsterdam is niet alleen de Zuidas als financieel
zakelijk centrum, maar ook het Oosterdokseiland als cultureel
centrum, daar een voorbeeld van. 6
Bovendien geldt: hoe groter de stad, hoe meer kans op innovaties.
Naarmate steden over meer gediversifieerde milieus beschikken,
worden zij, mede ten gevolge van de schaalvergroting, in
zekere zin inefficiënter, maar juist daardoor neemt de kans op
permanente innovatie hand over hand toe. Diversiteit trekt talentvolle
mensen van buiten aan en schept ruimte voor creativiteit.
Innovatie en creativiteit verhouden zich volgens de Amerikaans-
Canadese publiciste en stadsactiviste Jacobs slecht met efficiëntie;
juist inefficiënt beschikbaar gesteld kapitaal in de vorm van
heel veel kleine leningen en investeringen bevordert een grote
mate van innovatieve bedrijvigheid; met andere woorden, de inefficiëntie
van grote steden lijkt innovatie paradoxaal genoeg ten
goede te komen. En innovatie leidt tot meer stedelijke bloei. 7
Tot ongeveer 1970 handhaafde het stadscentrum zich in West-
Europa als regionaal monocentrisch middelpunt van alle politieke
en bestuurlijke functies, alsmede van onderwijsinstellingen,
zakelijke dienstverlening en the cultural industries.
Vanaf 1980 kwam de omslag. Tijdens de stedelijke vernieuwingen
en het compacte-stad beleid herwon de stad zijn aantrekkingskracht
als woonverblijf. Toenemende immigratie van
Westerse en niet-Westerse immigranten deed het aantal inwoners
groeien.
Ook de regio herstelde zich en ontwikkelde zich in een policentrisch
stedelijk gebied met verschillende economische subcentra.
Vanaf het begin van deze eeuw zit de stad Amsterdam in de lift.
De kracht en diversiteit van de economie, de cultuur, het toerisme
en de populatie dragen hieraan bij en de wijde omgeving
fungeert als aantrekkelijk woon- en werkmilieu.
Amsterdams belangrijke economische motor, het internationale
vliegveld Schiphol, ligt buiten de gemeentegrenzen van de stad.
Men kan daarom ook beter spreken van een creatieve kennisregio,
dan van een creatieve kennisstad. Feitelijk zijn Amsterdam en de
naastgelegen gemeenten in hoge mate van elkaar afhankelijk. 8
5.2.1 Stedelijke context van de zakelijke
dienstverlening
De omstandigheid, dat face-to-face contact van oudsher een belangrijke
rol speelt in de zakelijke dienstverlening, maakt nieuwsgierig
in hoeverre de ruimtelijke organisatiekaders in deze tijd
nog steeds gebonden zijn aan de stad.
Uit een nog te rapporteren dissertatieonderzoek van Marianne
Bronkhorst over het Noordelijk deel van de Randstad, waar Van
Engelsdorp Gastelaars aan refereert in zijn boek De Nieuwe Stad,
blijkt dat er rond 2000 geen sprake meer is van lokale vervlechting
tussen de afzonderlijke kantoren in de zakelijke dienstverlening.
De in dit onderzoek geïnterviewde zakelijke dienstverleners en
hun klanten participeren in een regionaal stedelijk interactienetwerk.
Er is sprake van verschillende ontmoetingen op één dag,
en worden plaatsen aangedaan als Aalsmeer, Hoofddorp, Leiden,
Hilversum, Katwijk, Amstelveen, Bussum, Rotterdam en Utrecht,
maar andersom wordt de hoofdstad ook geregeld bezocht door
dienstverleners uit al deze plaatsen.
De Metropoolregio Amsterdam is het voornaamste concentratiegebied
voor zakelijke dienstverleners in Nederland en lijkt dit
vooralsnog te blijven. Kenmerkend hiervoor is het omvangrijke
bestand van zakelijke dienstverleners, de aanwezigheid van de
Nederlandse Bank en de nationale beurzen en het nog steeds
toenemende aantal hoofdkantoren van multinationals. En natuurlijk
de al eerder genoemde internationale luchthaven Schiphol,
die op een steenworp afstand ligt.
In The Global City: New York, London, Tokyo geeft Saskia Sassen

aan dat de stad een aantal functies heeft verloren, maar dat steden
die buiten de industrie nieuwe functies hebben gevonden,
juist opleven. Dergelijke global cities - Sassen noemt ongeveer
20 à 30 steden die als steunpunten fungeren binnen een door
netwerken georganiseerde economie - hebben zich de afgelopen
vijftien jaar ontwikkeld tot sleutellocaties voor allerlei vormen
van innovatieve dienstverlening. Terwijl de productie van de
grootste ondernemingen verspreid is over de hele wereld, zetelen
het management en de financiële afdelingen in mondiale steden,
versterkt door het grote assortiment van gespecialiseerde diensten
op het gebied van reclame, marketing, accountancy, juridische
diensten, architectuur en design, dat in deze steden te vinden is. 9
Steden concurreren met elkaar om de vestiging van de bestuurscentra
van grote internationale ondernemingen. Het gaat zowel
om de hoofdkantoren van internationaal opererende multinationals
als om de hooggespecialiseerde financiële en juridische
dienstverleners, die deze internationale molochen op hun reis
naar winst als ware loodsmannetjes begeleiden. 10 Volgens
Engelen en Smit beschouwt Sassen multinationale ondernemingen
als de dragers van een nieuwe, postnationale stedelijke economie,
evenals Taylor en Beaverstock. Juridische en financiële
dienstverlening zijn in dit perspectief volgend. De focus op het
werven en vasthouden van hoofdkantoren van erkende multinationals
is de primaire inzet van het Zuidas-project, waar deze hierarchie
zich voordoet. Het idee is om het Zuidasgebied te laten
uitgroeien tot dé Nederlandse vestigingslocatie voor wereldwijd
opererende ondernemingen. Juridische en financiële dienstverleners
die om verschillende redenen in de nabijheid van hun
grootste cliënten gevestigd willen zijn, volgen vanzelf. 11
Kenmerkend voor de visie van Sassen op de recente herschikking
in de ruimtelijk- economische verhoudingen in het Westen is, dat
de grondslag voor deze herschikking voornamelijk gezocht wordt
in op institutioneel niveau vastgelegde ordeningsmechanismen. 12
De laatste jaren is echter ook een contrasterende opvatting over
de grondslag van de maatschappelijke en ruimtelijke organisatie
van kennisintensieve activiteitsvormen ontwikkeld. Richard
Florida is van deze opvatting de meest bekende vertegenwoordiger.
Florida hanteert in zijn redenering het perspectief van
Creative Capital. Hij zoekt de grondslag van de in de Verenigde
Staten gegroeide differentiatie tussen stedelijke netwerken
veeleer bij de individuele kenniswerkers, hun levenstijl en
hun woonbehoeften. Regionaal-stedelijke netwerken zijn naar
Florida’s mening als kenniscentra succesvoller naarmate kennisintensieve
bedrijven meer geneigd zijn in hun vestigingsgedrag
de woonvoorkeuren van de kenniswerkers te volgen: ‘The
companies follow the people- or, in many cases, were started by
them’ 13
In dit perspectief wordt de groei of het verval van regionaal-stedelijke
economieën in hoofdzaak herleid tot de aan-of afwezigheid
van kenniswerkers, die betekenisvolle nieuwe producten
creëren. Daarbij moet gedacht worden aan wetenschappers,
schrijvers, ingenieurs, acteurs, advocaten, ontwerpers, architecten,
denktankonderzoekers, etc.
Het draait volgens Florida in de stedelijke ontwikkeling dus niet
langer om het aantrekken van bedrijven en investeerders, maar
in de eerste plaats om het aantrekken en vasthouden van bewoners,
in het bijzonder die bewoners met creatieve en innovatieve
talenten.
Bontje en Musterd onderzochten of deze theorie bevestigd werd
in Amsterdam, maar constateerden dat de woonoriëntaties van
beroepsgroepen onderling erg verschillen. Kunstenaars en architecten
bleken sterk oververtegenwoordigd in en vlakbij het
stadscentrum, terwijl hoogleraren zowel in het centrum van de
stad als landelijk wonen en ICT’ers ( ‘nerds’) de grote steden
zelfs liever achter zich lijken te laten. 14 En ook Lukey en van
der Steenhoven 15 stelden in 2004 vast dat de zogeheten professioneel-creatieve
werkers (managers in zakelijke, financiële en
juridische dienstverlening en mensen met hogere functies in
de gezondheidszorg, techniek en verkoop) zich minder in het
centrum en juist meer in de welgestelde uitbreidingswijken Oud-
Zuid, Watergraafsmeer en MAP/Nieuw Sloten vestigen.
Er is een wisselwerking tussen de omvang en de diversiteit van
steden; innovatie, ofwel new work, geeft altijd weer aanzet tot
9 Van Engelsdorp Gastelaars,
De Nieuwe Stad,
2006
10 Engelen en Smit, ‘ Financiele
internationalisering op
de Zuidas’, p.6 2006
11 ibid.
12 Van Engelsdorp Gastelaars,
ibid, 2006
13 Florida, Cities and the
Creative class, 2005
14 www.os.amsterdam.nl,
Bontje en Musterd, Hoe
woont de creatieve kenniswerker,
2006
15 Lukey, R. & P. van der
Steenhoven, Indicatoren
Amsterdamse kenniseconomie,
2004
BEWEEGREDENEN
39

40
16 www.destaddraaitdoor.
web-log.nl, 2008
17 www.keicentrum.nl, 2008
18 Verbraeken in FD: Hoogtevrees
in de Polder, 17
november 2007
19 Keicentrum, ibid, 2008
20 Florida gelezen in Franke
en Verhagen, Creativiteit
en de stad, 2005
21 ibid.
BEWEEGREDENEN
processen van activiteiten en functies in de stedelijke ontwikkeling
en groei van de lokale economie, wat vervolgens de kans
op nieuwe innovaties weer doet toenemen. Bovendien danken
steden omgekeerd ook hun omvang aan diversiteit. 16
Volgens Jacobs moeten stedenbouwers zich daarom concentreren
op het maken van goede straten. Langs een goede straat
liggen verschillende functies, zodat er gedurende zo veel mogelijk
uren per dag iets te beleven is. Anders gezegd, het zijn de
fysieke condities die het sociaaleconomische profiel bepalen.
Stedenbouwers moeten zich concentreren op het maken van wijken
met genoeg gelaagdheid en diversiteit om tegen een stootje
te kunnen. Voor de wijken die hiervoor in aanmerking komen
- let wel: niet iedere wijk kan of hoeft per se te verstedelijken - is
een uitgekiend stedenbouwkundig concept, dat organische groei
en flexibiliteit toestaat, van groot belang. 17
Tegelijkertijd willen ondernemingen met het oog op hun corporate
identity meer uitstraling en vragen ze om hoge imposante
kantoortorens zoals op de Amsterdamse Zuidas, bij Amstel,
Sloterdijk en op Noordelijke IJ-Oevers, en Overhoeks (overzijde
IJ).
Pi de Bruijn, tot 2006 acht jaar stadsontwerper voor de
Amsterdamse Zuidas, signaleert een nieuw élan in de Randstad;
hoogbouw was in Nederland jarenlang impopulair, maar vertegenwoordigt
nu voor veel ondernemingen een dynamische
uitstraling. Hij pleit ervoor om deze ontwikkeling de ruimte te
geven, want de Randstad met zijn 6 a 8 miljoen mensen moet
concurreren met Parijs, Milaan. Hoogbouw heeft inderdaad een
machoaspect, dat valt niet te ontkennen. De wereld verandert
snel en we moeten reageren anders belanden we in de provinciale
hoek 18
5.3 Zakelijke dienstverlening in de
publieke ruimte
Over het begrip publieke ruimte bestaan verschillende opvattingen,
waarvan ik er allereerst enkele kort zal noemen die specifiek
ingaan op de functie van de publieke ruimte in steden.
Het boek van Jane Jacobs, The Death and Life of Great American
Cities (met de veelzeggende ondertitel The failure of town planning)
inspireerden velen tot nieuwe visies op stadsontwikkeling.
Ze maakt gebruik van de bestaande stad: There is no new world
that you make without the old world.
In de publieke ruimte is het van belang dat mensen zich dusdanig
thuisvoelen, dat ze er makkelijk sociale contacten (weak ties)
kunnen opdoen en onderhouden en bij de ruimtelijke inrichting
moet er dus rekening mee gehouden worden, dat er informele
ontmoetingen kunnen plaatsvinden, vindt Jacobs. Gewone
straten met restaurants, cafeetjes, (buurt)winkels en terrasjes
die fungeren als plekken waar mensen zich kunnen ophouden,
waar ze wat kunnen rondhangen en praten, vergroten het gevoel
van saamhorigheid tussen burgers - die tegelijkertijd volkomen
vreemden voor elkaar kunnen blijven. Diversiteit en interactie
vormen volgens Jacobs de belangrijkste voorwaarden voor een
economisch gezonde en leefbare stad. 19 Zij beschouwt de stad
als de belangrijkste motor van de economie, belangrijker zelfs
dan landen, een visie waar Florida zich bij aansluit.
Richard Florida: De vraag of het om banen of mensen gaat, is
uiteindelijk een valse tegenstelling. Die twee treffen elkaar op een
plaats, die als dwarsverband fungeert. Echte plaatsen zorgen voor
drukke arbeidsmarkten waar mensen een passende baan vinden,
voor relatiemarkten waar mensen een partner voor het leven vinden
en voor sociale markten waar vriendschappen ontstaan; er
zijn voorzieningen die mensen in staat stellen om zich een eigen
manier van leven aan te meten en er is een weelde aan dagelijkse
keuzemogelijkheden waardoor mensen gestimuleerd worden om
hun identiteit op een holistische manier op te bouwen en te onderbouwen.
20
Ook Peter Hall ziet de stad als de belangrijkste motor van de
economie, al legt hij vooral nadruk op de invloed van de informatietechnologie
die volgens hem de samenleving verandert en
de stad transformeert. 21

Gadet heeft in zijn studie naar jonge, alleenwonende
Amsterdammers 24 vastgesteld dat met name zij voor de stad als
centrum van cultuur, vermaak en vertier kiezen en deze groep
vooral de passantenopenbaarheid van de publieke ruimte waardeert.
Wanneer het om feitelijk activiteiten gaat, zijn ze geneigd
tot domeinvorming. De publieke oriëntatie van werkende jongeren
is breder dan van bijvoorbeeld studenten; werkers hebben
weinig behoefte aan daadwerkelijke interactie met ander sociaalculturele
groepen en willen ongestoord dingen doen met vrienden
in de hiertoe geëigende publieke gelegenheden.
5.3.1 Groeifactoren voor het publieke leven
van Amsterdam
Het publieke leven in Amsterdam groeit de laatste jaren sterk;
niet alleen als toeristische trekpleister, maar ook als winkel-en
uitgaanscentrum voor de eigen ingezetenen. Toerisme, cultuur en
handelscontacten gaan hand in hand. Het draagvlak voor musea,
Het Nationale Ballet of het Concertgebouworkest wordt sterker
als er meer bezoekers komen en omgekeerd maakt dit soort
voorzieningen een stad als Amsterdam aantrekkelijk voor hoofdkantoren
of de internationale creatieve industrie. 25
Uit veldwerkstudies van Gadet en Müller onder (vooral) jonge,
hoog opgeleide en carrièregerichte stadsbewoners kwam naar
voren, dat hun voorkeur voor hooggespecialiseerde producten
en diensten en voor exclusieve gebeurtenissen zwaarwegende
motieven zijn voor het bezoeken van publieke gelegenheden.
Daarnaast maken ze veelvuldig gebruik van de publieke voorzieningen
om nieuwe kennis op te doen; kennis die niet alleen
bijdraagt aan uitbreiding van het persoonlijke ‘culturele’ kapitaal
maar die ook de professionele en financiële positie ten goede
kan komen. En bovendien kunnen vriendschappelijke en zakelijke
relaties makkelijk en op informele wijze aangegaan en
onderhouden worden in de talrijke uitgaansgelegenheden die de
Amsterdamse binnenstad rijk is. Deze groep zelfstandige, jonge
(veelal) alleenstaanden heeft dan ook een groot aandeel in de re-
cente groei van het stedelijke publieke leven. Voor hen is uitgaan
de manier bij uitstek om nieuwe relaties aan te knopen. 26
Steden zijn broeikassen waar sociale experimenten worden uitgedacht,
uitgeprobeerd en gerealiseerd, waar nieuwe culturele uitingen
zijn geconcentreerd en waar de dynamiek tot stand komt
die de economie in beweging zet en opjaagt, constateert ook de
Amerikaanse socioloog Lofland, (1973) die naast openbare en
private, een derde ruimtelijke categorie van ‘parochiale’ ruimten
onderscheidt. Hij doelt hiermee op openbaar toegankelijke
plaatsen die echter duidelijk bestemd zijn voor een specifieke
groepen. 27
Een drietal factoren lijkt vooral van invloed op de mate waarin
een stad floreert: ten eerste, de aanwezigheid universiteiten en
HBO-opleidingen, (dit betekent immers veel jonge mensen in
de stad!) ten tweede, een grote diversiteit aan (kennisintensieve)
bedrijven en instellingen en in de derde plaats een (liefst oude)
stadskern die voor een sfeervolle omgeving zorgt. 28
Ook de Franse antropoloog Marc Augé wijst erop dat het stedelijk
leven ‘gehecht’ is aan authenticiteit; nieuwe locaties ontberen
vaak de essentiële kenmerken om van non-places werkelijk
uit te groeien tot places. 29
5.4 Nieuwe trends
De belangrijkste tendensen in de hedendaagse ruimtelijke inrichting
van de publieke ruimte zijn parochialisering, functionalisering
en esthetisering, stellen Maarten Hajer & Arnold Reijndorp
vast. Deze publieke ruimte wordt meer en meer een transportzone
tussen de ‘enclaves’ en verliest haar functie als ‘plaats van
ontmoeting’. 30
In veel nieuwe steden worden woonwijken, kantorenparken en
winkelcentra min of meer los van elkaar gerealiseerd. Deze monofunctionele
inrichting leidt tot sociaal-culturele enclaves en tot
een toename van gevoelens van onveiligheid. Hierdoor ontstaat
een tendens waarin burgers de voorkeur geven aan veilige, sociaal
homogene plekken, die gemakkelijk met de auto te bereiken
24 Gadet, Publieke Ruimte,
Parochiale plekken en Passantenopenbaarheid,
1999
25 Groot in FD: Dorps denken
Amsterdam frustreert
toerismebeleid, 2008
26 Gelezen in Van Engelsdorp
Gastelaars, ibid, 2006
27 Van Aalst en Ennen Openbare
ruimten: tussen activiteit
en attractiviteit, 2002
28 Van Engelsdorp Gastelaars,
ibid, 2006
29 Hajer en Rijndorp, Op
zoek naar publiek domein,
2001
30 ibid.
BEWEEGREDENEN
41

42
31 http://www.urbanxchange.
nl, Kloosterman (H), ‘De
intelligente netwerkstad en
het belang van de plek’,
2002
32 Huisjes in FD: De waarde
van vrije vogels, 17 mei
2008
BEWEEGREDENEN
zijn. Het spreekt voor zich dat deze ontwikkeling in de inrichting
en het gebruik van publieke ruimte ook grote gevolgen heeft voor
de zakelijke dienstverlening. Met name in de zakelijke, financiële
en creatieve dienstverlening spelen zich momenteel een drietal
economische revoluties af: ten eerste ontstaan er nieuwe vormen
van economische productie en management (kenniseconomie),
ten tweede is er de formatie van een geïntegreerde wereldeconomie
(globalisering) en in de derde plaats vindt er een technologische
revolutie plaats ten gevolge van de ingrijpende veranderingen
op het gebied van informatie- en communicatietechnologie.
Met name die laatste factor heeft een enorme invloed op de functie
van ‘het kantoor’. Tegenwoordig wordt in principe overal gewerkt;
thuis of onderweg hebben kenniswerkers de beschikking
over telefoon en internet, afspraken vinden plaats in restaurants
of cafés, cursussen, trainingen of vergaderingen worden gehouden
in conferentieruimtes van hotels, etc. The City is the Office.
Het kantoor krijgt hierdoor een andere functie; de nadruk komt
er vooral te liggen op innovatie en kennisoverdracht.
Het volledig vervangen van kantoorwerken door thuiswerken
heeft echter niet plaatsgevonden. Dit heeft met name te maken
met het grote belang van menselijke contacten, zoals in hoofdstuk
twee beschreven is. Een inspirerende werkomgeving is dan
ook een serieuze productiefactor geworden en de eisen die
hierdoor gesteld worden aan zowel de ‘clubachtige’ inrichting
van het kantoor zelf, als die van de omgeving waar dit kantoor
zich bevindt, worden steeds groter. En dat laatste heeft zeker niet
alleen betrekking op bereikbaarheid en parkeren. De plek moet
niet anoniem zijn; de organisatie wil zich kunnen identificeren
met de omgeving. Men wil een kantooromgeving met een stedelijk
karakter, ook op de locaties buiten de binnenstad. Van the city
is the office wordt er steeds meer een trend zichtbaar naar the
office is the city – organisaties willen al die ‘stedelijke’ elementen
in en om hun locatie, dus onder handbereik hebben. 31 In het
artikel De waarde van vrije vogels 32 wordt van deze ontwikkeling
een aardig voorbeeld gegeven: een technologisch georiënteerd
bedrijf haalde, in plaats van binnenhuisarchitecten, kunstenaars
in huis om vergaderzalen te transformeren in product launch
rooms. Men zette dus bewust creatief talent in om een inspirerende
werkruimte te realiseren waarin de fantasie wordt geprikkeld
en hierdoor blijken medewerkers sneller tot besluitvorming
te komen.
5.4.1 De Zuidas
Onderzoekers van de Jan van Eyck Academie in Maastricht
hebben naar de symbolische waarde van de Zuidas gekeken.
Deze locatie slaagt er namelijk in om bedrijven aan te trekken,
ondanks het feit dat meer dan genoeg vergelijkbare kantoorruimtes
leegstaan aan dezelfde ringweg van Amsterdam. Toch
is de Zuidas nauwelijks te kwalificeren als ‘bruisende nieuwe
stadswijk’; de dynamiek van de Zuidas berust volgens de onderzoekers
dan ook vooral op afspraken en codes waarbij met
name de daar gevestigde banken en advocatenkantoren belang
hebben en die vooral draaien om representatie, voorspelbaarheid
en kwaliteit. In de publieke ruimte van de Zuidas komen veel
gelijkgestemden die zich prettig voelen in food courts (een verwijzing
naar de Engelse benaming voor rechtbank?) noodle-bars,
fitnesscentra, etc.
De indruk ontstaat dat de Zuidas tot een moderne creatieve stad
wil uitgroeien, maar volgens Van der Velden et al. gaat de vergelijking
met Florida’s concept om twee redenen mank: allereerst
zijn de (huur)prijzen op de Zuidas veel te hoog voor de creatieve
klasse en ten tweede is hier geen sprake van het ‘reanimeren’ van
een verloederde stadswijk door kunstenaars en dergelijke, maar
van een duur zakencentrum dat door een geheel ander soort
‘creatieve’ klasse op een totaal andere wijze gebruikt wordt. Het
argument van goede bereikbaarheid, waarmee de Zuidas zich
als stedelijk gebied wil profileren, impliceert in feite al dat het
hier juist niet om een stedelijk gebied gaat. Het heeft meer weg
van een ‘reservaat’ voor advocaten en bankiers en de werkelijke
maatschappij bevindt zich op grote afstand. Vergeleken met
bijvoorbeeld the City of London waant de Zuidasser die in het
weekend werkt, zich in een spookstad; alles is dicht, zelfs de

AKO-winkel in de stationshal. 33
De gemiddelde Zuidasser is jong, zo rond de dertig en wil zo
weinig mogelijk tijd kwijt zijn aan bijzaken. Zelfs de nog geplande
woonfuncties zijn toegespitst op de behoefte van jonge
ongetrouwde bankiers en advocaten; appartementencomplexen
met inpandige voorzieningen zoals garages, zwembaden, fitnesscentra,
etc. Met andere woorden, de Zuidas is geen ‘publiek
domein’ in de zin van Hajer en Reijndorp, want onder uitsluitend
gelijkgestemden vindt geen werkelijke confrontatie en
dus ook geen onderhandeling over de gang van zaken plaats. 34
Kosmopolitisch mengen en netwerken met collega’s van andere
kantoren doet het personeel van de Zuidas-kantoren nauwelijks.
Veel kantoren hebben een eigen bar of kelder. 35
Toch zijn er inmiddels ook gelegenheden buiten de deur gekomen.
Met de trek van bedrijven vanuit de stad kunnen zakenlieden
nu terecht in cafés dicht bij hun nieuwe werkplek; dankzij
alle nieuwe kantoren is er een geheel nieuwe borrelcultuur aan
het ontstaan. 36
5.4.2 De Amsterdamse binnenstad
Door toenemende welvaart en nieuwe consumptiepatronen
vestigden zich in de binnensteden meer winkels en kantoren en
werden er buiten de stad woonwijken aangelegd.
In de jaren zestig groeide de economie en ten behoeve van parkeerruimten
en grootschalige projecten werden de steden verder
gesaneerd, met kaalslag als gevolg. Tijdens de jaren zeventig
werd er weer meer kleinschalig gedacht. De stadskern werd
vernieuwd om de handelsfuncties te stimuleren. Om de commerciële
aantrekkelijkheid te bevorderen werd er veel aandacht
besteed aan monumentenzorg. Stadsvernieuwing was synoniem
met restauratie van monumenten en andere prestigegebouwen.
Vanwege de sterke toename van het verkeer werd de mobiliteit
van de auto in bepaalde delen van de stad teruggedrongen ten
behoeve van de voetgangers en fietsers. Dit resulteerde in het
ontstaan van autovrije winkelstraten; de straat werd de publieke
verblijfsruimte in het stadscentrum.
Door de recessie van de jaren tachtig werd er van alles geprobeerd
om de bevolking terug naar het stedelijk centrum te krijgen.
Welgestelde bevolkingsgroepen, projectontwikkelaars en
beleggers herontdekten de stad. Die laatsten zagen (en zien nog
steeds) het stedelijk milieu in termen van productie, consumptie
en investering. 38
Amsterdam is onlosmakelijk verbonden met het water; de stad is
groot geworden door zeehandel en scheepsbouw en wereldwijd
geroemd om haar unieke grachtengordels.
Daarnaast is water een steeds actueler maatschappelijke thema,
ook op het internationale toneel. Ook economisch gezien is
water interessant; het geeft de binnenstad van Amsterdam, maar
ook de regio kans zich als aantrekkelijke vestigingslocatie te presenteren.
De binnenstad is vandaag de dag, behalve een belangrijke culturele
en toeristische trekpleister, ook een interessante vestigingslocatie
voor zakelijke dienstverleners. Het gaat hierbij om veelal
jonge, creatieve en ondernemende kenniswerkers, die zich thuis
voelen in de monumentale, oudstedelijke omgeving. De grote
banken en kantoren zijn in de loop van de tijd voor het merendeel
vertrokken uit de binnenstad, maar voor kleinere, dienstverlenende
bedrijven is het een aantrekkelijke omgeving, niet in de
laatste plaats omdat het stadscentrum veel gelegenheid biedt om
elkaar te ontmoeten. Voor hen is het een perfect decor om in te
wonen, te werken en te ontspannen. 39
Deze groeisector heeft dan ook een gunstig effect op de economie;
steeds meer cafés worden omgebouwd tot restaurants en
ook de winkels met culinaire specialiteiten doen het goed, net
als de gemakswinkels. De Albert Heijn to go-formule, onder andere
in de Reguliersbreestraat, sluit naadloos aan bij de trend uit
het buitenland van prêt-à-manger. 40
Maar de openbare ruimte van de Amsterdamse binnenstad staat
onder druk, omdat toeristen en dagjesmensen er steeds meer de
33 Van der Velden et al.,
‘Hybriditeit van de post-publieke
ruimte’, 2006
34 ibid, 2006
35 Munk en De Koning in:
HP/De tijd, De Hollandse
City, 11 mei 2007
36 Sevil in: De Volkskrant, PS
van de week, Uit aan de
Zuidas, 26 januari 08
38 Huigens E., ‘Artikel Publieke
ruimte for allusers’,
2001
39 http://www.d66amsterdam.
nl/content/view/183/2/,
2008
40 Het Parool: Iedereen blij in
binnenstad Amsterdam, 15
juli 2003
BEWEEGREDENEN
43

44
BEWEEGREDENEN
boventoon voeren. Mensen die er daadwerkelijk wonen en/of
werken fungeren als het ware als figuranten voor de enorme
hoeveelheid bezoekers. Het aantal cafés en restaurants is in de
afgelopen 25 jaar met meer dan 40 % toegenomen.
5.5 Resumé
De centrale steden als New York, Los Angelos, Londen, Zurich,
Parijs maar ook Amsterdam tekenen zich af als pieken in het
landschap en ook binnen deze steden is er sprake van een duidelijke
ruimtelijke differentiatie met sterk geconcentreerde clusters
van bepaalde activiteiten.
In Amsterdam groeit de laatste jaren het publieke leven sterk;
niet alleen als toeristische trekpleister, maar ook als winkel-en
uitgaanscentrum voor de eigen ingezetenen. Toerisme, cultuur en
handelscontacten gaan hand in hand. Het draagvlak voor musea,
Het Nationale Ballet of het Concertgebouworkest wordt sterker
als er meer bezoekers komen en omgekeerd maakt dit soort
voorzieningen een stad als Amsterdam aantrekkelijk voor hoofdkantoren
of de internationale creatieve industrie. Jonge, hoog opgeleide
en carrièregerichte stadsbewoners hebben voorkeur voor
hooggespecialiseerde producten en diensten en voor exclusieve
gebeurtenissen. Daarnaast maken ze veelvuldig gebruik van de
publieke voorzieningen om elkaar te ontmoeten. Dit stelt hen in
de gelegenheid om kennis en ervaringen uit te wisselen, wat ook
de professionele en financiële positie ten goede kan komen.
Omgekeerd versterkt de grote belangstelling die de dienstverlenende
en creatieve industrie voor de stad heeft, de concurrentiepositie
van Amsterdam; dit bevestigt Florida’s stelling dat creativiteit,
kennis en innovatie in de toekomst steeds meer de cruciale
competitieve elementen zijn voor steden onderling.
Een inspirerende werkomgeving is dan ook een serieuze productiefactor
geworden en de eisen die hierdoor gesteld worden aan
zowel de ‘clubachtige’ inrichting van het kantoor zelf, als die van
de omgeving waar dit kantoor zich bevindt, worden steeds groter.

6. Beleid
6.1 Inleiding
Zoals uit de voorgaande hoofdstukken is gebleken zijn de ‘ontmoetingen’
in een stad opgebouwd uit een complex weefsel. Er
is voortdurend contact tussen allerlei soorten mensen, soms kort
en vluchtig, soms van langere duur en dieper van aard. Al deze
ontmoetingen bij elkaar maken de stad tot een stad.
Tevens is naar voren gekomen dat mondiale, economische, fysiek-ruimtelijke
en sociale aspecten van invloed zijn op de specifieke
beroepscategorie, die centraal staat in deze studie, in de
stad Amsterdam.
De reden waarom advocatenkantoren hier standplaats houden
komt in het volgende empirische deel uitgebreid aan de orde.
In dit hoofdstuk is dat net andersom en wordt getracht weer
te geven wat de juridisch hooggespecialiseerde kenniswerkers
met hun kantoren betekenen voor de stad Amsterdam. Welke
condities biedt de stad en wat voor een eisen worden aan hen
gesteld? Duidelijk is dat de zakelijke dienstverlening waartoe de
advocatuur behoort een belangrijke motor vormt voor de economie
in Nederland in zijn geheel. Een grondige analyse van beleidsdocumenten
van Europees, nationaal, regionaal en stedelijk
niveau zou nodig zijn om te herleiden welk beleid een rol speelt
bij de vele aspecten die het object van deze studie met zich
brengt. Zo’n uitgebreide analyse valt echter buiten het bestek
van deze scriptie. Om deze reden wordt in dit hoofdstuk slechts
een beknopte weergave gegeven van enkele beleidsthema’s (van
Europees tot gemeentelijk) die in een relatie staan tot de beroepscategorie
van de advocatuur en hun omgeving.
6.2 Nederland in Europa
De afgelopen dertig jaar is de Europese Unie (EU) geleidelijk betrokken
geraakt bij beleidsterreinen die vroeger het exclusieve
domein van de lidstaten waren. Ook economische onderzoekers
zien steeds meer een rol voor de EU weggelegd op de beleidsterreinen
van hoger onderwijs, innovatie, de interne markt, de vennootschapsbelasting
en regionaal beleid voor arme lidstaten. Dit
hoeft niet te betekenen dat deze betrokkenheid op elk van deze
terreinen even groot moet zijn. Binnen het Europese beleid van
de kenniseconomie heeft de EU kennisproductiviteit aangewezen
als een van de dominante factoren. 1
Het Europese cohesiebeleid is gericht op het vergroten van de
economische, sociale en territoriale cohesie in de Europese Unie.
Het beleid kent vanaf 2007 drie doelstellingen. Voor Nederland
spelen de doelstellingen 2 en 3 een rol:
• Doelstelling Convergentie: gericht op de minst welvarende
landen en regio’s.
• Doelstelling Regionale Concurrentiekracht en
Werkgelegenheid: gericht op alle overige regio’s.
• Doelstelling Europese Territoriale Samenwerking: gericht
op alle regio’s in de Europese Unie ter vergroting van de
onderlinge samenwerking over de landsgrenzen heen.
Kenniseconomie gedijt in een aantrekkelijk ondernemingsklimaat,
waarbij ook de kwaliteit van de omgeving een belangrijke
factor is. Investeringen in een aantrekkelijk werk- en woonklimaat
dragen bij aan de economische groei en werkgelegenheid
en vormen een belangrijk onderdeel van de inzet van de
structuurfondsen van de EU. Dit inzicht leidde in het voorjaar
van 2000 tot de zogenaamde Lissabon-doelstellingen. Met
de Lissabonstrategie wordt beoogd om tussen nu en 2010 de
Europese Unie uit te doen groeien tot de sterkste economie van
de wereld. Volgens de EU is de economie sterk wanneer:
• Er sprake is van veel concurrentie
• De economie zich snel kan aanpassen aan ontwikkelingen
in de wereld
• Mensen en bedrijven veel kennis hebben zodat ze nieuwe
ontdekkingen kunnen doen
1 www.CPB.nl, 2008
BEWEEGREDENEN
45

46
2 www.europa-nu.nl, 2008
3 Ministerie van Economische
Zaken, Nationaal
Strategisch Referentiekader.
Structuurfondsen 2007-
2013
4 Broekhuizen in FD: Nederland
moet voor de wereld
“voorportaal van Europa”
worden, 25 april 2008
5 ibid.
BEWEEGREDENEN
In die nieuwe economie is het belangrijk om milieuvriendelijk te
werken, er moeten meer en betere banen komen en uiteindelijk
moeten de mensen in de Europese Unie zich meer verbonden
voelen met elkaar. 2
Kort gezegd heeft de Europese Commissie aangegeven dat het
structuurbeleid, de Communautaire Strategische Richtsnoeren,
op hoofdinhoud onder de paraplu van de Lissabonagenda vallen.
Dat betekent dat de prioriteit komt te liggen bij innovatie, kenniseconomie
en menselijk kapitaal. Het kabinet ondersteunt deze
keuze en maakt deze thema’s tot kern van de Nederlandse inzet
van de structuurfondsen.
De Lissabonagenda kent drie prioriteiten:
• Attractieve regio’s en steden
• Innovatie, ondernemerschap en kenniseconomie
• Meer en betere banen
Deze ambitie is door Nederland op nationaal niveau overgenomen.
Sinds de top in Lissabon, gaat steeds meer aandacht uit
naar de vraag in hoeverre de door de regeringsleiders geformuleerde
doelstellingen ook daadwerkelijk worden gerealiseerd.
Nederland wil tot de Europese voorhoede behoren op het terrein
van hoger onderwijs, onderzoek en innovatie. Om een impuls te
geven aan innovatie als motor van de productiviteitsgroei en economische
ontwikkeling heeft het kabinet een ‘innovatieplatform
opgericht. 3
In april 2008 is het rapport Nederland in de wereld verschenen.
Dit rapport is gepubliceerd door het tweede Innovatieplatform,
in 2007 ingesteld door het kabinet-Balkenende. De al eerder
vastgestelde zeven sectorale speerpunten: bloemen, voeding,
hightech, water, chemie, creatieve industrie en pensioenen &
sociale verzekeringen, moeten volgens de aanbevelingen van
het Platform regionaal clusteren, samenwerken bij onderzoek en
naar wereldniveau streven. Volgens de heer Draijer, managing
partner bij Mckinsey, geeft het rapport de visie weer van het platform
op de Nederlandse agenda. 4
Het platform beschouwt zichzelf als ijsbreker voor innovatieve
plannen en als geweten voor zowel het bedrijfsleven als de overheid.
Samen met Economische Zaken start het platform deze
zomer met het programma Groeiversneller. In vijf jaar moeten
honderd bedrijven geholpen worden om van een omzet van enkele
miljoenen naar minimaal 20 miljoen euro per jaar te gaan.
De bedrijven worden vooral gestimuleerd hun regionale markten
te overstijgen.
Draijer zegt zich zorgen te maken over de Nederlandse concurrentiepositie.
Nederland moet innovatiever willen zijn, ondernemender,
actiever op zoek naar buitenlands talent. Daarbij gaat
het niet alleen om topuniversiteiten, maar vooral om de contacten
tussen de toponderzoekers, die talenten aantrekken. Een
flexibele arbeidsmarkt en een flexibele overheid zouden zeker
helpen.
Er moet dus actief en geregisseerd gejaagd worden op academisch
toptalent en op (vooral Aziatische) hoofdkantoren die mogelijk
een Europees hoofdkwartier willen opzetten.
Informele en regionale contacten werken daarbij vaak beter dan
door de overheid georkestreerde pogingen. De overheid speelt
echter wel een belangrijke rol in het stimuleren van Nederland
als vestigingsland. Het beleid moet een focus op concurrentiekracht
hebben en de regelgeving moet worden beperkt.
In dat kader spreekt het Innovatieplatform van een vernieuwende
economie. Bedrijven die innoveren en productiever worden, een
klimaat dat het starten van een onderneming bevordert en een
flexibeler arbeidsaanbod, waarbij wordt ingezet op de ontwikkeling
en opleiding van talent: in dat klimaat willen bedrijven zich
wel vestigen. 5
Tijdens een vergadering in februari 2008 van het Europees
Parlement met afgevaardigden van de nationale parlementen over
de voortgang van de Lissabonstrategie werd opnieuw het belang
van kennis, innovatie en banen benadrukt. De Europese Unie
moet zich inzetten voor een verbetering op deze punten:
• minder bureaucratie
• meer fiscale impulsen voor Onderzoek en Ontwikkeling

• meer investeringen in onderwijs en opleidingen
• Europese en nationale budgetten die inspelen op het
vrije verkeer van kennis
• een meer flexibele toepassing van de Lissabonstrategie
die meer rekening houdt met de nationale verschillen.
In maart 2008 lanceerden de regeringsleiders de tweede periode
van de vernieuwde Lissabonstrategie. In de periode 2008-2012
zal de mens centraal staan. Problemen als werkloosheid, sociale
uitsluiting en gebrek aan onderwijs zullen worden aangepakt.
Ook is er veel aandacht voor de milieuproblematiek.
Belangrijk daarbij is de balans tussen de zorg voor burgers en
het milieu enerzijds, en het realiseren van een concurrerende
kenniseconomie anderzijds. Vrij verkeer van kennis en het stimuleren
van het midden- en kleinbedrijf behoren tot de andere
aandachtspunten. 6
6.3 Het Nederlandse Ondernemingsklimaat
Nederland scoort goed binnen de Europese economie.
Nederland heeft in vergelijking met andere EU-landen een hoge
economische groei, een lage inflatie en een lage werkloosheid.
Dat zijn allemaal belangrijke onderdelen van de Lissabon-strategie.
Staatssecretaris Frans Timmermans van Europese Zaken:
Nederland hoort bij de best presterende landen, maar er zijn ook
nog zwakke punten. Zo ligt de arbeidsparticipatie nog laag en
besteedt het bedrijfsleven te weinig geld aan onderzoek en ontwikkeling.
7
De ambitie is om Nederland binnen de EU tot de kopgroep te
laten behoren. Het rapport-Kok maakt in de kern duidelijk dat
Europa alles op alles moet zetten om met behulp van innovatie
voor economische groei en werkgelegenheid moet zorgen. 8
Een aantrekkelijk ondernemingsklimaat is hoogst noodzakelijk
voor Nederland om de groeiende concurrentie tegen te gaan. In
de globaliserende kenniseconomie worden daarbij, naast traditionele
factoren als infrastructuur en bedrijfsruimte, ook een aan-
trekkelijke woonomgeving en een inspirerend stedelijk woon- en
werkklimaat van steeds groter belang. Dit vraagt ook aandacht
voor de duurzaamheid van de economie.
Innovatie en ondernemerschap, beide cruciaal voor de ontwikkeling
van productiviteit en uiteindelijk economische groei, lijken
grote knelpunten voor Nederland te zijn. De kwaliteit van het
wetenschappelijk onderzoek in Nederland is weliswaar goed
- Nederland is na Denemarken, Finland en Zweden het vierde
land met betrekking tot het aantal aangevraagde Europese octrooien
- maar de onderzoeksresultaten worden relatief weinig
gebruikt. Dit wordt aangeduid als de kennisparadox: de hoeveelheid
goede en nieuwe technologische kennis wordt niet
voldoende benut bij de vervaardiging van nieuwe en verbeterde
producten. Verdere uitwisseling en toepassing van kennis en verdergaande
netwerk- en clustervorming is dan ook belangrijk voor
de innovatiekracht van Nederland. Bovendien moet het onderwijs
meer aandacht krijgen. Dit vraagt om maatregelen op een
breed scala van beleidsterreinen, waardoor het aantrekkelijker
wordt om in Nederland te ondernemen. 9
Naast gunstige belastingtarieven, een goede infrastructuur en een
lage regeldruk zijn aantrekkelijke rechtsvormen en een goedwerkende
rechtspleging belangrijke factoren om Nederland aantrekkelijker
te maken voor het internationale bedrijfsleven. De modernisering
van het ondernemingsrecht van het huidige kabinet
is dan ook een belangrijk wapen waarmee Nederland zich als
goede vestigingslocatie in de internationale concurrentiestrijd
kan werpen. 10
Eveneens van groot belang zijn de beschermingsverdragen,
waarmee de Nederlandse staat garanties geeft aan Nederlandse
bedrijven die in het buitenland willen investeren, zodat ze niet
aangewezen zijn op de (soms tragere) rechtsgang van het betreffende
land.
Een initiatief ter verbetering van het investeringsklimaat voor met
name bedrijven in de financiële sector was de oprichting in 2007
van het Holland Financial Centre (HFC), dat zich beziggehouden
6 Ministerie van Economische
Zaken ibid, 2008
7 ibid.
8 ibid.
9 Ministerie van Economische
Zaken ibid, 2008
10 Andriessen in FD:
Adviseurs Loyens & Loeff
gaan naar Dubai, 6 november
2007
BEWEEGREDENEN
47

48
11 Battes in FD: Promoten
financiële sector vergt geduld,
11 april 2008
12 FD(red): VNO-NCW waarschuwt
voor de gevolgen
van symboolpolitiek; Multinationals
denken niet aan
verhuizing, maar vrezen
effect op personeelsbeleid,
11 juli 2008
13 Vrom, 2004
14 Ministerie van Economische
Zaken ibid, 2008
15 Atzema et al,. Ruimtelijke
economische dynamiek,
2002
BEWEEGREDENEN
heeft met het vaststellen van de belangrijkste knelpunten rondom
de pensioenindustrie, het beloningsbeleid, het belastingklimaat
en het onderwijs. Ten behoeve van de opleiding van goed personeel
is, gekoppeld aan het HFC, de Duisenberg-School opgericht.
11
Het werven van hoogopgeleid personeel, met name technici en
kenniswerkers, is een serieus probleem voor veel bedrijven in
Nederland. Vooral de tijdrovende procedures voor het verkrijgen
van verblijfs- en werkvergunningen en het strikte vreemdelingenbeleid
bemoeilijken het aantrekken van werknemers uit het buitenland.
De overheid zou op dit terrein met oplossingen moeten
komen om belangrijke internationale bedrijven voor Nederland
te behouden. 12
De internationale concurrentiepositie van de Randstad staat centraal
in de Nota Ruimte. De ruimtelijke knelpunten rond de grote
steden en de mainports moeten worden weggenomen, de kwaliteit
van de hoofdverbindingen dient te worden verbeterd en er
moeten meer bedrijventerreinen beschikbaar komen. 13
De Nota Ruimte bevat de visie van het kabinet op de ruimtelijke
ontwikkeling van Nederland betreffende een sterke economie,
een veilige en leefbare samenleving en een aantrekkelijk land.
Het kabinet ondersteunt gebiedsgerichte ontwikkelingen waarin
alle betrokken partijen kunnen participeren, uitgaande van het
motto decentraal wat kan, centraal wat moet. Het Rijk richt zijn
aandacht met name op de Nationale Ruimtelijke Hoofdstructuur.
Het gaat daarbij bijvoorbeeld om versterking van de dynamiek in
de nationale stedelijke netwerken.
Ook in de Nota Pieken in de Delta staat de verbetering van de
Nederlandse concurrentiepositie centraal. Als belangrijkste prioriteiten
noemt het kabinet hier de aanpak van de bereikbaarheidsproblematiek
en het aanleggen van nieuwe bedrijventerreinen
op toplocaties. 14 De centrale doelstelling is het versterken
van de concurrentiekracht van alle regio’s, door middel van het
benutten van de groeipotenties van die regio’s. Innovatie en
ondernemerschap vormen de kern van de programma’s. Een belangrijk
uitgangspunt is focus en massa: dit betekent dat wordt
ingezet op een beperkt aantal sectoren en technologiegebieden.
Daarbij wordt aangesloten bij de sterktes die in de betreffende
regio’s aanwezig zijn.
De Noordvleugel van de Randstad wordt gepositioneerd als het
centrum voor de zakelijke dienstverlening. Op regionaal niveau
worden deze doestellingen uitgewerkt in regionale ontwikkelingsvisies.
In samenspraak met het Ministerie van Economische
Zaken zijn er inmiddels gebiedsgerichte programma’s opgesteld
in de Randstad. 15
Verschuiving van het economisch beleid in de richting van een
ruimtelijk beleid is een voorbeeld waaruit naar voren komt dat
de Nederlandse overheid meer bewegingsvrijheid geeft aan burgers
en bedrijven; zij stuurt slechts op hoofdlijnen om bepaalde
strategische doelen te behalen. De Nederlandse overheid voert
een ruimtelijk economisch interventiebeleid waarbij elke regio
een maximale bijdrage levert aan de verbetering van de (internationale)
concurrentiepositie van het bedrijfsleven in Nederland.
De belangrijkste instrumenten van dit interventiebeleid zijn verschoven
naar meer neo-liberale oplossingen, waarbij de overheid
van gedetailleerde en lokaal georganiseerde subsidieregelingen
overstapt naar grootschalige facilitaire voorzieningen, zoals de
uitbreiding van de mainports en de aanleg van vlotte achterlandverbindingen
in de grote steden.
De overheid beoogt hiermee het productiemilieu positief te beinvloeden.
Provincies of gemeenten kunnen hierdoor hun regionaal
innovatiesysteem meer tot ontwikkeling brengen teneinde
nieuwe bedrijven te stimuleren en de bestaande ondernemingen
innovatiever te maken. Een en ander kan het imago van het gebied
in positieve zin beïnvloeden, hetgeen de animo van ondernemers
om zich daar te vestigen weer bevordert. Tevens wordt de
komst van (andere) nieuwe bedrijven uit andere regio’s en andere
landen, gestimuleerd wanneer goede onderwijsinstellingen en
andere voorzieningen zoals ziekenhuizen, sportvoorzieningen en
detailhandel aanwezig zijn. 16
Met het grotestedenbeleid legt de overheid de nadruk op de
potentie van 31 grote steden: het doel is zichtbare resultaten
bewerkstelligen met een minimum aan bureaucratie. Naast de
sociale en fysieke pijler omvat het grotestedenbeleid ook een

economische pijler. Gestreefd wordt naar een economisch vitale
stad met hoogwaardige vestigingslocaties en met goede impulsen
voor de werkgelegenheid.
Met de steden zijn in 2005 gerichte resultaatsafspraken gemaakt
voor vijf jaar. Hoewel er door de steden dus hoofdzakelijk in
regionaal verband moet worden opgetreden zijn er ook typische
stedelijke opgaven, zoals bijvoorbeeld de verbetering van de bereikbaarheid
van binnensteden, het herstel van het stedelijk vestigingsmilieu
door bijvoorbeeld ontwikkeling van verwaarloosde
bedrijventerreinen en openbare ruimten, groen in de stad, en de
stimulering van de wijk- en buurteconomie. Tevens moet worden
geïnvesteerd in cultureel erfgoed en culturele voorzieningen
en in de (her) ontwikkeling van centrumfuncties, bijvoorbeeld
rondom HSL locaties. 17
6.4 Metropoolregio Amsterdam
De ‘Metropoolregio Amsterdam’ is de naam waaronder de
regionale en lokale overheden in het noordelijke deel van de
Randstad samenwerken. De grote en middelgrote gemeenten
en de provincies Noord-Holland en Flevoland zijn vertegenwoordigd
in drie overlegorganen. Het gebied van de
Metropoolregio loopt ruwweg van Zeevang tot Heemskerk, van
de Haarlemmermeer tot Uithoorn en van Hilversum tot Almere.
Onder de nieuwe naam Metropoolregio Amsterdam maken
de regionale partners afspraken over woningbouw, werkgelegenheid,
infrastructuur en landschap. Door op deze terreinen
krachten te bundelen willen de partijen van de Metropoolregio
Amsterdam een internationaal concurrerende regio maken.
6.4.1 Innovatie en ondernemerschap
West-Nederland (Metropool Regio Amsterdam) wordt gekenmerkt
door een sterke concentratie van stedelijke agglomeraties
met open en groene gebieden, waar een relatief jonge en hoog-
opgeleide beroepsbevolking in sterke, internationale clusters
werkt. Er is een groot aanbod aan bedrijventerreinen en kantoorlocaties,
met de Amsterdamse Zuidas als internationale toplocatie
voor kantoren. Aan de randen van deze grootstedelijke agglomeraties
is er in Flevoland en het noordelijk deel van Noord-
Holland nog voldoende beschikbare ruimte. Doorontwikkeling
van de reeds sterke internationale clusters en de opkomst van de
creatieve industrie kunnen een belangrijke bijdrage leveren aan
de verdere economische groei van West- Nederland.
De kwaliteit en veelzijdigheid van bedrijventerreinen en kantorenlocaties
voldoen niet genoeg aan de eisen van de moderne
tijd en op de woningmarkt is er een onvoldoende aanbod van
woningen voor starters en voor de hogere inkomensgroepen.
Dit laatste is nodig om ook de hoog opgeleiden voor West-
Nederland te behouden. Binnen West-Nederland beschikken met
name de vier grote steden over een grote economische potentie
en is er sprake van een concentratie van bedrijvigheid, kennisinstellingen
en grootstedelijke voorzieningen. De waardering van
het ondernemingsklimaat door bedrijven is in de periode 2002-
2005 toegenomen. 18
Vanwege het toenemende belang van regionale samenwerking
op het gebied van planning is het Platform Regionale
Economische Stimulering (PRES) opgericht. De bestuurders van
PRES werken samen om een antwoord te geven op de economische
uitdagingen waarvoor de regio wordt gesteld door de internationale
ontwikkelingen.
Een van de aanleidingen voor het maken van een ontwikkelingsbeeld
voor de Metropoolregio Amsterdam is een samenhang
aanbrengen in de bestaande regionale afspraken met betrekking
tot beleid, van toepassing op kantoren en bedrijfslocaties. Het
probleem van het kantorenoverschot staat momenteel hoog op
de agenda. Voor de internationale concurrentiepositie van de
Metropoolregio Amsterdam is het bestaande overaanbod van
kantoren zeer schadelijk. Niet alleen verslechtert dit de uitstraling
en het imago van de regio, ook is duidelijk dat ruimte in de
regio niet optimaal wordt gebruikt. 19
Voorts is het Platform bedrijven en Kantoorlokaties (Plabeka)
16 ibid.
17 Ministerie van Economische
Zaken, ibid, 2008
18 Ministerie van Economische
Zaken ibid, 2008
BEWEEGREDENEN
49

50
19 www.metropoolregioamsterdam.nl,
2008
20 Janssen-Jansen, ‘De tragedie
van de kantoren’, 2006
21 www.laetitiagriffith.nl
22 Gemeente Amsterdam
Stadsdeel Centrum, Nota
Bereikbaarheid Binnenstad
2004-2009
23 Gemeente Amsterdam
Stadsdeel Centrum, Programakkoord
2006-2010
24 College van B&W
Amsterdam, Amsterdam
Topstad: Metropool
Amsterdam terug in de
top 5 van Europese vestigingslocaties
25 Frank Gershof in FD: Met
het Expatcenter terugvechten,
18-06-08
BEWEEGREDENEN
opgericht, omdat de regionale samenwerking op het gebied van
planning van kantoren- en bedrijfslocaties dreigde achter te blijven.
Plakeba werkt aan een regionaal programma waarin vraag
en aanbod in kaart worden gebracht en waar naar oplossingen
wordt gezocht om de internationale kracht van de Metropool
Regio over de volle breedte te versterken. 20
6.5 Amsterdams gemeentebeleid
De gemeente Amsterdam is zich terdege bewust van de noodzaak
om te blijven investeren in de kwaliteit van de stad en treft
waar mogelijk maatregelen om de bedrijvigheid te stimuleren.
De aanleg van de nieuwe Noord Zuid Metro lijn en het verruimen
van parkeerruimte moet de toegankelijkheid van de binnenstad
verbeteren en daarnaast wordt met reeds in Amsterdam
gevestigde bedrijven contact gehouden over hun ervaringen en
mogelijke wensen. 21
Het aanleggen van fietsroutes, het verbeteren van het openbaar
vervoer, het beperken van het autoverkeer en het stringente
parkeerbeleid hebben ertoe geleid dat de bereikbaarheid en de
toegankelijkheid van de binnenstad de afgelopen tien jaar is verbeterd.
Het resultaat is, dat er openbare ruimte wordt heroverd
op de auto. In de strijd tegen de toenemende automobiliteit en
milieuvervuiling is het parkeerbeleid het meest succesvolle instrument
geweest van het afgelopen decennium.
De hoofddoelstellingen van het Amsterdamse bereikbaarheidsbeleid
zijn:
1. het in stand houden en verder verbeteren van de bereikbaarheid
van de binnenstad voor alle categorieën verkeer om de
functiemenging in de binnenstad te behouden
2. het winnen van ruimte op de auto om de kwaliteit van de
openbare ruimte te verbeteren.
Deze kwaliteitsverbetering wordt gerealiseerd door herinrichting
en komt ten goede aan andere vormen van vervoer dan de
auto. 22
In het Verkeers- en Inrichtingsplan is afgesproken dat het fiscaliseren
en het beperken van het aantal parkeerplaatsen het aangewezen
instrument is om de bereikbaarheid te verbeteren. 23
Amsterdam Topstad is de Amsterdamse economische agenda, één
van de pijlers van het collegebeleid 2006-2010 en bepalend voor
de wijze waarop Amsterdam zich in de wereld positioneert. De
zorg voor vestigingsfactoren als bereikbaarheid, goede woonmilieus
en een aangename openbare ruimte en de bestrijding van
(dreigende) achterstanden op het gebied van armoede, onderwijs,
werk en wonen staan centraal. De gemeente Amsterdam heeft
zelf geen directe invloed op de economie, maar kan wel optimale
voorwaarden creëren, met name door het verbinden van sterke
en kansrijke schakels in economie en samenleving en daardoor
de vestigingsomgeving voor (internationale) ondernemingen aantrekkelijk
te maken 24 .
Zo heeft het College van B&W onderkend dat het toekennen
van visa voor kenniswerkers traag en moeizaam verloopt door
de (te) ver doorgevoerde bestuurlijke decentralisatie. De concurrentie
tussen de Europese steden is groot en om de vestiging van
internationale hoofdkantoren binnen de Amsterdamse gemeentegrenzen
te behouden en stimuleren, wilde het deze problematiek
oplossen. Daarom is het Expatcenter opgericht. De opzet hiervan
is om tot 10.000 expats per jaar te kunnen helpen vanuit een
one-stop-shop-gedachte.
Voor buitenlandse werknemers kunnen nu formaliteiten als een
verblijfsvergunning, gemeentelijke inschrijving, verkrijgen van
een sofinummer, parkeervergunning voor Amstelveen en het omzetten
van het rijbewijs, in één keer worden afgehandeld. 25
Een ander initiatief is de aanstelling van een zogenoemde kantorenloods.
De Dienst Ruimtelijke Ordening heeft deze per 1
oktober 2006 aangesteld om leegstaande kantoren van gemeentewege
versneld te kunnen transformeren.
Er is in Amsterdam sprake van een ernstige verstoring van de
kantorenmarkt, en door de vraag te stimuleren, het aanbod te
reduceren en de leegstaande panden waar mogelijk een andere

estemming te geven (bijvoorbeeld wonen) hoopt de gemeente
verbetering aan te brengen in deze situatie. De kantorenloods
begeleidt bedrijven in het zoeken naar passende kantoorruimte;
deze ondervinden hierbij vaak problemen die vooral liggen op
het gebied van bestemmingsplannen, erfpacht, milieuregelgeving,
ontsluiting en voorzieningen in de openbare ruimte. Hij is
op de hoogte van de beschikbare panden, de regelgeving en de
gemeentelijke organisatie. 26
Door middel van een goede combinatie van belangrijke locatiefactoren,
zoals bereikbaarheid en een aantrekkelijk fiscaal
klimaat, kan Amsterdam de concurrentie met andere Europese
hoofdsteden het hoofd blijven bieden. De aanwezigheid van geemancipeerde
jonge mensen met allerlei culturele achtergronden
maakt Amsterdam zeer geschikt voor een succesvolle rol in de
huidige economische transformatie. Daarnaast biedt de bebouwing
in de historische binnenstad goede mogelijkheden om de
bedrijvigheid te bevorderen.
Het stadsdeelbestuur Amsterdam-Centrum heeft een voorkeur
voor de vestiging van dienstverlenende bedrijven en steunt het
MKB, met name als het gaat om buurtwinkels en bedrijven met
een sociaal-maatschappelijke functie. 27
6.6 Resumé
Het Europese ruimtelijk-economische kennisbeleid is voor een
belangrijk deel ontwikkeld met de gedachte dat de kenniseconomie
gebaat is bij gericht regiobeleid, opdat hechte lokale innovatienetwerken
zich kunnen vormen en ontwikkelen.
Ook de gebiedsgerichte plannen van het Ministerie van
Economische Zaken benadrukken de regionale dimensie van de
Nederlandse kenniseconomie. De rijksoverheid voert vooral een
generiek beleid via scholing en onderwijs, stimulering van ondernemerschap
en stimulering van samenwerking tussen bedrijven
onderling en kennisinstellingen. Anders gezegd, het zijn de regio’s
en het regionale bedrijfsleven die op tijd de bakens moeten
verzetten en veranderingen of vernieuwingen moeten doorvoe-
ren voor een gunstige economische ontwikkeling.
Vanuit het toenemende belang van regionale samenwerking
op het gebied van planning is in het noordelijke deel van de
Randstad de ‘Metropoolregio Amsterdam’ ontstaan.
Lokale overheden werken op regionaal niveau samen op gebieden
als werkgelegenheid, woningbouw, infrastructuur en
landschap. Binnen de gemeente Amsterdam zelf worden stimulerende
beleidsmaatregelen ontwikkeld.
26 Gemeente Amsterdam,
Plan van Aanpak, Werkplan
Kantorenloods 2006-
2007
27 Gemeente Amsterdam
Stadsdeel Centrum, Programakkoord
2006-2010
BEWEEGREDENEN
51

52
BEWEEGREDENEN

Bron: Arthur Altena, 2008
Beweegredenen
Het veldwerk
BEWEEGREDENEN
53

54
BEWEEGREDENEN

7. Reallocatieproces van advocatenkantoren
in Amsterdam
7.1 Inleiding
In de volgende drie hoofdstukken worden de bevindingen van
mijn onderzoek gerapporteerd.
Allereerst beschrijf ik de achtergronden van het reallocatieproces
van de advocatuur in Amsterdam aan de hand van de belangrijkste
elementen die daarin van belang zijn. In dit hoofdstuk wordt
door middel van [gemarkeerde tekstblokken verwezen naar de in
voorafgaande hoofdstukken behandelde theorie]
Daarna wordt in hoofdstuk acht ingegaan op de advocatenkantoren
die zich gevestigd hebben aan de randzones van Amsterdam
en in hoofdstuk negen komen de kantoren in de aloude binnenstad
aan bod. (figuur 3)
De laatste decennia is de beoefening van de advocatuur onderhavig
aan grondige veranderingen. Vroeger was deze kleinschalig
en bestond uit vrije beroepsuitoefenaars, die opereerden als kleine
ondernemers in samenwerkingsverbanden van drie tot vijftien
mensen. Voor hen was het van zwaarwegend belang om goed
bereikbaar te zijn, zodat zij zich het liefst vestigden in de buurt
waar naar hun diensten gevraagd werden. Bovendien wilden ze
geen hoge drempel, maar toegankelijk zijn voor de cliëntèle. In
de Amsterdamse binnenstad ging het in het algemeen om een
aantal grote advocatenkantoren die er belang bij hadden om in
de nabije omgeving van de bedrijven en banken te zitten.
In deze periode was het gebruikelijk dat alle advocatenkantoren
op de grachten zaten. Het was de nette locatie en de aanwezigheid
van het paleis van justitie op de Prinsengracht, (tegenwoordig
voor de rechtspraak in hoger beroep) daar bevond zich
destijds de clustering van zakelijke en financiële dienstverleners.
Verder bevonden zich kantoren in de Rivierenbuurt, in de Pijp en
in Zuid; deze hadden zich voornamelijk gespecialiseerd in echtscheidingspraktijken,
strafzaken, huur en arbeidszaken. (r8, r13)
figuur 3: De randzones versus de aloude binnenstad
Bron: Arthur Altena, 2008
7.2 Advocatuur: een groeisector
De bedrijven en de banken werden ten gevolge van fusies en
overnames groter en daardoor namen de advocatenkantoren niet
alleen in omvang toe, maar werden ze bovendien qua opbouw
meer gevarieerd; rechtsgebieden als arbeidsrecht, onroerend
goedzaken, faillissementsrecht, maar ook intellectueel eigendom
en de litigation werden bij de vennootschapsproblematiek
betrokken. Het was efficiënter om de cliënt overall te kunnen
Nr De Gebieden
1. De Zuidas
2. Oostelijke IJ-Oevers
3. Kantoren locatie
Haarlemmerweg
4. De Omval aan de Amstel
5. Zuidoost
6. De aloude binnenstad
BEWEEGREDENEN
55

56
1 Van Lent in NRC: Azië
wordt voor advocatenfirma’s
het slagveld, 07-05-08
2 Stand van Zaken, 2007
3 advocatie: nieuwssite voor
de advocatuur, 2007
BEWEEGREDENEN
bedienen door al deze specialisaties in een full service kantoor
te hebben. Verscheidene respondenten hebben hun praktijk dan
ook gecentraliseerd en andere vestigingen opgeheven. Ik heb
ervoor gekozen om het onderstaande citaat, hoewel het betrekkelijk
lang is, op te nemen, omdat het de overwegingen die aan
deze beslissing ten grondslag hebben gelegen, exact illustreert:
In het moderne Europa gaat alles via e-mail en de korte reistijd
maakte dat het helemaal niet meer nodig was om een kantoor in
Brussel te hebben. We hebben toen al onze Europese mensen,
onze mededingingsmensen, bij elkaar gezet. Dat was op zich
zelf een eye opener, omdat het veel makkelijker bleek mensen
met één speciale discipline op dezelfde plaats te huisvesten.
Samenwerken gaat zo veel beter en er vindt ook veel makkelijker
kruisbestuiving plaats. [...] De tweede helft van de jaren negentig
hebben we de discussie gevoerd of het überhaupt verstandig
is dat wij in deze wereld, die steeds kleiner wordt, op drie
plaatsen in Nederland mensen hebben zitten. Oorspronkelijk
waren juridische problemen eendimensionaal; het was óf een
arbeidsprobleem, óf een ondernemingsrechtelijk probleem, óf
een Europeesrechtelijk probleem. We merkten echter dat problemen
complexer werden en door deze complexiteit werden wij in
toenemende mate geconfronteerd met problemen waar allerlei
facetten aan zitten. Daarom werd het belangrijk om snel teams te
kunnen samenstellen. Teams waarin de verschillende disciplines
zitten om een probleem goed op te lossen. Plus de wendbaarheid
van het kantoor, dat veel meer in staat is op de wensen van de
cliënten in te spelen, wanneer alle mensen op één plaats bij elkaar
zijn gehuisvest. (r5) [In de internationaal georiënteerde advocatuur
bundelen de juridische dienstverleners de krachten om
internationaal opererende klanten overal ter wereld van dienst te
kunnen zijn in: 4.2]
Dit had uiteraard consequenties voor de huisvesting. R4 verduidelijkt:
We vonden het belangrijk zo snel mogelijk onder één dak
te gaan zitten om de fusie tot een succes te maken, daarom zijn
we op zoek gegaan naar een andere meer geschikte locatie.
Door de schaalvergroting kwamen ook veel nieuwe cliënten
vanuit de regio naar de gespecialiseerde en gedifferentieerde
kantoren in de stad. En omdat de binnenstad intussen steeds
voller werd, werd de bereikbaarheid problematisch. Men ging
zoeken naar een nieuwe standplaats om beter bereikbaar te zijn
vanuit andere steden en landen. Internetverkeer en de videovergaderingen
bestonden in de jaren negentig nog niet, men maakte
hooguit gebruik van de fax, dus men was aangewezen op fysiek
contact met cliënten om goed te kunnen communiceren.
Doordat de kantoren groter werden moest men zich ook intern
anders gaan organiseren. Van kleine eenheden waarbinnen individuele
vrije beroepsuitoefenaars met elkaar werkzaam waren
op basis van persoonlijke affiniteit, groeiden de kantoren uit tot
bedrijfsmatige organisaties teneinde in de verschillende niches
te kunnen voorzien. Het romantische en vrije van de advocaat
was geen vanzelfsprekendheid meer. (r8) Dejonghe Managing
Partner van Allen & Overy in een recent interview: Je kon vroeger
partners hebben, omdat het goede vrienden waren. Nu is de
kwaliteitsnorm bepalend. 1
In plaats van de maatschap als platte organisatie ontstonden
bedrijfsmatige structuren van vennoten en hun medewerkers,
die een continue omzet moesten draaien om het kantoor aan de
praat te houden. (r8) Van de top vijftig kantoren ondergingen in
2007 zeven kantoren deze organisatiewijziging. In 2007 is voor
het eerst meer dan de helft van alle top 50-kantoren georganiseerd
in een NV of een Limited Liability Partnership (LLP). 2
Inspelend op dit alles heeft de Stichting Leerstoel Advocatuur
recentelijk een nieuwe leerstoel in het leven geroepen aan de
Faculteit Rechtsgeleerdheid van de Universiteit van Amsterdam,
waar Hoogleraar Dr. Rob van Otterlo zich zal gaan richten op
de economisch organisatorische kant van juridische dienstverlening.
3 [Economisch kapitaal in: 2.2.3]
Advocaten zijn inmiddels concurrenten van elkaar. R5 zegt:
Iedereen wordt altijd geacht zijn mannelijke collega’s met ‘geachte
confrère’ aan te spreken en de vrouwelijke collega’s met ‘geachte
collega’. Dat is een beetje van de vorige eeuw. De markt-

werking is vrij sterk en advocaten zijn gewoon concurrenten.
Al deze veranderingen stelden de Amsterdamse advocatenkantoren
voor enige dringende vragen: wat wil het kantoor zijn naar
buiten toe, hoe ver wil men doorgroeien en in welke richting,
wat wil men gaan doen in de toekomst, zit er groei in bijvoorbeeld
een type niche, etc. Dus: wat voor een praktijk wordt beoogd
en wat voor een soort cliënt past daarbij. (r13, r12) Groeien
moet, dat is een wet. Je moet altijd zorgen dat je marktleider
bent, wordt of marktaandeel verovert. Dat geldt eigenlijk voor alle
organisaties en zeker de commerciële organisaties. Stilstand is
achteruitgang, dat is een oeroud economisch beginsel. Als binnen
een commerciële onderneming helemaal niets gebeurt, wordt die
na een tijdje overvleugeld door andere. Want alle andere groeien
wel. Je moet innoveren, je moet uitbreiden, je moet kijken waar
je kracht ligt. Maar, wij zijn geen commerciële organisatie in de
strikte zin. (r13) [De economic man in de klassieke locatie theorie
in: 3.2.1]
Toen het kantoor van r13 meer kantoorruimte nodig had, kon het
naastliggende pand worden aangekocht. Als deze mogelijkheid
zich toentertijd niet had voorgedaan was het kantoor zeer waarschijnlijk
verhuisd. In tegenstelling tot huren is het aankopen van
een kantoorpand dat gerestaureerd moet worden, een beslissing
voor langere tijd en daarom is het van belang dat iedereen daar
achter staat. In dit geval heeft de beslissing om te kopen ertoe
geleid dat de mensen van het kantoor meer binding hebben met
het pand. (r13) [Gedragswetenschappelijke locatietheorie, omgeving
op basis van persoonlijke aard in: 3.2.3]
In veertig jaar is het aantal advocaten verzevenvoudigd en het
aantal advocatenkantoren is in het laatste jaar met 25 kantoren
toegenomen. In 2008 zijn er 3.258 advocatenkantoren
in Nederland. Het aantal grote kantoren met meer dan zestig
advocaten in Nederland is vergeleken met 2008 nauwelijks veranderd
en dat zal het de aankomende jaren zeer vermoedelijk
ook niet meer doen. Maar mochten er fusies tussen Engelse en
Amerikaanse kantoren komen, dan zullen er in Nederland ook
weer de nodige veranderingen plaatsvinden. 4
De Angelsaksische cultuur binnen de advocatuur is wezenlijk
anders dan hier op het continent. Omdat Londen het financiële
centrum van Europa is, vindt er veel merger & acquisition plaats.
Daar zijn enorm grote kantoren met soms duizend advocaten.
Deze kantoren doen vooral de hele grote overnames en om
geen cliënten te verliezen breiden ze zich steeds meer uit naar
het Continent. Dit heeft de marktwerking binnen de advocatuur
doen toenemen. [Dynamische relaties in: 3.1] In landen als
Nederland, Zweden, Duitsland, Frankrijk, Italië worden vestigingen
geopend en omdat de Engelse en ook de Amerikaanse kantoren
veel innovatiever zijn dan degene op het Europese vasteland,
neemt hun invloed op de continentale advocatuur toe. De manier
van werken is commerciëler, bedrijfsmatiger en efficiënter en
de automatisering ligt op een veel hoger niveau. Hun oplossing
van problemen is anders, denk bijvoorbeeld aan outsourcing van
bedrijvigheid. Engelse kantoren laten bijvoorbeeld het typewerk
voor nul cent in India doen. (r2) [Effecten van Offshoring, in
4.2.1; Juridisch economische ontwikkelingen in: 4.4.1]
De aandacht gaat vaak uit naar de grote kantoren, maar de
meeste dynamiek en positiewisselingen bevindt zich juist binnen
het middensegment van de advocatuur. De huidige groei is met
name te danken aan de toename van kleine advocatenkantoren.
Kleine groepjes splitsen zich af omdat advocaten niet meer willen
werken in deze fabriek. (r13)
[Mental maps; de visie op een vestigingsplaatskeuze van personen
uit eenzelfde groep in: 3.3.1] Ze zoeken in het centrum naar
geschikte kantoorruimte, omdat ze met een setting van maximaal
tien advocaten nog wel een standplaats op de gracht kunnen vinden.
(r13)
Een kleine setting geeft veel meer vrijheid dan een maatschap
met vijftig partners. Men is eenvoudiger in staat zijn eigen uurtarief
te bepalen, is niet aan een stramien gebonden waar maximale
winst en omzet steeds meer voorop komen te staan, en persoonlijke
affiniteit kan meer tot uiting komen. Een kleine setting
geeft dus meer vrijheid. (r12)
Advocaten besluiten zich te verbinden aan een kantoor in de
4 Stand van Zaken, 2007
BEWEEGREDENEN
57

58
5 ibid.
6 Stand van Zaken, 2008
BEWEEGREDENEN
binnenstad van Amsterdam vanwege de vrijheid en creativiteit
om de zaken op eigen wijze en naar eigen inzicht te kunnen inrichten.
(r11)
De grote kantoren die de behoefte hebben om marktleider te
zijn, blijven echter groeien en richten hun energie op de grootste
cliënten. Een grote cliënt moet worden bijgestaan door grote advocatenkantoren,
omdat binnen een week een Amerikaanse bank
overgenomen moet kunnen worden. (r13) [Trends van globalisering
in: 4.2]
Ook in de regio doen zich interessante ontwikkelingen voor. In
2007 evenals in 2006 continueert de groei van advocaten en
kantoren in alle negentien arrondissementen in Nederland. Het
aantal kantoren is in de periode van 2006 tot 2007 met 215 gestegen
en het aantal advocaten met 453. In het arrondissement
van Zwolle vond de grootste groei plaats, met 14,4 procent
van het aantal kantoren. Amsterdam laat de minste groei zien,
met een percentage van 2,1 procent. Den Haag heeft in 2007
een voorsprong op Rotterdam met het aantal advocaten, net als
het jaar daarvoor. Echter, de groei van het aantal kantoren in
Rotterdam is groter. De regionale kantoren vormen wellicht zelfs
een lichte bedreiging voor de grote Amsterdamse kantoren. Deze
hebben momenteel de goede groeikansen, omdat ze lagere kosten
en dus lagere tarieven hebben. Hadden grote bedrijven vroeger
een vaste huisadvocaat van naam, nu wordt voor verschillende
juridische kwesties het kantoor met de beste specialisten
opgezocht, het liefst zo goedkoop mogelijk. 5 [Nieuwe Instituties;
de opkomst van het nieuwe regionalisme in: 4.3.1]
In opdracht van de Nederlandse Orde van Advocaten is onderzoek
gedaan naar het ondernemerschap van advocatenkantoren.
Daaruit komt naar voren dat advocatenkantoren zich steeds
meer richten op marketing en business development. 6 De zeer
sterke nichekantoren in de advocatuur, waarvan het merendeel is
gevestigd in klassieke panden in de binnenstad van Amsterdam,
illustreren dit goed; zij opereren als geïnspireerde ondernemers.
De nichekantoren blijven uit de grond schieten als gevolg van
het gunstige economische klimaat voor starters, maar dus ook
vanwege het vertrek bij de grotere kantoren. [Het begrip spin-off
van Nelson en Winter in: 3.3.5]
7.3 Nichekantoren en netwerken
Nichekantoren zijn in landen als Amerika en Duitsland gebruikelijker
dan in Nederland, maar afsplitsing van de grote kantoren
is ook in Nederland al enige tijd aan de gang. In Amerika gaat
de specialisatie veel verder en heb je mensen die zich alleen
met merkenrecht of reclamerecht bezighouden. Ook in de
Nederlandse advocatuur is een dergelijke ontwikkeling gaande,
weliswaar in een mildere vorm, maar het is duidelijk dat de advocatenkantoren
in Nederland steeds meer de Amerikaanse kant
uitgaan. De advocatuur wordt steeds commerciëler en zakelijker.
[Ontwikkelingen in de juridische branche in: 4.4.1]
Praktijken gespecialiseerd in Intellectueel Eigendom, Personen-
en Familierecht, Mediarecht en Entertainmentrecht en
Arbeidsrecht zijn de rechtsgebieden van waaruit nichevorming is
ontstaan. De reden waarom sommige advocaten zich losmaken
van de grote kantoren heeft te maken met de richting die de grote
kantoren op gaan. Deze profileren zich steeds meer als ondernemingsrechtpraktijken
(corporate kantoren) waar fusie en overname
de core business is. De tarieven van deze corporate kantoren
lopen steeds meer uit de pas met bijvoorbeeld praktijken
als Intellectueel Eigendomrecht en dat geeft wrijving, want deze
leveren minder geld op dan de grote overname- en fusie-praktijken.
Advocaten hebben een concurrerend tarief. (r1, r9)
Dat stimuleert sommige praktijken zich af te scheiden en zelfstandig
verder te gaan. R9 legt uit: Er bestaan gidsjes waarin
wordt beschreven voor welk rechtsgebied je waar en bij wie je
moet zijn. Advocaten kunnen laten zien dat ze het beste te bieden
hebben. Als jij die bijzondere laarzen wilt kopen ga je op
zoek naar die winkel met de beste en niet vanzelfsprekend naar
de Bijenkorf omdat ze daar alles verkopen. Men weet precies
voor wat je waar moet zijn, maar ook voor wat niet. Zo gaat het
exact hetzelfde met het kopen van de specifiek juridische dien-

sten. We dachten al tijden dat dit voor ons ook zo zou werken en
we hebben ons niet vergist; het klopt. De theorie klopt en blijkt
in de praktijk te werken.
Het kantoor van R9 blijft trouw aan het concept dat juist hen interessant
maakt. Wanneer ze daaraan gaan morrelen, zouden ze
hun geloofwaardigheid op het spel zetten.
De laatste tien jaar zijn er tientallen van deze kantoren, ook wel
boetieks genoemd, bijgekomen. Deze kantoren komen tot stand
door een fusie van zeer bekwame personen die hun lopende
praktijk bij elkaar hebben gebracht. Het zijn dus geen starters
die vanaf nul beginnen. [Positie van juridische economische
organisatie structuur, in 3.1.2; spin-offs in: 3.3.5] R9: Door met
zijn vieren een kantoor te vormen werden wij ineens een sterke
groep. In de markt van de Intellectueel Eigendomrecht-praktijken
zijn wij dus een groot kantoor. De cliëntèle die ieder van ons
meebracht, sloot goed op elkaar aan en gelukkig deden zich
geen conflicten voor.
De trend van nichevorming en afsplitsing van de grote kantoren
zal voor Intellectueel Eigendomrecht-praktijken op niet al
te lange termijn voorbij zijn; op een gegeven moment zijn alle
Intellectueel Eigendomrecht-praktijken bij de grote kantoren
weg. Dat punt is in Nederland bijna bereikt. In hoeverre deze
ontwikkeling ook doorzet in andere rechtsgebieden is interessant;
er zijn bijvoorbeeld veel meer arbeidsrechtadvocaten dan
IE-advocaten. Ook op het gebied van ondernemingsrecht gebeurt
het, maar in dat rechtsgebied is nichevorming aanzienlijk moeilijker.
Deze cliënten van grote deals vereisen meestal een groot
netwerk en daar richten de grote kantoren zich op. Maar desondanks
is er al een aantal kleine, hoog gespecialiseerde kantoren
in het ondernemingsrecht; die richten hun activiteiten op de zeer
lucratieve markt daar weer vlak onder. Stek Advocaten is een
voorbeeld van een succesvol advocatenkantoor met deze specialisatie
dat met vier man is begonnen en nu, twee jaar later met
zestien mensen de praktijk runt. (r9)
In het algemeen is de reactie in Europa op de Amerikaanse
en Britse concurrentie verschillend geweest. Andrei Schleifer,
Harvard econoom heeft in een onderzoek geconstateerd dat
de taal van de financiële wereld steeds meer Engels wordt en
de juridische ruggengraat van het financiële recht steeds meer
common law zal worden. Sommige Franse advocatenkantoren
hebben gezocht naar bestfriendrelation-banden met Britse of
Amerikaanse kantoren, die over het continent dergelijke relaties
hebben. Het gaat hen vooral om het leggen van de juiste contacten.
[Verschuiving van financieel economische kenmerken richting
untraded interdependencies in: 3.3.2] Andere advocatenkantoren
maken deel uit van een omvangrijk Europees netwerk.
Frankrijk kent de hoogste concentratie Britse en Amerikaanse
kantoren in Europa en om de Franse wet toe te passen, zullen
Franse advocaten moeten worden ingehuurd. 7
Met de voortgaande internationale ontwikkelingen worden de
samenwerkingsverbanden voor veel advocatenkantoren steeds
belangrijker.
Zich in samenwerking verbinden is iets anders dan zich voegen
in een zogenaamd netwerk. Dat is een belangrijk onderscheid.
Wanneer een kantoor zich zou willen aansluiten bij bepaalde
netwerken, vindt er vaak grondig onderzoek plaats naar de kwaliteit
van het betreffende kantoor. De bestfriendrelation wordt
meestal zorgvuldig uitgekozen door een speciale commissie die
beoordeelt of men in aanmerking komt. Er zijn ook grote organisaties
die samenwerking tussen de verschillende kantoren tot
stand brengen. 8
R10 bijvoorbeeld positioneert zich als middelgroot kantoor, maar
is verbonden aan een bijzonder omvangrijk netwerk. De advocaten
hebben kantoren in Dubai, HongKong, New York, en Moskou
en doen zaken over de hele wereld. Ook r6 is, om de internationale
slagkracht te vergroten en de expansie te verbreden, een
samenwerkingsverband aangegaan met respectievelijk een Duits
en een Brits kantoor. Dit kantoor behoort in België zowel als in
Nederland tot de top. Andere voorbeelden zijn r14, dat als een
wereldwijd opererend advocatenkantoor tot de tien grootste van
Nederland behoort, of r15, die over een nationaal en internationaal
netwerk van zakelijke dienstverleners en advocatenkantoren
7 Tagliabue in NRC: Invasie
van Amerikaanse advocaten
in Europa, 08-08-07
8 Stand van Zaken, 2007
BEWEEGREDENEN
59

60
BEWEEGREDENEN
beschikt. En de advocaten van een supernichekantoor op het gebied
van octrooirecht in Nederland, maken eveneens onderdeel
uit van een groot internationaal netwerk. [Informatie spill-overs
in: 3.3.3]
Er is maar een beperkt aantal in het octrooirecht gespecialiseerde
advocaten in maar heel weinig kantoren. Dit kantoor is
de subspecialisatie binnen een rechtsspecialisatie. Voor deze
subspecialisatie gaat het om internationale procedures met heel
grote partijen en voor hen loont het zeer goed om bij een groot
Amerikaans netwerk te horen.
Een ander sterk nichekantoor heeft zich daarentegen juist niet
willen aansluiten bij een groot internationaal kantoor en kiest
in goed Nederlands voor een stand-alone positie. Dit betekent
uiteraard dat men hier echt zelf beslissend moet nadenken. Deze
keuze heeft te maken met het functioneren van de markt. De
praktijk is opgebloeid door verwijzingen van kantoren uit het
buitenland. Op het moment dat de advocaat zich zal committeren
aan een van de kantoren, valt de rest weg en levert een internationaal
netwerk hem te weinig werk op. R9: Het is veel handiger
om tien Engelsen te kennen, want dan heb ik twintig zaken.
Zij verwachten van mij geen exclusiviteit, daar zitten ze helemaal
niet mee. Dat ik ook voor andere Engelse kantoren werk, binnen
de Benelux, betekent voor hen geen enkele concurrentie. Terwijl
dat natuurlijk verandert op het moment dat ik zeg; ik ga in een
netwerk zitten, of ik ben onderdeel van een Engels kantoor. Dan
reageren de andere Engelse kantoren met; sorry, maar nu ben je
concurrentie en dus kunnen we je geen werk geven.
7.4 Cliënten
De cliënt heeft de vrije keuze en kiest voor een advocaat bij wie
hij zich prettig voelt. De cliënt wil het gevoel hebben dat zijn
belangen goed behartigd worden en in veilige handen zijn. Het
is een keuze die samenhangt met de persoonlijkheden, maar ook
met het verwachtingspatroon van de cliënten. Nieuwe cliënten
komen meestal via aanbeveling. Ze komen bij de door hen geko-
zen advocatenkantoren uit via bijvoorbeeld relaties, andere advocatenkantoren
of doorverwijzende instanties. Zonder stukken
kan de advocaat niets, dus meestal wordt in eerste instantie een
afspraak gemaakt om elkaar te ontmoeten. Als de communicatie
per mail, fax en of de telefoon goed verloopt, bestaat de behoefte
om langs te komen steeds minder. Als een advocaat wordt
ingeschakeld, vertrouwt de cliënt zijn zaak aan hem toe. Daar
draait het om. Dat is een vanzelfsprekendheid, de advocaat is
een vertrouwenspersoon. [De vertrouwensrelatie tussen advocaat
en cliënt wordt besproken in De advocaat: 2.4.3] R13 illustreert
dit als volgt: Ik heb eigenlijk altijd al met plezier geconstateerd,
hoe mooi je kunt zien dat cliënten en advocaten vaak op elkaar
lijken[...] Ik wil zeggen, de eigen omgeving is ook een selectie,
van ‘ons soort mensen’. En zeker als je gericht zoekt, dan zoek je
mensen die een gelijksoortige business hebben.
Nog niet zo lang geleden was het traditie dat cliënten (uitgezonderd
de veelal gedetineerde cliënten van strafpleiters) (r11)
hun advocaat met enige regelmaat visiteerden om de voortgang
van de zaak te bespreken. Maar tegenwoordig stappen steeds
minder cliënten in de auto om naar hun advocaat toe te gaan;
de business is, net als het leven in het algemeen, veel hectischer
geworden. (r2) Men gaat minder vaak rond de tafel zitten. Dit
komt niet alleen door de digitale vooruitgang, maar ook omdat
advocaten steeds duurder zijn geworden. R10 verklaart dit met:
Cliënten denken vaak, dat wanneer het telefonisch afgehandeld
wordt, alles gewoon sneller en goedkoper is. Maar uiteraard is de
noodzaak voor persoonlijk contact niet totaal verdwenen.
Steeds vaker komen de cliënten van buiten de landsgrenzen.
[Trends van Globalisering in: 4.2] Het verschil in oriëntatie van
de clientèle is een belangrijk onderscheid tussen de verschillende
advocatenkantoren. Voor advocatenkantoren waarvan de meeste
cliënten uit het buitenland komen, speelt de bereikbaarheid
van hun kantoor een veel minder grote rol; die stappen vanaf
Schiphol gewoon in een taxi. De nationale cliënten daarentegen
komen uit alle delen van het land en doen dat meestal met de
auto. (r10, r14)

Advocaten gaan ook naar cliënten toe, al gebeurt dat iets minder
vaak dan andersom. R15: Het is afwegen in verband met de
kosten wanneer de cliënt overweegt de advocaat te laten komen.
Ik ga daar graag op in, zeker in een pril stadium. omdat je daar
de cliënt in zijn eigen omgeving meemaakt. Bij cliënten die ik
ken weet ik hoe het werkt, maar bij nieuwe cliënten ga ik liever
naar het kantoor toe, om de sfeer te proeven en lijfelijk te ervaren
wat het voor een bedrijf is. Het fysieke contact blijft belangrijk.
[Kennisinnovatiesysteem van Raspe en van Oort in: 2.2.1]
Maar in heel vertrouwelijke zaken komen cliënten juist vaak
liever naar het advocatenkantoor toe om bepaalde zaken of
transacties rustig en in beslotenheid te bespreken, zonder dat
men ziet dat er met een advocaat wordt gesproken. (r5) Steeds
meer werkzaamheden worden echter vanuit kantoor afgehandeld
en dan werkt men op afstand van elkaar. In de meeste gevallen
wordt via mail, fax en telefoon samengewerkt. R8: Vertrouwen in
elkaar is niet alleen een kwestie van hoe je fysiek bij elkaar overkomt.
Ook de manier waarop je schriftelijk en telefonisch communiceert
is heel belangrijk.
Maar alle technische communicatiemiddelen ten spijt blijft de
advocatuur een peoples-business. Men noemt het belang van de
menselijke chemie, waardoor het noodzakelijk is om elkaar met
enige regelmaat te zien. R3: Het zien begint wanneer een project
wordt gestart met het beleggen van een vergadering om de zaak
af te trappen. De verschillende advocatenteams, cliënten, maar
ook de advocaten van de andere advocatenkantoren komen
om af te spreken wie wat doet. Het is van belang dat iedereen
elkaar vanaf het begin heeft gezien, waardoor het noodzakelijke
vertrouwen is opgedaan. Ook als het gaat om de contacten met
de buitenlandse cliënten probeert men elkaar in ieder geval een
keer per jaar te zien. (r2, r3, r9)
Jaarlijks, meestal in Amerika, zijn er een paar hele grote congressen;
hier worden belangrijke informele netwerken onderhouden
en kan een week lang gepraat en gelobbyd worden. Iedereen
komt elkaar tegen en dan wordt er werk uitgewisseld (r2, r9)
Het zijn wereldwijde netwerken van specialisten in hetzelfde
rechtsgebied. R2: De cliënten maken de afspraak op local coun-
sel. Dat is het moment dat ik contact heb met de cliënten die
aan de Westkust van Amerika, of met de cliënten die in Londen
zitten. Tegelijkertijd maak ik toevallig een afspraak met een
cliënt die in Chicago zit en het is prettig elkaar weer te zien.
Het persoonlijk ontmoeten maakt het contact veel makkelijker.
Videoconferencing, telefoon, of e-mail weegt daar niet tegenop.
[Lokale productiesystemen in Glocalisering: 4.2.2]
De hoofdkantoren van de grote internationale cliënten zijn
ergens gevestigd, maar in andere landen zitten ook de werkmaatschappijen
waar de lokale mensen voor het moederconcern
werkzaam zijn. Met deze cliënten wordt soms dagelijks contact
onderhouden. R9 legt dit uit: Het zijn vooral de lokale klanten
waarmee ik het meeste contact heb, dat is mijn rechtstreekse clientèle.
Het gaat nooit om één zaak; het zijn veel meer zaken, het
is een doorlopend proces. [Circulatie van kennis van Mohr, in
2.2.2; Embeddedness in 3.3.2; Informatie spill-overs in: 3.3.3]
De advocaat en de cliënten blijven voortdurend in onderhandeling
om de problematiek steeds verder aan te pakken. De advocaat
moet daarom op de hoogte zijn en weten wat de ins en outs
zijn op lokaal niveau. Andersom moet de cliënt weten wat de advocaat
doet. Het gaat dus niet zozeer om een principiële keuze,
het is allereerst een kwestie van handel en commercie. De advocaat
maakt zich sterk voor het marktaandeel van de cliënt. (r9)
Face-to-face contact blijft belangrijk op dé momenten dat het
goed is om bij elkaar te komen. [Coördinatie van mensenstromen
in het bedrijfsleven van Storper en Venables, in: 2.2.2]
R5 zegt het kort en krachtig: Fysiek treffen is altijd prettiger en dat
blijft zo. Het wordt niet meer, maar het wordt zeker ook niet minder.
Als het gaat om hoofdjuridische besprekingen met de leading
partners wanneer een zaak rond moet komen, wanneer er spanningen
zijn of iets heel ingewikkelds moet gebeuren, zoeken de
mensen elkaar op. (r6) Dat kan overal zijn. R10 illustreert dit met:
Dat zijn wel eens bizarre gebeurtenissen, om voor een meeting
van twee, drie uur naar Hong Kong te vliegen. De noodzaak elkaar
te zien, omdat het nu moet worden opgelost en niet werkt via de
mail. Met elkaar om de tafel en afvragen waarom. Hoe je het ook
wendt of keert, vertrouwen blijft natuurlijk de basis van alles.
BEWEEGREDENEN
61

62
BEWEEGREDENEN
Het contact verloopt veel makkelijker wanneer de mensen tegenover
elkaar zitten. Mogelijk kunnen ook zaken die misschien
niet helemaal het onderwerp zijn van de bespreking, met elkaar
worden overlegd, of later tijdens de lunch. (r1) [Sociaal kapitaal
van Putnam in: 2.2.3]
Wij moeten echt zelf beslissend denken. Vandaar ook dat we een
kantoor in Madrid als marketinginstrument interessant vinden.
Strikt genomen is het niet noodzakelijk in die stad een kantoor te
hebben. Zolang je kan bellen en internetverbinding hebt, kunnen
we ook in Kwakadoekoe een kantoor beginnen en van daaruit
de praktijk voeren. Maar wij merken dat cliënten het directe, persoonlijke
contact prettig vinden. Als er iets geregeld moet worden
is het een kwestie van in de auto stappen, bellen en zo gauw mogelijk
afspreken met de mensen die daar verantwoordelijk zijn.
(r9) [Wisselwerking tussen omvang en diversiteit van steden,
Jane Jacobs in: 5.2.2]
Advocatenkantoren geven niet voor niets heel veel geld uit aan
bedrijfsruimte en conferentieruimte. [Cultureel kapitaal volgens
Closkey & Kramer in: 2.2.3] Bij een grote overname bijvoorbeeld
moet iedereen ergens bij elkaar komen. Het gaat dan meestal
niet om de cliënten zelf, maar om hun adviseurs. Als twee partijen
een fusie aangaan, moet op een gegeven moment de closing
worden voorbereid. Dan is het belangrijk dat men ergens goed
kan doorwerken met zijn twintigen of meer. R8 legt uit: Daar
moet dan fysiek de ruimte voor zijn om drie dagen door te kunnen
buffelen en met elkaar te stoeien en de puntjes op de i te
zetten. Advocaten uit Engeland of Amerika, of waar dan ook
vandaan, komen naar Nederland op kantoor, of omgekeerd, de
Nederlanders vliegen daar naar toe. Veel kantoren doen dergelijke
bijeenkomsten intern en organiseren dergelijke grote meetings
in huis. R10: Het is persoonlijker wanneer je cliënten, of potentiele
cliënten, kan uitnodigen op het kantoor in plaats van een uitnodiging
in het Rosarium of in het Amstel hotel. Bovendien laten
we meteen ons visitekaartje zien.
Videoconferencing met cliënten heeft voordelen, maar zeker ook
nadelen: R1 bijvoorbeeld vindt het afstandelijk en bovendien
praat men gemakkelijk door elkaar heen en verstaat men elkaar
daardoor slecht. De mensen van het kantoor hebben gemerkt
dat ze pas echt tot goede discussies komen wanneer ze met elkaar
om de tafel zitten en alle boeken en documenten bij elkaar
hebben. Dan ontstaan de goede ideeën over hoe een zaak moet
worden aangepakt. [Juridische praktijk in: 2.4.3] R1 legt uit: In
de meeste zaken waaraan wij werken komt het toch aan op het
interpreteren van teksten, het vinden van goede argumenten, dat
is natuurlijk altijd het geval in een advocatenkantoor, maar wij
merken dat je elkaar pas echt versterkt als je bij elkaar zit. De een
heeft een idee, en de ander heeft een ander idee, en dan pak je
er weer wat bij en de een zegt kijk daar eens en loopt om de tafel
heen, en wijst iets aan; dat gebeurt niet in een videoconferentie.
Allemaal leuk bedacht, maar voor ons werkt het niet.
De advocatuur is een beroep dat zich kenmerkt door het belang
van persoonlijk overleg en onderlinge interactie. Advocaten
beoefenen een klassiek ambacht dat je begint te leren als stagiair,
en pas na drie jaar word je advocaat. R9 is momenteel een
patroon, zoals dat officieel heet, van een advocaat in opleiding.
Net als van een arts in opleiding wordt van de jonge juridische
stagiair verwacht dat hij meeloopt met de patroon. Het is een
ouderwetse constructie van de leermeester en de leerjongen, die
intensieve aandacht vraagt. [Meer over advocatuur in: 2.4.2]
Het is een vak waarvan je moet houden, ook omdat het heel hard
werken is. (r9, r10)
7.5 De rechtbank
Vroeger was de rechtbank op de Prinsengracht gevestigd en was
het logisch dat je daar in de buurt zat. Vanaf Nauta of Stibbe,
de kantoren die echt met de binnenstad werden geïdentificeerd,
maar natuurlijk ook vanuit allerlei andere kantoren, liep je er
rechtstreeks heen. (r8, r10, r13)
De rechtspraak waarmee men begint als er geprocedeerd
moet worden, de rechtbank, bevindt zich tegenwoordig op de
Parnassusweg en misschien is het toeval geweest en ging de

echtbank daarheen, omdat er grote kantoren kwamen, of omgekeerd.
Het is niet zo duidelijk of het de ene kant om heeft
gewerkt of andersom. Overigens wordt er door de grote kantoren
helemaal niet zo vaak geprocedeerd, er wordt zeker niet voortdurend
in toga heen en weer gehold. (r8) Maar de aanwezigheid
van de rechtbank is een mooi aanknopingspunt en bijkomend
voordeel en heeft zeker de vanzelfsprekendheid van de locatie
onderstreept. (r4, r8) [Meer over clustervorming op de Zuidas,
Mohr in: 3.3.4; Benaderingen van clusters van Hotelling, Jansen,
Kloosterman]
Grappig fenomeen is dat de advocatenkantoren die het dichtst bij
de rechtbank gevestigd zijn, er het minste komen. Op de Zuidas
zitten bijna geen strafrechtadvocaten. Ofschoon de rechtbank
daar naartoe verhuisd is, komen de advocaten die op de Zuidas
werken zelden of nooit in de rechtbank. (r11)
Er zijn negentien arrondissementen in Nederland. Ruim geschat
speelt de helft van de procedures zich af in Amsterdam,
de andere helft in de rest van Nederland. De commerciële
Zuidaskantoren drijven echter op hun ondernemingspraktijk en
hebben weinig met de rechtbank te maken. De meeste grote kantoren
hebben wel een procesgroep. De Engelse kantoren noemen
dat de litigation departement. De Nederlandse kantoren noemen
het de procesgroep met secties Arbeidsrecht, Intellectuele
Eigendom, of de Verzekeringsrechtsecties, die wel eens naar de
rechtbank moeten om te procederen. Bovendien is procedures
voeren tegenwoordig steeds meer een kwestie van ‘papier schuiven’
geworden. Daarvoor hoeft men in de meeste gevallen niet
op de rechtbank aanwezig te zijn. Alleen voor een kort geding
moet je wel naar de rechtbank toe en advocaten die bijvoorbeeld
in een IE-praktijk zitten, voeren een procespraktijk waarin het
kort geding nog al eens voorkomt. Maar de meeste advocaten
hoeven er vrijwel nooit heen.
De rechtbank verhuist te zijner tijd naar de IJ-Oevers en dat zal zeer
waarschijnlijk betekenen dat een advocaat in de toekomst, indien
hij of zij naar de rechtbank moet, de auto of een taxi zal pakken. De
grote kantoren gaan de rechtbank in geen geval achterna. (r2)
Het feit dat de nabijheid van gerechtelijke instituties steeds minder
een rol speelt bij het maken van een locatiekeuze, wordt
duidelijk in het volgende citaat:
Den Haag heeft allure en is de stad van Internationaal Recht.
Sommigen zeggen dat het mogelijk de juridische hoofdstad van
de wereld is, met het Vredespaleis, het Internationaal Gerechtshof
en Europol. Alles wat met juridische zaken en internationaalrechtelijke
zaken te maken heeft, krijgt hierdoor een zekere
concentratie. Den Haag heeft dit met een zeker succes naar zich
toe weten te halen. In deze kring van internationaal recht komen
advocaten uit de hele wereld bij elkaar. Deze advocaten pleiten
daar eens in hun leven in een zaak, als zich die bijzonderheid
voordoet, maar dat is vrij uniek. Dat is een fenomeen, daar bouw
je geen praktijk of kantoor omheen. De advocaten praktiseren
net zo goed vanuit Amsterdam, als uit Maastricht of Lissabon
of Buenos Aires. (r5) [A-ruimtelijke betekenis van clusters, in
3.3.4]
7.6 Arbeidsmarkt
In de jaren negentig speelde de krapte op de arbeidsmarkt nog
niet. De uitstroom vanuit de universiteiten met juridisch geschoolde
talenten is echter veel beperkter dan tien jaar geleden,
waardoor de kantoren steeds kritischer moeten kijken hoe zij aan
voldoende, goed gekwalificeerde arbeidskrachten kunnen komen.
Onze productiemiddelen zijn geen machines, maar mensen
en we kunnen het ons niet veroorloven goede mensen, getalenteerde
mensen, te laten lopen.(r5) Inmiddels staat bij de meeste
advocatenkantoren rekruteren en marketing hoog op de agenda.
Het idee van vroeger, dat de business niet verplaatsbaar zou zijn,
maar de mensen wel heeft r3 achter zich gelaten. Als iets echt
moeilijk verplaatsbaar is zijn het wel de mensen. Voor hen speelt
het thuisfront een rol, iedereen woont ergens prettig, de kinderen
gaan daar naar school. [Grondslag van maatschappelijke en
ruimtelijke organisatie van kennisintensieve activiteitsvormen,
Florida in: 5.2.1]
BEWEEGREDENEN
63

64
9 In FD: Advocaten starten
een eigen school, 05-12-
2007
BEWEEGREDENEN
De arbeidskrapte is te verklaren door de demografische opbouw.
Tegelijkertijd loopt de maatschappij om van de juridische regels,
waardoor de vraag steeds meer toeneemt.
Het bedrijfsleven en de overheid hebben in toenemende mate
juristen nodig om deze complexer wordende maatschappij het
hoofd te bieden. [Trends van Globalisering in: 4.2; Nieuwe instituties
in: 4.3.1; Nieuwe trends in: 5.4] De laatste decennia
zijn de overheidstaken sterk veranderd; uitvoerende overheden
zoeken steeds vaker hun steun bij externe deskundigen, zoals
advocaten. En aangezien het in de lijn der verwachtingen ligt
dat de vraag naar civiele, maar ook naar strafrechtelijke juridische
dienstverlening zal blijven toenemen, zal de arbeidsmarkt
nog krapper worden. (r5, r14, r10) Een goede illustratie van de
toegenomen vraag naar juridische bijstand is het rechtsbegrip
aansprakelijkheid. Tegenwoordig wordt de Nederlandse aansprakelijkheid
steeds meer naar Amerikaanse maatstaven opgerekt,
waardoor ook de grenzen van het Nederlandse recht gaan verschuiven.
De mensen worden steeds mondiger. Door de toegang
tot hogere opleidingen en de groeiende welvaart en het daardoor
groeiende aantal ‘nieuwe rijken’ verandert de samenstelling en
dus ook de expressie van de maatschappij. De beroepscategorie
van advocaten bedient het gehele spectrum van de samenleving.
(r11)
Voor de meest simpele zaken is vaak al een advocaat gewenst. Je
kan je afvragen hoe lang een samenleving de kosten kan dragen,
maar zolang een overheid denkt dat elk probleem oplosbaar is
door er opnieuw een wet tegen aan te gooien, zijn er meer juristen
nodig.(r3)
En hoewel het individueel voeren van procedures nog steeds een
belangrijk aspect is van de advocatuur, vraagt de voortgaande
specialisatie juist om steeds meer teamwork. Steeds vaker moeten
meerdere juristen ‘op één dossier zitten’. Dit heeft te maken
met de juridisering die sinds een jaar of vijftig in de samenleving
gaande is; de overheid maakt voor elk nieuw probleem dat wordt
gesignaleerd meer regels en meer wetgeving. (r3, r13)
De snellere invoering van grote hoeveelheden nieuwe wetten
maakt dat een jurist dit, in tegenstelling tot vroeger, in zijn eentje
niet meer kan bijbenen. Waar een advocaat vijftig jaar geleden
nog probleemloos het hele gebied van verschillende rechtsgebieden
kon bestrijken, is dat tegenwoordig niet meer mogelijk.
[Actief gecodificeerde kennis creëren, Lundvall & Johnson in:
2.2.2]
Hierdoor moeten kantoren gaan nadenken over groeien dan wel
verder specialiseren en dit betekent kiezen tussen meer rechtsgebieden,
of de focus richten op één rechtsgebied. (r3, r12, r13)
De internationale advocatenpraktijk vraagt om steeds meer
kennis en vaardigheden. Om deze kennis te vergaren hebben
veertien internationaal opererende advocatenkantoren The Law
Firm School opgericht met als doel Nederlandse advocaten internationaal
een voorsprong te geven. De internationale praktijk
eist kennis van en ervaring met internationale cliënten, verschillende
soorten transactie en het schakelen tussen rechtstelsels
met Engels als voertaal. De Law Firm School vormt de basis voor
vervolgopleidingen van de interne opleiding van advocatenkantoren.
9 [Economisch kapitaal in: 2.2.3]
Er blijkt steeds minder animo onder juristen om te kiezen voor
de advocatuur, omdat men veel en hard moet werken. (r9) Als
Nederland een echt financieel centrum wil zijn, zal men meer
hoogopgeleide mensen moeten aantrekken. Men zal zich veel
meer moeten richten op internationale talenten over de landsgrenzen.
(r3) [Oprichting Expatcenter in 6.4]
Voor kantoren met meerdere vestigingen in Nederland wordt het
steeds moeilijker om in de andere delen van Nederland voldoende
of de juiste kwalitatieve bezetting te vinden. (r5)
Dit geldt zeker in de Randstad, waar het reizen tussen de steden
geen pretje is. Juridisch Nederland heeft bovendien te maken met
een arbeidsmarkt, die bestaat uit jongeren die het in toenemende
mate niet prettig vinden om voor de grote kantoren aan randzones
te werken. (r10) [Keuzevoorkeur voor ‘zachtere’ vestigingsplaatsen
in: 3.2.2]
Als gevolg van bovengenoemde factoren, wordt het ook voor
advocatenkantoren in Amsterdam steeds belangrijker zich te profileren
teneinde zich te onderscheiden. (r10)
Het kantoor van r14 weet uit ervaring dat de locatie van het

kantoor extra aantrekkelijk is voor het jonge contingent juristen.
Zestig procent van de werknemers van het kantoor is onder de
35 jaar. Vooral voor deze leeftijdcategorie speelt de aanwezigheid
en het gebruik van de stad, Amsterdam om de hoek, een belangrijk
rol. Wanneer een aankomend advocaat de keuze heeft te
beginnen bij een topadvocatenkantoor in een kolos op de Zuidas
of bij een geliefd kantoor in het hartje van de binnenstad, zal die
binnenstad een aantrekkelijk punt zijn in de overweging.(r14)
Maar ook voor de ondersteunende staf geldt de voorkeur voor de
binnenstad van Amsterdam als een belangrijke bijkomende factor:
[…] zeg je we gaan naar Zuidoost, bestaat zelfs de kans dat
een groot deel van het ondersteunend personeel afhaakt.(r10) In
een steeds krapper wordende arbeidsmarkt kan een mooie locatie
de doorslag geven. Jonge, getalenteerde juristen zijn schaars
en kunnen dus kiezen. En als we ons willen onderscheiden, wat
op een steeds krapper wordende arbeidsmarkt ontzettend belangrijk
is, moeten we helemaal niet in een of ander verzamelgebouw
op de Zuidas gaan zitten. (r10)
7.7 Nederland als vestigingsplaats
Ten opzichte van de markt en de advocaten in Amerika lijkt
Nederland een provincie. Dit geldt al in Europa, maar helemaal
als je de Nederlandse positie bekijkt in de hele wereld. Als ik zie,
hoe ik een zaak doe en wat dat oplevert en als ik zie, hoe een
Amerikaan of een Engelsman een zaak doet, is dat op geen enkele
manier met elkaar te vergelijken. (r9) [Dragers van postnationale
stedelijke economie, Sassen in: 5.2.1; Structuurvolgende
bedrijven in: 3.1.2]
De omvang van de Amerikaanse en Britse markt is veel groter;
in de meeste gevallen reiken juridische zaken voor een
Nederlandse advocaat niet verder dan Nederland, of de Benelux.
Dat is een markt van ongeveer 22 miljoen mensen. In Amerika
wordt de markt gevormd door driehonderd miljoen mensen
en gaan zaken meteen across the nation. Engeland, Frankrijk,
Duitsland zijn grote landen en Nederland niet; het is dus maar
de vraag of iemand naar een klein landje met een gekke taal
wil om te procederen. Een Intellectueel Eigendom-advocaat
bijvoorbeeld hoeft niet noodzakelijk een ‘Europees verbod’ in
Nederland te doen, daarvoor kan hij net zo goed naar Londen.
In het Intellectueel Eigendomrechtsgebied hebben Engeland,
Nederland en Duitsland de beste naam; een advocaat in
Kopenhagen heeft dit voordeel niet en doet daarom heel ander
werk. R9: Ik vraag me wel eens af hoeveel zaken ik, cru gezegd,
over dertig jaar nog heb. Ik denk dat Nederland tegen die tijd
nog meer provincie is geworden en veel van het werk, dat ik nu
doe, dan is weggevloeid. Om die reden hebben wij een kantoor
in Madrid geopend. In Madrid zit het Europees merkenbureau.
Tegenwoordig is het mogelijk om op Europese schaal te procederen,
maar de vraag wordt steeds scherper waar dat het beste kan.
Een Amerikaans kantoor heeft een Intellectueel Eigendomsrecht
kantoor in Londen en aanvankelijk was het de bedoeling dat het
Nederlandse kantoor ook naar Londen zou gaan. Amerikanen
denken op zijn Amerikaans dat Londen de hoofdstad van Europa
is, zodat een kantoor vanuit Londen heel Europa zou kunnen bestrijken.
De Nederlandse advocaten hebben de partners van het
moederconcern er echter van kunnen overtuigen dat hun ideeën
over Europa onjuist waren en dat men hier heel anders te werk
moet gaan. [Processen van Lerende economieën van Lundvall
& Johnson in: 2.2.2] De Nederlandse partners weten uit eigen
praktijkervaring dat je in alle landen van Europa waar octrooiprocedures
te verwachten zijn, goede advocaten in je kantoor
moet hebben. Bovendien moet je de advocaten in hun eigen
markt laten opereren. Dus in Frankrijk de Franse, in Nederland
de Nederlandse, en in Engeland de Engelse advocaten. Dat is ten
eerste geloofwaardiger en ten tweede veel effectiever, omdat de
procedures worden uitgevochten bij de nationale rechtbanken
en dus niet alleen bij de High Court in Londen. Inmiddels zijn er
kantoren in Amsterdam, Londen, Brussel, Parijs en Munchen en
sinds januari 2008 ook in Madrid. In vijf jaar tijd zijn deze kantoren
opgericht en dat gaat heel goed. R1 zegt als volgt: Het is
precies zoals we dachten dat het zou moeten zijn. Zo kunnen we
onze kwaliteit bewaken, en kan ik voor mijn cliënten dié advoca-
BEWEEGREDENEN
65

66
10 Van Lent in NRC: Het is
nu Shanghai, Mumbai, Dubai
of byebye, 10-07-08
11 Advocatie: nieuwssite voor
de advocatuur, Clifford
Chance breidt uit in Verenigde
Arabische Emiraten,
29-07-08
BEWEEGREDENEN
ten inschakelen, die ik persoonlijk ken en hoog acht. Bovendien
zijn er geen externe advocaten die van elkaar cliënten proberen
af te pikken, want uiteindelijk behoren we tot hetzelfde kantoor.
Iedereen eet uit dezelfde ruif, bij wijze van spreken. In alle opzichten
heel prettig. Dus, we gaan door, en breiden verder uit.
Het gaat hartstikke goed. [Trends van globalisering in: 4.2]
Het kantoor van r1o heeft recentelijk in Berlijn een kantoor gesloten,
omdat daar geen hoofdkantoren van de grote bedrijven
zijn gevestigd. Het is de hoofdstad, maar voor zover er al bedrijfsleven
in Berlijn zat, is besloten het daar weer weg te halen.
Berlijn is echt het ambtelijke hart van Duitsland. De kantoren van
het advocatennetwerk waaraan r10 is verbonden doen heel weinig
met de overheid, dus de Duitse vestiging zat daar niet goed.
Bovendien is het een hele dure stad.
Dubai daarentegen werkt als een magneet op advocaten uit het
Westen; bankiers in Dubai worden bedolven onder de stapel
cv’s uit de hele wereld. Het Dubai International Finance Centre
(DIFC) is een staat in een staat en er geldt exclusief op westerse
leest geschoeide wetgeving. Door de ingrijpende ontwikkelingen
en veranderingen die er plaatsvinden is een volledig nieuw juridisch
landschap ontstaan. [Structuurvormende organisaties in:
3.1.2] Het centrum heeft zijn eigen rechtbank en de financiële
instellingen zijn vrijgesteld van de belastingen die verder wel in
Dubai gelden. Een Nederlands advocatenkantoor dat zich daar
gevestigd heeft, wil met de inzet van hun fiscale expertise een
moderne ondernemingsstructuur opzetten voor familiebedrijven
in de Golflanden. Het kantoor heeft een niche in de markt
gepakt. 10 Carruthers van Clifford Chance, een Britse firma die
onlangs een tweede vestiging in Dubai heeft geopend, zegt het
volgende: Het is noodzakelijk geworden om ter plaatse vertegenwoordigd
te zijn om de relatie met de belangrijkste cliënten verder
te kunnen ontwikkelen en verstevigen.[...] Het is niet moeilijk
om de markt te betreden, maar het ontwikkelen van nauwe
relaties met de klant kost natuurlijk wel tijd. 11 [Glocalisering in
4.2.2]
Het hier voorafgaande illustreert de razendsnelle dynamiek die
zich afspeelt binnen de internationale advocatuur. In rap tempo
worden kantoren in de belangrijkste steden van de wereld uitgebreid,
opgezet en ook afgestoten.
Door een aantal factoren is de Nederlandse concurrentiepositie
relatief sterk. Ten eerste de vestigingen van de hoofdkantoren
in Nederland, hiervan worden in de advocatuur nog volop de
vruchten geplukt. Een tweede factor is dat Nederlandse advocaten
de Engelse taal vaak goed beheersen; in landen als Duitsland
is dat veel minder en in Frankrijk helemaal niet het geval. En ten
derde is de juridische beroepscategorie goed georganiseerd en
staat de rechterlijke macht vanuit een aloude traditie internationaal
gezien als zeer goed aangeschreven. (r9)
Nederland heeft een kleine, zeer overzichtelijke economie en
mede daardoor hebben wij het klaar gespeeld om de hoofdkantoren
van grote internationale bedrijven en organisaties hier naartoe
te halen. Bovendien is het politieke denken van de bestuurders
flexibel, wendbaar en transparant. Dat is echt heel anders
dan in landen zoals Frankrijk of Duitsland. De fiscale infrastructuur
en het vestigingsklimaat in Nederland zijn altijd goed geweest
en daardoor zijn we internationaal aantrekkelijk gebleven.
En ook de innovatiekracht van Nederlandse ondernemers speelt
zeker een rol. [Innovatieplatform in 6.1; Nota Pieken in de Delta
in: 6.2] Een voorbeeld is de Nederlandse pensioensector die internationaal
positief opvalt door ondernemingslust en activiteiten
op de buitenlandse markten. (r11)
Om dit soort redenen is Nederland goed in staat gebleken de
hele grote multinationals te huisvesten. Shell is al heel lang Brits-
Nederlands en dat weet iedereen. De ING Bank, Philips en veel
meer concerns hebben over de hele wereld aan de weg getimmerd
en profileren zich in allerlei buitenlanden. Deze bedrijven
spelen van oudsher internationaal een belangrijke rol. (r13)
[Aantrekkelijk vestigingsklimaat voor multinationals in: 4.4.1]
Er zijn relatief veel grote kantoren voor de kleine Nederlandse
markt: Nederland is tenslotte maar een klein land. Kantoren
moeten zich dus blijven afvragen of een vestiging in Nederland

nog wel zinvol is. Immers, er gebeurt van alles, de wereld en
zeker de financiële wereld is behoorlijk in beweging. Dit heeft
het kantoor van r14 (mede vanwege het tijdsverschil en de kostprijs)
doen besluiten om ook vestigingen in India te onderhouden,
die delen van de administratie hebben overgenomen. (r14)
[Offshoring naar lage loonlanden in: 4.2.1]
7.8 Amsterdam als vestigingsplaats
Buitenlanders in Amsterdam beginnen nooit over de Zuidas of
over Amsterdam Zuidoost, maar ze hebben het wel altijd over de
binnenstad, omdat die heel bijzonder is. (r2)
Hoe meer internationaal georiënteerd een kantoor is, hoe eerder
de keuze valt op vestiging in Amsterdam. De kans dat je wordt
gezien als een regionaal kantoor is, met het oog op de internationalisering
van de praktijk, niet echt aan te bevelen. (r4)
Voor alle respondenten geldt dat het voor hun buitenlandse relaties,
en dat zijn er heel veel, van belang is dat je een Amsterdams
kantoor bent. Daarbij speelt niet alleen psychologie een grote
rol, maar ook logistiek: een kantoor vestigt zich natuurlijk bij
voorkeur in een stad waar de arbeidsmarkt en de infrastructuur
het aantrekkelijkst is. [Sassen in: 5.2; Klassieke locatie theorie
van Christaller, Hospers, Janelle in: 3.2.1]
En het belang van twee grote universiteiten is ook niet te onderschatten.
(r4, r6, r10)
R3 noemt het feit, dat internationale cliënten Amsterdam prefereren
boven andere steden, iets is om extra alert op te zijn. De situatie
doet zich wel eens voor dat het weerstand oproept om een
zaak door het kantoor in Utrecht of Rotterdam te laten behandelen,
zelfs als die daar vanuit specialistisch oogmerk of gewoon
door beschikbaarheid, thuishoort. [Gekleurde informatie, mental
maps van Pellenbarg in: 3.3.1] Zeker Amerikanen vragen zich af
of dat geen problemen voor hen geeft. Het kan om iets simpels
gaan als reiskosten. Dan moet worden uitgelegd dat het hier in
Nederland allemaal niet zo groot is, en de afstand van Utrecht
naar Amsterdam centrum slechts twintig miles is. (r3)
Kantoren houden bij het maken van een locatiekeuze niet alleen
rekening met de voorkeur van hun cliënten, zij kijken daarnaast
ook goed naar soortgenoten met dezelfde specialisaties. Men
is inhoudelijk in elkaar geïnteresseerd en door te kijken hoe de
specifieke advocatenkantoren zich profileren in andere landen,
zoals Amerika of Duitsland, worden uiterlijke kenmerken herkend
en overgenomen. Wij werken samen met een kantoor in
Amerika dat iets groter is dan wij, met ongeveer veertig man. […]
Naar hen hebben we ons een beetje gemodelleerd. Zij hebben
ons geïnspireerd door hoe zij ‘het’ doen. (r9)
De trend van oriëntatie op Amsterdam is duidelijk een gevolg van
de groeiende internationalisering. Amsterdam is in toenemende
mate van belang geworden als financieel- economisch centrum
en hooggespecialiseerde advocaten treden steeds vaker op voor
bedrijven met internationale problemen. De grote Engelse kantoren,
die in deze periode in Nederland voet aan de grond zetten,
werden gedreven door de financiële markt. Deze kantoren
horen bij Amsterdam, dat is heel duidelijk. Ze concentreerden
zich aanvankelijk op corporate & banking en vestigden zich in
Amsterdam vanwege de beurs en de grote banken. Ook de grote
Nederlandse hoofdkantoren van bedrijven zoals Philips en Akzo
besloten op een gegeven moment naar het financiële zakencentrum
uit te wijken. De investeerders zitten hier, en de beurs zit
hier, dat is de overweging geweest voor veel kantoren om zich
in Amsterdam te vestigen. (r1, r6) In de slipstream kwamen ook
advocaten uit andere rechtsgebieden mee. Een voorbeeld hiervan
is het Intellectueel Eigendomrecht, vanuit Den Haag, van oorsprong
het hart van het Intellectueel Eigendomrecht, zijn deze
kantoren vrijwel allemaal naar Amsterdam getrokken, want wanneer
een grote fusie tussen twee bedrijven plaatsvindt is de IE-ondersteuning
vaak noodzakelijk. [Het begrip productiemilieu in:
3.1; Nabijheid verbonden bedrijvensysteem op basis van specialisering
en samenwerking, in 3.3.4] De Engelse en Amerikaanse
advocatenkantoren denken er niet aan elders dan in Amsterdam
te gaan zitten en hebben een aanjagende functie gehad. Deze
concentratie-shift naar Amsterdam heeft dus alles te maken met
BEWEEGREDENEN
67

68
BEWEEGREDENEN
de groeiende belangen in de financiële markt.
R1 zegt als volgt: Ik ga nog wel regelmatig naar Den Haag, want
de kort gedingen, de pleidooien, het is wel allemaal daar bij dié
rechtbank. Maar om daar nou gevestigd te blijven is niet echt
meer van deze tijd. Dat een rechtbank of het Hof in Den Haag
zit, is geen big deal.
Een Amsterdams, snelgroeiend kantoor dat graag zijn vestiging in
de binnenstad wilde behouden, heeft zich enige tijd afgevraagd
of ze misschien in een andere gemeente een pand zouden openen
als oplossing voor het ruimteprobleem, maar toen puntje bij
paaltje kwam, wilde niemand uit Amsterdam weg. (r2) Toen ik
advocaat werd, wilde ik per se bij een kantoor werken dat maar
één vestiging in Nederland, dus Amsterdam heeft. Dé reden
waarom ik niet bij De Brauw Blackstone Westbroek, NautaDutilh
of bij Houthoff Buruma wilde beginnen, was om te voorkomen
dat ik bijvoorbeeld in Den Haag terecht zou komen. Daarmee
liep ik het risico dat ze zouden zeggen; alles is leuk en aardig, we
willen u graag hebben, maar de eerste drie jaar willen we u graag
in Rotterdam hebben. Dat wilde ik onder geen énkel beding. Dat
wilde ik niet, omdat ik toch te zeer aan Amsterdam hecht. (r12)
[Persoonlijke motieven en drijfveren spelen een rol: Herbert
Simon in 3.2.3]
De deconcentratie van vestigingen in Nederland is inmiddels
geen issue meer. Het is de trend dat kantoren met vestigingen in
Den Haag en Rotterdam aan het consolideren zijn. Den Haag
heeft Europol en in Den Haag zaten alle grote advocatenkantoren,
maar ze gaan allemaal weg, naar Amsterdam. (r2)
Wat is nu de aantrekkingskracht van Amsterdam?
Amsterdam is de hoofdstad en een museum van verschillende
culturen, groepen en alle mogelijke vormen van serieuze cultuur
en vermaak. De stad is the best of all. Ons advocatenkantoor
kan hier nog generaties lang mensen laten werken. Mensen die
de stedelijke omgeving prefereren, maar ook relatief makkelijk in
het achterland van de buitengebieden kunnen wonen. Mensen
zijn onze juwelen, wij werken met mensen en voor mensen.(r5)
[Creative Capital, Florida in: 5.2.1]
Wanneer men praat over de financieel zakelijke dienstverlening
behoort Amsterdam tot één van de grootste Europese steden.
De stad zit weliswaar niet in het rijtje van de grote drie, zoals
Londen, Parijs en Frankfurt, maar bevindt zich wel in het tweede
echelon, bij steden als Madrid en Milaan met meer uistraling dan
de stad groot is, ofwel een kleine stad met een grote uitstraling.
(r3) Een belangrijke graadmeter volgens r1 is hoe een stad zich
op cultureel gebied ontwikkelt, niet alleen terugkijkend op het
verleden, maar met name ook kijkend naar voren. R1 vindt het
positief dat er ontwerpstudio’s en reclamebureaus (waaronder
een paar echt grote Amerikaanse) zijn gehuisvest. De keuzes van
deze bedrijven om zich hier te vestigen is volgens r1 een teken
dat er ‘iets’ gebeurt. Datzelfde geldt voor de nieuwe innovatieve
bedrijven (zoals Cisco, Lost Boys, TomTom) die naar Amsterdam
toetrekken. Daaromheen vormen zich de advocatenkantoren, de
banken en de financiële instellingen, die deze bedrijvigheid ondersteunen
en faciliteren.
R4 vindt dat het voorzieningenpeil een stad máákt; dat is goed
voor het aanzien van een stad en aantrekkelijker voor het buitenland
en doordat Amsterdam tegenwoordig schoner, mooier en
minder kleinstedelijk is, is een stap in de goede richting gemaakt.
Voorbeelden van verbetering zijn: eindelijk CNN op hotelkamers,
de openstelling van winkels op zondag, het gemak van
eetgelegenheden waar je ’s avonds iets kan halen. [Jacobs; stedelijke
context van de zakelijke dienstverlening in: 5.2.1] R4:
Amsterdam is zich er meer bewust van geworden dat, wanneer
je een serieuze plek op de wereld wilt zijn, je ook een beetje volwassen
moet worden. Door goed te kijken naar andere steden.
Overigens zijn er wel advocatenkantoren die meerdere vestigingen
aanhouden. Een kantoor vindt het prima om in Rotterdam
te werken zolang de mensen het daar leuk vinden en de bijbehorende
kostenaspecten daar tegenop wegen. (r3) Het hebben
van meerdere vestigingen heeft zo zijn voor- en nadelen. De
coördinatie van een vestiging in Amsterdam en Rotterdam vergt
weer extra energie en bemoeilijkt het kantoor als eenheid op te
treden. (r13) Daar staat tegenover dat het zeer ingrijpend is om

een flink deel van je personeel in een andere stad neer te zetten.
(r3, r11) [Differentiatie tussen stedelijke netwerken vanwege de
individuele leefstijl en woonbehoefte van kenniswerkers, Florida
in: 5.2] Het is helemaal niet eenvoudig om na vijf jaar het kantoor
te sluiten en te verhuizen naar een andere locatie. We bevinden
ons in de Randstad, waar het reizen tussen de steden geen
pretje is. Als je dagelijks van Rotterdam naar Amsterdam moet,
gaat dat geweldig pijn doen. Niet wanneer het is voor een jaartje,
maar wel als je dat op een langere termijn verplicht bent. Je introduceert
een reistijd van drie uur. (r3) Toch is de bundeling van
vestigingen niet de oplossing voor alle problemen. Wanneer je
tweehonderd advocaten in een groot gebouw huisvest, wordt het
massaal en ontstaat vanzelf weer groepjesvorming. Bovendien
relativeert r3 het verschil van de fysieke afstanden: Wat maakt
het uit of je naar boven of naar een stad verderop belt. Veel van
dit soort nadelen kan je met een stevige automatisering ook goed
oplossen.
Een van de binnenstadkantoren heeft een bewuste groeistrategie.
Het kantoor heeft zeven vestigingen in de Randstad: in
Amsterdam, Den Haag, Haarlem, Alkmaar, Utrecht, Hilversum
en Hoorn. Op ieder kantoor ligt het accent op één of meer
rechtsgebieden. (r15)
Een ander binnenstadskantoor heeft ook haar vestigingen in
verschillende steden om op deze wijze uit te breiden. Het kantoor
registreerde een witte vlek op de juridische geografische
kaart. Een paar jaar geleden betrokken ze een modern pand in
Almere, gealarmeerd door de groeiende criminaliteit aldaar en
een tekort aan strafpleiters in deze stad. In Alkmaar waren andere
motieven voor een nieuwe vestiging; daar springt het kantoor
in op de groeiende ontwikkelingen van deze regionale markt.
[Policentrisch stedelijk gebied: in 5.1]
Het gaat om strafzaken die te vergelijken zijn met die in
Amsterdam; meer van hetzelfde dus, maar dan in het klein.
Maar, in geen enkele andere stad is het werkveld van het strafrecht
zo interessant als in Amsterdam. Hier speelt het echte leven
zich af. (r11)
Het voordeel dat Amsterdam heeft als stad ten opzichte van andere
steden, is vooral de aantrekkingskracht die juist deze stad
uitoefent op jongere generaties. Het is voor hen een ideale plek
om te zijn, ook als je de stad vergelijkt met Londen of Parijs. Het
culturele aanbod in Amsterdam is uniek en vergeleken bij andere
steden in de rest van de wereld is cultureel-Amsterdam voor een
beginnende advocaat nog steeds betaalbaar. Steden als Londen
en Parijs of New York zijn gewoon al gauw te duur voor een
jonge advocaat, ook al verdient hij goed. In Amsterdam heb je
voor iedere portemonnee uitgaansgelegenheden. De mensen die
in Amsterdam hun carrière opbouwen, zitten in een levensfase
waarin ze vaak nog geen vaste partner hebben. Zij leven en wonen
goeddeels in Amsterdam. Zij overwegen meestal pas de stad
uit te gaan als ze trouwen en kinderen krijgen. [Differentiatie
tussen stedelijke netwerken ligt bij de individuele kenniswerkers,
hun levenstijl en hun woonbehoeften, Florida, Bontje en
Musterd in: 5.2; Kennisintensieve bedrijvigheid, Van Engelsdorp
Gastelaars in: 2.3.1]
Advocaten die al verder gevorderd zijn in hun loopbaan, vinden
uitgaan in Amsterdam echter vaak minder interessant. Zij geven
de voorkeur aan een uitgaansleven in Londen of Parijs, omdat
de stedelijke voorzieningen daar veel beter aansluiten bij de
wensen van deze categorie. Heel veel luxueuze faciliteiten heeft
Amsterdam niet te bieden. In Parijs of Londen is uitgaan voor iedere
leeftijdscategorie heel vanzelfsprekend, maar voor mensen
boven de vijftig is er in Amsterdam, los van het zakelijk netwerk
is, niet veel. De gemiddelde leeftijd in deze stad is jong en wat
uitgaan betreft ben je al gauw te oud. Voor mensen vanaf deze
leeftijd zijn er vrijwel geen gezellige ontmoetingsgelegenheden,
zoals in Londen of Parijs. Nederlanders stoppen bij wijze van
spreken een beetje met in de stad uitgaan als ze wat ouder worden.
(r14)
De persoonlijke binding die de advocaten met de stad hebben,
speelt dikwijls mee in hun locatiekeuze. Mijn wortels liggen hier.
Ik heb hier zelf als kind rondgelopen. [...] de aanwezigheid van
zoveel dingen in deze stad, maken wie je bent en hoe je in het
leven staat, wat je van anderen accepteert en aanvaardt. (r1)
BEWEEGREDENEN
69

70
BEWEEGREDENEN
[Embeddedness in: 3.3.2]
R9 is sinds enige tijd met het kantoor midden in Amsterdam gevestigd
en merkt dat hij écht weer in Amsterdam werkt, door de
vertrouwde straatgeluiden uit zijn studententijd. Voor r9 is het
vanuit deze locatie uitnodigend om mensen mee de stad in te
nemen. We zitten hier nu kort en er zijn nog niet zoveel cliënten
langs gekomen, maar degenen die wel geweest zijn, vallen van
hun stoel.
Toch blijft men zich ervan bewust dat Amsterdam op wereldniveau
klein is. R3 vraagt zich af of een project als Holland
Financial Centre het gaat redden. Wanneer Nederland ambieert
een financieel centrum te zijn zal men zich veel meer moeten
richten op internationale talenten over de landsgrenzen.
[Knelpunten innovatie en ondernemerschap, in: 6.2]
Het aantrekkelijke van Londen komt ondermeer doordat iedereen
daar zit, het is een sneeuwbaleffect. Het is multicultureel, buitenlanders
voelen zich daar snel thuis.
En wat betreft de fiscale aspecten heeft Nederland niet meer het
beste imago en dat lokt de grootverdiener niet. Het is de vraag
of men in Nederland iets zal bereiken door Londen te gaan kopiëren.
(r3) Londen is het financiële centrum van de wereld, de
stad is in al zijn facetten grootstedelijk en niet te vergelijken met
Amsterdam. (r6) De City van Londen is typisch grootstedelijk
met de daarbij behorende vibratie, qua gevoel en mensen. (r1)
Maar ook New York is met geen andere stad te vergelijken door
haar kosmopolitische karakter en het dynamische werkverkeer.
Er is in die stad een rush waarvan je heel gemakkelijk deel uit kan
maken. Dit is echt anders in Amsterdam, al wordt dat nu wel iets
beter. (r1) Vergeleken bij deze steden is Amsterdam een dorp. In
tien minuten ben je hier in de binnenstad. In tien minuten ben je
nergens in Londen of Parijs. Londen en New York vormen de wereld-centra,
dáár wordt de wereldhandel gedreven. Amsterdam
speelt daarin geen rol. (r2)
Maar in internationale kringen hoor je geen onvertogen woord
over Amsterdam; slechte pers gaat meestal over andere steden,
zoals Frankfurt of Kopenhagen. Amsterdam is ‘klein’ en heeft van
alles ‘minder’, maar dat hindert niet. Amsterdam scoort met zijn
reputatie. Deze stad is een Sodom en Gomorra, maar dat is het
leuke ervan, dat hoort er gewoon bij. (r6)
In Amsterdam heb je op iedere hoek van de straat wel een café.
Ook van het soort waar iemand achter de bar zit te wachten en
te nukken, dat is natuurlijk wel heel anders, dat krijg je er ook
niet uit, maar dat heeft ook weer zijn charme. (r1)
Tegenover het buitenland is een kantoor in Amsterdam dan ook
bijna een must:
Niemand met de ambitie van belangrijk advocatenkantoor kan
aan Londen verkopen dat zijn kantoor in de provincie is gevestigd.
In de internationale setting is Nederland Amsterdam, de
internationale vluchthaven is Amsterdam, de aandelenbeurs is
Amsterdam, en de rest is provincie. Voor de internationale wereld
is Amsterdam de hoofdstad van Nederland en de rest provincie.
Je zit in Londen, of je zit niet in Londen. Je zit in Parijs of je zit
niet in Parijs. En dat geldt ook voor Brussel. In Duitsland is het
minder duidelijk, maar in principe geldt dat wanneer je niet in
een van de hoofdsteden bent gevestigd, het kantoor zich in de
provincie bevindt. (r13) [De authenticiteit van locaties, non-places
vs places in: 5.3.1]
Philips met een enorme merkenbekendheid was gedwongen
het hoofdkantoor naar Amsterdam te verhuizen, want in China
vragen ze zich echt fronsend af waar Eindhoven ligt, dat bestaat
voor hen gewoon niet. Hoewel Amsterdam voor de zeevaart de
haven heeft verloren aan Rotterdam, zit de financiële wereld
nog steeds hier en die trekt ook anderen naar zich toe. Het systeem
versterkt zichzelf. Om internationaal te kunnen meedoen
wil men in het centrum van de Nederlandse wereld zitten.
(r13) [Agglomeratie-economie, Weber, Christaller e.a in: 3.2.1;
Clusters: 3.3.4]
Zo is het met een groot Haags kantoor ook gegaan. Het kantoor
had verhoudingsgewijs in Amsterdam een heel klein kantoor,
maar omdat steeds meer van hun cliënten zich in Amsterdam
vestigden heeft dit kantoor er heel bewust voor gekozen om alle
vestigingen in het land samen te bundelen en hun gehele kantoor

te vestigen in Amsterdam. Dat heeft ertoe geleid dat ook veel andere
kantoren diezelfde discussie zijn gaan voeren. (r2, r3, r4)
Wanneer je een belangrijke speler bent op juridische gebied,
maakt het heel veel uit of je gevestigd bent in Den Haag of in
Amsterdam. Het kantoor van r10 verleent diensten precies daar
waar ook de hoofdkantoren zitten, en ook daar waar de arbeidsmarkt
het aantrekkelijkst is. En de infrastructuur en de nabijheid
van Schiphol zijn belangrijke factoren. [Bedrijfsexterne mechanismen
en vestigingsmilieu in: 3.1.3; Klassieke locatietheorieën
van o.a Hospers, Janelle in: 3.2.1] Wanneer het advocatenkantoor
zich in een andere stad zou vestigen, ontstaan er logistieke
problemen. (r10) De theorie is bovendien dat men elkaar in
Amsterdam tegenkomt. [Storper&Venables, Buzz: Face-to-face
contact in de the urban economy, in: 2.2.2] Rekruteren is in
Amsterdam veel eenvoudiger, want de goede mensen zitten in
Amsterdam.
R9 legt uit: Alles moet naar Amsterdam. Alle banken moeten naar
Amsterdam. Alle bedrijven moeten naar Amsterdam. De mensen
zijn knetter. Ik zou het liefst hier niet zitten; ik begrijp het idee
wel, wij zitten hier ook niet voor niets. Van ons kantoor komen
de meesten uit Amsterdam, wonen in Amsterdam, in de omgeving
overigens. Voor ons heeft het weinig zin om naar Den Haag
toe te gaan. Als je naar Den Haag gaat raak je personeel kwijt,
dus dat schiet niet op. Maar omgekeerd kan het wel. Den Haag
kan wel naar Amsterdam. Rotterdam kan wel naar Amsterdam.
Omgekeerd heeft men blijkbaar totaal geen problemen om te
verhuizen.
Maar de luxe kantorenmarkt in Amsterdam staat onder druk en
dit heeft gevolgen voor advocatenkantoren. Vijf jaar geleden was
de markt nog een gunstige huurdermarkt. Inmiddels is het een
echte verhuurdermarkt. De prijzen van felbegeerde 18 e eeuwse
kantoorvilla’s als kantoorlocaties zijn bijvoorbeeld zeer hoog
geworden. Bovendien kost het verkrijgen ervan zeer veel tijd en
inspanning, omdat er niet zo heel erg veel van dit soort panden
te vinden zijn. Dat is de makke van Amsterdam, er zijn maar
weinig mooie panden. De Goudkust, Oud Zuid, de Apollolaan,
het Albert Hahnplantsoen, het Dijsselhofplantsoen en dat is het.
Bovendien is Amsterdam Zuid knetterduur, dat is ongelofelijk. De
vierkante meterprijzen zijn vele malen hoger dan in de binnenstad.
(r9) [Ernstige verstoring van de kantorenmarkt in: 6.4]
De vierkante meter prijs was destijds, toen het kantoor van r14
ervoor koos om in een gebouw in de binnenstad te blijven in
plaats van naar de Zuidas te verhuizen, geen factor van groot belang,
maar het was en is natuurlijk een leuke bijkomstigheid dat
deze wel aanzienlijk lager ligt dan aan de Zuidas. De prijs van de
huur scheelt 30 tot 40 procent. [Locatiekeuze en regionale groei
bij de derde fase op lokaal niveau Atzema et al in: 3.1.4]Anno
2006-2007 zijn ook op de Zuidas de marktprijzen vaak hoger
dan in de binnenstad. (r10) Maar in de binnenstad is zo goed als
niets meer te vinden. De paar grote kantoren die er wel zitten,
hebben de weinige geschikte locaties die er waren, bezet. En in
het gebied aan en rondom de grachten zijn geen panden meer
die groot genoeg zijn en parkeergelegenheid hebben. Alleen
de kleine advocatenkantoren en hier en daar een enkele middelgrote
kunnen nog overwegen om zich in de centrumzone te
vestigen.
Maar ook kleinere kantoren hebben in de binnenstad te maken
met de parkeer- en bereikbaarheidsproblematiek en een aantal
van hen heeft zich inmiddels dan ook gevestigd aan de randzones,
zoals de Zuidas, van oorsprong een zeer geliefde locatie
voor vooral de zeer grote advocatenkantoren. Het lijkt een beetje
de meubelboulevard-gedachte, ze zitten er allemaal (r10). [Meer
over clustervorming op de Zuidas Mohr in: 3.3.4; Benaderingen
van clusters van Hotelling, Jansen, Kloosterman in: 3.3.4]
7.9 Resumé
De groei van de juridische markt valt grotendeels toe te schrijven
aan drie maatschappelijke ontwikkelingen: internationalisering,
schaalvergroting, en juridisering. Deze ontwikkelingen blijken
meer invloed te hebben op Amsterdam dan op andere steden.
Dit alles heeft grote gevolgen voor de interne bedrijfsvoering van
BEWEEGREDENEN
71

72
BEWEEGREDENEN
Amsterdamse advocatenkantoren. Voor de internationale cliënten
is Nederland synoniem aan Amsterdam en daarom zagen veel
kantoren zich genoodzaakt om hun activiteiten daar te centraliseren.
Veel van hen sloten bovendien samenwerkingsverbanden
met Engelse en Amerikaanse kantoren om hun marktpositie te
versterken. Ze beschikken over een wereldwijd netwerk van specialisten
en door verwijzingen van bevriende buitenlandse kantoren
krijgen Nederlandse advocatenkantoren grote opdrachten.
Ten gevolge van schaalvergroting en juridisering zijn de kantoren
daarnaast uitgegroeid tot gespecialiseerde, professionele ondernemingen
die winst willen maken en rekening moeten houden
met toenemende concurrentie.
Voor veel Amsterdamse advocatenkantoren hebben deze ontwikkelingen
aanzet gegeven tot een reallocatieproces, waarvan de
vestiging van enkele grote kantoren aan randzones zoals bijvoorbeeld
de Zuidas een gevolg is.

8. Vestigingsmotieven van advocatenkantoren
aan de randzones van Amsterdam
8.1 Inleiding
Dit hoofdstuk beschrijft welke motieven een rol hebben gespeeld
voor de advocatenkantoren aan de randzones bij het maken van
een locatiekeuze. De motieven zijn onderverdeeld in ‘harde’ en
‘zachte’ factoren; met de eerste worden rationele afwegingen
bedoeld op grond waarvan keuzes gemaakt zijn en de tweede
categorie betreft gevoelsmatige overwegingen.
Voordat hierop wordt ingegaan, worden in het kort de gebieden
beschreven aan de randzones van Amsterdam, die voor deze studie
zijn bezocht.
In de laatste paragraaf wordt ten slotte kort aandacht besteed aan
clustervorming op de Zuidas.
8.2 De randzones
Met het begrip randzones worden in deze studie alle kantorenlocaties
bedoeld die niet in de aloude binnenstad gelegen zijn.
Onderling verschillen de gebieden, die als randzones bestempeld
worden, echter sterk; in de eerste paragraaf worden ze daarom
kort beschreven en met name in de paragrafen stedelijke omgeving
en stedelijke beleving zal blijken wat de consequenties van
deze verschillen zijn.
8.2.1 De Zuidas: het gebied
De Zuidas is de internationale toplocatie van Nederland en heeft
ambitieuze plannen voor grootschalige uitbreiding van een intensief
bebouwd, zakelijk centrum met een stedelijke zone en de
ontwikkeling van een infrastructuurproject. Een voorbeeld
hiervan is het omstreden dokmodel: dit betreft de overkapping
over de snelwegen en spoor- en metrolijnen waarop kantoren en
woontorens neergezet kunnen worden. 1
Hoewel Burgemeester van Thijn langdurig overlegd heeft met de
grote banken om hen te verleiden zich aan de Oostelijke rand
van de stad te vestigen, hebben ABN AMRO en de ING bank er
uiteindelijk voor gekozen om naar de Zuidas te gaan. In navolging
van deze grote banken is er een grote trek ontstaan naar de
Zuidas. (r3)
In 1989 kwam het Atrium in zijn huidige vorm van verzamelgebouw
gereed en hebben zich daar de eerste advocaten gevestigd.
Langzaam maar zeker werden bestaande gebouwen in de nabijgelegen
omgeving betrokken door andere grote advocatenkantoren.
Toch was er begin jaren negentig nog maar mondjesmaat
belangstelling van andere grote bedrijven en advocatenkantoren
om zich op de Zuidas te vestigen, mede door de economische
crisis.
Echter de laatste jaren hebben zich veel advocatenkantoren op
de Zuidas gevestigd. Ook is een aantal grote fysiek-ruimtelijke
veranderingen op de Zuidas waar te nemen. In tegenstelling tot
hoe het in de begintijd was, is nu ook aan de andere kant van
de ring A10 gebouwd. Het gebied Mahler4 is daar nu in volle
ontwikkeling. De ontsluiting van de weg, de trein en de metro is
vele malen beter dan in het begin. (r6)
Amsterdam streeft naar de verdere ontwikkeling van de Zuidas
als vestigingsplaats voor het (internationale) topsegment, gecombineerd
met grootstedelijke voorzieningen en wonen. De
ontwikkeling van het kantoormilieu zal daar gefaseerd worden
afgestemd op de vraag. Het Zuidasproject wordt gerealiseerd
door publiek-particuliere samenwerking. 2
8.2.2 Oostelijke IJ-Oevers: het gebied
Het Oostelijk Havengebied wordt gekenmerkt door een sterke
functiemenging van wonen, kantoorruimte en hoogwaardige
1 Van der Boon en Van der
Marel in FD: Overheid
gelooft in Zuidas, 26 juni
2008
2 Majoor, Stedelijkheid in
grote projecten, 2008
BEWEEGREDENEN
73

74
3 Kohsiek, ibid. 2006
4 Bedrijfslocaties in Amsterdam,
DRO, 2008
5 Wikipedia, 2008
6 Amsterdam Tourist Board,
2008
7 Kohsiek, ibid. 2006
8 Bedrijfslocaties in Amsterdam,
DRO, 2008
BEWEEGREDENEN
publiekfuncties en met de ligging aan het IJ is het een populaire
locatie geworden, te meer nu de light-rail voorziening naar IJburg
gereed is. De locatie bevindt zich in de top van het middensegment.
3 De komst van kantoren groeit mondjesmaat; advocatenkantoren
zijn er vooralsnog nauwelijks gevestigd.
Vanaf de jaren negentig zijn de havenactiviteiten verdwenen; in
1996 is daarom besloten de bedrijventerreinen te herbestemmen.
Hierdoor is de omgeving van de Oostelijke IJ-Oevers ingrijpend
veranderd en ook de bereikbaarheid van het gebied is (via de
A10, de Zuiderzeeweg, de IJboulevard en de IJtram) verbeterd.
Er is een brede verkeersweg aangelegd en er staan diverse grote
gebouwen. Opvallende gebouwen zijn het Muziekgebouw aan
‘t IJ, de Passagiers Terminal Amsterdam, het Mövenpick Hotel en
het Pakhuis de Zwijger. Via de Jan Schaeferbrug wordt de Piet
Heinkade verbonden met het Java-eiland. Officieel staat de IJtoren
in stadsdeel Zeeburg, maar in werkelijkheid is deze locatie
niet ver van Amsterdam Centraal Station gelegen. Door de aanleg
van IJburg krijgt het Zeeburgereiland een andere betekenis, het
wordt een schakel tussen stad en IJburg.
Bij de plannen voor het Zeeburgereiland ligt het accent voorts
op het nautische karakter van de locatie in samenhang met een
jachthaven. 4
8.2.3 Kantorenlocatie Haarlemmerweg: het gebied
De kantorenlocatie Haarlemmerweg ligt in de nabijheid van de
afslag A10 ringweg Amsterdam-West en behoort tot het onder/
middensegment van de kantorenmarkt. In het verzamelgebouw
in het gebied bevindt zich een gemengd kantorenmilieu, waaronder
een advocatenkantoor.
Het Westerpark ligt ten westen van de Haarlemmerpoort en
ten noorden van de Haarlemmertrekvaart. De aanleg van het
park startte in 1890. Ten westen van het park lag de in 1883
gebouwde Westergasfabriek. Inmiddels is het fabrieksterrein na
een renovatie als parkgebied toegevoegd aan het Westerpark. De
historische gebouwen zijn gerenoveerd en worden gebruikt door
creatieve en culturele ondernemers. Hier bevindt zich o.a. het
Ketelhuis, een bioscoop voor Nederlandse films en een managementsbureau.
Een deel van de ruimtes wordt verhuurd voor tijdelijke
evenementen zoals feesten, festivals, productpresentaties,
theater of tentoonstellingen. 5
8.2.4 De Omval aan de Amstel: het gebied
Nabij het Amstelstation is het voormalige bedrijfsgebied aan de
Omval omgezet naar een woon- en werkgebied. In 1987 werden
de plannen om drie kantoortorens te bouwen aan de Omval,
door de gemeente Amsterdam goedgekeurd. Dit stukje van
Amsterdam is in de 20e eeuw veranderd in een bedrijventerrein.
Stukje bij beetje is de Omval een klein Manhattan aan de Amstel
geworden. 6
De geconcentreerde hoogbouwkantorenlocatie van het gebied
is nabij het NS-intercity station Amsterdam Amstel. De
Rembrandttoren is de hoogste wolkenkrabber van Amsterdam en
in 1994 voltooid. In korte tijd hebben zich hier steeds meer advocatenkantoren
gevestigd. De komst van het hoofdkantoor van
Philips begin jaren ’90 heeft voor een sterke impuls gezorgd. De
locatie behoort tot het topsegment. 7
Er zijn voor dit gebied plannen voor verdere uitbreiding met
meer kantoorruimte, woningen, winkels en overige voorzieningen.
Bij deze ontwikkelingen zijn reeds diverse marktpartijen
betrokken. 8
8.2.5 Zuidoost: het gebied
Wonen en werken in de Bijlmermeer moeten aantrekkelijker
worden. Dat vraagt om verbetering, differentiatie en intensivering
van het woningbestand en aanpak van de openbare ruimte.
Een sterke verbetering van de infrastructuur (aansluiting A12/
A9) en de komst van de Amsterdam Arena hebben het gebied
een sterke impuls gegeven en het centrumgebied Amsterdam
Zuidoost wordt ontwikkeld tot een nieuw uitgaanscentrum.

Tevens beschikt het inmiddels over een groot NS-intercity station,
Amsterdam Bijlmer.
Op dit moment is Amsterdam Zuidoost een van de belangrijkste
werkgelegenheidslocaties in Amsterdam. De werkgebieden
Amstel I, II en III vormen na Westpoort het grootste cluster bedrijventerreinen
in Amsterdam. Zuidoost is de kantorenlocatie bij
uitstek waar in de periode 1996-2005 nieuwbouw heeft plaatsgevonden.
9 De zakelijke dienstverlening is hier ruim vertegenwoordigd.
Vooralsnog hebben zeer weinig advocatenkantoren zich
hier gevestigd.
8.3 Harde factoren
Bij de beantwoording van de vraag wat de doorslaggevende motieven
zijn geweest voor de beslissing zich te vestigen aan een
van de randzones, hebben voor alle advocatenkantoren een aantal
factoren een zwaarwegende rol gespeeld. Op een aantal verschillen
na worden deze harde factoren door de meeste respondenten
gedeeld. Vestigingsmotieven aan de randzones draaien
voornamelijk om belangen van efficiency, zodat de kantoren op
de meest effectieve en efficiënte wijze kunnen functioneren.
Voor alle kantoren aan de randzone op één na geldt het aspect
van de ‘goede bereikbaarheid’.
Een tweede element is goed kunnen parkeren en dit heeft ook
met bereikbaarheid te maken.
De aanwezigheid van een parkeergarage is mede bepalend geweest
om zich niet (meer) in de binnenstad, maar aan een van de
randzones te vestigen.
De derde belangrijke factor is de behuizing, die moet up to
standards zijn. En twee kantoren aan de randzones hebben daarnaast
ook de factor van de stedelijke omgeving mee laten wegen
bij de keuze van hun standplaats.
Meestal wordt er niet één doorslaggevende reden genoemd; het is
altijd een combinatie van factoren. R4 illustreert: De factoren die
overwogen werden om vanuit de binnenstad te vertrekken richting
de Zuidas waren de fusie, het zoeken naar een grotere locatie, een
goede parkeergelegenheid en de betere bereikbaarheid.
Het aflopen van huurcontracten is in bijna alle gevallen de aanleiding
geweest zich te bezinnen op een andere locatie. En bij
gebrek aan mogelijkheden in de binnenstad hebben de meeste
grote kantoren een efficiënter heenkomen gezocht, waar een
goede bereikbaarheid verzekerd was. Ten gevolge daarvan is
het cluster ontstaan rond het Atrium op de Zuidas. Een efficiënt
heenkomen met voldoende parkeerplaatsen voor iedereen, op
of onder de grond, was in commercieel opzicht een enorme
vooruitgang. Later zijn ook andere randzones van Amsterdam als
geschikte locaties uitgekozen.
Met de kennis, dat de keuze van standplaats een combinatie van
factoren is, worden in het hiernavolgende de genoemde harde
factoren, ter verduidelijking afzonderlijk beschreven. Hiermee
wil ik meer inzicht verschaffen aan de betekenis die de respondenten
hebben gegeven aan de begrippen; bereikbaarheid, parkeren,
efficiënte behuizing en stedelijke omgeving. (r1, r2, r3, r4,
r5, r6)
8.3.1 Bereikbaarheid
Van de zes kantoren met een vestiging aan de randzones noemen
vijf kantoren de goede bereikbaarheid als een zwaarwegend motief
voor hun standplaats aan een van de randzones. In de meeste
gevallen wordt door de respondenten de bereikbaarheid voor de
nationale cliënten vanuit de regio en voor de internationale clienten
vanaf Schiphol, voorop gesteld.
Men geeft er de voorkeur aan zo dichtbij als mogelijk bij de afrit
van de A1 te zitten, zodat het kantoor met de auto makkelijk
bereikbaar is. Voorts wordt het belang van de nabijheid van een
treinstation belangrijk gevonden. De meeste nationale cliënten
die de kantoren aan de randzones bezoeken komen met de auto.
Internationale cliënten komen met de taxi of de trein.
Daarnaast speelt de bereikbaarheid voor de werknemers van
de advocatenkantoren. De meeste advocaten wonen buiten
9 www.ballast-nedam.nl,
2008
BEWEEGREDENEN
75

76
BEWEEGREDENEN
Amsterdam en komen met de auto, maar ook met de trein, of
men wisselt dat af. Ook het niet-juridisch personeel woont grotendeels
buiten Amsterdam. Deze staf maakt vaker gebruik van
het openbaar vervoer. De mensen die in de stad wonen komen,
behalve met het openbaar vervoer, met de fiets of een scooter.
Hiervan bestaat een groot contingent uit jonge mensen die langer
gebonden blijven aan de stad dan voorheen het geval was. (r2,
r3, r4, r5, r6)
De meeste kantoren hebben een internationale praktijk en dat
maakt dat deze advocaten afhankelijk zijn van de tijdszones
waarin hun cliënten leven. R3 vertelt dat het kantoor daarom
streeft naar een zo groot mogelijke flexibiliteit. Dat proces is
enerzijds ontstaan uit de behoefte van de cliënten, anderzijds
door de volle Randstad. Het is voor werknemers een ramp om
tussen acht en half tien op kantoor te moeten komen. Het zijn
niet alleen de auto’s met fileproblemen, maar ook de treinen zitten
op specifieke tijden bomvol. Het flexibiliseren van de werktijden
ondervangt dit probleem; de laatkomers die om een uur
of tien, half elf op kantoor aankomen zijn er om acht uur, half
negen nog. Met andere woorden, dit mes snijdt voor de kantoren
met veel internationale cliënten aan twee kanten. De professionele
ondersteuning van het secretariaat en de receptie is tussen
acht uur ’s ochtends en negen uur ’s avonds op het kantoor.
Eén van de kantoren is van oorsprong niet Amsterdams. Het kantoor
is begonnen in Utrecht en heeft in 1998 ook een vestiging in
Amsterdam opgericht. Men vestigde zich nabij het Amstelstation,
omdat een groot deel van het personeel uit Utrecht kwam en
men van daaruit binnen twintig minuten met de trein in Utrecht
kon zijn. De bereikbaarheid was dus een belangrijke factor voor
deze locatiekeuze.
In de loop van de tijd kwam hier verandering in en er kwamen
veel nieuwe werknemers bij vanuit andere windstreken.
Inmiddels is het kantoor verhuisd naar een andere locatie, maar
men heeft bij het zoeken naar een nieuwe plek geconstateerd dat
het bereikbaarheidsprobleem voor elke locatie geldt, omdat er
in de Randstad nu eenmaal altijd files zijn. Bereikbaarheid draait
allereerst om parkeergelegenheid. R3 spreekt van het opgerekte
begrip bereikbaarheid: Het betekent veel meer of je, wanneer je
op de plaats van bestemming bent, ook een plek kunt vinden.
Twintig jaar geleden speelde de bereikbaarheid voor een groot
kantoor, dat begon in een villa met elf man, nog nauwelijks een
rol, maar de verandering van de omvang van het kantoor en het
feit dat veel van de medewerkers buiten de stad zijn gaan wonen,
maakte dat het kantoor heel anders over het begrip bereikbaarheid
moest gaan nadenken.
Het aspect van goede bereikbaarheid voor cliënten is belangrijk,
maar zwaarwegender is het toenemende belang van de bereikbaarheid
voor de mensen die op de kantoren werken. Veel mensen
die buiten de stad wonen zijn op de snelweg aangewezen,
of er nu een file staat of niet, ze zijn er domweg op aangewezen.
De kantoorgenoten die een locatie in de binnenstad niet zien zitten,
wonen niet in Amsterdam en willen eigenlijk dolgraag aan de
snelweg zitten, voor hen vormt de slechte bereikbaarheid naar de
binnenstad de bottleneck. (r2)
Een deel van de mensen van het kantoor woont boven het IJ en
staat altijd in de file bij de tunnel. Het advocatenkantoor heeft in
1999 een bereikbaarheidsonderzoek gedaan. Ze hebben studenten
ingehuurd, die een week lang niets anders deden dan met
een huurauto van de ringweg naar kantoor rijden. De student
deed er, vanaf de meest gunstige afslag, ongeveer twintig minuten
over om het kantoor in de binnenstad vanaf de ringweg te bereiken;
een verdubbeling van de tijd die oorspronkelijk voor diezelfde
afstand nodig was. Dit was een van de redenen om uit de
binnenstad weg te gaan. Amsterdam heeft een lastige binnenstad,
er hoeft maar één auto te laden en te lossen en je staat al gauw
vijftien minuten te wachten, ook al heb je een geschikt pand aan
de gracht met een eigen garage. En hoe beter de economie het
doet, hoe meer er wordt geladen en gelost.
De meeste kantoren aan de randzones hebben dezelfde afweging
gemaakt: R5 vermoedt dat cliënten niet naar het kantoor
toekomen als je in de binnenstad zit. De grotere kantoren zullen

vroeg of laat allemaal door de slechte bereikbaarheid uit de stad
verjaagd worden.
R5 verwoordt dit krachtig: Je zou knettergek zijn als je een vestiging
zoekt in de binnenstad. Je kunt geen afspraken nakomen
in de binnenstad van het centrum, je bent nooit op tijd. Als ik
zeg dat ik om 15.00 op de Prinsengracht ben, in het hartje van
Amsterdam, moet ik maar zien of ik dat haal. Het centrum van
de stad is zoals bekend een ramp, onvoorspelbaar en onwerkbaar,
qua bereikbaarheid.
R1 vindt daarentegen dat men met betrekking tot het belang van
goede bereikbaarheid elkaar een beetje napraat. Respondent
noemt de voorbeelden van kantoren in het buitenland, die allemaal
in het centrum zijn gevestigd en waar ‘goede bereikbaarheid’
geen punt is. Geen enkel advocatenkantoor in Londen of
Parijs zit op vijf minuten afstand van Heathrow, of Charles de
Gaulle. Die kantoren zitten allemaal in het centrum. R1 legt uit:
Nee, echt, dat is allemaal flauwekul. Ik begrijp het wel hoor, motieven
van efficiency en de fysieke nabijheid van Schiphol, maar
ik vind het ook een beetje kneuterig.
8.3.2 Parkeergelegenheid
Alle zes respondenten met vestigingen aan de randzones noemen
het belang van goede parkeergelegenheid en maken gebruik van
een parkeergarage. De meeste kantoorgenoten wonen buiten
Amsterdam en komen met de auto van de A1, A2, en de A4.
Parkeren was voor een groot kantoor in 1990 in Amsterdam
Oud-Zuid een drama. Bij de beslissing om te verhuizen was parkeergelegenheid
dan ook een doelstelling, maar een pand in de
binnenstad met een goede parkeergarage dat groot genoeg was,
bestond niet. (r4)
In 2003 gold voor een klein kantoor in oprichting hetzelfde.
Zij hebben erover nagedacht om zich te vestigen in een mooie
kantoorvilla aan het Vondelpark, maar hebben hier uiteindelijk
vanaf gezien. De advocaten voorzagen een gebrek aan par-
keerplaatsen voor cliënten. (r1) Dat de keuze is gevallen op de
Rembrandttoren is meer ingegeven door het comfort van een toren.
Als de toren midden in de stad had gestaan, met een keurige
parkeergarage eronder, dan had ik er geen enkel probleem mee
gehad om in het centrum van Amsterdam standplaats te houden.
Een kantoor midden in de stad is vreugde. Of ik nou vanuit Zuid
hiernaartoe fiets of, met de fiets naar het centrum ga, dat maakt
niet veel uit. Graag zelfs, want dan zie ik nog eens wat van mijn
eigen stad ’s morgens en ’s avonds. (r1)
De partners van een kantoor dat in 2003 vertrok uit een pand
aan de gracht, heeft lang gezocht naar een groter pand met parkeergarage
in de binnenstad, maar dat bleek er niet te zijn. Het
kantoor is nu gevestigd in een pand aan de randzone met oneindig
veel parkeergelegenheid. Zelfs met driehonderd man op bezoek
kunnen we nog steeds iedereen een parkeerplaats bieden.
Op het vorige adres aan de gracht waren medewerkers bij wijze
van spreken hun hele salaris kwijt aan parkeergelden. De wens
dat iedereen kan parkeren is nu vervuld. (r2)
In een advocatenkantoor worden soms grote besprekingen gehouden
waarvoor veel mensen voor een paar uur bijeen moeten
komen. Goed kunnen parkeren betekent niet alleen een aantal
vaste parkeerplaatsen hebben, maar meer ruimte om te parkeren.
Ik noem dat: de mogelijkheid om te kunnen ademen. (r3)
De garagesystemen in Amsterdam kunnen per locatie behoorlijk
verschillen. Op sommige locaties wordt gewerkt met een afgepast
parkeernormensysteem. Dat betekent dat er plekken worden
gereserveerd voor één auto. Dat is logistiek ingewikkeld, omdat
er speciaal iemand moet worden aangewezen die dit regelt en
organiseert, zodat wanneer iemand er niet is, iemand anders op
die plaats kan staan. Dat geeft veel rompslomp.
De prijzen van openbare parkeergarages zijn hoog, maar voor
advocatenkantoren is dat niet echt een issue. Voor advocatenkantoren
geldt dat het van belang is dat ze hun cliënten en de mensen
die op bezoek komen een parkeerplek kunnen bieden.
Het wordt voor hen pas kostbaar als parkeerplaatsen nodeloos
gereserveerd zijn. In de advocatuur is het nu eenmaal zo dat
BEWEEGREDENEN
77

78
BEWEEGREDENEN
de mensen ook vaak afspraken buiten de deur hebben en in de
praktijk betekent dat al gauw een leegstand van ongeveer veertig
procent. Er zijn mensen die voor twee uurtjes op kantoor komen,
waarna ze weer vertrekken en worden ‘afgelost’ door iemand
die juist weer terug komt van een bespreking. De mensen zitten
niet de hele dag op het kantoor. Het systeem van een openbare
parkeergarage waar parkeerbeheer de mogelijkheid biedt om te
kunnen overboeken, betekent geen vaste, eigen plekken, maar
een bepaald aantal plekken. En wanneer een kantoor dan teveel
auto’s heeft staan begint de teller te lopen. Het Parkeerbeheer van
Amsterdam ontwikkelde dit systeem op de Oostelijke IJ-Oevers
en in Zuidoost nabij de Arena. Van deze parkeergarages wordt
door meerdere soorten publiek gebruik gemaakt; de parkeergarages
op de Oostelijke IJ-Oevers zijn gemaakt voor de passengers
terminal, het muziekgebouw en voor het hotel, en bij de Arena
zitten winkels, grote accountantskantoren en andere bedrijven.
Dus verschillende soorten gebruikers wisselen elkaar voortdurend
af. De Zuidas is wat dat betreft een ramp. Ik moest ongeveer
in achtvoud een verzoek indienen om de auto te kunnen
parkeren en had toen nog geen plek. Er werken daar een paar
mensen die zich alleen maar bezig houden met het management
van deze parkeerplekken.(r3)
8.3.3 Behuizing
Bijna alle kantoren die uit de binnenstad naar een van de randzones
zijn verhuisd, hadden een huisvestingsprobleem. Meestal
waren de panden te klein geworden. De meeste kantoren zijn
van oudbouw naar nieuwbouw overgegaan, toen het ruimtegebrek
onoplosbaar bleek te zijn. Een groot kantoor in hartje
binnenstad bijvoorbeeld had daar destijds zeven panden naast
elkaar, dan weer drie panden niet en verderop volgden weer drie
pandjes. Een dergelijke situatie brengt intern de nodige problematiek
met zich mee, waardoor men er uiteindelijk voor kiest om
met iedereen onder één dak te kunnen werken. (r2)
Bovendien hebben oude binnenstadspanden vaste kamers, een
probleem dat in moderne panden niet speelt. Een modern gebouw,
dat naar eigen inzicht en behoefte kan worden ingedeeld,
heeft dus sterke voordelen. (r3)
Traditioneel was de advocatuur heel individualistisch, maar de
voortgaande specialisatie vraagt erom dat meerdere mensen aan
een en dezelfde zaak werken. Overleggen en samenwerken is
daarom in de huidige tijd belangrijker geworden. Bovendien is
het belangrijk dat men elkaar op spontane wijze kan ontmoeten.
Omdat het kansen biedt en voorwaarden schept om iemand,
die er veel vanaf weet, bij een zaak te betrekken. Door elkaar te
treffen kan een gedachte of herinnering ontstaan, ideeën worden
opgedaan, en zo komen ideeën op gang. De advocatuur is voor
een groot gedeelte een creatief proces’, aldus r3.
Dit heeft consequenties voor de inrichting van de advocatenkantoren.
Men wil meestal aparte kamers voor de advocaten, maar
ook flexibele ruimten, vergaderzalen en conferentieruimte.
Van de trap in een van de kantoren wordt heel veel gebruik gemaakt,
waardoor de mensen elkaar voortdurend tegenkomen.
Dat is gunstig voor de onderlinge contacten. (r4)
Ook het kantoor van r3 is zodanig ingericht, dat men elkaar
makkelijk treft. Er is een loop ontstaan door het creëren van natuurlijke
plekken; je kunt elkaar makkelijker zien door de manier
waarop de dossierkasten zijn neergezet en de koffieapparaten
zijn geplaatst. We komen elkaar daar tegen.
Samenbundelen heeft het voordeel dat het een sterkere band kan
scheppen binnen het kantoor, maar is niet de oplossing voor alle
problemen. Zeker wanneer het om hele grote organisaties gaat,
is het toch onvermijdelijk dat er groepjesvorming ontstaat. R4
spreekt uit ervaring: Ik zat met mijn sectie op de vijfde verdieping
en kwam af en toe wel eens op de tweede, maar echt alleen als
het nodig was. Door deze versnippering van vakgebieden ontstaan
vanzelf eigen kantoortjes, dat is voor de kleine kantoortjes
zelf heel gezellig, maar voor het grote geheel binnen het kantoor
niet zo goed.
Voor het kantoor van R3 woog het eerder genoemde argument

dat mensen moeilijk verplaatsbaar zijn uiteindelijk dan ook
zwaarder; dit kantoor heeft ervoor gekozen om de vestigingen in
andere steden ook te handhaven. Er zijn technische mogelijkheden
waarmee je kan zien wanneer iemand achter zijn bureau zit,
skype-achtige oplossing, dat bellen makkelijker maakt, omdat je
ziet of iemand ingelogd is en het toetsenbord heeft aangeraakt.
Het is heel toegankelijk en het werkt beter dan telefoneren. Ik
roep altijd maar, wat maakt het uit of je naar boven of naar een
stad verderop belt.
Drie van de kantoren aan de randzones zijn gevestigd in een
verzamelgebouw. Het voordeel van een verzamelgebouw is de
faciliteit van een centraal bedrijfsrestaurant. Omdat hier ook gebruik
van gemaakt wordt door andere bedrijven, kan men daar
niet altijd ongestoord over zaken praten. De mensen moeten dan
goed opletten dat niemand zit mee te luisteren. (r4)
Voor alle respondenten geldt dat het gebouw up to standards
moet zijn. Genoemd worden aspecten zoals: spic en span, modern
interieur en exterieur, klimaatbeheersing, wireless computervloeren,
aanwezigheidsdetectie, warmte- en koude-opslag, klimaatbeheersing.
Men vindt het vooral belangrijk om het gebouw
op maat te kunnen inrichten, aparte kamers, luxueuze vergadercentra,
etc. Het moest een omgeving bieden met een eetzaal, een
representatief kantoor waar we mensen kunnen ontvangen, en
waar alles meteen goed werkt en klopt. (r1)
Het pand moet niet alleen efficiënt zijn omwille van de logistieke
gemakken, maar ook omdat dit economisch voordeliger is: men
betaalt vierkante meter prijzen; een inefficiënt gebouw is dus een
heel duur gebouw.(r2)
8.3.4 De stedelijke omgeving
Zoals in de inleiding al ter sprake kwam, zijn niet alle randzones
over één kam te scheren. De belangrijkste verschillen kunnen
worden herleid tot de afstand naar het centrum en de aanwezigheid
van stedelijke faciliteiten. De totstandkoming van de
gebieden loopt sterk uiteen: De Zuidas en Zuid-Oost zijn vanuit
het niets ontwikkeld, terwijl de overige randzones bestaande,
stedelijke gebieden zijn in ‘herontwikkeling’ of transformatie. Dat
wil zeggen: gebieden die aanvankelijk in gebruik zijn geweest als
industrieel terrein.
Voor twee respondenten uit deze herontwikkelingsgebieden heeft
de randvoorwaarde ‘stedelijke omgeving’ meegewogen bij de
keuze voor de locatie. Eén van deze kantoren verwierp gebieden
als Station Sloterdijk en Zuid-Oost; men wilde de mensen niet ’s
avonds alleen rond hebben lopen, omdat het daar op die tijden
geheel uitgestorven is. Dat vinden we onprettig en ervaren we als
onveilig. (r3)
Ook een andere respondent dacht er zo over. Het kantoor van
r4 beoordeelde deze gebieden destijds als niet erg aanlokkelijk,
vooral met het oog op het personeel dat met de trein en de metro
reist. Toen dachten we echt, daar staan de mensen dan ’s avonds
op dat rottige station. (r4)
Verder wordt een stedelijke omgeving belangrijk gevonden om
naar een kroegje om de hoek te kunnen lopen, wanneer ze ’s
avonds een hapje willen eten of tussen de middag buiten de deur
willen lunchen. En cliënten van dit kantoor spreekt de ligging
vlakbij het water erg aan: Zeker in de zomer, wanneer een groot
cruiseschip tot verdieping acht voorbij komt drijven, geeft dat een
enorme levendigheid aan deze buurt. (r3)
R2 vindt de nabijheid van karakteristieke horecavoorzieningen in
historische gebouwen en van belang, met name ook om cliënten
mee naartoe te nemen. Het is niet poshie, maar dat stellen de
meeste cliënten ook helemaal niet op prijs. (r2)
Door de kantoren in de randzones waar de ‘oude’ stedelijkheid
ontbreekt, wordt opgemerkt dat het wel ‘even wennen’ was. Toen
wij naar deze kant van de Zuidas verhuisden, was er echt hele-
BEWEEGREDENEN
79

80
BEWEEGREDENEN
maal niks, alleen een tochtig plein. (r4) Dit werd bijvoorbeeld
opgelost door in het eigen gebouw voorzieningen te treffen, zoals
bijvoorbeeld bedrijfsrestaurants. Er zijn daarom allerlei faciliteiten
in het gebouw zelf: een kantine en een gezellig zitje bij een
espressobarretje, maar dit haalt het natuurlijk niet bij de sociale
warmte van de binnenstad. (r8)
Toch ebde na verloop van tijd het gevoel van ver weg van de
winkels zitten (r4) dan toch weg en hoewel het lang geduurd
heeft, komen er langzamerhand ook in deze gebieden stedelijke
faciliteiten. De openbare ruimte wordt zichtbaar mooier. (r6)
Behalve horecagelegenheden zijn er inmiddels ook andere faciliteiten.
Toen wij naar deze kant van de Zuidas verhuisden was er
echt helemaal niks, alleen een tochtig plein en de ABN Amro. Nu
zit er een sportschool, er is een brasserie en een café bijgekomen
die druk bezocht worden. (r4) En zelfs de parkeergarage kan in
zekere zin een spontane ontmoetingsplek zijn; je kent elkaars
auto’s. (r7)
Het gebruik van de publieke ruimte neemt sinds een jaar of twee
toe. Inmiddels lopen hier nu zoveel soortgenoten, die ik goed
ken. Dat is bijna een reden om weer even niet naar buiten te
lopen. (r4) Ook R2 vertelt dat men elkaar op de Zuidas steeds
vaker tegenkomt. Het is levendiger dan voorheen, maar het is wel
een monocultuur. (r2)
Maar het op gang komen van dit soort grootschalige stedelijke
processen vergt veel tijd en er wordt vanuit de randzones nog altijd
(ook) gebruikgemaakt van de faciliteiten in de oude binnenstad
of in de omgeving. Voor het onderhouden van relaties gaan
wij graag naar restaurants in Amsterdam en omstreken. (r6)
Ook R1 gaat met zijn cliënten naar de oude binnenstad, maar
voor een werkomgeving betwijfelt de respondent of een aantrekkelijke
openbare ruimte wel zo’n pluspunt is. Het kan ook juist
(teveel) afleiden. We zitten hier uiteindelijk met rechtzaken en
dat is oorlog, dat is niet een boom en een vijver[…] Dan kijk ik
liever uit op beton dan op een appelboom, bij wijze van spreken.
(r1)
8.4 Zachte factoren
Naast de harde, rationele factoren hebben de gevoelsmatige aspecten
een rol gespeeld bij de locatiekeuzes aan de randzones.
Duidelijk is, dat dit voor elk kantoor verschillend wordt ingevuld.
De zachte factoren zijn in tegenstelling tot de harde factoren vele
malen minder eenduidig te beschrijven. R3 illustreert het diffuse
karakter ervan als volgt: Naast deze belangrijkste factoren [...]
hebben ook emotionele aspecten, de vraag welke locatie we leuk
vinden, als een sausje door het eten heen, meegespeeld.
Een kantoor moet een bepaalde uitstraling hebben, maar wat
houdt dat nu eigenlijk in? In de volgende twee paragrafen wordt
beschreven wat respondenten hebben gezegd over de uitstraling
van de locatiekeuze en over het belang van de factor stedelijke
beleving.
8.4.1 Uitstraling van de locatie
Wat zeker een rol speelt is de uitstraling, en dat betekent: wat
zegt nu eigenlijk de locatiekeuze. (r2)
Het gebied op de Zuidas bestond uit het WTC, de Stibbetoren,
het gebouw van de ING Bank en het Atrium. Op dit laatste gebouw
heeft het kantoor van r4 de keuze laten vallen. Het gold
als een heel nieuw, maar vooral heel erg duur gebied. Het ziet er
ook duur uit, waardoor we ons een beetje zorgen maakten wat
de cliënten ervan zouden denken, of ze dachten, dat betalen wij.
Het grappige ervan is, achteraf bekeken, dat het allemaal enorm
meevalt. (r4)
Door de aanzuigende werking van het WTC en het Atrium is de
Zuidas zich verder gaan ontwikkelen. De verzamelgebouwen
zijn de belangrijkste representanten van goede bereikbaarheid en
uitstraling geworden.
Daarna volgde Stibbe met de bouw van de Stibbetoren en Nauta,
die het oude KPMG-gebouw in gebruik nam toen zij door ruimtegebrek
de binnenstad moesten verlaten. Langzamerhand zijn

er steeds meer kantoren gebouwd. Er worden almaar mooiere,
grotere, duurdere gebouwen neergezet en r2 merkt op dat dit ook
een bezwaarlijke kant heeft: Cliënten kunnen verdrinken in een
te hoogpolig tapijtgehalte, omdat het vooral geld uitstraalt. (r2)
In eerste instantie was de verhuizing van kantoren naar de Zuidas
een kwestie van efficiëntie, maar het is ook steeds meer een
kwestie van imponeren geworden. Een kantoor op de Zuidas ziet
inmiddels redenen om naar iets anders uit te kijken, omdat het
qua uitstraling niet meer aan de top zit. Zo gaat het nu; als er
een nieuw gebouw komt en de verhuurder wil graag prestigieuze
huurders hebben, dan worden er interessante voorstellen gedaan,
zoals bijvoorbeeld een huurvrije periode, aan kantoren die een
‘passende uitstraling’ wel zien zitten. Het is allemaal beestachtig
duur, maar voor grootschalige kantoren is dat goed op te brengen.
Iedereen is vervolgens blij met een verhuizing, ook de medewerkers,
want zij komen ergens terecht waar het mooier, groter,
imposanter en duurder is. (r8)
Veel advocatenkantoren kunnen zich een bepaalde luxe permitteren
en kiezen veelal voor een locatie met aanzien, waarbij ze
de hoge huurprijs op de koop toe nemen. Men kiest ook graag
voor een luxueus interieur, omdat het belangrijk wordt gevonden
dat iedereen zich goed voelt in een omgeving waar hard gewerkt
wordt. De omgeving heeft te maken met de uitstraling naar de
cliënten toe. Als de concurrent zich op een sjieke locatie vestigt,
willen wij niet tweederangs zitten. (r4)
De Zuidas heeft een enorme aantrekkingskracht als toplocatie.
Toch stellen sommige advocatenkantoren zich de vraag of ze
er goed aan doen om naar een locatie te trekken waar iedereen
naartoe gaat. Daar zijn de meningen over verdeeld. Eén van de
redenen om in de stad te blijven is, zich te distantiëren van de
rest. Het is grappig, dat een Engels kantoor als Clifford Chance
zich onderscheidt door juist wel in de City te blijven. Het is een
soort Engelse humor dat ze destijds naar de Droogbak zijn verhuisd.
Een statement waarmee wordt gezegd, als Engels kantoor
blijf je in de City; je gaat niet weg uit het hart van de stad. (r8)
Het type eigengereide kantoren wil zich niet conformeren aan de
trek naar de Zuidas en kiest bewust voor een van de andere randzones.
Wij voelen niet veel voor de Zuidas, omdat iedereen aan
de Zuidas wil zijn, en dat dus juist een reden is om het anders te
doen. Wij zijn altijd een beetje recalcitrant geweest. (r3)
Een respondent van een binnenstadkantoor vindt de uitstraling
van de Zuidas zelfs ‘on-Amsterdams’. Weet je, de Zuidas, dat is
een beetje Amerika nadoen. (r9)
Toen het kantoor van r4 op zoek ging naar een nieuw onderkomen,
heeft men eerst een toer door de stad gemaakt en gekeken
naar locaties buiten de ringweg. De huur van de panden op de
Zuidas is een enorme kostenpost en er zijn ook goedkopere locaties.
De gebieden Sloterdijk en Amsterdam-Zuidoost bijvoorbeeld
zijn ook goed te bereiken en bieden voldoende parkeergelegenheid.
Dit zijn echter geen toplocaties en komen daarom niet in
aanmerking. (r6) Qua uitstraling heeft het te weinig standing (r1)
R7 merkt op dat uitstraling van de locatie niet voor iedereen in
dezelfde mate een belangrijke factor hoeft te zijn: Wij hebben
geen zichtlocatie nodig om onze soort klanten te bedienen, dit
komt omdat wij voor een groot deel voor buitenlandse cliënten
werken die sowieso niet op kantoor komen.
En R2 stelt dat elke locatie een eigen uitstraling heeft; Amsterdam
West bijvoorbeeld is een eigenzinnige locatie en heeft een lage
drempel. Ook in een van de minder statusgevoelige buurten van
Amsterdam kan een kantoor zich uitstekend profileren door middel
van bijvoorbeeld de inrichting: Het is een oersaai gebouw,
het is niet de beste buurt van Amsterdam. We moesten het wel
een beetje leuk maken dus we hebben een bekende binnenhuisarchitect,
die ook het van Gogh-museum heeft gedaan, geraadpleegd.
Veel advocatenkantoren hebben het gebied aan de Oostelijke
IJ-Oevers ook serieus overwogen, maar de meeste kantoren hebben
er vroeg of laat van afgezien. Uiteindelijk heeft zich op deze
locatie slechts één kantoor gevestigd. Het kantoor stond, na verschillende
locaties bekeken te hebben, voor een keuze tussen dit
gebied en de Zuidas. Met deze keuze speelde voor het kantoor
BEWEEGREDENEN
81

82
BEWEEGREDENEN
het emotionele aspect de doorslaggevende rol. Cliënten vinden
het ook leuk om te zien waar we zitten […] Dat komt door het
water en de oude stad. Zo’n Zuidas heb je veel in de Verenigde
Staten, en ook in Europese steden heb je genoeg van dat soort
hoogbouw kantooromgevingen. Dat kennen ze van huis uit,
maar dit is Amsterdam. Het is een Amsterdamse locatie, omdat
het helemaal overeenstemt met het beeld dat van Amsterdam
bestaat. Overal is water, er zijn veel boten, relatief gezien is het
kleinschalig, de oude stad bestaat uit laagbouw. Wij zijn hier heel
tevreden. (r3)
Met andere woorden, de voorkeur van een kantoor voor een
locatie aan het IJ heeft te maken met de uitstraling van het water,
met het imago van Amsterdam als waterstad. De omgeving dus.
(r2) De meeste respondenten vinden dit gebied interessant, maar
niet bij de uitstraling van hun kantoor passen. Het gebied groeit
dan ook ‘mondjesmaat’, en heeft zich nog niet helemaal bewezen.
R3 begrijpt dit nauwelijks en vindt het één van de leukere
plekken van de stad.
Vestigingsmotieven hebben volgens een van de respondenten
niets met planologie te maken. Het heeft allemaal te maken met
uitstraling en een signaal naar de markt toe. (r2) Op de bouw
van de eerste modegevoelige toren op de Zuidas, kwam veel
commentaar van de andere advocatenkantoren; het was in die
tijd nog zeer ongebruikelijk om in een stijl als deze de hoogte in
te bouwen en dergelijke pracht en praal in het exterieur en interieur
te etaleren. Het kantoor heeft zelfs de trend gezet.
Inmiddels voldoet het gebouw overigens niet meer en zijn er
plannen voor een nieuw gebouw op de Zuidas. Het bouwproces
zal nog veel voeten in de aarde zal hebben en enige jaren duren,
maar men kan met zekerheid zeggen dat er heel veel geld en
aandacht zal uitgaan naar de architectuur van het nieuwe onderkomen.
Het wordt dit keer wellicht geen hoge toren maar het
moet wel net zoveel smoel krijgen als het huidige kantoor. Het
moet een opvallend gebouw worden. (r6)
De verhuizing destijds naar het Atrium op de Zuidas was voor
de advocaten en de medewerkers van het kantoor van r4 echt
een stap voorwaarts. Door het gebruik van sjieke materialen en
de fraaie inrichting straalt het pand een enorme professionaliteit
uit. Iedereen was heel erg trots op het nieuwe onderkomen. De
nieuwe standplaats op de Zuidas markeert echter ook een duidelijk
keerpunt in de bedrijfsvoering.
In de tijd dat het kantoor nog in de binnenstad was gevestigd,
heerste er een soort familiegevoel en de verhuizing is een grote
omslag geweest naar verzakelijking. Dat heeft zijn goede kanten,
maar sommigen hebben ook de mindere kanten ervaren. Het familiegevoel
gaf veiligheid, we behoorden tot een warm nest, die
sfeer is nu minder aanwezig. (r4)
Het is echter niet goed als een advocatenkantoor zijn imago ontleent
aan een gebouw. Ons belangrijkste imago is dat we instaan
voor kwaliteit. Dat druk je niet uit met een gebouw. (r5) Toch
wil ook dit advocatenkantoor geen dinosaurus zijn van zichzelf
en meegaan met nieuwe ontwikkelingen. Van dat laatste zal het
nieuwe gebouw op de Zuidas een heel opvallend symbool moeten
worden. Het begrip duurzaam is het leitmotief; overtollige
energie bijvoorbeeld zal honderd meter onder de grond opgeslagen
en hergebruikt worden.
8.4.2 Stedelijke beleving
De uitspraken over de factor stedelijke beleving lopen sterk
uiteen en deels is dit waarschijnlijk een gevolg van het feit dat
er nogal wat verschillen zijn tussen de diverse randzones die
in deze studie aan de orde komen. R1 bijvoorbeeld vergelijkt
de omgeving van zijn kantoor met Wallstreet, waar het door
de week bruist en vibreert, maar in het weekend is alles totaal
uitgestorven. Respondent erkent dat er op zaterdag en zondag
vrijwel niets te beleven valt in het gebied waar hun kantoor gevestigd
is, maar betwijfelt of dit belangrijk gevonden wordt: Het
is denk ik niet de behoefte van de mensen die hier werken om
de omgeving te veranderen. Dat is puur gemakzucht, die willen
makkelijk weer naar huis kunnen, hun cliënten ontvangen en dan

over en sluiten. De stad interesseert ze vervolgens helemaal niks,
de meeste mensen die hier in deze toren zitten wonen niet in
Amsterdam. (r1)
En ook r2 zegt: Als je in Purmerend woont geloof je het allemaal
wel. Denk aan alle secretaresses, die eerst een bus, een trein, een
tram nemen en dan nog een stukje moeten lopen. Het is allemaal
reistijd. De vraag is of het feit dat je in de binnenstad werkt daartegen
op weegt. Het kantoor van deze respondent staat in een
gebied in ontwikkeling en ook al heeft de aanwezigheid van een
park geen wezenlijke rol gespeeld bij de keuze van de locatie,
het is wel een aardige bijkomstigheid. Het is ook in de winter
een beetje groen, er gebeurt veel en het ligt niet aan de snelweg.
Het pand heeft een dakterras en in de zomer kan iedereen naar
buiten om in de zon te zitten. Het advocatenkantoor had in eerste
instantie niet het plan zich hier definitief te vestigen, maar de
stedelijke beleving kan worden vergeleken met de binnenstad.
Als ik de beleving ervan vergelijk met de Keizersgracht is bijna
iedereen hier net zo tevreden, geloof ik. (r2)
En ook voor r7 behoort de aardigheid van de stad om de hoek
tot de secundaire voorwaarden. Dat is aangenaam, maar zeker
geen romantiek. Het gaat niet zo ver dat ik er mijn werk beter
kan doen.
R3 daarentegen vindt het belangrijk om in een mooie, stadse
omgeving te zitten en illustreert dit beeldend: Overal is water, er
zijn veel boten, relatief gezien is het kleinschalig, de oude stad
bestaat uit laagbouw. Persoonlijk vind ik deze locatie veel stadser.
Het is hier veel leuker door het prachtige uitzicht: het zicht
naar de stadse kant, op de oude kern, maar ook het zicht vanaf
de IJkant. Het uitzicht van de beide zijden is totaal verschillend,
en dat wordt als zeer stimulerend en inspirerend ervaren. […]
Advocatuur is tenslotte een creatief vak. Ik telefoneer regelmatig
en het denken wordt veraangenaamd als ik tegelijk de boten zie
langskomen.
Ook het kantoor van r1 heeft water in de directe nabijheid: Het is
ook prettig, want als ik hier zit, zie ik de Amstel onder me en een
eenzame roeier die tegen de wind ingaat. Deze locatie is uniek
met het uitzicht over de stad. Ik hoor de stad, ik zie en hoor het
verkeer voorbijgaan. Ik kan de stad van hieruit meemaken. Ja, het
is heerlijk.
Twee respondenten noemen de gevarieerdheid van het gebied
waar zij zich hebben gevestigd, de Omval aan de Amstel respectievelijk
de Oostelijke IJ-Oevers, een pluspunt. Het is aangenaam,
misschien omdat het geen groot terrein is en met wonen
geïntegreerd, met het plein ervoor, waar omheen de gebouwen
zijn geplaatst. (r1) Het vergroot het gevoel van veiligheid wanneer
een locatie verschillende functies herbergt. Ook ’s avonds
is het hier in de buurt prima, het is goed verlicht en niet unheimisch,
omdat er veel publiek komt. De bedrijvigheden gaan allemaal
’s avonds door, dat vind ik een erg goed punt van deze ontwikkeling.
Eigenlijk heb je de hele dag doorlopend volk hier aan
de IJ-Oevers. In deze gebouwen is ook sprake van de gemengde
functies, wonen en werken. (r3)
De Amsterdamse binnenstadsfeer wordt weliswaar gewaardeerd,
maar hoeft niet per se direct om de hoek van het kantoor te zijn.
Amsterdam […] is een dorp. In tien minuten ben je hier in de binnenstad.
(r2)
En r1 vraagt zich daarnaast af of een ‘leuke’ omgeving wel zo’n
voordeel is voor het soort werk dat advocaten doen: […] werk is
werk en dat doe ik lang en hard. En als ik naast iemand op een
bankje wil zitten, prima, op zondag in het Vondelpark of bij Ajax.
(r1)
R8 denkt dat vooral de ouderen, die gewend waren om in de
binnenstad te werken, het als een gemis ervaren dat ze, sinds de
verhuizing naar de Zuidas, niet meer even de deur uit kunnen
lopen naar de winkels in de Kalverstraat of een naburig café of
om een broodje te halen in een leuke broodjeszaak. Velen waren
verknocht aan de binnenstad. (r8)
Overigens zegt r4 dat ook de publieke ruimte aan de Zuidas
langzamerhand meer gevarieerd en levendiger wordt. In de zomer
zitten hier mensen buiten, ze hebben banken neergezet en
dan is het druk. (r4) Het gevoel dat je er gewoon wegwaait, zoals
r8 het beschreef, is veranderd: Er zijn opeens heel veel mensen
BEWEEGREDENEN
83

84
BEWEEGREDENEN
bijgekomen en er heerst inmiddels een beetje een Wall-streetachtig
gevoel. (r4)
8.5 Clusteren op de Zuidas
Het merendeel van de grote advocatenkantoren zochten een efficiënter
heenkomen waar een goede bereikbaarheid verzekerd
was, omdat ze uit hun toenmalige pand gegroeid waren. Dit efficiënte
heenkomen vonden ze aan de randzones en met name de
Zuidas is de locatie waarvoor de meesten van hen gekozen hebben.
De clustering van advocatenkantoren op de Zuidas is voor
elk kantoor begonnen met een huisvestingsprobleem. (r4)
De vestiging op de Zuidas bleek in commercieel opzicht een
enorme vooruitgang. R6 noemt het functionele, zakelijke aspect
om daar te zitten waar de business is. De komst van het hoofdkantoor
van Akzo Nobel illustreert dit. Allemaal concurrenten,
soortgenoten, collega’s op een steenworp afstand. […] Het is ontzettend
belangrijk dat je bij elkaar in de buurt zit. Eén telefoontje
van een cliënt, dat zijn vaak de grote bedrijven, en binnen een
half uur kan ik aanwezig zijn en zitten we bij elkaar om de tafel.
Daar draait het dus om. (r6)
Daarnaast spelen voor elk van de kantoren en organisaties ook
interne redenen een rol om te kiezen voor de Zuidas. En ik denk
dat het toeval is, of misschien niet helemaal toeval, maar los
staat van de ontstane concentratie, die je nu aan de rand van de
stad aantreft. Al die kantoren zullen dezelfde afweging hebben
gemaakt, dat je beter aan de rand kunt zitten dan in de stad, vanwege
de bereikbaarheid.
Voor r4, die een kantoor heeft op de Zuidas, vervult de fysieke
nabijheid van de andere advocatenkantoren, wederpartijen of
cliënten geen functie en is het bij elkaar in de buurt zitten dan
ook geen overweging geweest. Het is prettig dat je even naar
elkaar toe kan lopen, maar er is geen primaire overweging of
motief om in de nabijheid van elkaar te gaan zitten. Het levert
verder geen voordelen op. Advocaten zijn eigenlijk niet zulke
enorme helden, daarom kijken ze waarschijnlijk graag een beetje
naar elkaar. (r4)
Volgens r2 spelen factoren als bereikbaarheid, efficiency van het
gebouw en parkeren natuurlijk een rol, maar gaat het vooral om
de uitstraling van het gebied. De clustering heeft te maken met
een zucht naar identificatie, ze willen zich identificeren met elkaar.
Het is een dure locatie, en duur betekent dan meteen sjiek.
R3 vindt het belang van de fysieke nabijheid van andere advocatenkantoren
en grote banken helemaal niet noodzakelijk.
Dat heeft te maken met de praktijk die het kantoor beoefent.
Wanneer een kantoor veel overnames doet, zou het bij elkaar
zitten wel makkelijk kunnen zijn, omdat daar de datarooms
aanwezig zijn. Een dataroom is een kamer waar alle dossiers
liggen en waar het dus een komen en gaan is van advocaten op
één plek. Bij een overname moet het bedrijf worden doorgelicht
zodat uit de dossiers kan worden gezien welke problemen te
verwachten zijn. De betrokkenen zijn dan in staat om zelf te
beoordelen of ze en welke problemen ze kunnen verwachten en
welke niet. Alhoewel dat overtrokken wordt. Het was een van de
elementen die wij hebben afgevinkt.
R1 en R3 denken dat de advocatenkantoren elkaar een beetje
aan het achternalopen zijn. Ik denk zelf dat het bij elkaar hokken
veel te maken heeft met lemmingen gedrag, iedereen zit er, dus
wij ook. Ik zie de reden zelf niet, maar het is een plek waar 2500
advocaten praktijk voeren en dat zegt veel. (r3)
8.6 Resumé
In het tijdsbestek van een paar decennia zijn advocatenkantoren
bijzonder hard gegroeid. Hierdoor werd het noodzakelijk om
naar een groter en meer efficiënt onderkomen te verhuizen. Een
aantal harde randvoorwaarden zoals bereikbaarheid, parkeren,

efficiency van het gebouw kregen prioriteit en daarnaast speelde
voor twee respondenten de factor stedelijke omgeving eveneens
een belangrijke rol.
Het vinden van een locatie die aan deze voorwaarden voldeed,
bleek in de binnenstad voor grote kantoren moeilijk, zo niet onmogelijk.
De mogelijkheden die zich aan de randzones voordeden,
hebben de doorslag gegeven zich aldaar te vestigen.
Respondenten hechten waarden aan de uitstraling van het gebouw
waarop zij hun keuze hebben laten vallen. Het geeft een
betekenis naar de buitenwereld, en de cliënten toe.
De omgevingfactor wordt door alle respondenten genoemd.
Men heeft een min of meer overeenstemmend oordeel over de
verschillende gebieden, maar daaruit volgt niet dat men voor
dezelfde locatie kiest. Men kiest uiteindelijk die locatie die het
meest passend wordt gevonden bij de stijl van het kantoor.
BEWEEGREDENEN
85

86
BEWEEGREDENEN

9. Vestigingsmotieven van advocatenkantoren
in de aloude binnenstad van Amsterdam
9.1 Inleiding
In dit hoofdstuk staan de motieven centraal van advocatenkantoren
in Amsterdam, die een rol hebben gespeeld bij de locatiekeuze
in de aloude binnenstad. Net als in hoofdstuk acht worden
deze motieven gerangschikt op basis van ‘harde’ en ‘zachte’
factoren. Zaken als bereikbaarheid, parkeren, behuizing en stedelijke
omgeving worden besproken onder de categorie harde
factoren. Onder de noemer zachte factoren vallen overwegingen
als representatie en uitstraling van de locatie. Daarna komt de
stedelijke beleving van de aloude binnenstad aan bod.
9.2 De aloude binnenstad
Voordat wordt ingegaan op de motieven welke een rol hebben
gespeeld voor de advocatenkantoren worden in het kort de verschillende
gebieden beschreven die in deze studie tot de aloude
binnenstad van Amsterdam behoren.
9.2.1 De aloude binnenstad: het gebied
De 17de-eeuwse grachtengordel beslaat het gebied rond de
Herengracht, Keizersgracht en Prinsengracht. Deze grachtengordel
is van grote cultuurhistorische waarde door de unieke stadsplanning,
waarbij een systeem van eilanden en bruggen werd
aangelegd. In dit gebied werden identieke percelen grond uitgegeven
rond open binnentuinen, de zogenaamde keurblokken. De
grachtengordel is een monument van burgerlijke woonhuiscultuur
uit de 17de eeuw en is een van de belangrijkste toeristische
attracties van Amsterdam. Het gebied heeft een imago van aanzien,
intellectualisme en rijkdom. In het meest prestigieuze deel
ervan, de zogenoemde ‘Gouden Bocht’ (tussen de Leidsestraat en
de Vijzelstraat) woonden van oudsher de rijkste Amsterdammers.
De herenhuizen daar staan op dubbele percelen en zijn dus veel
breder en dieper. Van oudsher zijn daar levensverzekeringsmaatschappijen,
banken en ook advocatenkantoren gevestigd. 1
Sinds 1998 bestaat Amsterdam Oud Zuid uit de wijken de Pijp,
de Apollobuurt, de Stadionbuurt en de Hoofddorppleinbuurt.
De verschillende wijken in Oud Zuid lopen geleidelijk in elkaar
over en hebben een grote verscheidenheid aan soorten woningen
en bouwstijlen. Het Olympiaplein verbindt de Stadionbuurt met
de Apollobuurt. Amsterdam Oud Zuid herbergt de luxe kantorenmarkt.
Zuid heeft prachtige parken, waarvan het Vondelpark
wereldwijd bekend en gezellige winkelstraten. De Apollobuurt,
waar veel advocatenkantoren een praktijk hebben, wordt gekenmerkt
door een ruime en luxueuze stedenbouw. Het is een dure
wijk waar laagbouw overheerst. Er zijn veel vrijstaande huizen.
Het merendeel van de gebouwen in de buurt dateert uit de jaren
‘20 en ‘30 van de 20e eeuw en is opgetrokken in de stijl van
de Amsterdamse school. Sociale woningbouw vindt men hier
niet. Een paar markante punten in de buurt zijn de Apollohal en
het Hiltonhotel. Een ander opvallend punt is het Apollohouse
waar een groot advocatenkantoor is gehuisvest. De belangrijkste
oost-weststraten zijn de Apollolaan en de Stadionweg. De
Beethovenstraat trekt met zijn dure winkels een exclusief publiek.
Het centrum van Amsterdam is op loopafstand, wat Amsterdam
Oud Zuid een extra dimensie geeft. Oud Zuid en de aloude binnenstad
(hierna binnenstad) moet op lange termijn een gebied
blijven met een mix van functies, ongeveer zoals die nu het geval
is. De bereikbaarheid over de weg mag niet verder afnemen. In
de Singelgrachtzone en langs de A10 komen parkeergarages.
Kansen voor intensivering van grondgebruik en nieuwe, deels
grootschaliger werkfuncties en voorzieningen, zijn er in de zones
langs de (toekomstige) metrolijnen. 2
1 Wikipedia, 2008
2 Bedrijfslocaties in Amsterdam,
DRO 2008
BEWEEGREDENEN
87

88
BEWEEGREDENEN
9.3 Harde factoren
Iedereen die de afgelopen decennia geprobeerd heeft om hartje
Amsterdam met de auto te bezoeken, weet dat zowel de bereikbaarheid
als het parkeren er, zacht uitgedrukt, moeizaam is. De
gemeente Amsterdam probeert dan ook al jaren om door middel
van allerlei beleidsmaatregelen het autogebruik in de binnenstad
zoveel mogelijk in te perken. Zeker voor bedrijven in dit gebied
vormt dit vanzelfsprekend een serieus probleem en in de volgende
paragrafen komt aan de orde hoe de advocatenkantoren in de
binnenstad die aan dit onderzoek hebben meegewerkt, hiermee
omgaan.
Harde factoren als parkeren en bereikbaarheid krijgen bij een
locatiekeuze voor de binnenstad dan ook een andere nadruk. En
ook de betekenis van de factoren stedelijke omgeving en behuizing
wordt wezenlijk anders gewaardeerd.
Net als in hoofdstuk acht worden in de hiernavolgende paragrafen
de genoemde harde factoren afzonderlijk beschreven. Aan
de hand hiervan wordt inzicht verschaft in de betekenis die de
respondenten geven aan deze begrippen.
9.3.1 Bereikbaarheid
Een locatie op de gracht heeft wat de ‘goede bereikbaarheid’
betreft zijn nadelen. Ook al gaat het meeste contact steeds vaker
per e-mail, fax of de telefoon, het belangrijke face-to-face contact
hangt af van een ‘goede bereikbaarheid’. Het is een verschil of
men in de binnenstad, in Amsterdam Oud Zuid of aan een van
de randzones is gevestigd.
De Gemeente Amsterdam heeft er inmiddels veel aan gedaan om
het verkeer uit de stad te weren en hoewel dat soms een beetje
helpt, blijft het altijd druk, met name in de spits.
Met de auto loop je het risico dat je achter een vrachtauto komt,
die aan het in- en uitladen is. Dat kan tien minuten kosten, maar
als je het gewend bent, dan berust je daar in. Nog steeds komen
hier zes compagnons iedere dag met de auto naar het kantoor.
Zij komen met de auto [...] Zij kennen de sluiproutes; ook waar je
opstoppingen kan verwachten en regelen het kennelijk zo, dat ze
er niet teveel last van hebben. Het is te doen. (r13)
Desondanks wil r9 niet graag een vestiging op een van de grachten.
Het is onacceptabel wanneer cliënten een uur moeten rondcirkelen
op zoek naar een parkeerplaats; een advocatenkantoor
moet gewoon bereikbaar zijn. Zij hebben dan ook bewust gekozen
voor een kantoorvilla buiten de grachtengordel met enige
parkeerruimte.
Ook de partners van het kantoor van r15 hebben om die reden
een binnenstadslocatie gezocht die dicht bij de A10 en in de
buurt van de oude kern van Amsterdam Oud Zuid gelegen is.
Deze keuze karakteriseert de gulden middenweg. De bereikbaarheid
van de rand en het plezier van de kern worden op deze
locatie verenigd. De betere bereikbaarheid wordt bovenmatig
gewaardeerd. Het scheelt de extra moeite en dus de groeiende
ergernis om verder de stad in te moeten. Bovendien is het niet
nodig: Amsterdam Oud Zuid is de stad en biedt genoeg stedelijke
voorzieningen. (r15)
Een binnenstadskantoor relativeert het belang van de ‘goede
bereikbaarheid echter: voor hen speelt het nauwelijks, omdat
het merendeel van de cliënten, bankiers of internationale ondernemers,
afkomstig is uit het buitenland en met een taxi vanuit
Schiphol komt. Bovendien bevinden zich veel cliënten aan de
Zuidas, waar dikwijls ook de advocaten van de andere partijen
zijn gevestigd. Zonodig is men daar in tien minuten met een taxi.
(r14)
Het probleem bereikbaarheid speelt ook niet wanneer de cliënten
bijvoorbeeld uitgeverijen en kunstinstellingen zijn die zich in
dezelfde buurt bevinden. (r12)
Voor een hyperspecialistisch kantoor maakt het niet uit of je in
groot verband aan de ring, of in een kleine setting aan de gracht
een maatschap runt. De mensen weten de juridische specialist
toch te vinden, vanwege de bijzondere expertise. Hooguit denken
ze aan het verschil van het prijskaartje, het verschil ligt vooral
daar. (r12)

De kwestie bereikbaarheid speelt vooral voor Nederlandse cliënten
van buiten de stad. Nederlandse cliënten komen bijna altijd
met de auto en gaan vloeken als ze hier ergens vastlopen. De oplossing
is dat men met de cliënt ergens anders afspreekt, buiten
de stad. Dat gebeurt ook steeds vaker. (r13)
Verscheidene respondenten relativeren de bereikbaarheidsproblemen
van de binnenstad echter ook door te wijzen op het
openbaar vervoer. (r10, r12, r13, r14, r15) Voor het kantoor van
r14 bleek de goede bereikbaarheid via het openbaar vervoer
zelfs een pluspunt te zijn voor het werven van personeel. De
meeste werknemers, die in de stad wonen, komen met de fiets
en degenen die buiten de stad wonen, komen met de trein. Niet
zo lang geleden was het moeilijk om secretaresses te vinden, er
werd zelfs gerekruteerd voorbij Apeldoorn. De nabijheid van het
Centraal Station, dat een knooppunt is met de snelste treinverbindingen,
was een voordeel en bleek het verschil te maken met
andere treinstations. (14)
En ook voor het kantoor van r10 is de binnenstad geen logistieke
nachtmerrie; het is wat betreft het openbaar vervoer een ideale
locatie.
R9 vindt het onterecht dat de bereikbaarheidsproblematiek
vooral zo aan de binnenstad wordt gekoppeld: Bereikbaarheid
vind ik in dit opzicht een wonderlijk begrip, want wie is er nou
bereikbaar, overal staat file.
Het advocatenkantoor van r15 heeft heel bewust gekozen om
zich juist niet aan de Zuidas te vestigen. Een gebouw in dat kantorengebied
schept afstand. Het kantoor wil makkelijk benaderbaar
en toegankelijk zijn naar hun cliënten. Het behoort tot de
toptien van de grote kantoren, maar wil zich niet tussen anderen
in een ivoren toren op de Zuidas verschansen. Het kantoor staat
in een buurt waar gewoond en gewerkt wordt, met winkels in
de nabijheid. Met de keuze van hun locatie in Amsterdam Oud
Zuid willen ze letterlijk en figuurlijk laagdrempelig zijn voor hun
cliënten. (r15) En ook voor r11 speelt dit een grote rol: vanuit de
ideologische gedachte dat goede rechtshulp toegankelijk moest
worden voor iedereen kiest dit kantoor bewust voor een vestiging
in de binnenstad.
9.3.2 Parkeergelegenheid
Van deze studie zijn meer dan de helft van de advocaten met een
vestiging in de binnenstad woonachtig in Amsterdam en vinden
het buitengewoon aangenaam om naar hun kantoor te kunnen
fietsen. De overige advocaten, van buiten de stad, komen
met de auto. De niet-juridische medewerkers wonen deels in
Amsterdam, maar ook vaak in perifere steden. Zij komen veelal
met de trein, bus, metro en of de tram. (r9, r10, r11, r12, r13,
r14, r15)
R15 vertelt dat alle partners verbonden aan het kantoor op basis
van een parkeervergunning kunnen parkeren. Bij aankomst hoeft
niet te worden gezocht naar een parkeerplaats, dat vormt geen
problemen. Het verschil in clientèle is echter een aspect dat parkeren
voor het ene kantoor belangrijker maakt dan voor het andere.
Een advocatenkantoor met meer internationale cliënten is
minder gefocust op parkeergelegenheid. Zij komen op Schiphol
aan en pakken een taxi en of ze nou naar de Zuidas of naar de
IJ-Oevers of hiernaartoe rijden zal de cliënt echt allemaal een
beetje worst wezen. Maar desondanks geldt het belang van parkeren,
dus als een kantoor het geluk heeft om een gebouw met
een grote parkeerkelder met dertig parkeerplaatsen te bemachtigen,
is dat voor een binnenstadlocatie uniek. (r10)
R9 noemt de parkeerplaats een primaire behoefte. Een deel van
de partners van kantoor van r14 heeft een eigen parkeerplaats
onder het gebouw. Dat is buitengewoon opvallend voor een
kantoor in de binnenstad. Want een van de belangrijkste redenen
waarom het kantoor van r13 zich op de gracht heeft kunnen
handhaven, is de bijzonderheid van de locatie met de nabijheid
van een eigen parkeerplaats. (r13)
Toch gebeurt het met enige regelmaat dat cliënten humeurig op
de kantoren binnenkomen, omdat ze lange tijd moesten zoeken
naar een parkeerplaats. Het komt voor dat ze eindeloos blijven
rondrijden, soms een half uur kwijt zijn en te laat op de afspraak
komen. Het zal niet de eerste keer zijn dat cliënten daar over
klagen, of hun advocaat stijfvloeken. (r13, r11)
De oplossingen worden gevonden in het parkeren in de buurt
BEWEEGREDENEN
89

90
BEWEEGREDENEN
van de A10 om verder met de tram of de metro de binnenstad in
te komen.
9.3.3 Behuizing
Een binnenstadlocatie maakt een keuze voor al dan niet doorgroeien
aanmerkelijk moeilijker, want hoewel groei de markttrend
lijkt te zijn, speelt de vraag of de behuizing uitbreiding
toelaat, altijd een rol, zeker wanneer de plaats en het gebouw in
elk opzicht aan alle wensen voldoen. Het kantoor van r14 is misschien
daarom wel op het punt beland om niet verder te willen
uitbreiden. (r14)
R15 heeft, om door te kunnen groeien, vrij recent een nabijgelegen
villa die vrijkwam, erbij gehuurd onder het motto: nu doen,
de kans dat de buren nog eens verhuizen gebeurt niet nog een
keer! Dankzij een slimme verbouwing zijn de panden met elkaar
verbonden en dit heeft de gewenste werkruimte gecreëerd; er is
ruimte vrijgekomen voor nieuwe kantoorgenoten. Het kantoor
van R10 daarentegen heeft juist bewust besloten om de omvang
beperkt te houden: we vinden dat we nu een mooi team vormen,
dat overzichtelijk is en elkaar kent. Het is een prettige en werkbare
eenheid. Verder uitbreiden zou betekenen dat ze naar een
ander pand moeten, en vooralsnog vinden ze dat niet nodig.
r10 heeft met de aanschaf van hun pand nagedacht over de gewenste
omvang in de toekomst. Wij hebben in het nieuwe pand
de mogelijkheid om te groeien en we willen ook nog wel groeien,
maar niet substantieel. Ze hebben nu voldoende spreekkamers en
de ruimtes zijn dusdanig flexibel dat ze in ‘huis’ vergaderzalen
kunnen creëren voor grote meetings. Het is persoonlijker wanneer
je cliënten, of potentiële cliënten, kan uitnodigen op het
kantoor in plaats van een uitnodiging in het Rosarium of in het
Amstel hotel.
De partners van r11 houden zich actief bezig met het uitbreiden
van het kantoor, maar doen dit door nevenvestigingen te openen
in verschillende steden. En de komst van nieuwe advocaten in
de Amsterdamse binnenstad is opgevangen door naastgelegen
woningen te betrekken. De authentieke kenmerken, zoals de
houten trappen, de hoge plafonds en zelfs de winkelruimten van
de panden zijn daarbij zoveel mogelijk behouden. De receptie is
klein, sober en oogt artistiek. De etalage wordt gebruikt voor de
expositie van kunst.
Op innovatieve wijze worden vierkante meters gewonnen en
achterhuizen betrokken om meer werkruimte te creëren. De
werkkamer van R11 is niet heel groot, ingericht met een antieke
eiken tafel, wetboeken en een computer, muziekinstallatie in de
boekenkast en de toga aan de muur.
Enkele jaren geleden zocht r14 naar een groter pand dat de
potentie moest hebben om erin te kunnen doorgroeien tot maximaal
driehondervijftig mensen. Ze lieten hun oog vallen op
een Rijksmonument en hebben dat intern door een deskundige
architect laten aanpassen aan hun wensen. Het is veranderd in
een hoogwaardig functioneel kantoorgebouw, voorzien van alle
moderne technieken en omdat het gebouw op de monumentenlijst
staat, is de oorspronkelijke renaissance stijl gerespecteerd. De
combinatie van nieuwe technieken binnen de bestaande structuur
en de klassieke uitstraling geeft het gebouw de kwaliteit voor
de eisen van een hedendaags advocatenkantoor. (r14)
Het nichekantoor van r9 is de afgelopen jaren sterk gegroeid en
moest dus uitkijken naar een grotere villa. Het vinden van een
geschikt pand dat bereikbaar was en waar ook nog geparkeerd
kon worden, heeft heel wat hoofdbrekens gekost. We hebben
écht alles gezien. Maar in het pand dat ze ten slotte gevonden
hebben, is het ruimteprobleem voorlopig opgelost: Of wij verder
zullen uitbreiden weet ik niet. Door de omvang van het werk heb
ik niet het idee dat de markt zal doorgroeien. (r9)
R12 kan de groei tot nu toe nog opvangen met interne verbouwingen,
maar erkent: er komt geheid een moment dat we
moeten beslissen om niet verder te groeien, of naar een andere
locatie om te zien. Aan een kleinere setting zijn natuurlijk ook
voordelen verbonden, zoals bijvoorbeeld meer vrijheid om de
eigen agenda te bepalen. Het is de vraag of ik terug wil naar het
oude stramien door een groeistrategie te volgen. We zijn nu te-

vreden met de setting zoals die is en erg tevreden met de omgeving.
(r12) Hoewel groei de trend in de markt lijkt te zijn, speelt
de vraag of de behuizing uitbreiding toelaat, altijd een rol.
En als de plaats en het gebouw in elk opzicht aan alle wensen
voldoen, zou dit wel eens een overweging kunnen zijn om niet
verder te willen uitbreiden. (r14)
Zowel het gebouw als de locatie moeten aan de strenge eisen
van veiligheid voldoen. Het komt regelmatig voor dat er overgewerkt
wordt, ook ’s nachts, en dit vraagt om goede veiligheidsvoorzieningen.
Het treffen van maatregelen heeft soms ook een
positieve uitwerking op de wijk. Voor de komst van het kantoor
van r14 was de parkeerplaats bij het gebouw buitengewoon
onveilig, maar dankzij een voortreffelijke samenwerking met de
gemeente is hierin veel verbetering gekomen, waarvan de hele
buurt meeprofiteert.
Ook de onderlinge communicatie vereist vanzelfsprekend de
hoogste kwaliteit voor wat betreft de digitale infrastructuur, dit
in verband met de gevoelige informatie van vertrouwelijke gegevens.
De infrastructuur van het glasvezelnetwerk tussen het
kantoor en de zwaar beveiligde moederopslag van alle digitale
gegevens op Schiphol is echter uitstekend op orde; de binnenstad
heeft wat dat betreft geen achterstand en is helemaal up to
date. (r14)
Behalve kwesties als veiligheid en de vraag of en in welke mate
een kantoor nog wil doorgroeien, speelt bij het kiezen van de locatie
ook mee op welke wijze vakbroeders (ook buiten de landsgrenzen)
zich profileren met hun behuizing. Bekende advocaten
van een kantoor in Duitsland, waarmee ik samenwerk, zitten in
München in een prachtig pand. Ze hebben inmiddels vier schitterende
villa’s betrokken, dat kantoor is wat groter dan ons kantoor.
Zij zijn gevestigd in een heel mooie buurt, een geweldige locatie.
Deze advocaten zijn in Duitsland op ons gebied de allergrootsten.
Het zal er niet alleen mee te maken hebben, maar die onderscheiden
zich op dezelfde wijze als wij. Ook zij zijn bewust niet
in een toren gaan zitten, maar in een mooie, oude, negentiende
eeuwse wijk. Dat zijn kleine, maar wel belangrijke nuanceringen
waar het om draait. Wij herkennen dit. (r9)
9.3.4 Stedelijke omgeving
Dankzij het ruime aanbod van faciliteiten dat de binnenstad van
oudsher te bieden heeft, betrekken de kantoren in de centrumzone
de stedelijke omgeving op vanzelfsprekende wijze bij de
werkzaamheden. Dit aspect maakt dan ook zeker deel uit van
de beweegredenen van deze kantoren om voor een locatie in de
binnenstad te kiezen, ondanks de eerder genoemde nadelen van
bereikbaarheid en parkeren. R12 zegt bijvoorbeeld: Boekhandel
Scheltema, die we ook wel onze ‘bibliotheek’ noemen, zit hier
om de hoek. Wanneer we een boek niet in huis hebben, is het
‘hink, stap, sprong,’ en kan ik het meteen aanschaffen.
Binnen de 500 meter zijn hier tientallen plekken waar gebruik
wordt gemaakt van de voorzieningen. Er is een online verbinding
met het eetcafé om de hoek, om nog makkelijker eten te kunnen
bestellen. (r14)
Mensen hechten steeds meer aan een goede work-life-balance
en de Amsterdamse publieke ruimte geeft hen de mogelijkheid
om serieuze en luchtige dingen met elkaar in evenwicht de brengen.
R10 vindt het fijn om ’s morgens voor het werk even op een
van de grachten een sportschool in te duiken om vijf minuten
later achter zijn bureau te beginnen, of om ’s middags even een
broodje te eten op de brug van een van de grachten en ’s avonds
een borreltje in Hoppe te doen of te gaan eten met vrienden en
later met de fiets weer naar huis te kunnen. Dat is goud waard
voor werknemers.
Mensen creëren de optimale balans van hun werkzaamheden
door een mix van belangrijke Amsterdamse historie te combineren
met een moderne kantooromgeving. R10 illustreert dit als
volgt: Er gaat een wereld open. Een kantoor aan de gracht heeft
iets met status te maken, maar het is nog meer een gevoel, eigenlijk
veel meer dan status. Het is de combinatie van geschiedenis
met unieke bouwstijl en de schoonheid, het is zo ontzettend
mooi. De levende historie met de oude winkeltjes en restaurants.
[...] Ik denk dat een mens zich ook prettiger voelt als hij iets van
BEWEEGREDENEN
91

92
BEWEEGREDENEN
historie om zich heen heeft. Een goed uitgebalanceerd mens
heeft er behoefte aan om niet alleen maar in betonkolossen te
verblijven. Ook voor meetings van het advocatennetwerk waaraan
r10 is verbonden staat Amsterdam toch steeds erg bovenaan
het lijstje. En voor cliënten heeft de binnenstad een buitengewoon
grote waarde. Kort geleden hebben we een buitenlandse
cliënt de buitenkant van het pand laten zien. Dat was natuurlijk
vele malen ‘prachtig, prachtig’. We liepen verder naar de Bazel,
dat is ook zo’n mooi gebouw met een tentoonstellingsruimte en
het overzicht van Amsterdam. (r10)
De aardigheid van de stad om de hoek is volgens r15 een van de
prettige mogelijkheden die meeweegt bij de keuze welk kantoor
en dus welke cultuur bij je past. Het behoort tot de secundaire
voorwaarden. Het hangt sterk af van welk businessmodel je
persoonlijk voor ogen hebt. Amsterdam heeft zijn sterke aantrekkingskracht
en Amsterdam Zuid is een bijzondere plek. Het gaat
niet zo ver dat ik hier mijn werk beter kan doen. Maar even een
rondje doen, dat is lekker.
Voor ontmoetingen met cliënten wordt dankbaar gebruik gemaakt
van de vele horecagelegenheden die de oude binnenstad
rijk is. Daar komt bij dat, wanneer ik met cliënten, of met kantoorgenoten
tussen de middag ergens wil lunchen, hier een enorme
keus is. (r12) Het ‘stamcafé’ van R11 wordt regelmatig voor
informele en gezellige gelegenheden door de collega’s bezocht.
Zelfs de echt belangrijke gesprekken tussen de partners vinden
daar plaats. En ook voor buitenlandse cliënten zijn de luxueuze
faciliteiten van de stad goed inzetbaar: Voor een bespreking
breng je de mensen in het Hilton hotel onder om te logeren. Na
het ontbijt komen ze lopend naar kantoor en dat is feest. Daar
onderscheiden we ons mee. (r9)
Diverse grote kantoren zijn weliswaar uit de binnenstad weggetrokken,
maar nog altijd kom je op de grachten heel veel mensen
in pakken tegen. De grote jongens zitten er wel, op de Zuidas, de
grote verzekeringsmaatschappijen, de grote banken, maar er zit
ook nog genoeg zakenwereld in de stad. Er zitten op die grachten
grote banken, zoals de Deutsche Bank, Theodoor Gilissen
Bankiers of Insinger de Beaufort. Dat zijn toch wel aardige banken
die op de grachten hun Nederlandse of hun Benelux hoofdkantoor
hebben zitten. (r10)
Ook r13 zegt dat de stad een van de factoren is die meewegen
bij de keuze voor een binnenstadlocatie, maar signaleert wel een
tekort aan diversiteit, vooral voor wat betreft de horeca: Er zijn
heel veel verschillende geschikte tenten hier om de hoek, overigens
meer eettenten dan echt gezellige cafés hoor. De meeste
cafés zijn lawaaitenten met muziek. Er mag hier in de buurt best
een grotere diversiteit aan cafés bijkomen.
De aanwezigheid van een groot advocatenkantoor heeft andersom
ook invloed op de stedelijke omgeving. De wijk waar
het kantoor van r14 gevestigd is, is de laatste jaren steeds meer
opgeleefd. Vooral de laatste twee tot vier jaar is de verandering
waarneembaar. Er komen steeds meer winkeltjes, met een grotere
variatie. Veel klanten komen van buiten om een dagje te winkelen,
maar daarnaast zijn er ook veel vaste klanten, en opvallend
vaak zijn het mensen van buitenlandse nationaliteit. De krantenboer
verkoopt weinig Nederlandse kranten, op het financieel
dagblad na, alleen buitenlandse kranten zoals, de Daily Mirror,
The Sun, Franse kranten, Figaro etc. Hij vertelt dat een paar jaar
geleden alleen de Turkse kranten het goed deden, maar tegenwoordig
verkopen deze helemaal niet meer. Op verzoek van het
kantoor is een geldautomaat geplaatst, omdat die niet aanwezig
was in de nabije omgeving. R14 spreekt zijn waardering uit over
de samenwerking met de gemeente, die zich geweldig aan de
afspraken houdt. Er werd zelfs op verzoek een fontein geplaatst.
De stoepen worden ’s ochtends vroeg schoongeveegd, zodat
tegen de tijd dat de mensen komen, de buurt brandschoon is.
En het eten van de bedrijfskantine wordt gekocht bij de lokale
middenstand en wat er overblijft gaat naar een organisatie om de
hoek die verslaafden en daklozen helpt.

9.4 Zachte factoren
Zoals in hoofdstuk acht is beschreven, kiezen cliënten steeds vaker
voor de specifieke juridische diensten die ze nodig hebben.
Maar een advocatenkantoor levert nu eenmaal geen direct zichtbaar
of tastbaar product waarmee ze zichzelf kunnen presenteren
aan potentiële cliënten. En bij het oprichten van bijvoorbeeld
een gespecialiseerd nichekantoor wordt het belang van zich onderscheiden
nog groter.
Daarbij komt dat ook cliënten steeds meer differentiëren; ook
de aparte afdelingen van dezelfde bedrijven, zoals bijvoorbeeld
afdeling merken en de afdeling octrooien, kopen apart de benodigde
diensten in. Iedereen zoekt naar die advocaten, die voor
zijn doeleinden de besten zijn. (r9)
En hoewel de juridische kwaliteit vanzelfsprekend voorop staat,
is de associatie die de cliënt krijgt bij de persoon en het kantoor
van zijn raadsman dan ook van groot belang.
9.4.1 Uitstraling van de locatie
Advocatenkantoren moeten zich onderscheiden en dat betekent
logischerwijs dat ze met hun keuze voor een bepaalde locatie
voor een belangrijk deel hun identiteit naar buiten toe willen
presenteren. (r12) Het moge duidelijk zijn dat het in een toren
op een van de randzones niet zo eenvoudig is om zich te onderscheiden
van de concurrentie. (r10) Daarnaast is de keuze van
een prettige omgeving natuurlijk een fijne bijkomstigheid, maar
het is vooral belangrijk om een pand te kiezen dat passend is bij
het type kantoor. Wij willen niet in een systeemplafonnetjespand.
Deze denkwijze heeft gewerkt, ook naar cliënten toe. (r9)
In de tijd dat het advocatenkantoor van deze respondent net was
opgericht, werd in Amsterdam een belangrijk congres georganiseerd,
voor het eerst buiten Amerika. Dit werd gezien als een
gouden kans: Sterker nog, het was een geschenk uit de hemel.
Ons kantoor was toen net een half jaar bezig. We hebben in die
periode alleen maar gedekte lunches verzorgd en het werd wel
duidelijk dat met goedkeuring gekeken werd naar het pand. ‘Dat
mooie pand’. Nog steeds hoor ik Amerikanen zeggen, als ik ze
tegenkom: zit je nog steeds in dat mooie pand? (r9)
Hieruit blijkt dat de uitstraling van een kantoorpand een belangrijke
betekenis heeft. Aan de keuze van het pand gaat een
proces vooraf. Er zit een gedachte achter. Aan een goed verzorgd
pand wordt veel waarde gehecht; buitenstaanders mogen niet de
indruk van een slordige club krijgen en moeten zich er thuis kunnen
voelen. Het kantoor heeft een grote achtertuin met veel gras,
bomen en uitzicht op het water. Het geheel biedt een welkome
entree, een huiselijke uitstraling naar de bezoeker toe. (r15)
Bovendien: hoe meer een kantoor gericht is op de internationale
markt, hoe belangrijker de uitstraling van het kantoor is. Vooral
buitenlanders zijn, behalve zeer gecharmeerd van de bekende
ankerpunten als het Rijksmuseum en het van Gogh Museum,
ook steevast diep onder de indruk van authentieke kenmerken
en details in de monumentale kantoorgebouwen. De glas-inloodramen,
het sierlijk gestuukte plafond en al die andere leuke
gadgets maken de villa’s bijzonder. Of een uitstraling met antieke
kenmerken een functie heeft? You bet! (r9)
De keuze voor een standplaats in de centrumzone hangt voor
de meeste respondenten nauw samen met de sfeer van de oude,
Amsterdamse binnenstad. Een historisch kantoorgebouw geeft
een signaal van geworteld-zijn. De keuze van de locatie, het gegeven
dat we hier al zo lang zijn gevestigd, kan bijdragen aan het
vertrouwen in de degelijkheid van het kantoor. Op die manier
zijn door de jaren heen, zelfs nog daterend uit de oprichtingsjaren,
hechte relaties met cliënten ontstaan. Wij zijn geen eendagsvliegen
die mensen een poot uitdraaien. (r13)
Omdat binnenstadlocaties bijna altijd oude panden zijn, komt
het vaak voor dat er verbouwd moet worden, zodat het geschikte,
moderne kantoorruimtes worden. Hierbij wordt nauwgezet
rekening gehouden met de oorspronkelijke uitstraling van het
gebouw.
Net als de verbouwing van r14 die in de paragraaf ‘Behuizing’ ter
sprake kwam, is ook de renovatie en samenvoeging van de villa’s
BEWEEGREDENEN
93

94
BEWEEGREDENEN
waarin r11 zich gevestigd heeft, met zorg gedaan: het interieur
wordt gerenoveerd met inachtneming van de stijlkenmerken uit
deze periode. Voor de nabije toekomst staat een nieuwe ontvangstruimte
gepland. Een verbouwing onder architectuur zal,
met zowel de ruime ontvangstruimte als met de hoek van de gevel,
meer aanzien geven aan het huis.
Het kantoor van r13 heeft de uitbreidingen kunnen realiseren
door enkele aangrenzende panden met elkaar te verbinden en
daarbij hebben ze de ramen zo gerestaureerd dat het net lijkt alsof
de huizen bij elkaar horen. U ziet, dat de maat van de raamindeling
niet precies hetzelfde is, maar dat wel hetzelfde principe
van de kleine bijna vierkante ruitjes is doorgevoerd, zodat het
toch één mooi geheel is. (r13)
Ook het pand van r10 is een Rijksmonument. […] het is een
juweeltje. […] een locatie waar historie en moderne dynamiek
perfect in balans zijn.
De rij samengevoegde huizen van het begin van de vorige eeuw,
waarin het kantoor van r11 is gevestigd, is wat betreft de inrichting
nauwelijks veranderd of aangepast. De oorspronkelijke
kenmerken, zoals de oude houten trappen, de hoge plafonds en
de oude winkelruimten worden in al hun glorie benut en bepalen
daarmee de uitstraling van het kantoor. (r11)
De Amsterdamse monumenten zijn weer helemaal in de mode
als kantoorlocatie; vroeger waren belangrijke advocatenkantoren
vrijwel altijd gehuisvest in dergelijke panden. De voormalige locatie
van een groot Amsterdams kantoor bijvoorbeeld bestond uit
een reeks panden die op creatieve wijze met elkaar in verbinding
stonden. Dit complex stond toentertijd bekend als ‘de boerderij’.
Het was een beetje, ‘kruip door sluip door’, en het was natuurlijk
niet efficiënt om twintig minuten te moeten lopen voor je eindelijk
bij de gewenste mijnheer ‘zus of zo’ was aangeland. Toch had
dat juist ook wel iets bijzonder leuks, iets romantisch. (r8)
Ook de mensen die de zaak draaiende houden en werkzaam zijn
in het kantoor erkennen het belang van de behuizing van een
pand in de binnenstad. Het kantoor ademt een traditionele sfeer.
Bij het werven van nieuwe kantoorgenoten wordt de aantrekkingskracht
van deze locatie benadrukt. (r15)
De mensen van het kantoor van r14 zouden niet graag vertrekken,
omdat zij bijzonder zijn gehecht geraakt aan het pand en
de buurt wordt door de werknemers als aangenaam toeven beschouwd.
En de werknemers van r11 nemen, om te kunnen werken
in dit deel van de binnenstad de lange reistijd op de koop
toe. Meerdere respondenten geven aan dat het verschil tussen
een binnenstadlocatie en een standplaats aan sommige randzones
essentieel is. […]ook het halen van een broodje bij van Dam
om de hoek is een charme, die bijdraagt aan een aangename
pauze die de dag breekt. In de beslotenheid van een groot kantoor
aan de randzone van de stad doe je zoiets niet, dan blijf je in
het atrium van het gebouw. (r15)
Voor r9 geldt dat de identiteit van het kantoor beter tot zijn recht
komt in de binnenstad. We wisten vanaf het begin bewust dat we
echt een denkfout zouden maken wanneer we voor een toren op
de Zuidas zouden kiezen, dat zou echt een cruciale denkfout zijn
geweest. De structuur van de organisaties van de grote kantoren
is heel anders dan die van ons en stralen daardoor iets heel anders
uit.
En ook r12 laat zich in soortgelijke bewoordingen uit: vestiging
in een praktische toren in Zuidoost of in Osdorp zou niet passen
bij het soort kantoor en het soort cliënten van deze respondent.
[…] dan is dat voor het soort cliënten dat ik heb, een onbegrijpelijke
stap. Ze zullen denken: goh, wat doet die advocaat hier. Van
buitenlandse cliënten hoort r12 dikwijls hoe mooi ze de locatie
vinden: ik hoor ze zeggen: wat een fantastische plek, een geweldige
omgeving.
Een kantoor met veel internationale cliënten en verbonden aan
een groot netwerk wilde nadrukkelijk een locatie die paste binnen
het wereldwijde visite kaartje: We hebben bijvoorbeeld besloten
dat de IJ-Oevers voor ons niet geschikt waren, omdat het
niet de juiste uitstraling heeft. […] De uitstraling die wij zoeken is
een hoog in de markt, enigszins established topkantoor, dat niet
naast Ikea wil zitten en ook niet naast de Bijlmerbajes. (r10)
Eén kantoor, dat wegens ruimtegebrek enkele jaren geleden naar
een van de randzones is verhuisd, had lang in de binnenstad ge-

zeten en ziet nog altijd voordelen van het pand dat ze daar hadden:
het was een historisch gebouw, maar functioneerde uitstekend.
De verschillende secties bevonden zich op verschillende
verdiepingen, maar door de open galerijen konden de mensen
van het kantoor elkaar zien lopen vanaf de andere verdiepingen.
Als je iemand ziet op de vierde, ga je weliswaar niet over
een zaak brullen, maar het visuele contact is net zo belangrijk.
Doordat je elkaar ziet heb je contact, en dat is belangrijk voor
het intermenselijk verkeer en het sociale aspect van het kantoor.
(r2) Cliënten vroegen wel eens aan deze respondent of de auto
in de parkeergarage mocht blijven staan om na afloop ook nog
even de stad in te kunnen lopen. R2 herinnert zich het volgende:
Het is leuk om mee te maken; wanneer zij voor het eerst binnenstapten
in het pand, kwamen zij in een heel verrassend gebouw
en vonden het echt fantastisch. Het was bijna feest om bezoek te
ontvangen.
9.4.2 Stedelijke beleving
Het feit dat ze in de befaamde oude Amsterdamse binnenstad
zitten wordt door de cliënten van de kantoren in de centrumzone
erg gewaardeerd. Zeker de buitenlandse cliënten stellen de typisch
Amsterdamse sfeer op prijs. Sommige Amerikanen die hier
komen, hebben nog nooit een gracht gezien. Het is hartstikke
leuk om mensen de gracht op te jagen. (r10) Het wordt gezien
als iets extra’s dat het netwerk ten goede komt. […] ik zeg wel
eens; kom een avond van tevoren dan gaan we even de stad
in. Voor de zaak zelf is het totaal niet belangrijk, maar als je het
hebt over stedelijke beleving is het natuurlijk wel belangrijk. De
stedelijke beleving wordt bewust ingezet. Dat maakt nu juist het
verschil, cliënten vinden dat extra. Weer dat netwerk dus. (r9)
Iedereen die naar Amsterdam komt, kent de grachten en dit gegeven
wordt gebruikt. Het is voor het netwerken ontzettend leuk
om een tochtje door de gracht te maken. (r10) En dat geldt ook
voor de overige aantrekkelijke kanten van de stad. Het is hier nog
uitnodigender om mensen mee de stad in te nemen. (r9)
Maar behalve voor de cliënten is de beleving van de binnenstad
ook voor de kantoorgenoten zelf buitengewoon plezierig. De
keuze destijds om mij hier te vestigen ervaar ik als zeer aangenaam.
Ten eerste vind ik de omgeving aantrekkelijk. Natuurlijk
speelt de prachtige omgeving een rol en ook de buitengewoon
aantrekkelijke architectuur en de sfeer.[...]En alles is op fietsafstand
van mijn huis en dat is prettig. Dat zijn allemaal voor mij
aantrekkelijke elementen. (r12) Verscheidene respondenten
zeggen dat het de werkvreugde ten goede komt: […] een uiterst
inspirerende werkomgeving ( r11)
Maar de keuze voor vestiging in de binnenstad wordt uiteraard
door veel meer factoren bepaald: Het is geen doorslaggevend
motief, de keuze om onze vestiging midden in het centrum van
Amsterdam te hebben, maar het is een fijne plek om naar toe te
gaan, elke dag. (r13)
Ook een persoonlijke affiniteit met de stad speelt een rol.
Amsterdam heeft zijn sterke aantrekkingskracht en Amsterdam
Oud Zuid is een bijzondere plek. Dat heeft voor mij ook te maken
met mijn jeugdherinneringen, wat ik hier heb meegemaakt.
(r15) Sommige respondenten zijn in Amsterdam opgegroeid en/
of hebben er gestudeerd. Ik hoor het vertrouwde straatgeluid dat
ik ken uit mijn studententijd. (r9)
Straatgeluid dat overigens geen probleem vormt wanneer men
eenmaal aan het werk is: Het is een van de mooiste stukken aan
de gracht. Je zou zeggen dat het rumoerig is, maar er heerst totale
rust hier. (r12)
En al is ook in hartje Amsterdam niet alles (meer) even mooi,
toch behoudt het zijn charme. De levende historie met de oude
winkeltjes en restaurants. Het heeft een hoog romantisch gehalte.
Ook zijn er plekken waar ze het compleet hebben verpest, maar
ik kan altijd heel blij worden van een mooi stukje gracht. (r10)
Een ander aspect dat dikwijls genoemd wordt, is de dynamiek
van de stad. Hier speelt het échte leven zich af. ( r11) In het
centrum van Amsterdam wordt geleefd en dat is merkbaar.
Amsterdam is, hoe je het wendt of keert, ‘de plaats waar het
gebeurt’. (r12) De stad kan wat dat betreft de vergelijking doorstaan
met andere grote steden. Net als in andere steden houd ik
BEWEEGREDENEN
95

96
BEWEEGREDENEN
van de dynamiek in de binnenstad. Ook in de Amsterdamse binnenstad.
(r10)
Niet in de laatste plaats door het soort mensen dat in Amsterdam
woont en werkt krijgt de stad een zekere wereldallure.
Amsterdam is de metropool, al is het op dorpsniveau, door de
aanwezigheid van de faciliteiten en de mentaliteit van de mensen.
(r12)
Bepaalde buurten zijn aantrekkelijk voor een creatief, innovatief
publiek. […] buurten als het WG-terrein zijn heel verleidelijk, omdat
daar nieuwsgierige mensen wonen: de stad Amsterdam is de
plaats waar je veel dingen beleeft. (r11) Vergeleken bij een locatie
in de centrumzone komt de Zuidas er, wat r10 betreft, bekaaid
vanaf als het over sfeer en gezelligheid gaat. Ik denk, dat je automatisch
een andere stedelijke beleving krijgt als je op de Zuidas
werkt. Sterker nog, je krijgt helemaal geen stedelijke beleving.
9.5 Resumé
Het belang van de harde factoren bereikbaarheid en parkeren
worden door de kantoren in de binnenstad weliswaar onderkend,
maar men relativeert het problematische karakter ervan.
Alle respondenten beschouwen het als inherent aan een binnenstadlocatie
en accepteren dit, omdat de meerwaarde van de
stedelijke omgeving nog steeds opweegt tegen de minpunten.
Bovendien wordt het door de meeste kantoren als een aanvaardbaar
probleem ervaren. Enerzijds omdat het openbaar vervoer in
de binnenstad volstaat, en anderzijds omdat cliënten in de nabije
omgeving gevestigd zijn, dan wel uit het buitenland komen en
dus een taxi nemen vanaf Schiphol. En de mensen weten de
juridische specialisten toch te vinden, vanwege de bijzondere expertise.
Daarbij wordt gezegd dat het contact met cliënten steeds
meer via e-mail, fax of telefoon onderhouden worden.
De keuze voor een binnenstadlocatie hangt nauw samen met de
omvang van het kantoor; uitbreidingsmogelijkheden zijn er niet
of nauwelijks.
Bijna alle respondenten hechten veel waarde aan de uitstraling
van het gebouw en van de omgeving waar dit gebouw zich bevindt.
De sfeer van de monumentale omgeving wordt verweven
met moderne dynamiek en een binnenstadlocatie komt het internationale
aanzien ten goede. De stedelijke beleving wordt als
zeer aangenaam ervaren; men kan de cliënten iets extra’s bieden
en voor de advocaten zelf is het een verhoging van de werkvreugde.

10. Samenvatting, conclusie en aanbevelingen
In de voorgaande hoofdstukken zijn vanuit theoretisch en empirisch
perspectief allerlei aspecten aan de orde gekomen die
verband houden met locatiemotieven van advocatenkantoren
in Amsterdam. In dit slothoofdstuk geef ik antwoord op de probleemstelling
waarmee ik dit onderzoek gestart ben.
In de eerste paragraaf geef ik een korte samenvatting van het onderzoek
en daarna volgt in paragraaf twee een overzicht van de
belangrijkste vestigingsmotieven en de conclusies die daaraan te
verbinden zijn voor wat betreft de relatie tussen de locatiekeuze
en de publieke ruimte. In de derde paragraaf ten slotte worden
enkele aanbevelingen vermeld, die in de loop van het onderzoek
naar voren gekomen zijn.
10.1 Samenvatting
De belangrijkste structuurveranderingen van de internationale
economieën, die in toenemende mate relevant zijn voor besluitvorming
van de huidige (juridische)ondernemer en dus ook
voor de locatiekeuze, zijn het gevolg van de globalisering en
de daarmee gepaard gaande internationalisering van markten
enerzijds, en de technologische ontwikkelingen en toepassingen
anderzijds. Dit betekent echter niet dat de plaats, ‘de plek’, er
niet meer toe doet.
Met name in de zakelijke dienstverlening hebben de verschillende
processen van globalisering tot grote veranderingen geleid.
Het realiseren van groei, het behalen van schaalvoordelen en het
inspelen op de vraag uit de markt naar wereldwijde dienstverlening,
zijn de belangrijkste motieven van de zakelijke sector geworden
om zich wereldwijd te manifesteren. Om in het Westen
de concurrentiestrijd te kunnen overleven, moeten de zakelijke
dienstverleners in de geavanceerde stedelijke economieën kunnen
beschikken over hoge kwaliteiten en een duurzaam vermogen
om unieke producten voort te brengen.
Het vermogen om innovaties van producten, diensten en concepten
op een permanente basis tot stand te brengen berust nooit
bij één enkel bedrijf of één hooggeschoolde kenniswerker, maar
is gelegen in een lokaal productiesysteem van de hedendaagse
hoogmoderne samenleving. Begrippen als embeddedness, spillover,
spin-offs en mental-maps van bedrijven en de ondernemers
verklaren dat historisch gegroeide lokale condities voor het zakelijke
verkeer in dit onzekere tijdvak van zeer groot belang zijn.
Relationele netwerken zijn als een systeem in staat de noodzakelijke
innovatieve kennis te creëren. Binnen de eenheid van een
geavanceerd zakelijk web wordt innovatieve kennis gemakkelijk
overgedragen. Een dergelijk relationeel systeem is van cruciaal
belang om zich op wereldniveau economisch te kunnen blijven
versterken. De mate waarin men in een regio in staat is om de
(verouderde) bakens te verzetten en veranderingen of vernieuwingen
door te voeren, is een bepalende factor of een regio zich
mondiaal gunstig ontwikkelt.
Centrale steden als New York, Los Angeles, Londen, Zurich,
Parijs, Tokyo, maar ook Amsterdam zijn agglomeraties waar zich
de belangrijkste economische relationele netwerken gevormd
hebben. Deze stedelijke kennisclusters tekenen zich af als pieken
in het ruimtelijk landschap en binnen de steden is sprake van
een ruimtelijke differentiatie met sterk geconcentreerde clusters
van bepaalde activiteiten. In Amsterdam, de stad waarop ik mij
in deze studie gericht heb, heeft het kantorenmilieu zich sterk
ontwikkeld. Behalve in de binnenstad en Oud-Zuid, van oudsher
altijd al het financiële centrum van Nederland, zijn de laatste
jaren ook randzones als de Zuidas, de Oostelijke IJ-Oevers en de
Omval aan de Amstel uitgegroeid tot kantorenlocaties van betekenis.
Handelscontacten, toerisme en cultuur gaan hand in hand en
er is dan ook sprake van een wisselwerking tussen deze ontwikkeling
en de sterke groei van het publieke leven in Amsterdam.
Steeds meer toeristen uit binnen- en buitenland bezoeken de stad
en ook de eigen ingezetenen maken in toenemende mate ge-
BEWEEGREDENEN
97

98
BEWEEGREDENEN
bruik van de stad als winkel-en uitgaanscentrum. Het draagvlak
voor musea, Het Nationale Ballet of het Concertgebouworkest
wordt groter naarmate er meer bezoekers komen en omgekeerd
maakt dit soort voorzieningen een stad als Amsterdam aantrekkelijk
voor (internationale) hoofdkantoren en hun werknemers.
Jonge, hoog opgeleide en carrièregerichte stadsbewoners hebben
voorkeur voor hooggespecialiseerde producten en diensten en
voor exclusieve gebeurtenissen. Daarnaast maken ze veelvuldig
gebruik van de publieke voorzieningen om nieuwe kennis op
te doen; kennis die niet alleen bijdraagt aan uitbreiding van het
persoonlijke ‘culturele’ kapitaal maar die ook de professionele en
financiële positie ten goede kan komen. Een inspirerende werkomgeving
is dan ook een serieuze productiefactor geworden en
de eisen die hierdoor gesteld worden aan zowel de ‘clubachtige’
inrichting van het kantoor zelf, als aan de omgeving waarin dit
kantoor zich bevindt, worden steeds groter.
De hierboven kort weergegeven ontwikkelingen hebben ook
grote gevolgen voor de Nederlandse (en meer in het bijzonder,
de Amsterdamse) juridische dienstverleningssector, de beroepsgroep
waarnaar ik onderzoek heb gedaan. De hoofdvraag van
mijn onderzoek luidde: welke motieven van bedrijfsmatig vestigen
spelen een rol bij de vestigingslocatie van advocatenkantoren
in Amsterdam? en vooruitlopend op de meer gedetailleerde
antwoorden die ik in deze conclusie zal schetsen, kan ik op deze
plaats alvast zeggen dat internationalisering, specialisering en
schaalvergroting belangrijke factoren zijn.
Alle respondenten waren het erover eens dat vestiging in
Amsterdam noodzakelijk is geworden. Dit is een gevolg van een
aantal ontwikkelingen die ik hier nog even kort schets.
Amsterdam was als standplaats van hoofdkantoren van diverse
banken en van de beurs altijd al het financiële centrum van
Nederland en dus ook de stad waar belangrijke advocatenkantoren
zich van oudsher vestigden, maar de laatste jaren is de trek
van deze beroepsgroep naar de hoofdstad enorm toegenomen.
Een belangrijke motor hierachter was de komst naar Amsterdam
van Angelsaksische en Amerikaanse merger & acquisition advocatenkantoren;
voor de echt grote corporate advocatenpraktijken
is Amsterdam sindsdien steeds belangrijker geworden, ook voor
advocatenkantoren uit andere, gerelateerde rechtsgebieden. De
aanzuigende werking van de sterk gegroeide financiële markt
heeft ertoe geleid dat zelfs rechtsgebieden die traditioneel in Den
Haag zaten, zich in Amsterdam vestigden. En parallel aan al deze
ontwikkelingen in de financieel-economische sector nam de juridisering
van de maatschappij sterk toe. De wet- en regelgeving
werd complexer, waardoor bedrijven en burgers steeds vaker gebruik
gingen maken van de specialistische kennis van juristen.
Grote hoofdkantoren van Nederlandse bedrijven en banken vestigden
zich in Amsterdam en door fusies en overnames werden
deze cliënten van advocatenkantoren niet alleen groter, maar
tevens complexer. Om deze bedrijven overall te kunnen blijven
bedienen, moesten ook de advocatenkantoren uitbreiden. Van
oorsprong kleine eenheden groeiden uit tot hele grote full service
kantoren. Deze gespecialiseerde en gedifferentieerde advocatenkantoren
trokken nieuwe cliënten aan vanuit de regio. Bovendien
kwamen ook steeds meer cliënten uit het buitenland, waardoor
de nabijheid van Schiphol een versterkende factor werd.
De hier geschetste ontwikkelingen sluiten aan bij de theorie van
Sassen, die uiteengezet heeft dat de multinationale ondernemingen
de dragers zijn van de nieuwe, globaliserende economieën.
Amsterdam werd dus the place to be door de aantrekkingskracht
van de financiële wereld. Bijkomende pluspunten zoals de infrastructuur,
de universiteiten en de stedelijke voorzieningen zoals
winkels, uitgaansgelegenheden, hotels, etc. maakten de stad extra
aantrekkelijk als vestigingslocatie voor advocatenkantoren.
De schaalvergroting had echter voor advocatenkantoren tot gevolg
dat zij in de steeds voller wordende binnenstad bereikbaarheids-
en huisvestingsproblemen kregen. En dit leidde tot een
deconcentratie vanuit de binnenstad naar de randzones.
Tot voor kort lag de nadruk vooral op grote kantoren die alle
rechtsgebieden in huis hadden, maar inmiddels vindt ook hier

een verschuiving plaats. Sinds enige tijd worden minder winstgevende
specialisaties afgestoten. Daarnaast is de markt meer
sophisticated geworden en cliënten gaan steeds vaker shoppen
voor juridische diensten. Voor Amsterdamse advocatenkantoren
hebben deze ontwikkelingen in verscheidene gevallen geleid tot
afsplitsing van de grote kantoren en tot een uitwaaiering van kleine
kantoren. Deze laatsten vestigden zich vooral in en nabij de
binnenstad, die de grote kantoren juist verlaten hadden, omdat er
voor hen vrijwel geen geschikte panden waren.
10.2 Conclusie
In de nu volgende paragraaf bespreek ik de belangrijkste vestigingsmotieven
die de veertien respondenten hebben genoemd en
zal duidelijk worden of en in welke mate de publieke ruimte van
belang gevonden wordt.
Bereikbaarheid en parkeren zijn door alle respondenten genoemd
als harde factoren die hebben meegespeeld bij hun locatiekeuze.
De waarde die eraan gehecht wordt, verschilt echter
wezenlijk. Voor de grote topkantoren zijn deze harde factoren
een eerste voorwaarde en daaruit volgt voor hen dat hun locatiekeuze
voor een belangrijk deel bepaald wordt door de mogelijkheid
om parkeergelegenheid te realiseren en door de ligging van
de locatie ten opzichte van snelwegen, invalswegen, openbaar
vervoervoorzieningen, etc. Vestiging in de binnenstad is voor
deze kantoren uitgesloten; slechts één groot, internationaal
kantoor is erin geslaagd om nog een plaats in het centrum van
Amsterdam te bemachtigen waar voldoende parkeergelegenheid
is. De zienswijze van Hospers, dat in een goede infrastructuur de
kracht ligt van een innovatieve regio, wordt hiermee ingelost. De
hardware van de economie vormt een buitengewoon belangrijke
factor in de overweging om zich ergens te vestigen.
Ook factoren als stedelijke omgeving en stedelijke beleving worden
op de randzones anders gewaardeerd dan in de binnenstad.
De stad wordt wel gebruikt, met cliënten gaat men bijvoorbeeld
naar restaurants, maar de meeste faciliteiten worden in huis
gehaald. De gebouwen zelf worden uitgerust als ‘ministadjes’.
Efficiency is voor de meeste randzonekantoren het sleutelwoord.
Alles onder één dak betreft niet meer alleen ‘alle juridische diensten’
maar ook zoveel mogelijk voorzieningen.
Voor de kleinere kantoren wegen de nadelen van een minder
goede bereikbaarheid en weinig parkeergelegenheid vaak wat
minder zwaar. Dit betekent dat zij de mogelijkheid hebben om
te kiezen voor een standplaats in de binnenstad. Maar probleemloos
is dit zeker niet; het vinden van een geschikt pand wordt
steeds moeilijker, want in de Amsterdamse binnenstad en in Oud
Zuid bevinden zich weliswaar de prachtige villa’s of de grachtenpanden
die deze kantoren graag zouden willen betrekken, maar
er zijn er niet zo heel erg veel. Bovendien wordt ook voor hen
de verkeerssituatie in de steeds voller en drukker wordende binnenstad
lastiger, waardoor met name de grachten steeds minder
aantrekkelijk worden als werklocatie.
Maar het hart van de stad heeft een enorme aantrekkingskracht
op internationale cliënten en (jonge)advocaten. Voor de middelgrote
kantoren is de dynamiek, de schoonheid en de charme
van de binnenstad dan ook een factor die zwaar meeweegt in de
locatiekeuze.
Door de veranderende demografie is de arbeidsmarkt krapper
geworden en het aantrekken van nieuwe, jonge juristen is inmiddels
een strijd om talent, waarbij de stedelijke omgeving en de
stedelijke beleving ingezet kan worden als wapen. Met name
door jonge mensen wordt de nabijheid van stedelijke voorzieningen
belangrijk gevonden en nu de uitstroom van juridisch
geschoolde talenten vanuit de universiteiten veel beperkter is geworden,
kan Amsterdam om de hoek de doorslag geven voor het
jonge contingent juristen. Hiermee lijkt de visie van Jane Jacobs,
die voor het welvaren van de economie, een divers en gedifferentieerd
stedelijk voorzieningenaanbod een vereiste vindt,
bevestigd.
BEWEEGREDENEN
99

100
BEWEEGREDENEN
Hooggespecialiseerd, juridisch kenniswerk is allereerst mensenwerk
en de behoefte aan getalenteerde advocaten neemt eerder
toe dan af. Het wordt voor kantoren dan ook steeds belangrijker
om zich te profileren.
Hiermee zijn we aanbeland bij een belangrijk aspect dat door
alle respondenten aangesneden werd: de identiteit van het kantoor
moet heel erg duidelijk zijn.
Voor de advocaten geldt dat hun beroep geen direct tastbaar of
zichtbaar product voortbrengt en om zich te onderscheiden en te
presenteren is het van groot belang om door middel van de locatiekeuze
en/of het gebouw te laten zien wie je bent en waarvoor
je staat. Het gaat hierbij dus nadrukkelijk om uitstraling; wat wil
men vertellen aan de internationale handelsmarkt en de lokale
arbeidsmarkt.
Op dit punt wordt er een duidelijk verschil zichtbaar tussen de
advocatenkantoren die zich aan de randzones vestigen en degene
die voor een binnenstadlocatie kiezen. De uitstraling waarvoor
de grote kantoren aan de randzones kiezen, is te beschrijven
met begrippen als internationaal georiënteerd, innovatief,
modern, vooruitstrevend, full service. De gespecialiseerde, internationale
kantoren die zich in de binnenstad vestigen profileren
zich echter meer als established, geworteld, traditioneel.
Toch zit er in deze ogenschijnlijke tegenstelling een opvallende
overeenkomst: wat beide groepen gemeen hebben, is een duidelijke
voorkeur voor het uitgesproken benadrukken van hun
keuze. Degenen die zich het moderne imago aanmeten, doen
dat met behulp van de crème de la crème van de hedendaagse
architectuur in imponerende, luxueuze gebouwen en ook zaken
als duurzaamheid, milieubewust en technologisch hoogstaand
behoren tot de mogelijkheden.
De binnenstadkantoren accentueren juist de bijzondere historische
kenmerken van hun keuze; in de oude, traditionele panden
wordt de sfeer gekoesterd door het behouden en zonodig laten
glimmen van authentieke klassieke kenmerken. Daarbinnen
wordt overigens wel alles zodanig ingericht dat de locatie van
alle moderne technieken voorzien is.
Een locatiekeuze is dus een uitstekende manier om cliënten en
talenten te laten zien wie je bent en wat je gaat doen. En vanzelfsprekend
heeft dit consequenties voor de luxe kantorenmarkt.
Grote topadvocatenkantoren zijn, zoals gezegd, aangewezen
op goede bereikbaarheid en parkeergelegenheid, maar daarmee
is nog weinig of niets gezegd over hun locatiekeuze. Het
is zeker niet zo dat ze zich op elke willekeurige plek in of rond
Amsterdam zullen vestigen. Zeker de grote kantoren zijn op zoek
naar een omgeving met internationale uitstraling.
De huidige kantorenmarkt in Nederland wordt bepaald door kantoren
die van B-locaties naar de A-locatie trekken. Multinationals
en grote advocatenkantoren willen en zoeken naar een toplocatie
in de stad. De drijvende krachten achter de stijgende vraag
naar toplocaties is de internationalisering van de economie en de
vlucht van de technologie. Advocatenkantoren willen niet tweederangs
zitten, maar eisen hoogwaardigheid en uniciteit.
Vroeger was de grachtengordel de ‘nette’ locatie voor
Amsterdamse advocatenkantoren, maar in de 21 ste eeuw is de
juiste plek veel minder makkelijk aanwijsbaar. Advocaten van nu
zoeken een locatie die passend is bij de structuur, de aard en het
type van het kantoor. Maar de communicatie en presentatie naar
buiten toe is van onverminderd groot belang.
Over de manier waarop advocatenkantoren tot hun vestigingskeuze
komen, valt dus vooral te zeggen dat deze eigenzinnig is.
De advocatuur is een praatcultuur en ook de identiteit van het
kantoor wordt in overleg gedefinieerd en zonodig geherdefinieerd.
Alle aspecten blijken door alle respondenten meegenomen
te worden in de overwegingen die tot een nieuwe locatiekeuze
leiden, maar welke de doorslag geven, hangt vooral nauw samen
met de corporate identity.
Internationaal georiënteerde advocatenkantoren die gespecialiseerd
zijn in ondernemingsrecht en daaraan gerelateerde rechtsgebieden,
laten zich niet de wet voorschrijven, zeker niet als het
gaat om een keuze voor behuizing, locatie en de uitstraling die
zij prefereren. Maar primair zijn en blijven het dienstverlenende
organisaties. En hier lijkt zich dan ook een paradox voor te doen:

ze zijn structuurvolgend, in de zin dat ze dienstverlenend zijn; ze
vestigen zich daar waar de multinationals zitten. Maar tegelijkertijd
zijn ze structuurvormend; ze zetten trends, bijvoorbeeld door
middel van hun locatiekeuze, en naarmate ze met hun expertise
steeds verder uitwaaieren over de wereld, dragen zij behalve hun
kennis ook hun innovatieve creativiteit uit.
10.3 Aanbevelingen
Enkele respondenten hebben in de gesprekken kwesties geopperd
waaraan naar hun mening aandacht besteed zou moeten
worden. Ik neem deze suggesties hier over zoals ze naar voren
gebracht zijn. Vestigingsmotieven hebben niets met planologie
te maken, zei één van de respondenten en uit de aard van deze
suggesties blijkt inderdaad dat voor hooggespecialiseerde kenniswerkers
vooral randvoorwaarden belangrijk zijn. De grote lijnen
zetten zij zelf uit; juist de details maken het verschil tussen een
redelijke en een echt goede werklocatie.
Expats willen erg graag aan de gracht wonen, maar omdat in de
stad een internationale school ontbreekt, verhuist men noodgedwongen
naar Buitenveldert, Voorschoten, of Amstelveen, waar
zich wel internationale scholen bevinden. Voor hen is wonen in
de binnenstad nauwelijks te realiseren met hun gezin.
Gezien het feit dat Amsterdam de vestiging van internationale
kantoren wil stimuleren en door middel van het Expatcenter
tegemoet wil komen aan de expat, zal een ruimer aanbod van
internationale scholen wellicht welkom worden ontvangen.
De gemiddelde leeftijd van de mensen die in Amsterdam leven
en werken, is jong en de stedelijke voorzieningen zijn vooral
op hen afgestemd . Dat is belangrijk, maar de mensen die ouder
zijn, worden, wat betreft gezellige uitgaansgelegenheden, tekortgedaan.
Een grotere diversiteit aan lichte en ruime cafés bijvoorbeeld,
wordt gemist. En voor mensen van een hogere leeftijd
zijn geen gezellige ontmoetingsgelegenheden zoals in Londen of
Parijs. In New York heb je op iedere hoek van de straat een deli
waar iets te eten kan worden gekocht, dat is in Amsterdam niet
het geval. En al is het sinds enige tijd een stuk verbeterd, het kan
natuurlijk veel beter.
Nederland is van oudsher sterk in pensioenfondsen. Nederland
zou een krachtig internationaal expertise centrum voor
Pensioenfondsen moeten opbouwen, waardoor het zich kan manifesteren
als het wereldcentrum waar het buitenland zijn pensioenfondsen
neerzet.
Water is ook een prachtig voorbeeld, al was het alleen door de
ligging van Nederland. Als vanzelfsprekend denken buitenlanders
meteen dat alle waterkennis uit Nederland komt. Dat zou
veel meer gepromoot kunnen worden. Er zijn goede technische
universiteiten, ook op het gebied van innovatie, en milieubeheer.
Op dat soort zaken zou moeten worden ingezet.
Van groot belang zijn de verdragen die Nederland sluit. Een
Europese entiteit, zoals de aanwezigheid van en de directe toegang
tot het Internationaal Arbitragehof en een snelle, efficiënte
rechtsgang, geven onze internationaal opererende juristen voorsprong.
Dit komt de juridische internationale dienstverlening en
de hiermee gepaard gaande innovatie van werkzaamheden ten
goede. •
BEWEEGREDENEN
101

102
Bronnen
Interviews
• Mr. C.T Barbas, advocaat
en als partner verbonden
aan Clifford Chance
Amsterdam.
• Mr. G.J.T.M Van den
Bergh, advocaat en als
partner verbonden aan
Leidsgeracht 3 Advocaten.
• Mr. M. Biesheuvel, advocaat
en hoofd van de sectie
procesvoering en managing
partner bij De Brauw
Blackstone Westbroek.
• Mr. B.J. Van den Broek,
advocaat, partner en een
van de oprichters van het
Amsterdamse kantoor van
Howrey.
• Mr. S. Burmeister, advocaat
en als partner verbonden
aan Cleerdin en Hamer
Advocaten.
• Mr. N. Van Dijkman, advocaat
en was aanvankelijk
als partner verbonden bij
Van Diepen Van der Kroef
en is bij Heussen als partner
toegetreden.
• Mr. F. Duynstee, advocaat
en als partner verbonden
aan het advocatenkantoor
Van Mens en Wisselink.
• Mr. A. Meijboom, advocaat
BEWEEGREDENEN
en als partner verbonden
aan het advocatenkantoor
van Kennedy Van der Laan.
• Mr. A.L. Mohr, hoogleraar
ondernemingsrecht aan de
UvA. Alexander Mohr, als
adviseur verbonden aan
Spigthoff Advocaten.
• Mr. G. Vels, advocaat en
als partner verbonden aan
Stibbe.
• Mr. G. Vos, advocaat, partner
en een van de oprichters
van advocatenkantoor
Klos, Morel Vos & Schaap.
• Mr. H. Uhlenbroek, advocaat
en als partner
verbonden aan Boekel De
Nerée, zij vormt met twee
andere partners De Raad
van Bestuur.
• Mr. M.E. Wallheimer, advocaat
en als partner verbonden
aan Lovells.
• Mr. G.A. Offerhaus, advocaat
en compagnon bij
Wieringa Advocaten.
Literatuur
• Aalst, I. en E. Ennen (2002)
Openbare ruimten: tussen
activiteit en attractiviteit.
Rapport onderdeel van het
DGW/ Nethur Partnership-
programma 2001-2002.
• Amin, A. & N.Thrift (1992),
‘Neo-Marshallian nodes
in global networks’.
International Journal
of Urban and Regional
Research, jg.16, nr.4,
p.571-587.
• Amin, A. (1999) ‘An institutional
perspective on
regional development’.
International Journal
of Urban and Regional
Development, 23, 365-
378.
• Apistola, M. (2007)
Advocaat en Kennisma-
nagement. Proefschrift.
Vrije Universiteit
Amsterdam.
• Atzema, O. (2002)
‘Location and local
Networks of ICT Firms
in the Netherlands’, in:
Tijdschrift voor economische
en sociale geografie,
Vol. 93 Issue 2 Page 125ibc.
• Atzema, O et al (2002)
Ruimtelijk economische
dynamiek: Kijk op bedrijfslocatie
en regionale
ontwikkeling, Bussum:
Coutinho.
• Bannier F.A.W.,
N.A.M.E.C. Fanoy, (2005)
Beroep: Advocaat. In
de ban van de balie,
Deventer: Kluwer.
• Banks M., A.Lovatt, J.O’
Connor, C. Raffo, (2000)
‘Risk and trust in the cultural
industries’, Geoforum
31, pp. (35:1), pp. 23-31.
• Boelens, l, (2005)
‘Ruimtelijke planning van
telematica, technologische
veranderingen en haar
ruimtelijke consequenties’,
Agora, tijdschrift voor sociaal-ruimtelijkevraagstukken,
jg.21, nr.3,
p.4-23.
• Bontje, M. (2006)
Creativity and diversity:
key challenges to the 21stcentury
city, Amsterdam:
Het Spinhuis.
• Buursink, J. (1985)
De dienstensector in
Nederland: een geografisch
portret, Assen: Van
Gorcum.
• Cherfontaine, G. (2005)
Governance in de
Randstad, oratie uitgesproken
op 11 november 2006
aan de Universiteit van
Utrecht.
• Cooke, P. (2002)
Knowledge Economics:
Clusters, Learning and
Coorperative Advantage,
Londen: Routledge.
• Cushman & Wakefield
Healey & Baker (2004)
European Cities Monitor
2004.
• Cushman & Wakefield
Healey & Baker (2005)
European Cities Monitor
2005.
• Engelen E., A.j. Smit
(2006), ‘Financiële internationalisering
op de Zuidas’,
Rooilijn, tijdschrift voor
wetenschap en beleid in
de ruimtelijke ordening
nr.1, 2006 p.5-11.
• Engelen, E (2004) “
‘Amsterdamned’? The entertain
future of a financiele
centre”. Environment
and planning, jg.39.nr.6.
p.1306-1324.
• Engelsdorp Gastelaars,
R., D. Hamers (2006) De
nieuwe stad, stedelijke
centra als brandpunten
van interactie. RPB, Den
Haag. Rotterdam: NAi
• Florida, R. (2002) The Rise

Bronnen
of the Creative Class; and
How It is Transforming
Work, Leisure, Community
and Everyday Life. New
York: Basic Books.
• Florida, R. (2005) Cities
and the Creative class,
New York & Londen:
Routledge.
• Franke, S. en E. Verhagen
(eds.) (2005) Creativiteit
en de stad, hoe de creatieve
economie de stad
verandert. Rotterdam: NAi
Uitgevers.
• Fuchs, G. en Ph. Shapira,
(2005) Rethinking Regional
Innovation and Change:
Path Dependency
or Regional Breaktrough?
New York: Springer.
• Gadet, J. (1999) Publieke
ruimte, parochiale plekken
en passantenopenbaarheid.
Jonge alleenwonende
Amsterdammers over
stedelijkheid, Amsterdam,
1999.
• Gerven, H. van (2002)
Zakelijke dienstverlening
thuis in s’-Hertogenbosch?
Een onderzoek naar de
vestigingseisen van zakelijke
dienstverleners, afstu-
deerscriptie aan Faculteit
der maatschappij en
gedragswetenschappen,
afdeling Sociale Geografie,
RU Nijmegen.
• Grabher, G. (2002) ‘Cool
project, boring institutions:
Temporary collaborator’.
Social context. Regional
studies, jg.36, nr.3, p.205-
214.
• Groep, R., et al (2005)
‘Van kennissteden naar
Kenniswerken. Een kritsiche
beschouwing over de
rol van de ruimte voor innovatie’.
Agora, tijdschrift
voor sociaalruimtelijke
vraagstukken,
jg.21, nr.3, p.4-6.
• Groot, S. (2002)
‘Grensverleggende professionaliteit’.
Intellectueel
Kapitaal, kenniseconomisch
magazine, 1ste
jg.1nr.1, p.20-24.
• Hajer, M. Reijndorp, A.
(2001) Op zoek naar publiek
domein. Analyse en
strategie. Rotterdam: NAi
uitgevers.
• Hospers, G.J, Grosfeld,
T. Brinkman, L. (2006)
‘Slimme streken: op zoek
naar de determinanten
van regionale innovatiekracht’.
Kwartaalschrift
Economie, nr.1, 2.
• Huigens, E. (2001) ‘Artikel
Publieke ruimte for allusers’,
Oikos, Politiek,
milieu, cultuur, jg.17, nr.2.
• Jacobs, D. (1999) Het
Kennisoffensief; slim concurreren
in de kenniseconomie,
Deventer/Alphen
aan de Rijn: Samsom.
• Jacobs, H. (2005)
Waardering van productiemilieu’s
door Fortis’ retail-,
commercial- en, private
banking ‘betekenis voor
het uitgroeien tot een
topfinanciële dienstverlener
in Europa’, afstudeer
scriptie Radboud
Universiteit Nijmegen.
• Jacobs, J. (1961) The Death
and Life of Great American
Cities. The Failure of Town
Planning. New
York: Vintage Books.
• Jacobs, J. (1972) The economy
of cities, New York:
Vintage Books.
• Janelle, D.G. (1969)
‘Spatial reorganisator: a
model and a concept’.
Annals of the Association
of American Geographers.
59, 348-364.
• Janssen-Jansen, L.B. (2004)
Regio’s Uitgedaagd,
“Growth Management” ter
inspiratie voor nieuwe paden
van pro-actieve ruimtelijke
planning, Assen:
Van Gorcum.
• Janssen-Jansen, L. (2006)
‘De tragedie van de kantoren’,
Rooilijn, tijdschrift
voor wetenschap en
beleid in de ruimtelijke ordening
jg.39, nr.8, p.443-
457.
• Keating, M. (1998) The
new regionalism in
Western Europe. p. 136-
142. Cheltenham: Edward
Elgar Publishing.
• Kloosterman, R.C (1997)
‘Face 2 Face; een pleidooi
voor congestie’, in:
M. Hajer & F. Halsema
(red), Land in Zicht! een
cultuurpolitieke visie op
de ruimtelijke inrichting.
Amsterdam: Bert Bakker.
• Kloosterman, R. C (2008)
‘De taaie lagen van het
stedelijk economisch landschap’.
Rooilijn, tijdschrift
voor wetenschap en beleid
in de ruimtelijke ordening
jg.41, nr.2, p.82-89.
• Knaap, G.A. van der
(2002) ‘Stedelijke
bewegingsruimte’.
Wetenschappelijke Raad
voor het Regeringsbeleid,
Voorstudies en achtergronden
V113. Den Haag: SDU
• Laan, L. van der (2000)
Ruimtelijke perspectieven
op de kenniseconomie,
Hilversum: Van der Laan
Consult.
• Lambregt, B. R.Röling en
M. Van der Werf (2005)
‘De stad als décor voor
kennisontwikkeling in de
zakelijke dienstverlening’,
Agora, tijdschrift voor sociaalruimtelijkevraagstukken
jg.21, nr.3, p.24-27
• Lambooy, J.G.,
E.Nagengast, N. Raat &
L. Veldkamp (2000) ‘De
Ruimtelijke effecten van ict
in Nederland’, RPD studierapport
no.10, Den Haag:
Ministerie van VROM.
• Lukey, - R. & P. van der
Steenhoven, (2004)
Indicatoren Amsterdamse
kenniseconomie,
BEWEEGREDENEN
103

104
Bronnen
Amsterdam: Dienst
Onderzoek en Statistiek
• Lundvall, B.A. & B.
Johnson (1994) ‘The learning
economy’, Journal
of Industry Studies vol.1,
no.2: 23-42.
• McCloskey, D.N. en
A.Kramer (1995) ‘One
Quarter of GDP is
Persuasion’, American
Economic Review vol. 85-
2, p.191-1995.
• Meester, W.J. (1999)
Subjectieve waardering
van vestigingsplaatsen
door ondernemers.
Rijksuniversiteit Goningen.
Dissertatie.
• Musterd, S. en W.
Ostendorf (2004) ‘Creative
Cultural Knowledge Cities:
Perspectives en Planning
Strategies’, Built environment
Vol.3o, nr.3 p.189-
193.
• Musterd et al., (2007)
‘Comparing paths of
creative knowledge regions’,
Accomodating
Creative Knowledge
– Competitiveness of
European Metropolitan
Regions within the
BEWEEGREDENEN
Enlarged Union,
Amsterdam AMIDSt,
University of Amsterdam.
• Pine, P. en J.Gilmore,
(1999) The Experience
Economy. Work is Theatre
& Every Business a Stage,
Boston: Harvard Business
School Press.
• Polanyi, K. (1944) The
great transformation. New
York: Rinehart and Co.
• Porter, M. (1990) The competitive
advantage of nations,
New York: Free Press.
• Putnam, R.D. (2000),
Bowling Alone: The
Collapse and Revival of
American Community,
New York: Simon &
Schuster.
• Raspe, O., Van Oort,
F.(RPB) Bruijn de, P.(TNO)
(2004) Kennis op de kaart,
ruimtelijke patronen in de
kenniseconomie. RPB Den
Haag.
• Reverda, A. (2004)
Regionalisering en
Mondialisering: Een
cultuursociologische
analyse van het
regionale perspectief in
een Europese context.
Dissertatie. Universiteit
Rotterdam.
• Rietbergen, A. van,
J. Bosman en M.
de Schmidt (1990),
Internationalisering
van de dienstensector.
Nederlandse ondernemingen
in mondiaal
perspectief. Muiderberg:
Coutinho.
• Ruiter, G.W.H. (2005)
Menselijk Kapitaal in de
Kenniseconomie, Scriptie
Bestuurskunde. Erasmus
Universiteit Rotterdam.
• Sassen, S. (1991) The
Global City: New York,
London, Tokyo. Princeton
University Press.
• Smidt, M. de (1975)
Bedrijfsstructuur en arbeidsmarkt
in een ruimtelijk
kader, Dissertatie.
Rijksuniversiteit Utrecht.
• Stam. E. (2003) Stam, Why
Butterflies Don’t Leave
Spatial development of
new firms, Dissertatie.
Rijksuniversiteit Utrecht.
• Stand van zaken, 2007,
uitgeverij KSU.
• Stand van zaken, 2008,
uitgeverij KSU.
• Storper, M. and Venables,
A. J. (2004) ‘Buzz: face-toface
contact and the urban
economy’, Journal
of Economic Geography 4,
351-370.
• Simon, H.A. (1960) The
new science of management
decision. New York:
Harper & Row.
• Velden, Van der D.,
Gretzinger, K. Van
Leeuwen, M. Poli, Zifroni,
G. (2006), ‘Hybriditeit van
de post-publieke ruimte’.
Logo Parc en de Zuidas
in Amsterdam. Nr. 11.
Hybride ruimte.
Beleidsdocumenten
• Centraal Bureau Statistiek:
Het Nederlandse
Ondernemingsklimaat in
cijfers 2006, Den Haag:
CBS
• College van B&W
Amsterdam (2006)
Amsterdam Topstad:
Metropool.
• Commissie van Delden,
(1997) advies van de
Commissie herijking omvang
verplichte
procesvertegenwoordiging.
Ministerie EZ. Den Haag:
Sdu Uitgevers.
• Dienst Ruimtelijke
Ordening (2008)
Bedrijfslocaties in
Amsterdam. Amsterdam:
DRO.
• Gemeente Amsterdam
Stadsdeel Centrum (2006)
Programakkoord 2006-
2010.
• Gemeente Amsterdam
(2007) Dienst Onderzoek
en Statistiek, Fact Sheet.
Amsterdam O+S.
• Gemeente Amsterdam
(2006) Plan van Aanpak.
Werkplan Kantorenloods
2006-2007.
• Gemeente Amsterdam
(2008) Stadsdeel Centrum,
Nota Bereikbaarheid
Binnenstad 2004-2009.
• Gemeente Amsterdam
(2003) Structuurplan
Amsterdam. Kiezen voor
stedelijkheid. Amsterdam:
DRO.
• Ministerie van Economische
Zaken (2006)
Nationaal Strategisch
Referentiekader.
Structuurfondsen 2007
2013. Den Haag: EZ.

Bronnen
• OECD (2001) The new
economy: Beyond the
hype, Final report on the
OECD growth project,
Paris: OECD.
• Regio Randstad (2004a),
Regio Randstad Monitor
2004.
• VROM (2004) Nota
Ruimte - Ruimte voor
Ontwikkeling. Den Haag:
VROM
• VROM (2008) Dossier
Randstad 2040
• Bereikbaarheid en
Economie. Den Haag:
VROM.
• VROM-Raad (2004).
Nederlandse steden in
internationaal perspectief:
profileren en verbinden.
Advies 043. Den Haag:
VROM-Raad.
Krantenartikelen
• Groene Amsterdammer:
T. Scheltema: ‘De
Rechtsstaatindustrie’,
06-06-2008.
• Hp/De Tijd: Munk, K. De
Koning, B: ‘De Hollandse
City’, 11-05-2007.
• Financieele dagblad:
R. Buck: ‘Lang leve het
hoofdkantoor!’, 07-05-07.
• Financieele dagblad:
V. Andriessen en B.
Koopman: ‘Advocaat wacht
rustig tot het grind weer
kraakt’, 13-06-07.
• Financieele dagblad: V.
Andriessen: ‘Adviseurs
Loyens & Loeff gaan naar
Dubai, investeren via
Nederlandse Holding’,
06-11-2007
• Financieele dagblad:
H.Verbraeken:
‘Hoogtevrees in de Polder’,
Hoogbouw in Nederland
staat weer volop in de belangstelling.
17-11-2007.
• Financieele dagblad: (red):
‘Advocaten starten een eigen
school’, 05-12-2007.
• Financieele dagblad: R.
Smit: ‘Indiërs komen naar
Europa’, 7-12-07.
• Financieele dagblad: J.
Hinrichs: ‘De economie
blijft ook in 2008 ruim bovengemiddeld
scoren’
12-12-07.
• Financieele dagblad: (red):
‘Law Firm School leidt
juristen op voor ‘het trapezewerk
van de
internationale advocaten-
praktijk’ 31-01-08.
• Financieele dagblad: P.
Battes en G. van der Marel:
Wiet Pot ‘Mijn geloofsleven
heeft zich verdiept
nadat de toezichthouders
mij dwongen te vertrekken
bij Kempen’ 29-03-2008.
• Financiele dagblad: K.
Broekhuizen: ‘Nederland
moet voor de wereld ‘voorportaal’
van Europa
worden’, 25-04-2008.
• Financieele dagblad:
P. Battes en E. Groot,
‘Wellink: crisis nog lang
niet voorbij’, 04-04-08.
• Financieele dagblad: J.
Hinrichs: ‘Ontkoppeling’
Europa van de VS is in de
handel steeds meer een
feit’, 10-04-08.
• Financieele dagblad: P.
Battes, ‘Promoten financiële
sector vergt geduld’,
11-04-2008.
• Financieele dagblad: R.
Wuijster: ‘Sluit aan bij de
lange mars’ 19-04-08.
• Financieele dagblad: E.
Groot: ‘Dorps denken
Amsterdam frustreert toerismebeleid’,
17-06-08.
• Financieele dagblad: V.
Van der Boon en G. van
der Marel: ‘Overheid gelooft
in Zuidas’ 26-06-08.
• Financieele dagblad:
J. Hinrichs: ‘De economische
werkelijkheid is lastig
grijpbaar’, 10-07-08.
• Financieele dagblad:
F. Gershof: ‘Met het
Expatcenter terugvechten,
Amsterdam wil met ‘onestop-shop’
weer attractief
worden voor expats’,
18-06-08.
• Financieele dagblad:
(red)VNO-NCW waarschuwt
voor de gevolgen
van ‘symboolpolitiek’,
Multinationals denken niet
aan verhuizing, maar vrezen
effect op personeelsbeleid,
11-07-08.
• NRC: J.Tagliabue: Invasie
van Amerikaanse advocaten
in Europa, 08-08-07.
• NRC: C. Van Dam: ‘O
Nederland, let op uw
saeck’, Een oproep tot een
beter ondernemersklimaat
bij het einde van de ABN
Amro, 11-11-07.
• NRC: D. Van Lent: In Azie
wordt voor advocatenfirma’s
het slagveld, 07-05-
08.
• NRC: D. Van Lent: ‘Het
is nu Shanghai, Mumbai,
Dubai of byebye’.
Kredietcrisis lokt bankiers
naar rijke golfstaat, die wil
uitgroeien tot financieel
hart Midden-Oosten,
10-07-08.
• Parool Het: (red): ‘Iedereen
blij in binnenstad
Amsterdam’, 15-07-2007.
• Telegraaf De: (red)
‘Beleveniseconomie’
nieuwe banenmotor voor
de binnenstad Amsterdam,
05-05-03.
• Volkskrant De, PS van de
week: M. Sevil: Uit aan de
Zuidas, 26-01-08.
Internetsites
• ATCB: http://www.amsterdamtourist.nl,geraadpleegd
op 13-06-08.
• Ballast Nedam: (http://
www.ballast-nedam.
nl/project_1175_1_150_
L0031.asp)
• Centraal Plan Bureau:
http://www.cpb.nl/nl/,
geraadpleegd op 27-06-08
• De nieuwssite voor de
advocatuur: www.advo-
BEWEEGREDENEN
105

106
Bronnen
catie.nl, geraadpleegd op
2007/2008.
• Europa: http://www.europa-nu.nl,
geraadpleegd
op 04-07-08.
• Economische Zaken:
http://www.ez.nl/
dsresource?PDF, geraadpleegd
op 06-07-08.
• Gemeente Amsterdam
Stadsdeel Centrum:
http://www.centrumamsterdam.nl/PDFjes/
trendrap2007inl_h1.pdf,
geraadpleegd op 09-07-
08.
• Kei: http://destaddraaitdoor.web-log.nl/destaddraaitdoor/2006/06/jane_
jacobs.html, geraadpleegd
op 04-07-08.
• Keicentrum: http://www.
kei-centrum.nl/view.
cfm?page_id=2652 geraadpleegd
op 06-06-08.
• L.Griffith: http://www.laetitiagriffith.nl/
• Legal 500: http://www.legal500.com/
geraadpleegd
op 27-08-07.
• Masterproof Kohsiek, G.
(2004 – 2006): www.
vastgoedkennis.nl/docs/
mre/06/kohsiek.pdf
BEWEEGREDENEN
geraadpleegd op mei
2008.
• Metropool regio
Amsterdam, www.metropoolregioamsterdam.nl,
geraadpleegd op 10-07-
08.
• Ministerie van
Economische Zaken:
http://www.ez.nl.
Nationaal Strategisch
Referentiekader,
Structuurfondsen 2007-
2013, geraadpleegd op
juni 2008.
• Ministerie van Onderwijs
Cultuur en Wetenschap:
http://www.minocw.nl,
geraadpleegd op 07-04-
08.
• Nieuwssite voor recht:
http://www.rechtenstudie.
nl/page?3,1889, geraadpleegd
op 29-07-07.
• Onderzoek en Statistiek
Amsterdam: http://
www.os.amsterdam.nl/
pdf/2005_wonen_in_de_
creatieve_kennisstad.pdf
Bontje en Musterd, (2006)
in: Hoe woont de creatieve
kenniswerker, geraadpleegd
op mei 2008.
• Ondernemings- en inno-
vatieklimaat: http://www.
ez.nl/dsresource?objectid
=148519&type=PDF,
geraadpleegd op juli 2008.
• Oikos: http://www.
oikos.be/component/
option,com_docman/
task,doc_view/gid,335/
Itemid,30/geraadpleegd
op 07-07-08.
• Nationaal Strategisch
Referentiekader,
Structuurfondsen 2007-
2013, geraadpleegd op
29-10-06
• Parool: http://www.
parool.nl/parool/nl/30/
ECONOMIE geraadpleegd
op 17-06-08.
• Rechtenstudie: www.rechtenstudie.nl,
geraadpleegd
op 2007
• Trouw: http://www.trouw.
nl/laatstenieuws, geraadpleegd
op 17-06-08.
• Urbanxchange: http://
www.urbanxchange.
nl/publicaties/De-intelligente-netwerkstad-enhet%20belang-van.pdf,
Kloosterman, H. (2002),
De intelligente netwerkstad
en het belang van de
plek. geraadpleegd op 14-
06-08.
• Wikipedia: org/wiki/Jurist,
geraadpleegd op
22-08-07.
• Wikipedia: org/
wiki/Advocaat_
%28beroep%29Van
Wikipedia/ geraadpleegd
op 22-08-07.
• Wikipedia: org/wiki/
Rembrandttoren, geraadpleegd
op 13-06-08.
• Wikipedia: org/wiki/IJ-
Toren, geraadpleegd op
13-06-08.
• Wikipedia: org/
wiki/Westerpark_
%28Amsterdam%29, geraadpleegd
op 13-06-08.

Beweegredenen