Transgene dieren

50
andersluidend wetenschappelijk rapport gepubliceerd.
De commentaren liggen dan voor de hand: die
rapporten verdedigen tegengestelde belangen en: met
de wetenschap kan men klaarblijkelijk alle kanten op.
Deze ontwikkeling heeft krachtig bijgedragen aan wat
de ‘demontage van de deskundigen’ genoemd is.
Een derde factor ligt in het feit dat de wetenschap
niet, zoals vroeger, vooral als een probleemoplosser
werd gezien, maar steeds meer als probleemveroorzaker.
Dat wordt pregnant uitgedrukt met de woorden:
“we staan steeds vaker voor de vraag hoe we met
behulp van wetenschap en techniek problemen moeten
oplossen die we zonder wetenschap en techniek
niet gehad zouden hebben”. De twijfel groeit dat het
oplossend vermogen geen gelijke tred houdt met het
probleemscheppend vermogen. Daarmee bevindt de
wetenschap zich in een paradoxale positie: we kunnen
er niet buiten, maar de heilbrenger – dat woord wordt
hier, gezien vele uitingen van wetenschappers, bewust
gebruikt – wordt met stijgend wantrouwen bezien.
Een vierde factor hangt daarmee onmiddellijk samen.
Wetenschap kan als sterkste motor van de vooruitgang
beschouwd worden, maar als het geloof in de
vooruitgang tanende is, daalt de waardering voor de
motor. En dat geloof is in de vorige, rampzalig verlopen
eeuw sterk verzwakt.
Eenzijdige rationaliteit
De laatste hier te noemen factor betreft de afbrokkeling
van de overtuiging dat de wetenschap de optimale belichaming
is van de menselijke rede. Langzamerhand is
de eenzijdigheid van deze wetenschappelijke rationaliteit
duidelijker geworden. Zij is een vorm van wat de
instrumentele of doelrationaliteit wordt genoemd. Deze
heeft betrekking op het zo effectief en efficiënt mogelijk
afstemmen van middelen op een gegeven doel. In het
wetenschappelijk onderzoek wordt die bijvoorbeeld
zichtbaar in het methodische experiment. Op breder
terrein in vragen als: hoe maak ik winst, hoe organiseer
ik met de minste kosten en inspanningen, hoe reduceer
ik fysieke risico’s enzovoort?
Geen kwaad woord over deze instrumentele rationaliteit
als zodanig. We hebben er veel aan te danken. Het
gaat alleen mis als zij andere vormen van het gebruik
van de menselijke rede verdringt. Dat dit op vele
domeinen van het leven het geval is, blijkt uit de fre-
quentie waarmee woorden als praktisch nut, economisch
rendement en effectiviteit in ons dagelijkse
vocabulaire zijn doorgedrongen.
Daardoor worden ook de vragen verdrongen die naar
aanleiding van de wetenschappelijke ontwikkelingen
met goed recht gesteld kunnen worden. Vragen die niet
alleen betrekking hebben op de doeleinden van de
wetenschap – ‘Wat willen we eigenlijk weten en waarom?’,
‘Welke onderzoeken worden er wel en niet geëntameerd?’
en ‘Waartoe vindt de selectie plaats?’ – ,
maar ook op het maatschappelijk kader waarbinnen de
wetenschap haar plaats heeft. Vragen als: ‘Aan wie
komen de voordelen van de wetenschap eigenlijk ten
goede?’, ‘Hoe worden de verantwoordelijkheden voor
de negatieve gevolgen verdeeld?’, ‘Wie mag besluiten
over de richting die de wetenschap inslaat als de gevolgen
daarvan iedereen raken?’, ‘Hoe legitiem zijn de huidige
sociale en politieke arrangementen waarbinnen het
wetenschappelijk-technologisch-economisch bestel
functioneert’, ‘Wie definieert de risico’s?’ enzovoort.
Deze vragen zijn in een democratische samenleving
die gelijkberechtigdheid in haar vaandel voert van
groot belang. Zij laten zich echter moeilijk kwantificeren
en wegen, dat wil zeggen, met behulp van instrumentele
rationaliteit beantwoorden. En het gros van
de argumenten die door de natuurwetenschappelijk
deskundigen inzake de voordelen en de gevaren geleverd
worden, zijn van typisch instrumentele aard. Het
kernenergiedebat concentreerde zich op de grenswaarden
van de fysieke risico’s: wanneer wordt het
echt gevaarlijk? Het debat over het genvoedsel gaat
over de eventuele gezondheidsrisico’s en milieueffecten
die zich misschien met behulp van experimenten
en berekeningen laten bepalen, hoewel dat erg onzeker
is voor de lange termijn. Op zich is met dergelijk
veiligheidsonderzoek niets mis, het probleem is veeleer
dat deze benadering de enig mogelijke geacht
wordt. Anders gezegd: zij wordt tot de enige aanvaardbare
– en hanteerbare – methode geproclameerd
om te komen tot legitieme beslissingen inzake biotechnologische
ontwikkelingen.
Daardoor wordt niet alleen voorbijgegaan aan de
andere, hierbovengenoemde en fundamentelere vragen,
maar tevens bewerkstelligd dat ook de fundamentele
zorgen – wel eens zorgen over de onteigening
van de toekomst genoemd – zich alleen via verzet