m - Holland Historisch Tijdschrift

Holland, regionaal-historisch tijdschrift
Holland is een tweemaandelijkse uitgave van de Historische Vereniging Holland, die voorts de reeks
Hollandse Studiën uitgeeft. Holland wordt kosteloos aan de leden toegezonden. Voor de Hollandse
Studiën gelden speciale ledenprijzen/ledenkortingen.
Redactie
J. Brugman, J.W.J. Burgers, M. Carasso-Kok, P.G.M. Diebeis, L.A.M. Giebels, P.C.Jansen,
P. Knevel, R.W.G. Lombarts, J. Lucassen, J.C.M. Pennings, F.W.A. van Poppel, J. Steenhuis,
E.L. Wouthuysen.
Vaste medewerkers
H.J. Metselaars (archief- en boekennieuws), RJ. van Rooijen (boekennieuws), PJ. Woltering
(archeologie).
Kopij voor Holland en Hollandse Studiën alsmede te bespreken publikaties te zenden aan de
redactiesecretaris van Holland, mw.drs. J.C.M. Pennings, Algemeen Rijksarchief, Postbus 90520,
2509LM 's-Gravenhage, telefoon 070-3315400.
De kopij moet worden ingediend conform de richtlijnen van de redactie. Deze zijn verkrijgbaar bij
de redactiesecretaris.
Opgave van publikaties op het gebied van de geschiedenis van Holland, die door hun wijze van
uitgave gemakkelijk aan de aandacht ontsnappen, gaarne aan een van de vaste medewerkers voor de
bibliografie: H.J. Metselaars, Rijksarchief in Noord-Holland, Kleine Houtweg 18, 2012 CH
Haarlem, telefoon 023-319525, of F.J. van Rooijen, Rijksarchief in Zuid-Holland, Postbus 90520,
2509 L M 's-Gravenhage, telefoon 070-3814381.
Historische Vereniging Holland
De Historische Vereniging Holland stelt zich ten doel de belangstelling voor en de beoefening van
de geschiedenis van Noord- en Zuid-Holland in het bijzonder in haar regionale en lokale aspecten te
bevorderen.
Secretariaat: mevr. drs. G.J.A.M. Bolten, p/a Rijksarchief in Noord-Holland, Kleine Houtweg 18,
2012 CH Haarlem.
Ledenadministratie: M G . Rotteveel, p/a Rijksarchief in Noord-Holland, Kleine Houtweg 18,
2012 CH Haarlem, telefoon 023-319525.
Contributie: ƒ45,- per jaar voor gewone leden (personen), ƒ 50,- per jaar voor buitengewone leden
(instellingen), na ontvangst van een acceptgirokaart te storten op postgirorekening nr. 339121 ten
name van de Historische Vereniging Holland te Haarlem. Zij die in de loop van een kalenderjaar lid
worden, ontvangen kosteloos de in dat jaar reeds verschenen nummers van Holland.
Losse nummers: ƒ7,50, dubbele nummers ƒ15,-, vermeerderd met ƒ3,- administratiekosten voor
een enkel nummer, ƒ 5,50 voor meerdere nummers of voor een dubbel nummer. Losse nummers
kunnen worden besteld door overmaking van het verschuldigde bedrag op postgirorekening nr.
3593767 ten name van de penningmeester van de Historische Vereniging Holland, afd. verkoop
publikaties te Haarlem, onder vermelding van het gewenste.
Hollandse Studiën: delen in de serie Hollandse Studiën en het Apparaat voor de geschiedenis van Holland
kunnen op dezelfde wijze worden besteld als losse nummers van Holland. Gegevens over de
publikaties van de Vereniging zijn regelmatig te vinden in de rubriek Verkrijgbaar via Holland
achterin het tijdschrift.
ISSN 0166-2511
© 1993 Historische Vereniging Holland. Niets uit deze uitgave mag, op welke wijze dan ook,
worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt zonder voorafgaande schriftelijke toestemming
van de redactie.

P.A. Henderikx INGEKOMEN 8 JULI 1993
Prof.dr. J.L. van der Gouw,
24 december 1914-12 september 1992
Professor dr. J. L. van der Gouw, 1987. Foto fotodienst
hoogheemraadschap van Delfland.
'In de opleiding voor de beroepshistoricus is de plaatselijke en regionale geschiedenis
dikwijls geheel afwezig, waardoor de afgestudeerde geschiedenisleraar op dit gebied
het in zijn standplaats maar al te vaak moet afleggen tegen de postbode.'
J.L. van der Gouw, 'De geschiedenis en de amateur', in: Provinciaal Verslag Zuid-
Holland over 1969, 's-Gravenhage 1970, 27.
Het bericht van het overlijden van prof. dr. J. L. van der Gouw zal heel wat lezers van ons
tijdschrift diep hebben geraakt. Vele archivarissen, historici en andere liefhebbers van de
geschiedenis, vooral in Zuid-Holland, hebben gedurende de laatste vijf decennia op de een
of andere manier met Van der Gouw te maken gehad, hebben van hem geleerd, zijn door
hem geïnspireerd of hebben - ook dat - met hem overhoop gelegen.
Van der Gouw heeft als archivaris en historicus zijn sporen op het gebied van de lokale en
regionale geschiedenis meer dan verdiend. Generaties archiefambtenaren in spe heeft hij weg­
wijs gemaakt in het oud schrift en het ordenen en beschrijven van archieven. Archivarissen
en historici - vaklieden en amateurs - zijn door hem gestimuleerd en geholpen op het pad
van het lokaal- en regionaal-historisch onderzoek; velen danken heel wat van hun historische
kennis aan zijn veelsoortige lessen: lessen op de Archiefschool, colleges aan de Universiteit
van Amsterdam, historische achtergrondinformatie bij het inventariseren van archieven, of
zomaar: uitvoerige privé-colleges vanachter zijn bureau te midden van wolken sigarerook.
Ook de eigen publikaties van Van der Gouw bestrijken voor een deel het gebied van de
lokale en regionale geschiedenis, met name die van Zuid-Holland. 1
Zijn deskundigheid op
1 Zie voor een bibliografie van het werk van Van der Gouw tot en met 1979: J.S. Calff, 'Lijst van publicaties
van Professor dr. J. L. van der Gouw', in: Scrinium et Scriptura. Opstellen betreffende de Nederlandse geschiedenis aangeboden
aan Professor dr. J.L. van der Gouw bijzijn afscheid als buitengewoon hoogleraar in de archiefwetenschap en in de paleografie
van de veertiende tot de zeventiende eeuw aan de Universiteit van Amsterdam. Groningen 1980 [tevens Nederlands Archievenblad
84 (1980) afl. 4] 482-496. Voorde periode 1980-1992: R.C. Hol, 'Lijst van publikaties van Professor dr
J.L. van der Gouw (supplement)', in: Nederlands Archievenblad 97 (1993), 62-66.
55

Prof.dr. J. L. van der Gouw
speciaal het terrem van de waterstaatkundtge geschiedenis blijkt onder andere uk zijn proeforÏd
A FT 7 PUttm
l d
(f " H o l l a n d s e S t u d
> ë
" 13), waarop hij in 1969 promoveert bij
prof.dr. A.E. Cohen en prof. mr. J.Th. de Smidt aan de Rijksuniversiteit van Leiden Daarnaast
staan vele inventarissen van Zuidhollandse archieven op zijn naam, alsook een aantal
belangrijke bronnenpublikaties. Deze laatste hebben de vorm van hetzij bijlagen bij historische
studies, zoals bij De Ring van Putten, Het ambacht Voorschoten (1956, Zuid-Hollandse Studiën
5), en De landscheidingen tussen Delfland, Rijnlanden Schieland (1987), hetzij zelfstandige
f S b l v o o r b
' J eeld de uitgave van de Rekeningen van de domeinen van Putten 1379-1429
(1980, Rijks Geschiedkundige Publicatiën).
Na jarenlang onderwijzer in Helmond te zijn geweest, en in zijn vrije tijd het diploma ar­
chiefambtenaar der tweede klasse te hebben behaald, wordt Van der Gouw in 1944 benoemd
tot archiefambtenaar bij het Algemeen Rijksarchief in Den Haag. Hij werkt daar eerst bij
tFa t S
( Z u i d
- H o l l a n d
e n
)>
vanaf 1948 als secretaris bij de centrale directie In
1949 gaat hij - wederom in zijn vrije tijd - geschiedenis studeren aan de universiteit van
K^T' T- T" 1
" d n E W N
'
H u e n h o I t z
S > l e
«or in de middeleeuwse geschiedenis In
C t
klasse^behaalt ° ° r a a l e X a m e n w a a
' *hij 1957 het diploma archtefambtenaar der eerste
Zijn brede bemoeienis met de beoefening van de lokale en regionale geschiedenis in Zuid-
Holland begint dan pas echt. In belangrijke mate heeft dit te maken met het vervolg van
zijn ambtelijke loopbaan. In 1957 - hij is dan 42 jaar - wordt Van der Gouw provinciaal
inspecteur der gemeente- en waterschapsarchieven in Zuid-Holland. Deze functie vervult
hij tot 1975: ononderbroken, want hoewel Van der Gouw in de jaren 1966-1968 algemeen
^archivaris is, blijft hij in die periode het provinciaal inspecteurschap als waarnemer be-
Op deze post is hij volop in zijn element. Wat in het oog springt is zijn speciale aandacht
voor de archieven van kleine gemeenten en waterschappen, dat wil zeggen, van instellin­
gen waar de zorg voor de archieven niet in handen is van gediplomeerde archivarissen
maar van de fungerende gemeentesecretarissen, poldersecretartssen en dergelijke Menie
secretaris heeft hij de beginselen van een verantwoorde archiefzorg bijgebracht, en diverse
poldersecretarissen hebben onder zijn leiding het eigen polderarchtef geïnventariseerd
Daarnaast zijn veel archieven van kleinere hoogheemraadschappen, polders en water­
schappen geïnventariseerd en gerestaureerd op het kantoor van de archtefïnspectie in het
provinciehuis in Den Haag. Onder leiding van Van der Gouw en zijn medewerker J H
Streefland is dit kantoor in die jaren uitgebouwd tot een echt inventarisatiecentrum En
dat mede, zeer bewust, ter bevordering van de beoefening van de lokale en regionale ge­
schiedenis. Want Van der Gouw vatte zijn taak ruim op. De vele inspectiereizen in de
provincie de hulp bij het inventariseren, de inventarisatie op het inspectiekantoor het
zijn voor Van der Gouw steeds weer opnieuw gelegenheden om bestuurders en andere
betrokkenen te doordringen van het belang van archieven voor in het bijzonder de beoefe­
ning van de geschiedenis, de geschiedenis van de eigen streek, het eigen dorp het ei^en
waterschap^ Dit sterke historische accent dat hij aan zijn functie als inspecteu'r geeft en
relnaath t - g
Z °'
r onde; k°r CUS , " 1
m a a k t
1 6 1 W
^ t e
teven, dat menig lokaal- en
vinden - zich door hem bij
woorde^ geztdl T Ï ^ ^ ^ ^ ^ °« ^ m
* J
woorden gezegd, maar het is overduidelijk dat hij zichzelf in zijn functie van inspecteur
56

Prof.dr. J.L. van der Gouw
mede heeft gezien als een soort provinciaal coördinator op het gebied van de lokale en regio­
nale geschiedenis.
Daarbij past ook zijn redacteurschap (1957-1968) van de directe voorgangers van het tijd­
schrift Holland en de reeks Hollandse Studiën, namelijk het tijdschrift Zuid-Holland en de
Zuid-Hollandse Studiën, uitgaven van de Historische Vereniging voor Zuid-Holland onder
de zinspreuk 'Vigilate Deo Confidentes'. Terwijl GJ. Verburg, de bibliothecaris van de pro­
vincie, de uitgave van het tijdschrift verzorgt, redigeert Van der Gouw in die jaren tien delen
van de Zuid-Hollandse Studiën. Onder zijn leiding ontwikkelen de Studiën zich tot een
reeks waarin plaats is voor werk van zowel vak- als amateur-historici.
Ook de lessen archivistiek en paleografie die Van der Gouw jarenlang aan de Archief-
school geeft - eerst aan de mede door hem opgerichte particuliere school (1949-1953) en
daarna aan de Rijksarchiefschool (1955-1968) - en evenzeer zijn colleges aan het Historisch
Seminarium van de Universiteit van Amsterdam zijn doorspekt van lokale en regionale ge­
schiedenis. Amsterdam, waar bij de komst van Van der Gouw de opleiding van geschiede­
nisstudenten en de beoefening van de lokale en regionale geschiedenis nog weinig met elkaar
van doen hebben, moet een kolfje naar zijn hand zijn geweest. Als docent (1964-1972) en
daarna als buitengewoon hoogleraar (1972-1980) tovert hij de studenten in zijn colleges pa­
leografie en archiefwetenschap een beeld voor van de geschiedenis van plaatselijke verhou­
dingen en problemen, van simpele buren en burgers, van ontginningen, dijkzorg en water­
schappen, kortom van een wereld waarvan de meeste studenten tot dan toe geen notie had­
den. Dat de studenten als aanstaande geschiedenisleraren interesse behoort te worden bijge­
bracht voor de geschiedenis van de eigen streek, de eigen woonplaats, is voor Van der Gouw
vanzelfsprekend, en hij pakt de zaak dan ook grondig aan. Al in het voorjaar van 1965 orga­
niseert hij op kosten van de provincie Zuid-Holland een zesdaagse werkweek op Voorne-
Putten voor negen studenten. Tijdens deze excursie, die destijds op mij grote indruk heeft
gemaakt, worden wij geconfronteerd met de relatie tussen geschiedenis en landschap, luiste­
ren wij naar voordrachten door onderzoekers en archivarissen uit de streek, en wordt ons
keer op keer gewezen op de betekenis voor de lokale en regionale geschiedenis van het werk
van goede amateur-historici.
Juist ook dit laatste, het streven amateur- en vakhistorici bij elkaar te brengen is een van
de zeer duidelijke constanten in het denken en doen van Van der Gouw geweest. Zijn ideeën
op dit punt zijn niet zonder invloed gebleven; op de achtergrond hebben zij onmiskenbaar
een rol gespeeld bij de start in 1969 van het tijdschrift Holland en de Hollandse Studiën.
Van der Gouw is gestorven. Velen zullen hem blijvend en met grote waardering in herinne­
ring houden.
57

Herman Roodenburg
Een verfoeilijke misdaad.
Incest in het gewest Holland tijdens de 17e en 18e eeuw
De laatste jaren hebben de medta veel aandacht besteed aan het verschtjnsel incest De gebeurtenissen
waren soms schrijnend. In enkele gevallen werden vaders ten onrechte beschuldigd.
Zij werden gesche.den van hun kinderen en moesten een gevecht aangaan met welzijnswerkers
politie enjustttie. De paniek waarmee dit gepaard ging en ook het gemak waarmee
de beschuldigingen door de verantwoordelijke instanties werden overgenomen deden
af en toe denken aan de plotselinge betichtingen van toverij zoals wij die kennen'uit het
vroeg-moderne Europa en Amerika. Toch zijn zulke gebeurtenissen, althans hier in Nederland,
vrij zeldzaam gebleven. Alarmerender waren de recente berichten over de verspreiding
van het delict. Kennelijk komt meest veel vaker voor dan lange tijd is aangenomen
Hoe dit in het verleden heeft gelegen is moeilijk te zeggen. Richten wij ons op het Holland
van enige eeuwen geleden, dan kunnen wij hoogstens uit de rechterlijke en kerkelijke archieven
nog het een en ander achterhalen. Soms werden gevallen voor de kerkeraad gebracht
maar de afloop is met altijd even duidelijk.' Wat dat betreft, bieden de rechterlijke archieven
heel wat betere informatie, al werden er maar weinig zaken voor de rechtbank gebracht De
twaalf processen die in dit artikel aan de orde komen heb ik slechts met het nodige speurwerk
en met de onmisbare hulp van collega's kunnen vinden.' Het verschijnsel zelf is ongetwijfeld
veel algemener geweest, maar over de precieze omvang kunnen wij nauwelijks een behoorlijke
uitspraak doen. Wij hebben hier te maken met het probleem van de Verborgen criminaliteit
: die delicten die nooit ter kennis van politie of justitie zijn gekomen. Omdat wij de bevolking
niet meer kunnen benaderen via interviews of enquêtes, zal die verborgen criminaliteit
ook inderdaad verborgen blijven voor ons. Toch zijn de twaalf processen juist om hun inhoudelijke
aspecten interessant. Allereerst krijgen wij iets te zien van de donkere kanten van
het toenmalige gezinsleven, van wat er mis kon gaan. Die meer verborgen geschiedenis is
door gezinshistonci nog maar weinig aan de orde gesteld. Daarnaast kunnen wij een aantal
gerichte vragen stellen. Omdat de meeste processen gehouden werden in het gewest Holland,
kunnen wij de vonnissen en in één geval zelfs de beraadslagingen van de schepenbanken
vergelijken met de rechtskundige verhandelingen die in dezelfde periode in dit gewest
werden uitgegeven. Sloten de rechters aan bij deze verhandelingen of was de praktijk toch
anders dan de theorie zou doen vermoeden? Richten wij ons vervolgens op de verhoren en
getuigenverklaringen, dan kunnen wij ook het een en ander achterhalen over de gevoelens
en gevoeligheden rond het onderwerp. Zo zijn er een aantal zaken waarin een vader beschuldigd
werd van incest met zijn dochter. Hoe oud waren deze meisjes, werden zij allemaal verhoord,
hoe jong zij ook waren? Werd er misschien rekening gehouden met hun emotionele
moeilijkheden? Werden zij anders behandeld, naarmate zij ouder werden? Tenslotte zouden
wij ook graag willen weten waarom zo weinig zaken voor de rechtbank zijn gekomen Waar
58
^fïï^5t; s
' 0NDERCENSUUR
- ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ A ^ ,
verste van d l t a r t i k e l ( e e n l e z i n g gehouden in Stockholm en M ^ Z Ï ^ ^

Incest in Holland
lagen de belemmeringen, wat was precies de weg die moest worden afgelegd? En hoe rea­
geerde de omgeving? Hield men misschien liever de moeilijkheden onder elkaar?
Voor of tegen de doodstraf
Een van de eerste problemen die wij tegenkomen bij het bestuderen van incest in het verle­
den is dat het begrip voor onze voorouders een veel ruimere betekenis heeft bezeten dan voor
ons. Naar de huidige opvattingen heeft het begrip alleen betrekking op de eerste graden van
verwantschap, op de seksuele omgang tussen ouders en kinderen, grootouders en kleinkin­
deren, broers en zusters en, daarnaast nog, tussen ooms en tantes en hun volle nichten en
neven. In het vroeg-moderne Europa werd een ruimere definitie gehanteerd: Incestus est vene-
reaperagere cum consanguineis, vel affinibus, zoals de juristen het formuleerden ('incest is het be­
drijven van bijslaap met bloedverwanten of aanverwanten'). 3
Dezelfde opvatting treffen wij
aan in de Politieke Ordonnantie, die in 1580 werd uitgevaardigd voor het gewest Holland. Hier­
in werden ook alle huwelijken en daarmee alle geslachtsverkeer verboden tussen een man
en zijn schoonzuster of een vrouw en haar zwager. Met andere woorden, een weduwe of we­
duwnaar mocht niet trouwen met de bloedverwanten van de overleden man of vrouw. In
de overige gewesten golden dezelfde regels. Maar het geheel werd nog gecompliceerd, door­
dat de gereformeerde kerk, de 'publieke' kerk, een aantal aanvullende regels hanteerde. Zij
kwam daarmee regelmatig in aanvaring met de overheid. Zo verzetten de predikanten zich
ook tegen huwelijken in bloedverwantschap tussen neef en nicht, dus met de kinderen van
oom en tante. Bovendien hadden zij bezwaren tegen huwelijken in dubbele aanverwant­
schap, dat wil zeggen met aanverwanten van de overleden huwelijkspartner. 4
In de hier geselecteerde zaken ging het telkens om incest in de huidige, beperkte betekenis
van het woord, maar dat betekende geenszins dat de vonnissen die werden uitgesproken ook
min of meer gelijkluidend waren. Integendeel, de straffen die werden opgelegd waren juist
zeer verschillend en varieerden van tepronkstelling, geseling en verbanning tot langdurige
opsluiting en zelfs de doodstraf door wurging, ophanging of onthoofding. Ook een selectie
naar gelijke vormen van incest (vader-dochter, moeder-zoon en dergelijke) bracht slechts
ten dele enige samenhang.
Daarmee lijken de vonnissen een bevestiging te vormen van de gerechtelijke willekeur die
al door veel historici voor de Republiek werd vastgesteld. Zo heeft men gewezen op de verre­
gaande fragmentatie van de rechtsmacht, met name in het gewest Holland, waar maar liefst
200 rechtbanken de bevoegdheid bezaten om een vonnis in strafzaken uit te spreken. Daar­
toe behoorde ook de doodstraf. Ook in de strafwetgeving was er sprake van een aanzienlijke
fragmentatie. Behalve de plakkaten en keuren die door de Staten-Generaal, de gewesten en
de steden werden uitgevaardigd, bestond het geschreven recht ook nog uit zestiende-eeuwse
codificaties, zoals de Constitutto Criminahs Carolina, die onder Karei V, en de Criminele Ordon­
nantiën, die onder Philips II tot stand waren gebracht. Andere rechtsbronnen waren de Bijbel
3 Voor een kort overzicht zie Hollandsen Rechtsgeleert Woordenboek, ed. F. L. Kersteman (3 dln.; Amsterdam 1768)
i, 49.
4 Zie voor een nadere beschrijving van de toenmalige opvattingen: Donald Haks, Huwelijk en gezin in Holland in
de 17de en 18de eeuw. Processtukken en moralisten over aspecten van het laat 17de- en 18de-eeuwsegezinsleven (Assen 1982)
39-41; voor de wrijvingen tussen kerk en overheid, zie tevens Herman Roodenburg, Onder censuur. De kerkelijke
lucht in de gereformeerde gemeente van Amsterdam, 1578-1700 (Hilversum 1990) 309-310.
59

Incest in Holland
(de 'goddelijke rechten'), het Romeins recht en het gewoonterecht, voorzover dtt nog niet
m de gewestelijke en lokale verordeningen was opgenomen
Met een dergelijke fragmentatie lagen de conclusies over rechtsverscheidenheid en willekeur
natuurlijk voor de hand. Toch heeft reeent onderzoek en dan vooral het onderzoek naar
de dagelijkse strafrechtspleging aannemelijk gemaakt dat er onder die schijn van willekeur
wel degelyk een structurele eenheid in het straffenstelsel aanwezig is geweest. Dat stelsel was
flexibel, de straffen konden steeds aan de precieze omstandigheden worden aangepast
Maar onder die oppervlakkige verschillen ging een opvallende consistentie schuil een eenheid
in de bestraffmgsvormen die nog werd bevorderd door talrijke juridische verhandelingen
en uitgebrachte adviezen. Veel van die 'advysen' en consultatief werden gepubliceerd
De meeste werden geschreven voor de kleinere jurisdicties. Juist daar waren de schepenen
verplicht voor zij een schavotstraf oplegden, om advies te vragen aan 'onpartijdige rechtsgeleerden
, bijvoorbeeld hoogleraren of advocaten uit een naburige grote stad.* Zoals wij nog
zullen zien, bleken zulke adviezen nog in twee dossiers aanwezig te zijn
Vergelijken wij deze adviezen met de juridische verhandelingen, dan lijken zich in de
bestraffing van incest twee richtingen te hebben voorgedaan. In de Republiek gold incest
zeker in de huidige betekenis van het woord, als een ernstig misdrijf. Daarover waren allé
juristen het eens, maar zij verschilden van mening over de precieze bestraffing van het delict
De rechtsinnighste doctoren, zoals zij in een van de adviezen werden genoemd, pleitten voor de
doodstraf. Zij beriepen zich op de Bijbel, met name op Leviticus 18 en 20, en op een reeks
buitenlandse rechtsgeleerden, zoals Joost de Damhouder, Antomus Matthaeus en Bened
ctus Carpzovms. Maar tegenover de 'orthodoxe'juristen kunnen wij de 'liberale' juristen
plaatsen. Deze laatsten pleitten voor een zachtere straf, waarbij zij een beroep deden op het
Romeins recht, op de bestaande wetgeving en jurisprudentie in de Republiek en op de
eigen rechtsgeleerden, zoals Simon Groenewegen van der Made, Simon van Leeuwen en
Henricus Brouwer. Waarschijnlijk hebben de 'hberalen'de meeste invloed bezeten, al is het
opvallend dat een van hun belangrijkste argumenten op een onjuiste interpretatie berustte
Zo haalden 2y telkens een zaak aan die in 1612 voor het Hof van Holland had gediend maar
kennelijk heeft geen van hen ooit het vonnis onder ogen gehad.
Essentieel in het juridische vertoog was het onderscheid tussen een incestus juris civilis en
eenincestusjunsgentium. In het eerste geval ging het om incest tussen aanverwanten, bijvoorbeeld
tussen stiefvader en stiefdochter of tussen zwager en schoonzuster. In het tweede geval
het zwaardere vergrijp, ging het om incest tussen bloedverwanten. Alleen hier kon de doodstraf
worden opgelegd. Maar de 'liberale' juristen wilden die mogelijkheid alleen in overweging
nemen, als de verdachte met zijn daad tevens overspel had gepleegd. Had het vergrijp
plaats gevonden tussen een weduwe en haar zoon of tussen een weduwnaar en zijn dochter
dan kwam de doodstraf met in aanmerking. Sterker nog, ook als er sprake was van overspel'
dan nog achtten zij de doodstraf ongewenst. Ter ondersteuning wezen zij dan op de rechtszaak
uit 1612, de zaak rond Cent Adriaensz. uit het stadje Tholen. In hun ogen betrof het
hier een incestus juris gentium. Volgens Van Leeuwen, die waarschijnlijk als eerste de zaak ver-
(>0
NeT rlln 1
rn e F
t lt° rike
/ gm
° nd
' ' F
m e n t a t i e
"S . rechtsverscheidenheid en rechtsongelijkheid in de Noordelijke

Incest in Holland
meldde, had de man incest gepleegd met zijn moeder. Toch was hij slechts veroordeeld tot
geseling op het schavot en levenslange verbanning uit de provincies Holland, Zeeland, Fries­
land en Utrecht. 6
Voor Van Leeuwen en de andere 'liberale' juristen, die zijn argumentatie
eenvoudig overnamen, lag hier een duidelijk precedent. Met deze uitspraak had het Hof
aangegeven dat zelfs de zwaarste vorm van incest niet met de dood mocht worden bestraft.
Maar blijkbaar heeft Van Leeuwen of iemand anders vóór hem zich schromelijk vergist. Zo­
als wij nog steeds in het vonnis kunnen lezen, had de man geen incest met zijn moeder maar
met zijn stiefdochter begaan. Kortom, hij had slechts incest met een van zijn aanverwanten,
incestus juris civilis, gepleegd. En dat zal het Hof ertoe hebben gebracht om de dader niet de
doodstraf maar een zachtere straf op te leggen. 7
Als wij Van Leeuwen mogen geloven, dan was er zelfs nog een derde richting onder de
juristen. Hoewel hij en zijn geestverwanten zich verzetten tegen de doodstraf, waren zij ook
gekant tegen een al te milde straf. Volgens Van Leeuwen zou zijn collega Groenewegen heb­
ben voorgesteld om incest op dezelfde wijze te bestraffen als overspel. Het probleem is echter,
dat de gewraakte passage niet erg duidelijk is. Wel bracht Van Leeuwen terecht naar voren,
dat de Politieke Ordonnantiehiertoe geen ruimte bood. Immers, daarin was aan de bepalingen
ten aanzien van overspel nadrukkelijk toegevoegd dat deze de straffen ten aanzien van scha­
king, ontvoering en bloedschande, zoals die waren vastgelegd in de Constitutio Criminalis Ca-
rolina, geheel onverlet lieten. 8
Het geraamte op de snijkamer
Laten wij, vóór wij de rechtspraktijk in ogenschouw nemen, eerst een kijkje nemen in een
17e-eeuwse snijkamer. Zulke ruimtes, die in veel steden aanwezig zijn geweest, moeten een
fascinerend schouwspel hebben gevormd. In de snijkamer in Delft, zo horen wij van de
stadshistoricus Dirck van Bleiswyck, hingen tussen de portretten van de professoren ook ho­
rens, geweien, zeegewassen en zeegedrochten aan de muur. Onder deze laatsten bevonden
zich bijvoorbeeld de hand en de rib van een meermin. Verder waren er afbeeldingen van
'vreemde geboorten binnen dese stad geschiet', onder meer van een Siamese tweeling, waar­
van het ene kindje geen hoofd bezat. In een glazen kastje waren zelfs verschillende embryo's
te zien. Maar het meest opvallend waren toch wel de geraamtes van misdadigers die op het
Delftse schavot terecht waren gesteld en vervolgens in de kamer ontleed. Zo was er het skelet
6 S. van Leeuwen, Hel Rooms-Hollands-Regl (Leiden/Rotterdam 1664) 432. Voor andere vermeldingen van deze
zaak, zie bijvoorbeeld Joh. Loenius, Decisïén en observatïën (Amsterdam 1712); Hollandsen Rechtsgeleerl Woordenboek,
I, 49.
7 Algemeen Rijksarchief (ARA), Hof van Holland, Collectie Bisdom, no. 151, fol. 183 en 183v. De vergissing
wordt gesignaleerd in een juridisch advies bij de hieronder nog te bespreken rechtszaak in Den Briel. Wij lezen
daar onder andere: 'dat wijders Simon van Leeuwen (...) en Brouwer (...) de voorszeide sententie van het Hoff
van Holland seer verkeerdelijck allegeeren alsof deselve soude behelsen een straffe over een incestus juris gentium,
te weeten van een moeder met haar soon, dewijle het crimen incestus, 'tgeene daarbij gestraft is, alleen
gepleeght is tuschen een stieffvader en sijn vrouws voordochter, en mitsdien een incestus juris civilis.' Het advies
werd uitgebracht door de juristen Bosch en Erpecum. Zie ARA, Rechterlijk Archief (RA) Brielle, inv. no. 2,
no. 5.
8 Groot Placcaet-boeck, inhoudende de placaten ende ordonnantiën van de Hoogh Mog. Heeren Staten Generael der Vereenighde
Nederlanden, ende van de Ed. Groot Mog. Heeren Staten van Hollandt ende West- Vrieslandt, mitsgaders van de Ed. Mog.
Heeren van Zeelandt ('s-Gravenhage 1658) I, 335 en 353. Dezelfde verwijzing treffen wij aan in de de huwelijkswetten
van de gewesten Utrecht en Overijssel en in die van de generaliteitslanden.
61

Incest in Holland
kXTZ ; g
S C h a m d e
> C 0 b
f, dat nu, uttgerust met 'Indiaens
krijgs-tuyg, op het geraamte van een paard was gezet. En ook was er het geraamte van een
vrouw die in 1615 op het schavot was gewurgd. De Delftse schepenbank had haar ter dood
veroordeeld, omdat zij incest met haar schoonzoon had gepleegd "
Helaas zijn de verhoren bij dit proces verloren gegaan. Wij weten slechts dat de vrouw
op het moment van haar terechtstelling ongeveer zestig jaar oud was, dat zij gehuwd was
met een lokale ketelboeter en dat zij het poorterrecht bezat. De schoonzoon, met wie zij het
delict had gepleegd, was een zekere Claes Geroensz., een soldaat in het leger van Hendrik
van Nassau. Twee jaar eerder was hij in het huwelijk getreden met een van haar dochters
Het mogelijk dat hij is omgekomen bij een veldslag. In ieder geval was hij met meer in
leven toen Wyve Jans en een andere dochter in hechtenis werden genomen. Deze tweede
nog ongehuwde dochter had eveneens het bed gedeeld met de soldaat. Toch ontving zij een
lu^rest^
lijkmerkwaardig dat Wyve Jans terecht werd gesteld. Tenslotte had zij de bloedschande niet
Zl Zlr ÏÏT m
m e t
T , 6 e n a a n V C r W a n t b e a a n
S - g-g hechts om een incestus
S e n Z e g t
dTen va h t , * ^ » ^ 'orthodoxe' juristen,
dat geen van hen ooit op deze rechtszaak heeft gewezen. Toch zouden zij een sterke troe
m handen hebben gehad. Hadden zij de zaak van Cent Adriaensz. uitgezocht, dan hadden
zij gemakkelijk op de overeenkomsten kunnen wijzen. Immers, incest tussen vader en stiefdochter
gold als eenzelfde vergrijp als incest tussen moeder en schoonzoon. Bovendien was
er in beide gevallen sprake van overspel. Ook Cent Adriaensz. had de bloedschande 'staande
nuwelyk begaan.
Het is mogelijk, dat dit Delftse vonnis ook uitzonderlijk was gebleven, als wij wel de verhoren
en de getuigenverklaringen hadden kunnen inzien. Het mag dan duidelijk zijn geworden
dat de strafrechtelijke praktijk een veel grotere consistentie heeft gekend dan lange tijd is
aangenomen, tegehjk moeten wij er rekening mee houden dat die consistentie ook zfjn grenzen
heeft gekend. Schepenen zullen ook wel eens een afwijkend vonnis hebben geveld Wat
zich hier wreekt het ontbreken van het dossier, geldt gelukkig met voor de overige tien zaken.
Daar zijn de relevante papieren wel bewaard gebleven.
Een koude winter
Een van de interessantste zaken is het proces van Barbera Philips, een weduwe van 46 en
Jan Jansse Fijngesel, haar zoon van 25, die nog steeds bij zijn moeder woonde. Op 25 augustus
1716, toen zij terecht stonden voor het Brielse gerecht, bekende de moeder dat zij aan
het begin van de winter met haar zoon in hetzelfde bed had geslapen. Zij hadden dat gedaan
om de scherpe koude en dat zij tot verwarming geen dekzel genoug in huis hadden' Zulke
afgelegd^ In 1652 werden de weduwe Rachel Colombij en haar zoon ontboden voor de gere-
geslapen. Maar in de consistoriekamer verklaarden zij 'heijlichlijck datse dit uijt eenvoudt-
l l
9 D. van Bleiswyck, Beschrymnge der stadt Delft (Delft 1667) 579-584
Gemeente-Archief (GA) Delft, Archief Vierschaar, no. 47 fol u 295v en 296 Vnnrh th ,". ^
roensz. en Neeltirn Simnn, -,j , , ~ -^3v en /yb. Voor het huwelijk van Claes Geiieenjen
Simons, zie idem, Trouwboek Oude Kerk (6/1/1613).
~
62

Incest in Holland
cheijt gedaan hebben sonder enige vuilicheijt in den sin gehadt te hebben'. 11
In Brielle was
het anders gelopen. De weduwe moest toegeven dat zij na een aantal nachten 'haar soon
voorgeslagen en door liefkoosing bewogen heeft om met haar vleeselijk te converseren'. Eni­
ge nachten later had zich dit herhaald. Maar toen zij hem nog een derde keer trachtte over
te halen, had hij dit geweigerd om de 'gruwelheid die hij quam te begaan'. Moeder en zoon
hadden toen enige tijd onenigheid gehad. Vervolgens, in de laatste dagen van juni, had zij
's nachts last gekregen van 'weepijn en smerte, in welck zij gewenst hadde een man te heb­
ben'. Haar zoon had toen de buren gewaarschuwd, die hem opdroegen wat 'lavas', een ge­
neeskrachtig kruid, te gaan halen. Niet veel later had zij een miskraam gekregen en, zoals
zij het zelf formuleerde, 'is quijt geworden eenige slijm met een klomp bloed'. Ook voegde
zij hieraan toe, 'dat zij die slijm en bloed, in een pot zijnde, door haar meisje heeft doen uit­
gieten'. Kennelijk was er ook een dienstmeid in huis.
Moeder en zoon werden uiteindelijk schuldig bevonden aan incestus juris gentium. Voor de
moeder luidde de eis dat zij aan de wurgpaal 'met den koorde' gewurgd zou worden, voor
de zoon dat hij zou worden opgehangen. Toch ontvingen beiden niet de doodstraf, maar de
een na zwaarste straf, depoenaproxima mortis. Op het schavot werden zij 'strengelijk' gegeseld
met een strop rond de hals, ten teken dat zij een volgende keer ter dood zouden worden ge­
bracht. Ook werden zij gebrandmerkt, hun goederen werden geconfisceerd en zij werden
voor vijftig jaar verbannen uit de provincies Holland, Zeeland en Friesland.
Nu was Brielle een kleine jurisdictie, zodat schepenen advies hadden ingewonnen bij vier
'onafhankelijke rechtsgeleerden'. Twee van hen hadden de doodstraf aangeraden. Interes­
sant is dat zij in hun betoog nadrukkelijk wezen op de rechtszaak rond Cent Adriaensz. en
de onjuiste interpretatie die Simon van Leeuwen hieraan had gegeven. 12
De twee andere ju­
risten betoogden het tegendeel. Ook in 1612, zo schreven zij, betrof het een zaak tussen moe­
der en zoon. Kortom, als men toen de doodstraf achterwege had gelaten, dan moest men
ook in dit geval een zachtere straf opleggen, te meer omdat er geen overspel was begaan,
terwijl dat laatste (althans in de visie van Van Leeuwen) wel had gespeeld in de Tholense
zaak. Wat zij adviseerden was de een na zwaarste straf, de straf die ook uiteindelijk werd
opgelegd. Opvallend is dat deze zelfde juristen met grote stelligheid beweerden, dat 'alhier
te lande ofte in deesen provinciën geen placaten ofte ordonnantiën werden gevonden, waer-
bij soodanige doodstraffe jegens de bloetschenders worden gevonden gestatueert te sijn'. Als
zij hiermee de gehele Republiek bedoelden en niet alleen de provincie Holland (de formule­
ring is niet erg duidelijk), dan hebben zij zich zonder meer vergist. In Deventer was op incest
wel degelijk de doodstraf gesteld. 13
Een langdurige affaire
Hoe uiteenlopend de vonnissen waren, blijkt nog eens uit een zaak uit 1752. Toen werd een
53-jarige inwoner van Utrecht, Cornelis Bloos geheten, opgehangen. De zaak lijkt nog het
11 GA Amsterdam, 376, no. 8, 412 (25/4/1652). Voor dit en andere gevallen van incest in de Amsterdamse kerkeraadsnotulen,
zie Roodenburg, Onder censuur, 314-316. Vooreen verwante rechtszaak, zie GA Amsterdam, 5061,
no. 292, fol. 38v-39.
12 Zie hierboven, noot 7.
13 'Vrouwekragt, sodomie, bloedschande, en voorlagen, sullen met de dood gestraft worden'. Zie Rechten ende gewoonten
der sladt Deventer (Deventer 1644) 135. Voor de gehele rechtszaak, zie ARA, RA Brielle, no. 2, no. 5.
(,:;

Incest in Holland
meest op die van Cent Adriaensz. Ook hier ging het om vader en stiefdochter, terwijl de daad
eveneens in overspel was begaan. Toch had het vonnis een geheel andere inhoud en werden
ook Mechtelt van Clarenbeek, de 39-jarige stiefdochter, en Francijntje van Cleef, de 70-
jarige echtgenote, tot een schavotstraf veroordeeld. Mechtelt ontving depoenaproxima mortis.
Zij werd vastgebonden aan de galg waaraan haar stiefvader even tevoren was opgehangen.
Daar werd zij, met een strop om de hals, 'strengelijk' gegeseld, waarna zij voor vijftien jaar
werd opgesloten in het Utrechtse 'werkhuis'. De moeder, die als medeplichtige werd gezien,
werd slechts verbannen uit de stad. Wel werd zij op het schavot gebracht om te zien hoe haar
man en dochter werden gestraft.
Vergelijken wij de straffen die in deze zaak werden opgelegd met het vonnis dat werd uit­
gesproken tegen Cent Adriaensz., dan lijkt de conclusie van gerechtelijke willekeur zich weer
op te dringen. Ook al ging het om hetzelfde delict, in het ene geval werd de boosdoener opge­
hangen, in het andere werd hij veroordeeld tot geseling en bannissement. Leggen wij dit
Utrechtse proces, waar het toch ging om incest tussen aanverwanten, vervolgens naast het
proces in Brielle, waar het ging om incest tussen èWverwanten, dan wordt de indruk van
een verregaande willekeur nog verder versterkt. Toch lijkt het hier eerder te gaan om een
tegenstelling tussen theorie en praktijk. Terwijl de juridische verhandelingen telkens een
scherp onderscheid aanbrachten tussen incestus juris gentium en incestusjuris civilis, trokken de
schepenen in hun vonnissen waarschijnlijk een minder strakke grens. Althans, wat wij uit
het Utrechtse proces kunnen opmaken is dat incest met aanverwanten wel degelijk zwaar
bestraft kon worden, mits het aanverwanten in de eerste graad betrof, de daad in overspel
was begaan en er ook nog andere, zeer ernstige omstandigheden werden meegewogen.
Zoals de documenten vermelden, was Bloos zo'n twintig jaar tevoren naar Utrecht geko­
men. Afkomstig uit het naburige Zuilen had hij werk gevonden bij het uitdiepen van de
Nieuwe Gracht. Bij Francijntje, die toen al voor de tweede keer weduwe was geworden, had
hij een kamer gekregen. In 1731 traden zij in het huwelijk, maar voor de rechtbank bekende
hij dat hij toen al, zowel met de moeder als met de dochter, een seksuele relatie had gehad.
Vóór hij met de moeder trouwde, had hij de dochter al zwanger gemaakt. In het voorjaar
van 1732 had zij een doodgeboren kindje gebaard.
Voor de heren schepenen was dit een ernstig feit, maar wat zij veel zwaarder wogen was
dat Bloos eenvoudig was doorgegaan, dat hij in al die jaren 'in de voorschreeve conversatie
is blijven continueren, de moeder voor zijne vrouwe ende de dogter als 't ware voor zijne
bijzit gebruikende'. De moeder bleef onvruchtbaar, maar uit de verhouding met de dochter
zouden nog vijf kinderen geboren worden. Op het moment dat de zaak aan het licht kwam
waren drie van de kinderen nog in leven. De oudste was vijftien, de middelste zes, terwijl
de jongste een paar weken tevoren was geboren.
Het oordeel van de schepenbank was duidelijk. Zij concludeerde niet alleen, dat Bloos
zich had schuldig gemaakt 'aan de zo hooggaande en Gode tergende misdaad van bloed­
schande in de eerste graad van affiniteit, met overspel gepaart'. 14
Ook wees zij in haar vonnis
nadrukkelijk op het feit, dat Bloos dit alles 'zoo veele jaren zoo schandelijk als onnatuurlyk'
had voortgezet. Dat gold ook voor de stiefdochter, die ook nog eens werd voorgehouden dat
zij 'in plaatze van op eene eerlijke wijze de kost te zoeken, zig heeft erneert met te gaan schoi-
jen en bedelen'. In het vonnis dat over de moeder werd uitgesproken werd eveneens gewezen
H 'Affiniteit' moet hier, in overeenstemming met het toenmalige taalgebruik, louter gezien worden als aanverwantschap.
Zie het Woordenboek der Nederlandsche Taal, Supplement Eerste Deel, kol. 498-499.
() 1

Incest in Holland
op de lange periode waarin zich de gebeurtenissen hadden afgespeeld. In al die twintig jaar
had zij nooit ingegrepen. Misschien had zij in het begin nog haar twijfels gehad. Maar later
had haar dochter toch toegegeven dat één kind door haar stiefvader was verwekt, terwijl de
man zelf aan haar verteld had dat hij een ander had verwekt. Ondanks die wetenschap was
zij 'als echteluijden gewoon zijn te doen' met haar man blijven samenleven. En daarmee,
aldus de rechtbank, had zij zich medeplichtig gemaakt aan 'bloedschande in den echtenstaet
en door hare conniventie en stilswijgen teweeg gebragt dat de beijde medegevangens zig in
hogere graaden aan die verfoeilijke misdaad meer en meer quamen schuldig te maken'. Wat
tot haar voordeel werd gerekend was dat zij over de situatie een grote 'verlegentheit' had
gevoeld en dat zij het misdrijf'meermalen ten hoogsten heeft gedestesteert'. Ook wilde men
letten op 'hare hoge jaren en zwakke lichaamsgesteltenis'. 15
Incest of kindermoord?
In een andere Utrechtse zaak, uit 1689, werd de 38-jarige timmerman Leendert Gerridse
niet ter dood veroordeeld maar slechts gegeseld op het schavot. Het ging ook niet om depoena
proxima mortis, maar wel werd hij voor driejaar opgesloten in het Utrechtse werkhuis. Het
verrassende is dat deze man waarschijnlijk dezelfde misdaad heeft begaan als Cornelis
Bloos. Ook hierin zouden wij dus een voorbeeld kunnen zien van gerechtelijke willekeur,
maar het probleem in deze zaak was dat de Utrechtse schepenen geen zekerheid hadden.
Getrouwd met Henrickje Jans, een vrouw van 63, had de man zich al geruime tijd 'familiaer-
lijck ende ontugtiglyck' gedragen tegenover Dirckje Jacobs, de twintigjarige stiefdochter.
Men wist dat hij meermalen gepoogd had de dochter te verleiden. Ook had hij vieze tekenin­
gen of, zoals het vermeld staat, 'onkuijsche handelingen ende posturen' voor haar gemaakt.
Bovendien gaf het te denken dat hij dikwijls met zijn vrouw en Dirckje op één bed had gele­
gen. De schout had dit alles vernomen 'bij goede informatie'. De man had dit alles ook toege­
geven, maar meer dan 'sterke presumptien' dat er incest had plaats gevonden waren er niet.
Wat de rechtbank vooral argwanend maakte was de heimelijke wijze waarop de dochter
nog maar enige maanden tevoren een kind ter wereld had gebracht. Zo was het vreemd dat
geen van de twee vrouwen enige voorbereidingen had getroffen. Bovendien hadden zij, noch
de man, ook maar iets aan iemand verteld. Erger nog, de moeder had Dirckje toegestaan
om 'langs de weg te lopen in allen schijn alsof sij niet beswangert was'. Tegen anderen had
zij het feit zelfs ontkend, 'niettegenstaende sij wel beter wist en de gemeene gerugten oock
al contrarie waren'. Tenslotte, toen de bevalling zich op de avond van de dertigste december
had aangekondigd, had zij noch de vroedvrouw, noch een van de buren laten roepen. In
plaats daarvan hadden de drie, zodra de man was thuisgekomen, overlegd wat zij met de
baby zouden doen: in een 'secreet' gooien of ergens onder het ijs in het water duwen? Uitein­
delijk hadden zij voor het laatste gekozen. Nog diezelfde avond had de man het kindje als
'een dood kreng of ongediert' in een emmer gelegd. Hij was naar de Nieuwe Gracht gelopen
en daar had hij het lijkje - waarschijnlijk was het al omgekomen van de kou - in een wak
onder het ijs geduwd. De volgende ochtend was hij nog gaan kijken of het lijkje niet per onge­
luk te voorschijn was gekomen.
Het lijkt waarschijnlijk dat geen van de verdachten tijdens het verhoor ook maar iets heeft
15 Voor de uitgesproken vonnissen, zie GA Utrecht, RA 2236, fol. 250-266.
65

Incest in Holland
losgelaten over incest. Wat hen verder voor een zwaardere straf zal hebben behoed was iro­
nisch genoeg het 'opsprakelyk leven', de slechte reputatie van de dochter. Daarin paste in
ieder geval haar eigen verklaring. Zij beweerde dat 'seker Fransman, onlangh van hier ver-
trocken' de verwekker was geweest. Uiteindelijk lijkt het drietal alleen vanwege de kinder­
moord te zijn veroordeeld. Zo werd de moeder te pronk gesteld met een pop in haar armen
Dat was een gebruikelijke straf bij kindermoord.' 6
Haar dochter ontving dezelfde straf, al
werd het detail van de pop in haar geval niet in het vonnis vermeld. 17
De aansprakelijkheid van kinderen en adolescenten
Als wij de processen nog eens doornemen, dan begint zich langzamerhand een patroon af
te tekenen. Belangrijk was het juridisch vertoog. Het onderscheid tussen een incestus juris gentium
en een incestusjuns civilis was een eerste criterium waar de rechters rekening mee hielden
Waarschijnlijk werd dit onderscheid toch iets minder in de praktijk gehanteerd. Zo is het
mogelijk dat in die gevallen, waarin er ook sprake was van overspel, geen absolute grens meer
werd getrokken tussen bloedverwantschap en de eerste graad van aanverwantschap met name
als er sprake was van een stiefrelatie. Als zulke vonnissen vaker werden geveld, dan geeft
dat nog eens aan hoe zwaar het tweede criterium, dat van het bijkomende overspel werd
opgevat. Verdere verzwarende omstandigheden, zoals wij ze tegenkwamen in de zaak rond
Cornehs Bloos, waren de duur van de verboden betrekkingen en de eventuele geboorte van
kinderen.
Opvallend was echter, dat de Utrechtse schepenen bereid waren de straf van Francijntje
van Cleef te verzachten vanwege haar hoge ouderdom. Inderdaad lag in de leeftijd van de
verdachten nog een ander criterium. Tot nu toe is het bijna uitsluitend om volwassenen ge­
gaan. De jongste verdachte, Dirckje Jacobs, was twintig. Maar kijken wij naar kinderen en
adolescenten, dan zien wij een duidelijke verschuiving in de gerechtelijke aansprakelijkheid
Dat ligt minder voor de hand dan het lijkt. Ook al werden kinderen en adolescenten geens­
zins als 'kleine volwassenen' gezien in het vroeg-moderne Europa, tegelijk werd in incestza­
ken, met name als het meisjes in de puberteit betrof, met direct uitgegaan van hun onschuld
of onwetendheid. 18
Helaas is er, wat het strafrecht betreft, nog maar weinig bekend over de
aansprakelijkheid van kinderen en adolescenten. A. H. Huussen heeft er echter op gewezen
dat zowel in de juridische verhandelingen als in de wetgeving van de Republiek verschillende
fasen in de ontwikkeling van het kind onderscheiden werden. 'In die ontwikkeling' aldus
Huussen, 'veronderstelde men het ontstaan van een zedelijk normbesef; daaraan werd de
strafrechtelijke aansprakelijkheid gerelateerd'.» Onlangs is Florike Egmond aan de hand
van een aantal rechtszaken in de Republiek, nader ingegaan op dit punt. Zij concludeert
dat kinderen tot hun tiende of elfde jaar nauwelijks voor de rechter werden gebracht. Waren
zij zeventien of achttien geworden, dan lag dat anders. Dan werden zij door de rechterlijke
16 Faber, Strafrechtspleging, 158. ' '
17 GA Utrecht, RA 2236, fol. 385-395.
18 Voor de 'klassieke' mening over kinderen en adolescenten als 'kleine volwassenen', zie Philippe Ariès L 'enfant
et la me familiale sousl Ancien Régime (Parijs 1960). Voor een even 'klassiek' geworden bestrijding zie Linda A
Pollock, Forgotten Children. Parent-Child Relations from 1500 to 1900 (Cambndge enz 1980)
66
H e t H
t l ;'':' / : ; " d
«jdens de 18e en 19e eeuw. GezinshiStoriSChe en ^rechtshistorische
aspecten, 1 ijdschrift voor Geschiedenis 94 (1981) 404-405.

Incest in Holland
instanties als volwassen beschouwd en werden zij geheel aansprakelijk gehouden voor hun
daden. Voor de tussenliggende fase, de leeftijd van ongeveer elf tot zeventien jaar, lagen de
zaken minder eenvoudig. Aan de ene kant hielden de rechters nadrukkelijk rekening met
persoonlijke factoren als verstand, besef, berouw of overmacht. Aan de andere kant hadden
zij de neiging de daad zwaarder te wegen dan de dader, als het een ernstig misdrijf betrof.
Zij schetst in feite, juist voor deze leeftijdsfase, een gemengd beeld waarin beide opvattingen
naast elkaar hebben bestaan. 20
Het bijzondere van de hier verzamelde incestzaken is dat zij
ons ook iets kunnen vertellen over deze overgangsfase, met name waar het jonge meisjes betreft.
Wij zullen zien dat de rechters niet zomaar uitgingen van overmacht, van de 'onschuld'
of 'onwetendheid' van de meisjes. Juist daar lag een belangrijk verschil met onze huidige
opvattingen over incest.
Een zesjarig meisje
Op 26 maart 1650 werd de 'varendsman' Michiel Pietersz. onthoofd op het Amsterdamse
schavot. In de weken daarvoor was hij vele malen verhoord, waarbij verschillende getuigen,
onder wie zijn vrouw, zijn dochtertje en een vroedvrouw, zeer belastende verklaringen hadden
afgelegd. De rechtbank achtte bewezen, dat hij ongeveer vijf of zes jaar eerder bloedschande
en overspel met hetzelfde dochtertje had gepleegd. Het meisje moet toen een jaar
of zes zijn geweest.
Aanvankelijk had de man alles ontkend. Op de vijfde maart was hij voor het eerst verhoord.
Het enige wat hij toen had losgelaten, was dat zijn vrouw op de bewuste dag vroeg
was opgestaan en dat zij hun dochtertje naast hem in bed had gelegd, 's Avonds, toen zij
thuis was gekomen, hadden zij ruzie gekregen. Zij had hem verweten dat hij het meisje had
'geforceert en mishandelt'. Maar hij had dat tegengesproken en hij deed dat opnieuw, toen
zijn vrouw hem 'in judicio', dus voor de heren schepenen, beschuldigde.
Op 10 maart werd hij ook met zijn dochtertje geconfronteerd. Zij zal toen elf of twaalf
zijn geweest. Zij verweet hem 'in facie' dat 'hij haer de beenen van den anderen heeft gelecht
en ijets in 't lijff gesteken dat haer seer dede'. Zij had nog gezegd: 'O vader, ghij doet mij
seer', maar hij had slechts geantwoord: ' 't Sall geen nood doen, het sall well overgaen'. Ook
had zij twee duiten gekregen, 'dat sij soude swijgen'. Mocht haar moeder vragen naar de
schrammen, dan moest zij maar zeggen dat zij door een ander meisje met een speld was gekrabd.
Het waren opnieuw zware beschuldigingen, maar ook nu bleef de vader ontkennen.
Hij vertelde slechts dat hij na de ruzie met zijn vrouw opnieuw had aangemonsterd. Waarschijnlijk
ligt daar de verklaring, dat er tussen het gebeurde en het proces zo'n vijfjaar waren
verlopen. 21
20 Florike Egmond, 'Kinderlijke privileges. Kinderen als slachtoffers en daders in de Hollandse strafrechtspraak
tijdens de zeventiende en achttiende eeuw', in: Carol van Nijnatten ed., Kinderrechten in discussie (Amsterdam
1992) 48-72. Voor een uitgebreidere Engelse versie van dit artikel, zie idem, 'Children in Court: Children and
Criminal Justice in the Dutch Republic', Social and Legal Studies 2 (1993) 73-90.
21 De zaak werd nog gecompliceerd, doordat de man twaalf jaar eerder een doodslag had begaan. Hij was toen
gevlucht, enige jaren in het buitenland gebleven, terwijl 'vrienden', waarschijnlijk zijn familie, gratie voor hem
vroegen. Die gratie was nog niet verleend, toen hij op gevaar af gearresteerd te worden heimelijk in de stad
was teruggekomen. Hij kreeg pas 'pardon', toen hij opnieuw op de vaart was gegaan. Over zaken van doodslag
en het verkrijgen van gratie, zie Roodenburg, Onder censuur, 359-361.
67

Incest in Holland
Op dezelfde dag werd Michiel Pietersz. geconfronteerd met drie andere getuigen: een
buurvrouw en twee vroedvrouwen. Froucke Hellers vertelde dat zij indertijd bij het echtpaar
op een kamer had gewoond. Op een ochtend had zij het dochtertje een paar keer horen
schreeuwen. De volgende dag had Hületge Huygens, de moeder, haar verteld dat het meisje
'van de vader, haar man' was mishandeld. Froucke had toen gezegd: 'lek hebse horen krijten
gisterenmorgen, oft het doen well soude gebeurt wese', maar Hilletge had geantwoord: 'lek
en weet dat niet'. Kort na het gebeuren was de vader ook door een vroedvrouw aangesproken.
In het huis van zijn moeder had deze vrouw gezegd: 'Vriend, nademaell ghij sooverre
vervallen sijt, packt u wegh'. Hij had toen verteld dat hij het niet zo kwaad had gemeend,
maar daarop had zijn schoonzuster geroepen: 'had ghij het soo quaed niet gemeent, ghij
had het soo quaet niet gemaakt'. De dag daarna waren er nog meer vrouwen langsgekomen.
Het gerucht begon zich te verspreiden. Pas op dat moment had hij het raadzaam gevonden
zijn heil elders te zoeken en was hij opnieuw op de vaart gegaan.
Een belangrijk element in de bewijsvoering was de verklaring die werd afgelegd door de
tweede vroedvrouw, Femmetje Henrix. Zij verklaarde onder ede dat de moeder haar het
hemd, het laken en het lichaam van het dochtertje had getoond. Zij had dat onderzocht 'en
geoordeelt, dat sij moeste van een manspersoon geforceert te wesen'. Het inschakelen van
een vroedvrouw is waarschijnlijk zeer gebruikelijk geweest. Als de direct betrokkenen niet
zelf hiertoe besloten, dan was het wel de schout die alsnog een onderzoek liet uitvoeren. In
een rechtszaak uit 1710, een geval waarin een dertienjarig meisje door een buurman is misbruikt,
zien wij hoe de moeder eveneens naar een vroedvrouw is gestapt. Deze laatste constateert
dat het meisje 'geforceert en gebruijkt' is. En als zij vraagt of de man haar meer pijn
heeft gedaan dan zij haar op dat moment moet doen, antwoordt het meisje 'met een bedrukt
weesen': 'Gy doet myn geen seer, maer hy heeft mijn seer gedaen, dat het bloet daerby neder
liep'. Ook toont zij de vroedvrouw haar hemd, dat zowel aan de voor- als de achterkant geheel
bebloed is. 22
De verschillende getuigenissen leidden ertoe dat Michiel Pietersz. op de negentiende
maart opnieuw werd verhoord, maar nu met toepassing van de 'tortuur'. Hij kreeg te maken
met de 'scheenschroeven' en de 'palei'. Met dit laatste instrument kon de verdachte worden
opgehesen en wel zo dat het lichaam op uiterst pijnlijke wijze werd uitgerekt. 23
In het verhoor
staat beschreven hoe de man eerst werd vastgebonden aan de palei, 'met hondert ponden
gewicht aen ijeder groote teen'. Aan zijn linkerbeen werd een scheenschroef aangebracht,
vervolgens werd hij geblinddoekt maar nog niet opgehesen. Eerst werd hem zijn misdrijf opnieuw
'in facie aengeseijt', zowel door zijn vrouw als door zijn dochtertje. Kennelijk moesten
beiden bij de pijniging aanwezig zijn. Maar toen hij bleef ontkennen, werd de tortuur ten
uitvoer gebracht: 'opgehaelt met drijvende gewichten'. Dat werd hem teveel. Ter plekke bekende
hij met zijn 'manlijckheijd' in de 'vrouwelijkheijd' van zijn dochtertje te zijn geweest
en ook 'sijn saet in haer lijf geschoten te hebben'. Wel voegde hij daar aan toe, 'dat het maer
eens gebeurt is, en niet diep daerin en is geweest, oock dat het kind gekreeten heeft'. Omdat
een bekentenis altijd moest worden afgelegd buiten de tortuur ('buijten pijne ende banden
van ijsere') vóór een schavotstraf kon worden opgelegd, werd hem in de dagen daarna zijn
verklaring nog verschillende keren voorgelezen. Ook toen bleef hij bij zijn bekentenis en
22 GA Amsterdam, Notarieel Archief (NA), prot. 8068, akten 88 en 94 (18/9 en 25/9/1710). In een andere zaak
waarin een minderjarig meisje werd misbruikt, ging de moeder eerst naar een vroedvrouw, waarna de schout
een chirurgijn inschakelde. Zie GA Amsterdam, NA 11740, 107 en 108 (24 en 25/9/1747)
Zó Faber, Strafrechtspleging, 112.
68

Incest in Holland
daarmee lag de doodstraf voor de hand. Tenslotte ging het om een incestus juris gentium, in
overspel begaan. 24
Het is echter opvallend dat het meisje, van wie wij niet eens de naam ver­
nemen, geheel buiten het proces is gehouden. Zij werd louter opgeroepen als getuige. Zij
werd niet in hechtenis genomen, noch werd haar enige medeplichtigheid verweten. Daar­
voor werd zij kennelijk te jong geacht. Maar dat lag anders, als de meisjes ouder waren. Dan
begonnen de opvattingen te verschuiven.
Een zeventienjarig meisje
Op 8 december 1746 was het Haarlemse college van schepenen bijeengekomen om Marijtje
de Jong te ondervragen, een meisje dat enige weken eerder door de schout was gearresteerd.
De heren wilden weten of zij ook wist wat overspel was? Marijtje antwoordde dat zij dat niet
wist en 'ook niet te weten wat hoererij is'. Dat wil zeggen, sinds kort wist zij het wel. Zij had
het allemaal van haar moeder gehoord, toen haar vader plotseling was vertrokken, maar
daarvoor had zij het nooit geweten. Toen de heren vroegen of zij dan wel wist wat bloed­
schande was, antwoordde zij opnieuw ontkennend. Haar gehoor was duidelijk verrast. Be­
sefte zij wel, dat zij zich schuldig had gemaakt aan beide delicten en daarom 'ten uyttersten'
strafbaar was? Ook hier antwoordde Marijtje ontkennend. Zij had gemeend 'dat het geen
quaad was'. De verwondering van het college lag voor de hand, omdat Marijtje op het mo­
ment van het gebeuren al de zeventienjarige leeftijd had bereikt. Men zal gedacht hebben
dat Marijtje zich onschuldiger voordeed dan zij was. Maar uit haar antwoorden en alle om­
standigheden kon men moeilijk anders concluderen dan dat zij 'onnozel en gedwongen' was
geweest. 25
De hele zaak was aan het licht gekomen door een gerucht, dat zich al in april van dat jaar
had verspreid. Marijtjes vader, die al gauw op de vlucht was geslagen, zou zich niet alleen
schuldig hebben gemaakt aan 'de verfoeyelyke misdaad van sodomie', maar ook aan 'gruwe-
lyke bloedschande met zyn eygen kinderen, zoo jongens als meysjes'. De schout had toen
een onderzoek ingesteld. Het bleek dat de moeder, pas opgestaan uit het kraambed, iets van
haar kinderen had gehoord. Zij was toen naar de 'vinder', naar de buurtmeester van haar
eigen buurt, gegaan. Zulke functionarissen, die in veel Hollandse steden aanwezig zijn ge­
weest, bezaten een belangrijke functie in het beslechten van de onderlinge conflicten tussen
buren. 26
De vinder had haar echter aangeraden om een priester met haar man te laten pra­
ten. Zoals predikanten en ouderlingen verzoenend konden optreden, zo konden ook pries­
ters bemiddelen in conflicten tussen familieleden of buren. Nadat de schout zowel de verkla­
ringen van deze geestelijke als van de vinder had verzameld, had hij ingrijpen noodzakelijk
24 Het is natuurlijk mogelijk, dat de begane doodslag ook nog een rol heeft gespeeld, al had de man hiervoor 'par­
don' verkregen. Voor de gehele zaak, zie GA Amsterdam, 5061, no. 581 (23/3/1650) en idem, no. 308, fol. 91,
93v, 94, 94v en 95 (5/3, 10/3 en 19/3/1650).
25 Voor de gehele zaak, zie G A Haarlem, RA, no. 55, no. 8, fol. 61v-64; no. 57, no. 2, fol. 276-278v; idem, no.
63 (niet gefol.).
26 Over de buurtmeesters en hun infra-judiciële conflictbeslechting, zie bijvoorbeeld Donald Haks, Huwelijk en
gezin in Holland in de 17de en 18de eeuw. Processtukken en moralisten over aspecten van het laat 17de- en 18de-eeuwsegezinsle­
ven (Assen 1982) 60-64. Voor een uitgebreidere beschrijving van hun werkzaamheden en betekenis, zie Herman
Roodenburg, 'Naar een etnografie van de vroegmoderne stad: de "gebuyrten" in Leiden en Den Haag, in:
P. te Boekhorst, P. Burke en W. Frijhoff eds., bulturnen maatschappij in Nederland, 1550-1850. Een histonsch-
antropologisch perspektief (Amsterdam/Heerlen 1992) 219-243.
()

Incest in Holland
geacht. 27
Overigens lag het inschakelen van een priester voor de hand: het gezin was katho­
liek. Marijtje, de oudste dochter, was op 22 juni 1728 in de katholieke kerk in de Achterstraat
gedoopt.
Omdat de vader al snel gevlucht was, werd hij uiteindelijk bij verstek voor eeuwig uit de
stad en de baljuwschappen van Kennemerland en Rijnland verbannen. Maar Marijtje werd
op 24 november gearresteerd en meteen al voor de eerste keer verhoord. Zij noemde de naam
van haar vader, Jan de Jong. Die van haar moeder wist zij niet, behalve dat zij Francijntje
heette. Vervolgens vertelde zij hoe haar vader gewoon was om op zondag de kinderen mee
naar boven te nemen. Daar op zolder ontdeed hij ze van ongedierte. Maar tijdens de vasten
van dat jaar had haar moeder in de kraam gelegen. Zij was erg zwak geweest. En juist in
die periode had haar vader haar twee keer mee naar boven genomen. Hij had Marijtje op
haar rug gelegd en haar 'gebruykt in haare vrouwelykheid'. Hij had haar daartoe gedwongen
en zelfs gedreigd dat, als zij ook maar iets aan haar moeder zou vertellen, zij 'haar laatste
brood zoude hebben gegeeten'. Op het moment zelf had zij zich niet verweerd. Het had pijn
gedaan, maar zij had niet geschreeuwd, omdat haar vader haar dat verboden had. Zij had
hem evenmin gezegd dat hij moest ophouden, 'omdat zy niet wiste dat 't quaad was'. Had
zij dat wel geweten, dan had zij het zeker na de eerste keer tegen haar moeder gezegd. Om
te kunnen vaststellen of het ook werkelijk tot de daad was gekomen wilden de heren nog we­
ten of haar vader haar 'nat' had gemaakt. Volgens Marijtje was dat niet gebeurd, maar hij
was wel met zijn 'manlyk lid' in 'hare vrouwelykheyd' geweest, 'dat zy het voelde'.
Deze belastende feiten kwamen ter sprake in het eerste en tweede verhoor. In het derde
verhoor bekende Marijtje haar onwetendheid over overspel en bloedschande. Ook hield zij
toen een merkwaardig verhaal over haar menstruatie. Men vroeg haar of zij bij de eerste
keer al 'vrijster' was geweest. Zij antwoordde bevestigend. Zij had haar eerste menstruatie
gehad op haar tiende, toen al had zij bloed verloren. Maar zij voegde eraan toe, dat het sinds­
dien nog maar vier keer was gebeurd. Zij had het nooit 'regulier alle maanden' gehad. Uit­
eindelijk was het haar afgelopen januari overkomen en ook nog eens, nadat haar vader haar
had misbruikt. Toen een 'doctor' haar iets gegeven had, was het weer gestopt.
Het waardevolle van deze rechtszaak is dat bij het vonnis ook de overwegingen van de he­
ren schepenen werden opgetekend. Zoiets is hoogst uitzonderlijk, zoals de gehele zitting uit­
zonderlijk was. Zo kwamen schout en schepenen pas op 8 augustus 1747, dus zo'n zestien
maanden na het gebeurde, bijeen. Het is bovendien opmerkelijk, dat de zitting werd bijge­
woond door twee burgemeesters. Ook dat was ongebruikelijk, zoals er ook iets vreemds was
aan de eis. In zijn requisitoir vroeg de schout dat Marijtje óf 'strengelyk' gegeseld zou wor­
den, gebrandmerkt en vervolgens verbannen uit Holland en Westfriesland, óf dat zij 'voor
al haar leven' zou worden opgesloten in het werkhuis van de stad. Uiteindelijk was het deze
vrijheidsstraf en niet de schavotstraf die aan Marijtje werd opgelegd. Zij werd veroordeeld
tot de 'civiele dood', zoals het door de heren werd genoemd, tot 'eeuwig confinement'.
Toch hadden drie van de zeven schepenen, mr. Gijsbert Jan de Bruin (nota bene de
president-schepen), Jan Heshuysen en mr. Daniël Jan Camerling, gepleit voor een minder
zware straf. De Bruin achtte de zaak 'vol speculatie'. Het was een ernstig misdrijf, zo stelde
hij, maar de gevangene was toch ook 'onnozel en gedwongen'. Hij had zelfs het advies ge­
vraagd van de advocaten Ellinkhuysen en Van Zanen. En deze deelden zijn mening dat er
27 Voor deze laatste gegevens, zie M.G. De Boer, 'Oligarchische uitwassen te Haarlem in het midden der 18e
eeuw', Bijdragen voor Vaderlandsche Geschiedenis en Oudheidkunde, 8e reeks, 5e deel f19441 15
70

Incest in Holland
een straf moest worden gevonden 'die uiterlyk een straf scheen, maar in der daad geen straf
was'. Ellinkhuysen had de mogelijkheid van verbanning genoemd. Zelf was hij daartegen
'vermits de onnoselheid van 't meisje'. Hij pleitte voor zes of acht jaren confinement, 'waar­
door zy een goede opvoeding zoude krygen en van armoede bevryd zyn'. Ook Camerling
was voor opsluiting gedurende 'eenige jaaren'. Heshuysen pleitte voor een confinement van
15 jaar.
De opinie van mr. Mattheus van Valkenburg gaf tenslotte de doorslag. Aan de ene kant
hanteerde hij Marijtjes 'onnozelheid' juist tegen haar. Als zij zo onwetend was, dan kon haar
verhaal over het 'niet bevogtigen', de mogelijkheid dat het misdrijf niet werkelijk had plaats
gevonden, moeilijk serieus worden genomen. Aan de andere kant was het diezelfde onnozel­
heid, zijn indruk dat Marijtje niet capax doli, niet tot bedrog in staat was, die de doodstraf
zoals vereist door de 'goddelyke rechten' in dit geval ongewenst maakte. Straffen hebben een
tweeledig doel, aldus Van Valkenburg. Zij hebben deels betrekking 'tot de subjecten, deels
tot de gemeente; tot de subjecten om die te corrigeeren, tot de gemeente met die te waar­
schouwen, en met die te ontlasten van booze menschen'. Om die reden zou hier 'eeuwige
gevankenis', de 'civile dood', moeten worden toegepast, 'waardoor de delinquante schuldig
aan zo verfoeylyken misdaad het commercium hominum (de omgang met mensen) wordt ont­
trokken'. Uiteindelijk sloten alle schepenen, ook de heren Camerling, Heshuysen en De
Bruin, zich hierbij aan: ita omnes et ita conclusum (zo menen allen en zo is ook besloten).
Zonder kennis van de verdere context kunnen de overwegingen echter op verschillende
manieren worden uitgelegd. Men zou er een botsing in kunnen zien tussen meer behouden­
de en meer verlichte strafrechtelijke ideeën. 28
In de stukken wordt echter nergens aan een
dergelijke discussie gerefereerd. Ook lijkt het tijdstip, zo'n twintigjaar vóór Cesare Beccaria
zijn voorstellen voor een hervorming van het strafrecht zou publiceren, wel erg vroeg. Wij
zouden de beraadslagingen ook kunnen plaatsen in het algehele betoog van Florike Eg-
mond. Hoewel zij niet dit document heeft gezien, heeft zij de zaak wel aangehaald om aan
te geven hoe bij zware delicten naar verhouding meer gelet werd op de ernst van de zaak
dan op de jeugdige leeftijd van de verdachte. In feite wordt haar interpretatie bevestigd in
de woorden van Van Valkenburg, waar hij stelt dat bij zo'n verfoeilijke misdaad de dader
aan het 'commercium hominum' moet worden onttrokken. Zulke formuleringen komen wij
vooral tegen, als het gaat om zaken als bestialiteit en sodomie.
Toch lijkt het waarschijnlijk dat Marijtje een lichtere straf had ontvangen, als er rond haar
zaak niet tevens een ingewikkelde politieke affaire had gespeeld. Zo was het geen toeval dat
haar vader nog had kunnen vluchten. De man was poorter en dat betekende, dat niet alleen
schepenen maar ook burgemeesters aan de schout een machtiging moesten geven om hem
in hechtenis te nemen. Maar daar begonnen de moeilijkheden. Burgemeesters aarzelden,
zelfs toen schepenen erop wezen dat het een 'enorme misdaad' betrof, die 'volgens Gods
Woord een oorzaak is, dat God zijn inwoners uitspouwe en Gods toorne over 't zelve meer
en meer ontbrande'. Het verschil van mening ontaardde tenslotte in een conflict tussen de
twee colleges, dat nog jaren zou voortduren, ook toen een aantal schepenen bij de verkiezin­
gen voor dit college niet meer werd herkozen. 29
Juist vanwege deze verwikkelingen had de
28 Voor een dergelijke interpretatie en voor een korte beschrijving van de rechtszaak, zie Anton van der Hoeven,
'Ten exempel en afschrik. Strafrechtspleging en criminaliteit in Haarlem, 1740-1795', HaerlemJaarboek (1982) 21-23.
29 Voor de details van het conflict, zie De Boer, 'Oligarchische uitwassen', 6-32 en 147-182; zie tevens J.A.F. de
Jongste, Onrust aan hel Spaarne. Haarlem in de jaren 1747-1751 ('s-Gravenhage 1984) 112-116. Geen van de auteurs
is ingegaan op de rechtszaak.
71

Incest in Holland
vader alle gelegenheid om weg te komen, werd Marijtje pas in november gearresteerd en
waren uiteindelijk twee burgemeesters aanwezig geweest, toen het vonnis werd vastgesteld.
Met andere woorden, schepenen konden niet meer in vrijheid beslissen. Het probleem was
waarschijnlijk dat burgemeesters alsnog hun gezicht wilden redden. Nadat de vader al was
ontkomen, zou een te zachte straf voor Marijtje opnieuw in hun nadeel worden uitgelegd.
Vermoedelijk hebben De Bruin en de twee advocaten dat ook aangevoeld: voor de buitenwacht
moest haar vonnis het karakter van een straf hebben. Hadden zij wel in vrijheid kunnen
beslissen, dan hadden zij ongetwijfeld een milder vonnis geveld.
Wij zien dus dat in dit geval de 'onnozelheid' van het slachtoffer niet zozeer terzijde werd
geschoven vanwege de ernst van het misdrijf. Dat aspect werd wel aangeroerd, maar uiteindelijk
waren het de politieke complicaties die Marijtje voor de rest van haar leven in het
Haarlemse werkhuis brachten. Juist vanwege die politieke achtergrond past de zaak ook niet
echt in het betoog van Egmond. Interessant zijn verder de vragen die Marijtje moest beantwoorden
over haar 'vrijster-zijn. Voor schepenen waren die vragen essentieel, omdat zij direct
te maken hadden met de gerechtelijke aansprakelijkheid van het meisje. Hoe dat verband
precies heeft gelegen, is moeilijk te achterhalen. Wel kunnen wij het nodige opsteken
uit een andere zaak, die in dezelfde jaren eveneens in Haarlem heeft gespeeld. Het gaat hier
om de zaak rond Jacoba Rivier, een veertienjarig meisje, dat op 8 augustus 1747 werd gearresteerd,
maar zo'n twee weken later, op 23 augustus, uit haar hechtenis wist te ontsnappen.
Een veertienjarig meisje
Al is het met de vlucht van Jacoba niet tot een proces gekomen, toch bieden de getuigenverklaringen
die de schout al vóór haar arrestatie had verzameld een intrigerend beeld. Zij vertellen
ons niet alleen iets over de vele moeilijkheden vóór een aanklacht voor de rechter
kwam. Daar zullen wij in de laatste paragraaf van dit artikel aandacht aan besteden. Tegelijk
maken zij, meer nog dan de documenten die in de rechtszaak rond Martijtje speelden, duidelijk
waarom meisjes van haar leeftijd toch gearresteerd werden, waarom zij in principe
als medeplichtig, als mededader in aanmerking werden genomen. 30
De zaak was in het voorjaar van 1746 boven water gekomen. Een paar weken voor Pasen
waren Hendrik Runbeek en zijn vrouw, Trijntje Heeskam, op bezoek gegaan bij zijn zwager,
de weduwnaar Jan Rivier. De man woonde met zijn kinderen in dezelfde buurt als Marijtje
de Jong, in de buurt van de Scheepmakersdijk. Het zal een normale visite zijn geweest, maar
onder het drinken van een kopje thee had Jacoba 'in haar onnoselheyd' laten vallen dat haar
vader afgelopen zondag bij haar, haar twee zusjes en een broertje in bed was gekropen en
dat hij 'op haer lijf was gaan leggen en haar zoo geweldig zeer hadde gedaan, dat zy daardoor
geheel ontwaakt was geworden'. Zij had dit verteld aan Trijntje Heeskam, haar peettante,
die het meisje op dat moment om haar te sparen niet verder had uitgehoord, 's Avonds was
zij echter teruggekomen met haar man en toen had zij de vader met het verhaal geconfronteerd.
Eerst had hij wat gelachen, maar daarna had hij toegegeven dat hij in zijn dronkenschap
'wat malligheeden' had uitgehaald met zijn oudste dochter. Voor het echtpaar was dat
voldoende om Jacoba weg te halen bij haar vader en bij zichzelf in huis te nemen. Toen hij
echter een paar maanden later was hertrouwd, hadden zij het meisje teruggebracht. Wel
30 Voor de gehele zaak, zie GA Haarlem, RA, no. 55, no. 8, Col. 62; ibidem, no. 57, no. 2, fol. 273v-276.
72

Incest in Holland
hadden zij haar aangeraden, mocht haar vader opnieuw beginnen, dat zij 'hem dan wel in
zyn gezigt mogt slaan en krabben en dat, als hy haar daartoe wilde dwingen, zy dan overluyt
moest schreeuwen, dat het de buuren en andere menschen buyten de deur konden hooren.'
Door te schreeuwen en alarm te maken kon de man natuurlijk weerhouden worden van
zijn daad, maar dat zal niet de enige reden zijn geweest waarom Runbeek en zijn vrouw dit
advies aan hun nichtje hadden meegegeven. Zoals wij al zagen, hadden de schepenen ook
aan Marijtje gevraagd of zij geroepen had. Zulke vragen komen wij eveneens tegen in geval­
len van verkrachting, bijvoorbeeld in 1616, in een zaak die speelde voor de gereformeerde
kerkeraad in Amsterdam. Maeyken, een eenvoudige kousenstopster, had toen verteld dat
zij verkracht was door een onbekende man. Daarom was zij zwanger geworden. Zij voegde
er echter aan toe dat het 'bij nachte, als 't seer stormde en waeyde' was gebeurd. Het lijkt
een overbodige toevoeging, maar dat was het noch voor haar, noch voor de verzamelde pre­
dikanten en ouderlingen. Wat de vrouw trachtte duidelijk te maken, was dat zij wel degelijk
had geschreeuwd. Zij had alarm geslagen, maar niemand had haar gehoord, juist vanwege
de harde storm. Twee jaar later kreeg de kerkeraad te maken met eenzelfde geval. Het betrof
een meisje van een jaar of zestien, maar in haar geval was er geen excuus. Men had begrepen
dat zij niet hard genoeg of helemaal niet had geschreeuwd. En dat was verdacht. Waarschijn­
lijk waren deze vragen ook gebruikelijk voor het wereldlijke gerecht. Vrouwen werden ge­
acht zich te verzetten, te schreeuwen, om hulp te roepen of wat dan ook om daarmee huisge­
noten of buren te alarmeren. In het Vlaamse recht rond 1500 en de Practycke Civile van Philips
Wielant vinden wij zelfs een aantal expliciete bepalingen op dit punt. 31
Het zullen dergelijke overwegingen van medeplichtigheid zijn geweest waarom meisjes
van Marijtje's en Jacoba's leeftijd toch in hechtenis werden genomen, ook al was men bereid
om bij de verdere rechtsgang hun 'onnozelheid' in aanmerking te nemen. 32
Vanaf welke leef­
tijd dit ging spelen is moeilijk te zeggen, maar het ligt voor de hand dat de geslachtsrijpheid,
de leeftijd bij menarche, als uitgangspunt werd genomen. Die leeftijd lag toen, vanwege de
geringere voeding, enige jaren hoger dan nu. 33
In ieder geval is het opvallend dat de Haar­
lemse schepenen trachtten vast te stellen of Marijtje al 'vrijster' was. Achter zulke vragen,
of het nu ging om incest, verkrachting of andere vormen van seksueel geweld tegen vrouwen,
lagen waarschijnlijk de wijdverbreide ideeën over de seksuele onverzadigbaarheid van vrou­
wen, zodra de menarche, de eerste menstruatie, zich had aangemeld. In bijna ieder medisch
handboek uit de periode komen wij deze opvattingen wel tegen, ook in de Republiek. Men
was ervan overtuigd dat de baarmoeder hongerde naar het mannelijke zaad. 'Noch de hel,
noch het vyer, noch de aerde zijn soo verslindende niet', zo meende de auteur van Venus Min­
zieke Gasthuis, een veelgelezen voorlichtingsboek dat tussen 1687 en 1781 maar liefst tien keer
werd herdrukt. 34
Uitgaande van de ideeën van Galenus meende hij en de meeste medici met
hem dat ook vrouwen zaad bezaten. Na de menarche werd dit zaad ontwikkeld in het bloed.
31 Zie voor beide gevallen en de bestraffing van verkrachting: Roodenburg, Onder censuur, 303-305.
32 Voor een ander geval van incest, waarbij een 17- of 18-jarige dochter eveneens werd gearresteerd, zie Egmond,
'Kinderlijke privileges', 55-56. Hier was het niet tot de daad gekomen. De vader werd tot de een na zwaarste
straf veroordeeld en twintig jaar tuchthuis; de dochter bleef een vonnis bespaard.
33 Helaas zijn voor de Republiek geen gegevens bekend, wel voor Frankrijk in de tweede helft van de 18e eeuw.
Daar lag de gemiddelde leeftijd bij menarche (maar de gegevens zijn erg schaars) rond de zestien jaar. Zie Edward
Shorter, 'L'age des premières regies en France, 1750-1950', in: Annales E.S.C. 36 (1981) 495-511. Vooreen
eerdere studie, met gegevens uit het 18e-eeuwse Belgrado (waar de leeftijd rond menarche rond de vijftien jaar
heeft gelegen), zie Peter Laslett, 'Age at menarche in Europe since the Eighteenth Century', in: Theodore K.
Rabb en Robert I. Rotberg eds., The Family in History. Interdisciplinary Essays (New York enz. 1973) 28-47.
73

Incest in Holland
Het zaad zelf kwam in de baarmoeder terecht, waar het zich wilde mengen met het mannelijke
zaad. Sterker nog, bleef deze vermenging achterwege, dan liepen vrouwen het gevaar
hysterisch te worden. Ook dat is een denkbeeld dat wij al aantreffen bij Galenus. Het vrouwelijke
zaad zou zich ophopen, vervolgens zou het verrotten en de vrouwen tot razernij brengen.
Nu zullen jonge meisjes minder dit gevaar hebben gelopen, zoals hen ook in mindere
mate een algehele seksuele onverzadigbaarheid werd toegeschreven. Maar zij waren natuurlijk
vrouwen. En dat bepaalde mede de houding van juristen en predikanten. Juist dit
medisch-morele aspect, dat in gevallen van vader-dochter incest zo sterk naar voren komt,
zouden wij moeten betrekken in de discussies over de gerechtelijke aansprakelijkheid van
kinderen en adolescenten in de vroeg-moderne tijd. Ook zal het duidelijk zijn, dat hier een
groot verschil ligt met onze huidige opvattingen over incest. Mei} ging minder gauw uit van
overmacht, van fysieke en psychologische dwang. Gezien de arrestaties ging men blijkbaar
eerder uit van het tegendeel, van daadwerkelijke medeplichtigheid.
Moeilijkheden bij de ontdekking
Laten wij tot slot nog eens kijken naar de reacties van de omgeving en de verschillende stadia
voor een zaak voor de rechter kwam. Volgens de Engelse historicus Martin Ingram was incest
niet iets waar de bewoners van het vroeg-moderne Engeland zich erg druk om maakten.
Vervolgingen waren zeldzaam, niet zozeer omdat het delict weinig voorkwam of omdat het
moeilijk was gevallen boven water te krijgen. Volgens hem was het veeleer zo, dat de gemiddelde
man of vrouw er weinig aandacht aan wilde besteden. Men zou er onverschillig tegenover
hebben gestaan. 35
Uiteraard moeten wij in het oog houden wat er precies onder incest
werd verstaan. Een paar eeuwen later, in het 19e-eeuwse Engeland, waren huwelijken in de
verboden graden van aanverwantschap, bijvoorbeeld met een zuster van de overleden echtgenote,
niet ongewoon onder de lagere klassen. Toch trokken deze mensen een duidelijke
grens, als het ging om incest tussen bloedverwanten. Werd zoiets in een scheldpartij geïmpliceerd,
dan werd dat als zeer onterend opgevat. 36
Ook in de zaken die wij hier bekeken hebben waren de reacties van familie, buren en bekenden
zeker niet onverschillig. De moeder van Marijtje was naar de buurtmeester en naar
een priester gestapt. De vrouw van Michiel Pietersz. had het gebeurde niet alleen aan haar
zuster, maar ook aan een inwonende vrouw, twee vroedvrouwen en mogelijk nog aan andere
vrouwen verteld. Bovendien hadden de vijf of zes jaar die waren verstreken niets aan haar
afkeer veranderd. Of zij haar man ook heeft aangegeven is onduidelijk, maar tijdens de verhoren
heeft zij geen enkele van haar beschuldigingen teruggenomen. Eenzelfde vastbeslotenheid
ontmoeten wij in de zaak rond Jacoba Rivier. Wat de verschillende gevallen suggereren,
is veeleer dat het voor de betrokkenen een uiterst zware opgave moet zijn geweest, vooral
34 Over dit boek en de daarin verwoorde denkbeelden over de onverzadigbaarheid van de baarmoeder, zie Herman
Roodenburg, ' "Venus Minsieke Gasthuis". Over seksuele attitudes in de achttiende-eeuwse Republiek',
in: Documentatieblad Werkgroep Achttiende Eeuw 17 (1985) 119-142; herdr. in: J. Bremmered., Van Sappho tot De Sade.
Momenten in de geschiedenis van de seksualiteit (Amsterdam 1988) 80-99.
35 Ingram, Church Courts, 245-249.
36 Polly Morris, 'Incest or Survival Strategy? Plebeian Marriage within the Prohibited Degrees in Somerset,
1730-1835', in: John C. Fout ed., Forbidden History. The State, Society and the Regulation of Sexuality in Modern Europe
(Chicago en Londen 1992) 156-157.
74

Incest in Holland
op het emotionele vlak, om een zaak uiteindelijk voor de rechter te brengen. Alleen al daarom
zullen velen de problemen liever onderling of met een enkele predikant of priester hebben
willen oplossen. Bovendien was er voor de oudere meisjes ook nog de dreiging van arrestatie,
gevangenisstraf of erger. Een aantal van die moeilijkheden komen wij tegen in de verwikkelingen
rond Jacoba.
Een paar maanden nadat Jan Rivier opnieuw in het huwelijk was getreden, werd Trijntje
Heeskam geroepen bij een buurvrouw van haar zwager. Zij vertelde haar dat man en vrouw
een verschrikkelijke ruzie hadden gehad en dat de vrouw had geroepen 'dat hy het met zyn
dogter hield'. Trijntje, die dit misschien had zien aankomen, had de vrouw direct bij de buurvrouw
laten komen. En daar had zij tot drie keer toe gevraagd of het waar was dat zij haar
man hiervan beschuldigd had. En telkens had zij gevraagd: 'Weetje wel watje zegt ? Durf
je dat wel staande houden ?' Toen de vrouw bleef bij haar verhaal, had Trijntje haar de volgende
dag meegenomen naar de 'vinder'. Ook in dit geval werd eerst de buurtmeester ingelicht.
Aan hem hadden zij het gebeurde overgebracht.
Het is duidelijk dat Trijntje, die zich als peettante nog eens extra verantwoordelijk zal hebben
gevoeld, geen enkel risico wilde nemen. Nadat zij zich eerst ervan verzekerd had, dat
de stiefmoeder bleef bij haar verklaring, dat zij voet bij stuk hield, bracht zij de zaak niet
direct voor het gerecht maar voor de buurtmeester, waar de zaak altijd nog onderling geregeld
kon worden, mocht de vader zich alsnog van de beschuldiging weten te zuiveren.
Het gevolg was dat het meisje op niet al te vriendelijke wijze door de buurtmeester werd
ondervraagd. Ook hij wilde graag zekerheid hebben, de consequenties waren immers
enorm. Eerst vroeg hij: 'Wel, wat zeggen is dat, heb jou vader iets uytstaende met jou gehad
of gedaen ?' Jacoba had toen geantwoord: 'Ja ja, het is wel waar.' En zij had toen hem en
twee andere getuigen verteld wat er had plaats gevonden. Een van de getuigen was tussenbeide
gekomen en had haar gezegd: 'Dat kan wel door den drank zyn gekomen, dat moet je
hem zoo kwaalyk niet neemen, het is je vader.' Maar het meisje had volgehouden. 'Neen,
hy heb op myn lyf gelegen', zo had zij geantwoord, 'en hy heb me zeer gedaan.' Toen zij nader
werd ondervraagd, 'schoon in bedekte maniere, om geen kuysche ooren te ontstigten en om
evenwel het geheym van de zaak te weeten te komen', had Jacoba uitgelegd dat haar vader
'haar iets hadde in het lyf gestooken en haar vuyl en nat hadde gemaakt.'
Nog diezelfde avond zouden alle 'vinders', het gehele buurtbestuur, bijeenkomen om het
meisje met de vader te confronteren. 37
Het was een dramatische gebeurtenis. Jacoba bleef
bij haar getuigenis, 'dat het wel waar was, en dat hij op die gemelde donderdag ook hadde
verzogt om nog reys met haar te doen, zoo als hy voor Paaschen met haar gedaan hadde'.
Zij had toen tegen hem gezegd: 'Dat moet je niet doen, of ik zal 't aan myne Tryn Meute
zeggen en schreeuwen, dat al de buuren in huys komen'. Zij had dus goed naar haar petemoei
geluisterd. Maar haar vader trachtte haar in het bijzijn van de getuigen onder druk te zetten:
'Ei! Hoe kan je my zoo beliegen, daar 't niet waar is'. Toen zij bleef bij haar beschuldiging,
gaf hij tenslotte alleen het eerste toe, wat er voor Pasen was gebeurd, waarbij hij de 'malligheeden'
op zijn dronkenschap schoof. Hij had gedacht dat zijn vrouw bij de kinderen had
gelegen. Waarschijnlijk is hij kort na deze confrontatie de stad ontvlucht. Althans, op 23 november
werd hij bij verstek gedagvaard. Jacoba werd pas op 8 augustus van het volgende
jaar gearresteerd. Ook hier lijken burgemeesters een machtiging aan de schout voor lange
tijd te hebben tegengehouden.
37 In andere Hollandse steden werd meestal gesproken over de 'deken' en zi jn 'hoofdmannen'. De vinder die hier
het eerst werd geraadpleegd zal de functie van 'deken' hebben vervuld. Zie Roodenburg, 'Naar een etnografie'.
75

Incest in Holland
Conclusie
Het zijn slechts twaalf zaken die hier de revue zijn gepasseerd. Uit zo weinig gegevens kun­
nen niet al te grote conclusies worden getrokken, maar er zijn toch verschillende punten die
ik hier kort zou willen vermelden. Zo is het opvallend dat de argumentatie van Simon van
Leeuwen haast klakkeloos door anderen werd overgenomen. Kennelijk waren de meeste ju­
risten het wel eens met de strekking van zijn betoog en hebben zij zich minder bekommerd
om de vraag of hun adviezen en beslissingen wel geheel consistent waren. Wat verder naar
voren kwam was de ruimte voor discretie. Wij hebben gezien, dat er zeker geen sprake was
van gerechtelijke willekeur, maar tegelijk bleken rechters toch te kunnen schuiven met de
formele onderscheidingen als er ernstige omstandigheden, zoals overspel of langdurigheid
van het delict, werden meegewogen. In die gevallen lag het onderscheid tussen een incestus
juris gentium en een incestus juris civilis minder strak. Het zegt iets over de ernst van het delict.
Het optreden tegen kinderen en adolescenten bleek een hoofdstuk apart, met name waar
het de onwettige relatie tussen vaders en dochters betrof. Voor meisjes die nog niet de puber­
teit hadden bereikt was er geen strafrechtelijke aansprakelijkheid. Maar dat lag anders, als
zij wel hun eerste menstruatie hadden gehad. Vanuit de toenmalige opvattingen over de sek­
suele onverzadigbaarheid van de baarmoeder werden meisjes vanaf dat moment wel als me­
dedader, als medeplichtige beschouwd. Daar lag een duidelijk verschil met onze huidige op­
vattingen over incest. Dat neemt natuurlijk niet weg, dat het voor de veertienjarige Jacoba
een vreemde ervaring moet zijn geweest dat zij, ondanks haar standvastigheid tegenover
haar vader, toch in hechtenis werd genomen. Gelukkig bleef haar het lot van Marijtje be­
spaard.
7d

Catharina L. van Groningen
Het stadhuis te Nieuwpoort in de Alblasserwaard
Het Stadhuis is een klein dog zindelyk Gebouw, 't welk met een koepeltoorentje pronkt.
Het staat boven op een Sluis, die alleen tot de Vestingwerken behoort en enkel dient om,
by overval van Vyanden, het Water in te laaten. Het is in den jaare 1697 gebouwd. Agter
het zelve staat de Waag 1
Inleiding
Nieuwpoort aan de Lek is een kleine rustige stad die op een bescheiden uitbreiding aan de
zuidkant na, binnen haar laat 17e-eeuwse omwalling ligt. De ontstaansdatum van het stadje
is omstreeks het midden van de 13e eeuw. Het werd gevestigd aan weerszijden van de grens
van de heerlijkheden Liesveld (Hollands) en Langerak (Stichts). De heren van Liesveld en
Langerak zouden Nieuwpoort tussen 1254 en 1276 gesticht hebben en stadsrechten hebben
verleend. 2
Midden in de stad, waarvan de plattegrond uit weinig meer dan zes elkaar kruisende straten
bestaat, ligt het stadhuis annex waag; een rijzig gebouw met een rechthoekige plattegrond
en opgetrokken uit donkerrode baksteen. Het gebouw ligt op de inundatiesluis onder
de Dam in de as van de Haven, die de stad van noord naar zuid doorsnijdt (afb. 1). Aan
de voorgevel prijkt een steen met het jaartal MDCLXXXXVII (1697), het jaar waarin het
gebouw tot stand kwam. Het ontwerp is van de hand van ene, zich 'architect' noemende,
L. van der Willigh.
Over de aanleiding voor de bouw en het bouwen zelf zijn wij goed geïnformeerd, aangezien
de bestekken en de rekeningen in het oud-archief van de stad Nieuwpoort bewaard gebleven
zijn. Dit artikel gaat in op de achtergronden van de bouw, de bouw en degenen die
het uitvoerden, alsmede op de verdere lotgevallen van het Nieuwpoortse stadhuis.
De voorgeschiedenis
Het gebouw van 1697 was zeker niet het eerste stadhuis van Nieuwpoort. Bij analyse van
het karton en de minuutkaart van Jacob van Deventer (omstreeks 1562) blijkt er een stadhuis
aan de noordzijde van de Dam te hebben gestaan. Het was gecombineerd met een visbank
en een waag. Over het uiterlijk van het 16e-eeuwse gebouw kan worden opgemerkt dat het
vermoedelijk evenwijdig met de Lekdijk lag en van een harde dakbedekking was voorzien.
In ieder geval had het een torentje, want posten voor de reparatie daarvan in de jaren vóór
1697 bevinden zich in het oud archief van de stad Nieuwpoort. In 1697 is het afgebroken.
Alleen twee zandstenen leeuwen die het bordes van dit stadhuisje ooit sierden zijn bewaard
gebleven. Zij staan nu in de hal van het huidige gebouw, dat thans als museum is ingericht
1 Tegenwoordige Staat der Vereenigde Nederlanden, VII (Holland IV) (Amsterdam 1749) 431-432.
2 P.A. Henderikx, P.H.D. Leupen, J.C. Visser en J.G. Wegnered., Historische stedenattas van Nederland. V. Schoonhoven
en Nieuwpoort (Delft 1990) 23, 25.
77

Het stadhuis te Nieuwpoort in de Alblasserwaard
Afb. 1. Het stadhuis te Nieuwpoort op de Dam. Onder het stadhuis loopt de inundatiesluis, die in
1696 tot stand kwam. Foto RDMZ, 1974.
(afb. 2). Een gevelsteen met het jaartal 1562 (de mogelijke bouwdatum?) wordt op de eerste
verdieping bewaard. 3
Vanaf 1673 werd de vesting Nieuwpoort, die binnen de (oude) Hollandse Waterlinie lag,
aanmerkelijk verbeterd. De aanleg van een inundatiesluis op de Dam midden in de stad,
waar de dijk en de haven elkaar kruisen maakte daarvan onderdeel uit. 4
Het gevolg was dat
de twee gebouwen die daar stonden, het 16e-eeuwse stadhuis met de waag en een herberg,
moesten worden verplaatst. Op het verzoek van de magistraat van Nieuwpoort een ander
stadhuis te mogen bouwen, beschikten de heren Gecommitteerde Raden van de Staten van
3 Bij de bestekken van de bouw van het nieuwe stadhuis worden drie tekeningen bewaard van een gebouw met
een trapgevel. Zij zijn ongedateerd en niet gesigneerd. Volgens de schaalstok ernaast was het gebouw twaalf
voet hoog. Misschien zijn het wel de tekeningen van het oude stadhuis uit 1562. Opmerkelijk genoeg is op een
van de tekeningen aan de gevel het jaartal 1688 te lezen. Waar dat op slaat is niet duidelijk. De bouwdatum
kan het niet zijn, want daarvoor is het gebouw voor die tijd te ouderwets met een hoog onderkelderde beletage
en een onverdeelde zolder. Alleen het achterste stuk van de hoofdverdieping heeft een schouw. Aan de voorzijde
leidt een hoge bordestrap op naar de voordeur op de beletage. Op de trap staan vier schilddragende leeuwen.
De trapgevel is met cartouches en met het wapen van Nieuwpoort versierd (Zie hiervoor Gemeentearchief (GA)
Liesveld, Oud Archief (OA) Nieuwpoort, inv.nr. 185).
4 Een besluit daartoe werd op 20 maart 1696 door de Gecommitteerde Raden van de Staten van Holland en West-
Friesland genomen (Algemeen Rijksarchief (ARA), Archieven Contrarolleurs-generaal van 's Lands Werken
en Fortificatiën 1613/28-1795, inv.nr. 40, fol. 407).
711

:
m
Het stadhuis te Nieuwpoort in de Alblasserwaard
Afb. 2. De beide 16e-eeuwse stenen leeuwen,
afkomstig van het vorige stadhuis, in de hal. Foto
RDMZ, 1991.
Holland en West-Friesland uiterst welwillend: wij hebben aan haar [de magistraat] geseght
datse een stadthuys selfs soude moge timmeren op de boogh van de sluys wanneer die
sal wesen gemaackt soo groot en kleyn naar haar welgevallen De heren hadden er zelfs
1000 guldens voor over, maar dat vond de magistraat te weinig. Begrijpelijk, want de herbergier
werd al afgekocht met 1200 guldens. 5
Tegen het einde van 1696 was het werk aan de sluis
grotendeels voltooid. In november van dat jaar waren de sluisdeuren ingebracht. Alleen de
dam voor de sluis moest nog worden weggegraven. Dat geschiedde in maart 1697. 6
Voorbereidingen tot de bouw van het nieuwe stadhuis
Intussen had het stadsbestuur van Nieuwpoort op 19 februari 1697 (noodgedwongen) besloten
tot de bouw van een nieuw stadhuis en waaggebouw. 7
Toestemming daartoe was inmiddels
verstrekt door de heer en vrouwe van de stad, de baron van Langerak en de prinses van
Nassau die vertegenwoordigd werd door Cornelis de Laporte.
Voordat tot de bouw van het nieuwe stadhuis annex waaggebouw kon worden overgegaan,
moest eerst het oude 'stadhuijs ende de waege der selver stede, met de opstaende muer vanden
dam bij de visbank' worden afgebroken. 8
Met nog bruikbare materialen moest zuinig
5 ARA, Archieven Contrarolleurs-generaal van 's Lands Werken en Fortificatiën 1613/28-1795, inv.nr. 31, fol.
159.
6 ARA, Archieven Contrarolleurs-generaal van 's Lands Werken en Fortificatiën 1613/28-1795, inv.nr. 31, fol.
181v, 187v.
7 Voor de betreffende resolutie van burgemeesters en vroedschappen van 19 februari 1697 zie GA Liesveld, OA
Nieuwpoort, inv.nr. 183.
8 Zie voor de sloop van het oude stadhuis GA Liesveld, OA Nieuwpoort, inv.nr. 182.
79

Het stadhuis te Nieuwpoort in de Alblasserwaard
worden omgesprongen; zij moesten ter plaatse worden opgeslagen. De voorschriften hieromtrent
in het bestek luiden: Den aennemer sal het voor", stadthuijs ende de waege gelijx
de gront daer sulx op staet wel ende nabehooren moeten afbreeken, dienvolgende de
Leeuwen, wapens, hartsteenen, ijser en houtwerk weigade slaen dat sulx niet en breekt (...)'.
Kennelijk is dit werk naar behoren uitgevoerd, want twee van die leeuwen zijn nog steeds
te bewonderen. Omdat de heren Gecommitteerde Raden voor de afbraak ('het removeren')
van het oude stadhuis en de bouw van een nieuw stadhuis niet meer dan 1000 gulden wilden
betalen moesten de meerkosten worden opgebracht uit de opbrengsten van de waag. Verder
kwamen zij ten laste van de stad. 9
Kennelijk waren er voor de nieuwbouw diverse ontwerpen gemaakt, want in de bewuste
resolutie van 19 februari 1697 staat dat het stadhuis '... behoort gebout te werden volgens
het tweede model van Mons'. van den Willigh arthidec ende opsiender vande wercken
concernerende de fortificatiën van Holland ende Westvriesland
Wie was 'Mons'. van den Willigh' eigenlijk en hoe kwam de Nieuwpoortse magistraat
erbij juist hem te verkiezen voor deze opdracht? Ingenieur Leendert van der Willigh was
door de Gecommitteerde Raden van de Staten van Holland en West-Friesland op 5 augustus
1694 in dienst genomen als 'opsiender omtrent 's Lands fortificatiewerken' op een salaris
van 42 stuivers per dag. 10
De taak van een 'opsiender' was het houden van toezicht op het
dagelijkse werk aan de fortificatiën, op de arbeiders en de materialen, alsmede het vervaardigen
van bestekken en tekeningen, alles in opdracht van de contrarolleur-generaal. Deze
had tot taak het voeren van de directie over de fortificatiewerken, het maken van inspectiereizen
en het uitbrengen van verslagen aan de Gecommitteerde Raden van de Staten van
Holland en West-Friesland. Als 'opsiender' was Van der Willigh in Nieuwpoort belast met
het toezicht op de werken aan de inundatiesluis. 11
Dat de keuze van de magistraat juist op
hem viel is niet zo verwonderlijk. Het werk moest snel geschieden. Door de bouw van de
sluis was het oude stadhuis immers gesloopt. Van der Willigh was voorhanden, kende de situatie
en de ambachtslieden ter plaatse en was ook in staat een bestek en tekeningen te maken.
Zijn status en kennis stonden bovendien garant voor een ontwerp dat boven het regionale
kon uitstijgen.
De bestekken van het timmerwerk en het metselwerk zijn bewaard gebleven. 12
In beide
bestekken wordt uitgegaan van de Rijnlandse voetmaat, niet opmerkelijk daar Leendert van
der Willigh opzichter van de fortificatiewerken van Holland en West-Friesland was. In Holland
en West-Friesland werd voornamelijk de Rijnlandse voetmaat gehanteerd. In de Alblasserwaard
is de toepassing van de Rijnlandse voetmaat in de 17e en 18e eeuw ongebruikelijk.
Gangbaar was de Weselse voetmaat die 29,08 cm meet (onder andere bij de hervormde
kerken van Ottoland (1732), Sliedrecht (1763) en Hardinxveld-Giessendam (1722)).
Uit de bestekken valt de indeling van het stadhuis af te lezen: op de begane grond was
9 'Waer op gedelibereert sijnde is goctgevonden ende verstaen dat volgens het tweede model van den artidec vanden
willig het stad huys met de waegh sal werden gebouwd op de Nieuwe gemaekte sluys, dat voorts de voors.
duijsent gulden ende de penningen die men vande waegh sal proffitcren tot den aenbouw van het Nieuwe stadhuys
ende waeg sullen werden geemploijeert, en 't gene sulx meerder sal comen te kosten dat de penningen
vandien sullen werden genegotieert tot laste van deze stede' (GA Liesveld, OA Nieuwpoort, inv.nr. 183).
10 ARA, Archieven Contrarolleurs-generaal van 's Lands Werken en Fortificatiën 1613/28-1795, inv.nr. 2, fol. 376;
inv.nr. 1, fol. 84.
11 ARA, Archieven Contrarolleurs-generaal van 's Lands Werken en Fortificatiën 1613/28-1795, inv.nr. 31, fol.
167v-168.
12 Voor de aanbesteding zie GA Liesveld, OA Nieuwpoort, inv.nr. 184; voor de beide bestekken inv.nr. 185.
80

Het stadhuis te Nieuwpoort in de Alblasserwaard
een zijkamertje en de grote zaal. Deze bevatte de burgemeesterskamer. Van hieruit was de
waag toegankelijk. Op de (eerste) verdieping lagen een voorportaal, de rechtkamer (grote
zaal) en de secretarie (zijkamer). De zolder tenslotte was onverdeeld. Vanuit de waag kon
men in het 'dievegadt' gaan, dat zich onder het stadhuisgedeelte bevond. Uit latere beschrijvingen
van het stadhuis blijkt dat het zijkamertje op de begane grond toegang bood tot nog
eens twee cachots onder het voorste deel van het stadhuis. Alleen de burgemeesterskamer
en de rechtkamer waren van schouwen met houten schoorsteenmantels voorzien. De tekeningen,
die zoals uit het bestek blijkt voor alle onderdelen voorhanden waren, zijn helaas
niet bewaard gebleven. Het timmerwerk zou na vijf maanden en het metselwerk na zes
maanden moeten worden opgeleverd.
De openbare aanbesteding voor de bouw van het nieuwe stadhuis en waag vond plaats
op donderdag 28 februari 1697 op het dan nog niet gesloopte, oude raadhuis.
De uitvoerende kunstenaars en ambachtslieden
Uit de rekeningen zijn alle bij de bouw betrokkenen bekend. Voor het 'gewone' werk als
timmer- en metselwerk, het schilderwerk en de arbeiders werden plaatselijke krachten aangenomen.
Timmerman Gijs Cornelis Alblas uit Nieuwpoort nam als laagste inschrijver het
timmerwerk aan voor 1697 guldens. De laagste inschrijver voor het metselwerk was meestermetselaar
Pieter Truen voor een bedrag van 360 guldens. Hij was eveneens uit de regio afkomstig.
Jan (van) Munnickhoff en zijn knechten verzorgden het schilderwerk aan het stadhuis
voor 134 guldens en 12 stuivers. Van Munnickhoff was in deze streek niet onbekend:
van zijn hand bevinden zich in de hervormde kerken van Nieuwpoort en Lexmond beschilderde
kerkborden uit respectievelijk 1677 en 1695. In de kerk te Ammerstol hangen van zijn
hand twee psalmbordjes uit 1677, een kerkbord met bijbelteksten uit 1684 en een rouwbord
van de ambachtsheer uit 1702. Een andere hoge post in de rekeningen betreft het werk van
de Nieuwpoorter Jan van Emlichen die ijzerwerk en arbeid leverde voor 250 guldens.
Bij het uitzoeken van kunstenaars had Van der Willigh kennelijk de vrije hand gekregen.
Hij vond kunstenaars van naam in Den Haag: de beeldhouwer Pieter van Dobben, de meester
steenhouwer Dirk Drijffhout en de schilder Bartholomeus Meyburg.
Pieter Willemse van Dobben werd op 7 januari 1657 in de Groote Kerk in Den Haag gedoopt
als zoon van Willem Cornelissen van Dobben en Maria Aris. Op 19 september 1677
trouwde hij met Christina van Neck en kreeg met haar een op 2 december 1678 gedoopte
zoon Guilielmus. Op 15 oktober 1679 ging hij als weduwnaar in ondertrouw met Jannitje
van Dijck. Wanneer zij in het huwelijk getreden zijn, is niet bekend. Uit dit huwelijk werden
drie kinderen geboren: Pieter, Anna en Willem die respectievelijk gedoopt zijn op 28 juli
1680, 12 maart 1683 en 11 mei 1688, allen in Den Haag. Pieter van Dobben werd op 24
augustus 1719 in Den Haag begraven. 13
Van Van Dobbens werk is maar weinig bekend, dit in tegenstelling tot zijn opleiding, die
hij gedurende vijfjaar ontving in het atelier van de Haagse beeldhouwer en architect Jacob
Roman (1640-1715). Hoewel het uit rekeningen bekend is dat Van Dobben in Den Haag
werkzaam is geweest, kon tot nu toe geen bestaand werk met hem in verband gebracht worden.
Toch moet Van Dobben een bekwaam beeldhouwer geweest zijn. Het oordeel van een
13 Doop-, trouw- en begraafregisters, Gemeentearchief (GA) Den Haag.
«I

Het stadhuis te Nieuwpoort in de Alblasserwaard
volgende generatie werd verwoord door Pieter Terwesten: Pieter van Dobbe, Een Haagenaar
van geboorte, was een braaff Beeldhouwer in hout, zijnde hij ook Regent van de Teekenacademie
geweest en is eyndelijk ook alhier overleeden 14
Ook zijn functie binnen de Confrérie
Pictura wijst op enig aanzien. In de archieven van de Confrérie komt hij in 1681 voor
het eerst voor als wanbetaler, pas op 13 november 1683 betaalde hij zijn meestergeld. Een
en ander houdt wellicht verband met de ruzie tussen de in de Confrérie verenigde schilders
en beeldhouwers, die in die jaren hoog opliep. Hoewel het een aantal jaren goed gingen Pieter
van Dobben in 1695-1696 hoofd van de beeldhouwers binnen de Confrérie was, liep de
onenigheid tussen beide groepen uiteindelijk uit op een scheiding. In 1700 richtten de beeldhouwers
een eigen gilde op, waarvan Pieter van Dobben in 1702 hoofdman werd. 15
Van Dirk Drijffhout is bekend dat hij uit Den Haag afkomstig was en daar ook woonde.
Wie zijn ouders waren kon niet achterhaald worden. Op 23 maart 1681 ging hij in ondertrouw
met Wilhelmina van Nippel uit Gorinchem. Uit dit huwelijk werden vele kinderen
geboren. Op 7 december 1707 werd Dirk Drijffhout in den Haag begraven. 16
Over zijn werk
is weinig bekend. Toch moet hij in zijn tijd, aan het einde van de 17e eeuw, een van de bekendere
steenhouwers geweest zijn. Hem viel namelijk de eer te beurt om met twee andere deskundige
steenhouwers, Jan Schrader uit Gildehaus en Pieter van der Plasse uit Amsterdam,
die in 1687 het beeldhouwwerk aan de facade van het Enkhuizense stadhuis realiseerde, voor
de stadhouder de kwaliteit van de steen te onderzoeken in een groeve te Linge (Duitsland).
De groeve was eigendom van stadhouder Willem III. De steen uit deze groeve was onder
andere bestemd voor onderdelen van de tuinarchitectuur bij het paleis Het Loo dat in die
tijd tot stand kwam. 17
Voorts wordt Dirk als steenhouwer vermeld in 1707 in relatie tot het
logement van Alkmaar aan de Hofsingel in Den Haag. 18
De familie Drijffhout was in de
17e eeuw een bekend steenhouwersgeslacht in 's-Gravenhage. Bartholomeus Drijffhout bijvoorbeeld,
als steenhouwer begonnen, maakte later naam als architect. Hij werkte in 1640
onder andere mee aan de bouw van de Lakenhal te Leiden, in 1644 speelde hij een leidende
14 Pieter Terwesten, Register of aanteekeningen zo van de deektens, hoofdluyden en secretarissen der Kunst Confreriekamer
van Pictura zedert den erectie in den jaar 1656 1776 (GA Den Haag, Archief Confrérie Pictura
24, nr. 120).
15 Het Haagse schildersgenootschap Confrérie Pictura werd in 1656 opgericht. Het was een afsplitsing van het
St. Lucasgilde dat reeds in 1537 bestond en waarin fijn- en grofschilders, glazenmakers, beeldsnijders, borduurwerkers
en prentenkleurders waren opgenomen. De 'echte' kunstenaars wilden zich niet met de gewone
handwerkslieden gelijk gesteld zien en besloten vervolgens tot de oprichting van een nieuwe confrérie. In de
eerste jaren der confrérie waren ook beeldhouwers in 'hout' en in 'steen' in de broederschap vertegenwoordigd.
Aangezien de 'houten' beeldhouwers telkens onlusten en moeilijkheden veroorzaakten - zij wilden op gelijke
voet met de kunstschilders beschouwd worden en ook hoofdlieden van de confreriekamer zijn - besloten de
Regenten de beeldhouwers in hout van de confrérie uit te sluiten. De beeldhouwers in steen mochten daar en
tegen aanblijven (J. Gram, De schildersconfrerie Pictura en hare academie van beeldende kunsten te 's-Gravenhage 1682-
1882 (Rotterdam 1882) 1-2, 46-47).
Voor de wetenswaardigheden over Van Dobben heeft mw.drs. K. Zonnevylle-Heining te Naarden haar gegevens
ter beschikking gesteld.
16 De eerste was een vroeg gestorven zoon Willem, die werd gedoopt op 10 november 1682. Dan volgen Willem
die werd gedoopt op 2 augustus 1684, Elida, in de Kloosterkerk gedoopt op 1 maart 1686, Anna, gedoopt in
1687, Francois, gedoopt op 29 juli 1691, Anna Maria, op 16 januari 1693 in de Kloosterkerk gedoopt, een dochter
Francijna die gedoopt werd op 9 november 1694, Pieter, die gedoopt werd op 6 september 1695 in de Nieuwe
Kerk, Francois, gedoopt op 3 oktober 1698 en Gijsbert tenslotte die op 11 augustus 1700 gedoopt werd in de
Kloosterkerk (GA Den Haag, Doop-, trouw- en begraafregisters).
17 H. Janse en D.J. de Vries, Werk en merk van de Steenhouwer. Het steenhouwersambacht in de Nederlanden voor 1800
(Zeist/Zwolle 1991) 17.
18 Aantekening in de verzameling 'losse gegevens' bij de Rijksdienst voor de Monumentenzorg te Zeist.
82

Het stadhuis te Nieuwpoort in de Alblasserwaard
rol bij de uitbreiding van het paleis Honselaarsdijk en in 1650 was hij de architect van het
stadhuis te Vlaardingen. Bartholomeus was ongetwijfeld verwant met Dirk. Dirks zoon
Francois die op 3 oktober 1698 in de Kloosterkerk werd gedoopt, trad niet in de voetsporen
van zijn vader: hij blijkt in 1716 als student in de theologie aan de Leidse hogeschool ingeschreven
te staan. 19
Bartholomeus Meyburg, Meyburgh of Mijburgh werd omstreeks 1628 te Maassluis geboren.
In zijn tijd was hij een bekwaam portret- en historieschilder die tot in Duitsland bekend
was en onder andere van de Duitse hofkringen zijn opdrachten verkreeg. In 1662 was hij
terug in de Republiek. Op 28 april werd hij als nieuw burger ingeschreven in Den Haag,
waar hij, evenals Van Dobben, lid was van de Confrérie. Hij was gehuwd met Anna Elisabeth
Chortes. In 1708 of 1709 is Meyburg in Den Haag overleden. 20
Terug naar het Nieuwpoortse stadhuis. Op 14 augustus 1697 had Van Dobben zes 'morlijoens'
(consoles aan een kroonlijst) gesneden, een schoorsteenmantel en had hij een balustrade
in het balkonkozijn met 'cinderen en lofwerck' gemaakt, alles voor 26 gulden. Leendert
van der Willigh controleerde de rekening en vond hem te hoog. 22 gulden is genoeg, aldus
diens opmerking uit 23 december 1697. Uiteindelijk had Van der Willigh inderdaad het laatste
woord. Pas in 1699 kreeg Van Dobben zijn 22 gulden.
Zowel het balkonhek met de kindertjes tussen ranken als de schoorsteenmantel (op de begane
grond) zijn nog aanwezig. Wie de tweede schoorsteenmantel maakte die het bestek
voorschreef, is niet bekend. Evenmin kan iets gezegd worden over het voorkomen: de schouw
is in de 19e eeuw afgebroken. De huidige schoorsteenmantel op de verdieping is een kopie
naar die van de begane grond.
Afb. 3. De steen met de stichtingsdatum in de hal van het stadhuis. Foto RDMZ, 1991.
De steenhouwer Dirk Drijffhout ontving 445 gulden voor steenleveranties en voor het maken
van twee wapens met een datumstuk. In zijn rekening preciseert hij zijn werk als volgt:
'twee wapens tot de voorgevel ant stadthuys met sijn sijrade, een datumstuk, een paar krolle
ande achtergevel'. Drijffhout leverde ook nog een ijzeren Bailie voor 26 guldens en 8 stuivers.
21
De cartouches met de wapens zijn nog steeds aan de voorgevel te zien. Het 'datum-
19 R. Reinsma, 'Sociale en religieuze achtergronden van studenten aan de Leidse Hogeschool tijdens de Republiek',
Jaarboek Die Haghe (1961) 42-43.
20 U. Thieme und F. Becker, Allgemeines Lexikon der bildenden Künsller... XXIV (Leipzig 1907-1950) 460.
21 Voor de ingediende rekeningen zie GA Liesveld, OA Nieuwpoort, inv.nr. 187.
83

Het stadhuis te Nieuwpoort in de Alblasserwaard
Afb. 4. 'Een afbeeltsel van de Iustitie geseten op de kracht van 't Lant, ende omgeven van de goddinne
der Wijsheid, Vergeselschapt van de Voorzichtigheid'., Foto RDMZ, 1993.
stuk' betreft of de banderolle met het jaartal MDCLXXXXVII (1697) aan de voorgevel, dan wel
de 'eerste steen' van hardsteen die in de muur van de hal is ingemetseld, 'MDCLXXXXVII / DEN
XV APRIL IS DE EERSTE / STEEN VAN DIT STATHUYS / EN WAGH GHELEYDT DOOR / WILLEM VAN
EMLICGHEM' staat daarop te lezen (afb. 3). De 'krolle' aan de achtergevel zijn eveneens herkenbaar.
Dezelfde 'krolle' zitten aan de gevel van de in het jaar 1697 gebouwde herberg aan
de Buitenhaven 1, schuin tegenover het stadhuis.
Het decoratieprogramma
Een zichzelf respecterende stedelijke overheid gaf in de 17e en 18e eeuw opdrachten voor
symbolische decoraties van haar gebouwen. Het bekendste en tevens grootst opgezette voorbeeld
is natuurlijk het decoratieprogramma in het stadhuis van Amsterdam, maar ook elders
vond dit plaats, zoals in 's-Hertogenbosch, Nijmegen, Maastricht en Enkhuizen. Vooral
het stadhuis in Enkhuizen, dat tussen 1687 en 1710 gebouwd en gedecoreerd werd, is in
dit opzicht zeer interessant omdat het zijn oorspronkelijke, rijke decoratie aan ex- en interieur
bewaard heeft. 22
84

Het stadhuis te Nieuwpoort in de Alblasserwaard
De decoratie bestond doorgaans uit beeldhouwwerk aan ex- en interieur, en een of meer
geschilderde voorstellingen die op een indirecte, maar voor de verstaander duidelijke, wijze
verwezen naar de status en de taken van de magistraat, alsmede naar de functie van de zaal
of het gebouw waarin zij werden opgesteld. Indien de betekenis der afbeeldingen niet voldoende
duidelijk leken te zijn, konden opschriften, begeleidende publikaties, maar vooral
standaardsymbolen verhelderend werken. 23
Nieuwpoort bleef niet achter. Voor het stadhuis werden twee allegorische schilderijen gemaakt
door de Haagse historie- en portretschilder Bartholomeus Meyburg. Beide kan men
daar nog steeds vinden. Op de schouwboezem van de voormalige burgemeesterskamer op
de begane grond hangt een allegorisch schilderij dat rechts onder gesigneerd is 'B. Mijburgh
1698'. Op de (bruin)monochrome voorstelling zijn drie personen afgebeeld. Een vrouw zit
schrijlings op een leeuw en houdt een zwaard en een driehoek in haar handen. De half achter
haar staande persoon links tuurt door een telescoop, de andere is als krijger uitgedost. In
de wolken staat 'Iustitia' geschreven (afb. 4). Een tweede schilderij, waarschijnlijk bestemd
voor de zaal op de verdieping, is wat kleiner en is gesigneerd 'B. Meyburgh 1698'. Hierop
staat een liggende vrouw weergegeven die steunt op de wereldbol. In haar linkerhand houdt
zij een passer, in haar rechterhand een papier met de stelling van Pythagoras uitgetekend.
Op de achtergrond zijn een obelisk en een koepelvormige centraalbouw met zuilen waarneembaar.
Op de voorgrond ligt een aantal maatlatten (afb. 5).
Afb. 5. 'Een uitbeeltsel vande bou kunste, de navegacij en andere matematise kunsten meer'. Foto
RDMZ, 1992.
22 J. B. Bedaux, A. Groot en A. Hagen, 'Allegorieën van goed bestuur; het decoratieprogramma van het stadhuis
van Enkhuizen (1687-1710)', Jaarboek Monumentenzorg (1992) 142-180.
23 Zie hiervoor B. Kempers, 'Opdrachtgevers, verzamelaars en kopers. Visies op kunst in Holland tijdens de Republiek',
Holland 23 (1991) 197-200.
85

Het stadhuis te Nieuwpoort in de Alblasserwaard
Afb. 6. De voorzijde van het stadhuis in 1917. In
de bovenlichten van de begane grondvensters zit
een grote roedeverdeling. Rechts opzij zijn de
laat 19e-eeuwse ramen van de burgemeesterskamer
te zien. Foto RDMZ, 1917.
Waren in Enkhuizen de burgemeesters zelf verantwoordelijk voor het programma van het
beeldhouwwerk aan de gevel en de beschilderingen van de kamers, in Nieuwpoort werd de
opdracht aan de schilder niet rechtstreeks door de magistraat verleend, maar 'door ordonnancij'
van Van der Willigh. Als de magistraat al op de hoogte was van decoratieprogramma's
voor stadhuizen, dan lieten zij het formuleren van de opdracht toch over aan een man
als Van der Willigh, die verondersteld werd daarmee bekend te zijn. Op zijn beurt liet Van
der Willigh de uitwerking der thema's van de twee stukken over aan Meyburg. Dat zal de
reden zijn waarom de betekenis van beide schilderijen door de schilder zo uitvoerig wordt
verklaard in zijn declaratie aan de Nieuwpoortse magistraat:
lek sende Ued. hier nevens twee schilderijen zijnde het grote stuk een afbeeltsel van de
Iustitie geseten op de kracht van 't Lant, ende omgeven van de goddinne der Wijsheid,
Vergeselschapt van de Voorzichtigheid. Daar aan verdient 50 gul. Ende het kleinste is
een uitbeeltsel vande bou kunste, de navegacij en andere matematise kunsten meer. Daar
aan verdient 20 gul. Beijde geschildert door ordonnancij van den ingenieur ende architekt
Leendert vander Willig. Aan wien ick Ued. verzouk het geldt te willen geven die het
mijn dan wel zal behandigen. Ende zoo ik enige dienst meer inde schilderkonst kan doen,
gevende mij in Ued. gunst gerekommanderende ende blijft, Mijn heer, Ued dienstwilligen
Bartolius Meijburgh (4 juli 1698). 24
Het is niet waarschijnlijk dat men in Nieuwpoort ooit nog gebruik maakte van de zo vriendelijk
aangeboden diensten van Meyburg. Hij was te duur. De zuinige magistraat betaalde
de schilder uiteindelijk maar 50 guldens en 14 stuivers voor zijn twee schilderijen.
24 Zie hiervoor GA Liesveld, OA Nieuwpoort, inv.nr. 187: rekeningen en quitanties die behoren bij de stadhuisrekeningen
over 1697-1699 (inv.nr. 186).
86

f P'
Veranderingen, plannen en restauraties na 1697
Het stadhuis te Nieuwpoort in de Alblasserwaard
Afb. 7. De achterzijde van het stadhuis met de
waag in 1917. De ver over de weg uitstekende luifel
waaronder de goederen voor de waag gelost
werden, bleek gaanderweg steeds meer hinder
voorliet verkeer op te leveren. Foto RDMZ, 1917.
Uit de 18e en 19e eeuw is geen nadere informatie bekend over wijzigingen aan het gebouw.
Dat die wel hebben plaats gevonden is duidelijk. In het midden van de 19e eeuw was bijvoorbeeld
de waag al niet meer in gebruik. 25
De kleine roedeverdeling van de vensters in de voorgevel
is halverwege de 19e eeuw door een grotere vervangen. Aan het eind van de eeuw zijn
de vensters van de oude burgemeesterskamer veranderd: op een foto uit 1917 zijn getoogde
zesruitsvensters met lamberkijns te zien (afb. 6 en 7). Het 18e- en 19e-eeuwse gedeelte van
het oud-archief van de stad Nieuwpoort is op dit moment nog niet goed toegankelijk. Het
is zeer waarschijnlijk dat daar gegevens gevonden kunnen worden die meer licht op de wederwaardigheden
van het stadhuis kunnen werpen.
Vanaf 1917 staan meer gegevens ter beschikking. In dat jaar bleken enige kleine herstellingen
noodzakelijk te zijn, daar het gebouw 'in eenigszins verwaarloosden toestand verkeert'.
De burgemeester vroeg daartoe advies aan het Rijksbureau voor de Monumentenzorg. Het
Rijksbureau maakte een opmeting van het gebouw en stelde een herstelplan op. 26
Uit de
opmeting blijkt de indeling van de beide gebouwen: op de begane grond van het stadhuis
bevonden zich direct links van de ingang twee cachots. De zaal fungeerde als raadzaal. In
de achterwand rechts was in de ruimte van de waag een secreet afgescheiden. Op de eerste
verdieping van het stadhuis was boven de cachots de keurkamer voor de militie ingericht.
Voorts bevond zich daar een portaal en rechts de trap naar de zolder. De ruimte boven de
raadzaal was als distributielokaal in gebruik. Dit lokaal was niet verwarmd. Er staat geen
25 Van der Aa meldt in 1846 datde waag(...)niet meer als zodanig gebruikt wordt...' (A.J. van der Aa, A aardrijkskundig
Woordenboek der Nederlanden XVIII (N.O.) (Gorinchem 1846) 178).
26 Jaarverslag der Rijkscommissie voor de Monumentenzorg over 1918 en 1919, 172.
87

Het stadhuis te Nieuwpoort in de Alblasserwaard
Afb. 8. Het stadhuis in 1992, goed onderhouden
en een sieraad voor de stad. Foto RDMZ,
1992.
schouw getekend. De begane grond van de waag was uitsluitend via deuren in beide zijgevels
te betreden. Een derde cachot bevond zich onder de raadzaal en was toegankelijk via de
waag.
Ondanks alle voorbereidingen - er werd zelfs contact opgenomen met de Rotterdamse
architecten M.J. Granpré Molière en R Verhagen - gebeurde er niets. In 1922 schreef een
verontruste correspondent aan de Rijkscommissie voor de Monumentenzorg: 'Het stadhuis
verkeert (...) in een zéér slechten staat. De luiken der ramen zijn verteerd en van verschillende
luiken zijn de hangen losgelaten. De bovenluiken worden maar gesloten gehouden om
gevaar voor voorbijgangers te voorkomen (...) Het snijwerk boven den ingang is zóódanig
in verval (overal gescheurd) dat indien er niet spoedig in voorzien wordt, het totaal verloren
dreigt te gaan ,..'. 27
In 1923 constateerde de Provinciale Zuid-Hollandsche Archeologische
Commissie in haar jaarverslag dat het raadhuis zich in een staat van een zo deerlijk verval
bevond, dat spoedig voorzieningsmaatregelen getroffen zouden moeten worden. 28
Desondanks
lijkt er niets gebeurd te zijn, want in 1930 kaartte de Provinciale Zuid-Hollandsche
Archeologische Commissie dit onderwerp nogmaals aan: het raadhuis behoefde hoog nodig
herstelling. Het gebouw vertoonde inwendig tekenen van verval. 29
Weer liep dit op niets uit.
Driejaar later trok het gemeentebestuur uit het oude gebouw in een 'moderne villa'. 30
De
secretarie bleef ter plaatse gevestigd.
27 Dossiers Rijksdienst voor de Monumentenzorg te Zeist over de jaren 1917-1963.
28 Verslagen der Provinciale Zuid-Hollandse Archeologische Commissie over 1923, 13.
29 Verslagen der Provinciale Zuid-Hollandsche Archeologische Commissie over 1930, 14.
30 Oudheidkundig Jaarboek (1933) 108.
88

Het stadhuis te Nieuwpoort in de Alblasserwaard
In 1938 werd een nieuw plan tot restauratie opgemaakt. De voornaamste punten aan het
exterieur betroffen het wijzigen van de roedeverdeling van de bovenlichten der vensters op
de begane grond en het veranderen van de drie getoogde vensters in de westgevel 'volgens
het aanwezige oude model'. Of hiermee bedoeld wordt dat er nog ergens een oude tekening
bestond waarop de vensters waren weergegeven, of dat men doelde op het uitvoerige 17eeeuwse
bestek dat voorhanden was, dan wel verwees naar de bestaande oude ramen in de
gevels, is niet gemotiveerd. Waarschijnlijk is het laatste het geval. De afgebroken schouw in
de zaal op de verdieping moest weer worden aangebracht. Men overwoog daarnaast de waag
als archiefruimte in gebruik te nemen. Het totaal der kosten begrootte men op ƒ 5604,55. 31
De archiefruimte werd in 1940 gerealiseerd. Daartoe werd een betonvloer gestort om de
zware archiefkasten te kunnen torsen. De beide deuren in de zijgevels raakten buiten gebruik.
Zij werden aan de binnenzijde gedicht. De enige toegang was nu via het stadhuis.
Met de start van de restauratie van het stadhuis werd echter gewacht, aangezien de kosten
van de restauratie van het stadhuis inmiddels gestegen waren tot ƒ6000,- en de benodigde
subsidiegelden van de provincie voorlopig niet voorhanden waren.
Tussen november 1949 en 1950 werd het stadhuis zelf eindelijk gerestaureerd op basis van
de bovengenoemde plannen. De architect was D. Visser uit Schoonhoven. De geraamde kosten
lagen nu aanmerkelijk hoger dan in 1938, mede veroorzaakt door de verslechterde technische
staat van het gebouw. Het toenemende zware verkeer, werd, in afwachting van een
nieuwe provinciale weg buiten het stadje, nog steeds langs het raadhuis geleid. Uiteindelijk
31 Zie noot 27.
89

Het stadhuis te Nieuwpoort in de Alblasserwaard
bedroegen de restauratiekosten ƒ46.718,86. In november 1950 was het werk gereed. Daarmee
kwam een eind aan een turbulente periode in de geschiedenis van het stadhuis (afb.
8 en 9).
Het gebouw wordt intensief gebruikt. Hoewel alle gemeentelijke functies verplaatst zijn
naar een modern raadhuisgebouw in Groot-Ammers - sedert de gemeentelijke herindeling
van 1986 valt Nieuwpoort met Langerak, Streefkerk en Groot-Ammers onder de gemeente
Liesveld - wordt de zaal op de begane grond als trouwzaal gebruikt. De verdieping is als
museum ingericht. Het gemeentelijk archief is eveneens naar Groot-Ammers verhuisd. De
waag dient thans als depot voor het museum.

Frans Groot
Verzuilingstendensen in Holland, 1850-1925 1
De termen zuil en verzuiling werden sporadisch al in de jaren dertig gebruikt, maar raakten
in de jaren vijftig echt in zwang toen sociaal- wetenschappers vraagtekens begonnen te plaatsen
bij dit merkwaardige gescheiden optrekken van bevolkingsgroepen. 2
Vooral J.P. Kruijt,
een aanhanger van de Partij van de Arbeid en kritisch gestemd ten aanzien van de uitwassen
van het verzuilde bestel, heeft een wezenlijke bijdrage geleverd aan het sociologisch onderzoek
naar verzuiling. Dat onderzoek bood niet alleen een analyse van, maar ook een kritiek
op de verzuilde samenleving. In 1961 publiceerde deze nederlands-hervormde wetenschapper
samen met de katholieke socioloog Walter Goddijn een invloedrijk artikel, dat op zichzelf
al een voorbeeld was van de doorbraakgedachte. Zij opperden de mogelijkheid van toenemende
ontzuiling en toenadering over de grenzen van de levensbeschouwelijke blokken
heen. Naast belangrijke voordelen constateerden zij ook nadelen ('dysfuncties') van het verzuilde
bestel:
de organisaties verwaarlozen de opvoeding tot nationaal burgerschap. Er wordt te weinig
aandacht besteed aan datgene wat bindt en de tegenstellingen, die soms in feite heel gering
zijn, worden overdreven voorgesteld, waardoor onverdraagzaamheid en concurrentiegeest
in de hand worden gewerkt. 3
In deze geest werd het verzuilde bestel door diverse commentatoren breed bediscussieerd.
Met name de katholieke zuil was een dankbaar doelwit om de verzorging van gelovigen in
verzuilde organisaties, van de wieg tot het graf, op de hak te nemen. Ook katholieke intellectuelen
kregen in de jaren vijftig oog voor de 'zwakheden van een systeem, dat in die mate
het isolement tot levensvorm, ja bijna tot levensbeginsel schijnt te hebben verheven.' 4
Recent historisch onderzoek
De laatste jaren hebben historici met nieuwe vragen het onderzoeksterrein betreden dat
vooral door sociologen en politicologen werd bevolkt. Ging de discussie in de jaren vijftig
en zestig vooral om de werking van het verzuilde bestel, nu concentreert de aandacht zich
meer op het ontstaan van verzuiling, op de vraag waarom organisatie op basis van levensbeschouwing
in de periode 1870-1920 zo'n succesvol concept is geworden. Vooral de ontstaansfase
van dergelijke verzuilde blokken is interessant, omdat juist dan de trouw aan de levensbeschouwing
op allerlei terreinen van het maatschappelijk leven moet worden aangekweekt.
Hoe werden mensen gewonnen voor bijvoorbeeld een katholieke school of een anti-
1 Ik dank Hans Blom voor enkele kritische opmerkingen bij een eerste versie van dit artikel.
2 J.C.H. Blom, 'Onderzoek naar verzuiling in Nederland. Status quaestionis en wenselijke ontwikkeling', in:
J.C. H. Blom en C.J. Misset, 'Broeders sluit u aan '. Aspecten van verzuiling in zeven Hollandse gemeenten (z. pl. 1985)
10-29, aldaar 10-11.
3 J.P. Kruijt en Walter Goddijn O. F. M., 'Verzuiling en ontzuiling als sociologisch proces', in: A.N.J. den Hollander
e.a. ed., Driftenkoers. Een halve eeuw sociale verandering in Nederland (Assen 1961; herdrukAssen 1968) 227-263,
aldaar 259.
4 LJ. Rogier, Katholieke herleving. Geschiedenis van katholiek Nederland sinds 1853 (Den Haag 1956) 613.
91

Verzuilingstendensen in Holland, 1850-1925
revolutionaire partij? Vanuit welke overwegingen werden dergelijke organisaties opgericht?
Wat was hun ideologie en hoe bereikten ze hun achterban?
In vergelijking met de debatten van de jaren vijftig, kenmerkt het onderzoek zich nu door
een zekere ironie. Het heilig vuur is met de ontzuiling van de jaren zestig gedoofd. Maar
alle wetenschappelijkheid ten spijt zal de goede lezer ook bij deze generatie onderzoekers
stuiten op interpretaties die gekleurd worden door specifieke politieke of levensbeschouwe­
lijke voorkeuren. Verzuiling is en blijft een gevoelig onderwerp. 5
In 1980 startte de vakgroep Nieuwe en Theoretische Geschiedenis van de Universiteit van
Amsterdam het onderzoeksproject 'Verzuiling in Nederland, in het bijzonder op lokaal ni­
veau, 1850-1925'. Het onderzoeksplan werd in 1981 nader geformuleerd door J.C.H. Blom. 6
Tal van overwegingen lagen ten grondslag aan de keuze voor een onderzoek op lokaal niveau.
Een van de veronderstellingen was dat het politieke en culturele leven in de negentiende
eeuw nog sterk lokaal getint was en dat juist op plaatselijk niveau het ontstaan van verzuiling
in al zijn complexiteit kon worden onderzocht. Bovendien konden zo deelaspecten van het
verzuilingsproces, die bij onderzoek op landelijk niveau gemakkelijk uit het zicht verdwe­
nen, nauwkeurig onder de loep genomen worden. (Bepaald bronnenmateriaal is overigens
alleen op lokaal niveau voor handen.) Een vergelijking van de wisselende lokale ontwikkelin­
gen zou daarnaast nieuwe inzichten kunnen opleveren omtrent het ontstaan van verzuiling
onder specifieke omstandigheden. 7
Sinds 1981 hebben medewerkers aan het onderzoek een reeks van artikelen, doctoraal­
scripties en een drietal dissertaties geschreven. Veel van deze studies betreffen plaatsen in
Noord- en Zuid-Holland. (Een literatuurlijst is als bijlage opgenomen.) In het kader van het
tijdschrift Holland is het een zinnige vraag wat het onderzoek betreffende deze provincies
aan nieuws heeft opgeleverd en op welke terreinen lokaal onderzoek nog steeds gewenst is.
Omdat de provinciegrenzen op zichzelf geen logische inperking van de thematiek opleveren,
zal ik waar nodig ook verwijzen naar plaatsen buiten Holland.
Het artikel zal overigens meer een vragend dan een concluderend karakter hebben. Naar­
mate er meer grondige lokale studies van de pers rollen, wordt het steeds moeilijker de onder­
zoeksresultaten als een legpuzzle in elkaar te voegen. De bevindingen zijn daarvoor te divers.
Op een aantal punten zijn er duidelijke algemene lijnen zichtbaar. Maar op een groter aantal
punten zijn er vooral nieuwe vragen opgeworpen, vragen die inspireren tot nieuw onderzoek.
Als we verzuiling opvatten als een tendens om steeds meer activiteiten in eigen, levensbe­
schouwelijke kring te verrichten, dan lijken ontwikkelingen in de katholieke en orthodox-
protestantse stromingen in de tweede helft van de negentiende eeuw de meeste aandacht
waard. Daar lagen de drijfkrachten in het verzuilingsproces. Noch voor de negentiende noch
voor de twintigste eeuw is het mogelijk zoiets als een liberale zuil, een soort AVRO-netwerk,
te onderscheiden. De conservatieve en liberale heren die in deze periode in staat en maat­
schappij terrein verloren aan de confessionele concurrenten, beschouwden zich juist als de
vertegenwoordigers van het algemeen, nationaal belang en trachtten op allerlei manieren
weerstand te bieden aan dit splijtingsproces, bijvoorbeeld door het nationaal vormende
5 Vergelijk J.A. Bornewasser, 'De katholieke zuil in wording als object van "columnologie" ', Archief ooor de geschie­
denis van de katholieke kerk in Nederland 30 (1988) 168-212, aldaar 212.
6 J.C. H. Blom, Verzuiling in Nederland in het bijzonder op lokaal niveau 1850-1925 (Amsterdam 1981).
7 Blom, Verzuiling in Nederland, 53.
92

Verzuilingstendensen in Holland, 1850-1925
openbare onderwijs te verdedigen tegen het verdeeldheid genererende bijzonder onderwijs
of door de militaire dienstplicht aan te bevelen als leerschool in vaderlandsliefde. 8
De doelstellingen
van liberale organisaties waren gericht op een algemeen publiek en de achterban
had een sterk wisselende samenstelling.
Wel vallen er in de opkomst van de socialistische arbeidersbeweging (vanaf de jaren 1880)
verzuilingstendensen te onderkennen. De socialisten trachtten weliswaar de gehele arbeidersklasse
voor zich te winnen en waren er op uit bestaande godsdienstige barrières te slechten,
maar het socialisme was feitelijk ook een soort levensbeschouwing, met een eigen heilsboodschap
en specifieke leefregels. 9
Gegeven het krachtige anti-socialistische klimaat waarin
de beweging van de grond moest komen, waren de rode voormannen in veel plaatsen gedoemd
te preken voor eigen parochie. Soms werkten ook de interne dynamiek van de organisatie
of de bijzondere samenstelling van de achterban het ontstaan van een afzonderlijk rood
bolwerk in de hand. In Amsterdam-Oost bijvoorbeeld vormde de joodse arbeidersaristocratie
van diamantbewerkers de basis waarop in 1894 de Algemeene Nederlandsche Diamantbewerkers
Bond (ANDB) en de bloeiende wijkafdeling van de Sociaal-Democratische Arbeiders
Partij verrezen. De ANDB had een eigen fanfare, verschillende koren, een uitleenbibliotheek
en een fonds ter bestrijding van de tuberculose (waaruit in 1928 het Hilversumse
Zonnestraal werd gesticht). Daarnaast waren er banden met de coöperatieve broodbakkerij
'de Dageraad'. Culturele vorming en sociaal-politieke belangenbehartiging gingen hand in
hand. 10
Hier zien we een voorafschaduwing van de 'rode familie' zoals die in de jaren twintig
tot volle ontwikkeling kwam. Een levenssfeer met bepaalde vormen van reglementering en
sociale controle die sterk doen denken aan wat in de confessionele zuilen gebruikelijk was.
De sociaal-democratie 'weefde (...) een web om haar achterban, zoals de andere stromingen
om de hunne.' 11
Terugkerend naar de negentiende-eeuwse wortels van het verzuilingsproces, moeten we
ons echter richten op de katholieke en orthodox-protestantse stromingen die in die fase sterker
dan de socialisten in het isolement hun kracht zochten.
Kerkelijke pluralisering in de negentiende eeuw
De negentiende eeuw gaf een ongekende versterking van de al eeuwenlang bestaande religieuze
verscheidenheid in Nederland te zien. Na de invoering van de godsdienstvrijheid en
de wettelijke gelijkstelling van de kerken, in 1796 als vruchten van de Franse Revolutie in
ons land geïmporteerd, volgde ruim een halve eeuw waarin de staat zich ingrijpend met de
kerken bemoeide. Er was nog het een en ander merkbaar van de voormalige 'publieke' status
van de hervormde kerk en de achtergestelde positie van de katholieke, kleine protestantse
en joodse kerkgenootschappen. De grondwet van 1848 drong de staatsbemoeienis zeer sterk
terug en liet de kerken vrij in hun ontwikkeling. De in de eerste helft van de negentiende
8 Henk te Velde, Gemeenschapszin en plichtsbesef. Liberalisme en nationalisme in Nederland, 1870-1918 ('s-Gravenhage
1992) 31-62.
9 Hans Righart, Politieke cultuur: een omgevingsverkenning (Inaugurele rede; Meppel/Amsterdam 1989) 24-25.
10 Luuk Brug, 'Het district waar oprees hun burcht', in: Martin van Amerongen e.a., Voor buurt en beweging. Negentigjaar
sociaal-democratie tussen IJ en Amstel (Amsterdam 1984) 12-68; Marien van der Heijden en Wietske van
Agtmaal, Henri Polak. Grondlegger van de moderne vakbeweging 1868-1943 (Amsterdam 1991).
11 Bert Altena, 'Een broeinest der anarchie. 'Arbeiders, arbeidersbeweging en maatschappelijke ontwikkeling. Vlissingen 1875-
1929 (1940) (Amsterdam 1989) 442, 435-441.
'X',

Verzuilingstendensen in Holland, 1850-1925
eeuw gestarte uitbouw van het katholieke kerkelijke apparaat kreeg nu vrij baan. Hetzelfde
s?old voor orthodoxe afscheidingsbewegingen in de hervormde kerk.
Voor de hervormde kerk werd het steeds moeilijker vol te houden dat zij een nationale
kerk was. Zij werd een gezindte onder de andere gezindten. Dit riep allerlei praktische, orga­
nisatorische problemen op, met name ten aanzien van de regeling van het lager onderwijs
en de armenzorg, twee terreinen waarop deze kerk ten opzichte van de andere gezindten
vanouds bevoordeeld werd. Daarmee verbonden was het probleem dat het Dordtse calvi­
nisme nu op voet van gelijkheid kwam te verkeren met de oude erfvijand: Rome. Dit vergde
een omslag in mentaliteit die niet van de ene op de andere dag gerealiseerd kon worden.
Van de weeromstuit vreesden vele hervormden voor een katholiek overwicht in de voormali­
ge protestantse natie. Het opende de mogelijkheid voor een escalatie van op wederzijdse vij­
andbeelden gebaseerde protestants-katholieke tegenstellingen.
Voordat we al te diep in organisatorische kwesties duiken, dient de vraag te worden gesteld
wat godsdienst rond 1850 voor brede lagen van de bevolking betekende. Hoe sterk waren
godsdienstige en kerkelijke loyaliteiten? In hoeverre waren dergelijke gezindheden van in­
vloed op het verzuilingsproces, dat eerst goed in het laatste deel van de jaren zestig op gang
kwam? Zoals vaker het geval is met interessante vragen, zijn de antwoorden niet makkelijk
te geven.
Een begin van een antwoord vinden we door crisissituaties in de kerkelijke verhoudingen
onder de loep te nemen. Op die momenten kan iets van de dieptestructuur van het godsdien­
stig leven aan de oppervlakte komen. Een van de gevoeligste confrontaties tussen protestan­
ten en katholieken rond het midden van de vorige eeuw was het gebundelde protestantse
verzet tegen het herstel van de bisschoppelijke hiërarchie in april 1853. Deze verandering,
waarbij de Nederlandse kerkprovincie verlost werd van de missiestatus, werd door de paus
op nogal ondiplomatieke wijze aangekondigd - hij herinnerde onder andere aan de ramp­
spoed die bijna drie eeuwen van calvinisme de katholieken hadden bezorgd. Het vaderland­
se verleden vormde een rijke bron voor onderlinge strijd. De paus koos Utrecht, de oude
zetel van Willibrord, als centrum van de kerkprovincie, terwijl deze plaats door de stichting
van de Unie van Utrecht (1579) een symbool was van de protestantse strijd vóór geloofsvrij­
heid en tégen Spaanse dwingelandij. In maart en april 1853 werd het land overspoeld door
een stroom van anti-papistische pamfletten. Menig pamflettist herinnerde aan de brandsta­
pels van de inquisitie. 12
De boodschap was duidelijk: de katholieken zouden hun kerkelijk
apparaat gebruiken om het protestantse geloof uit te bannen.
Een conservatief-protestantse petitiebeweging deed een beroep op de koning de instelling
van de vijf diocesen te verhinderen en deelde en passant een brevet van onvermogen uit aan
het kabinet-Thorbecke, dat de pauselijke maatregel niet had kunnen verhinderen. Een be­
langrijk onderdeel van de grondwet van 1848: de vrijheid van de kerken om hun interne be­
stel te regelen, werd door de petitionarissen kennelijk niet op prijs gesteld. Dit is des te inte­
ressanter omdat de petitiebeweging groepen mobiliseerde die niet over het kiesrecht be­
schikten en de vruchten van de grondwet dus niet volledig konden plukken. Kennelijk had
de liberale grondwet een beperkt krediet bij dit 'volk achter de kiezers'. Voor Amsterdam
is berekend dat de meeste volwassen protestanten (51.000 in getal) het petitionnement on­
dertekenden. Sommige katholieken werd het te heet onder de voeten; zij besloten de hoofd­
stad tijdelijk te verlaten. 13
Wat verder van het krijgsgewoel, in het Westlandse tuindersdorp
12 J.A. Bornewasser, 'Mythical aspects of Dutch anti-catholicism in the nineteenth century', in: J.S. Bromley en
E.H. Kossmann ed., Britain and the Nelherlands V (Den Haag 1975) 184-206, aldaar 200.'
94

Verzuilingstendensen in Holland, 1850-1925
Afb. 1. Uitslag van de Tweede Kamer-verkiezingen van 1888. Het contrast tussen Noord- en Zuid-
Holland is opmerkelijk. In Noord-Holland is de liberale dominantie vrijwel compleet, in Zuid-Hol­
land blijft het liberale aandeel beperkt tot de stadsdistricten Leiden, Schiedam, Rotterdam en Dor­
drecht en tot het plattelandsdistrict Brielle. Th. van Tijn, 'The party structure of Holland and the
outer provinces in the nineteenth century', in: Vaderlands verleden in veelvoud. 31 opstellen over de Nederlandse
geschiedenis na 1500 (Den Haag 1975) 560-589, aldaar 588.
Naaldwijk, twee uur gaans van Den Haag, tekenden 341 'manslidmaten der protestantsche
gemeenten' (zo'n 60 a 70 procent van de volwassen mannen van deze richtingen) een petitie
waarin zwarte visioenen van roomse heerschappij werden geschetst: de bisschoppen waren
aangesteld
voor de zoogenaamde geloovigen, zoowel als voor niet-gelovigen, die door de R.K. Kerk
met den naam van ketters en scheurmakers bestempeld, en die door hen, zooveel in hun
vermogen is, moeten vervolgd en aangevallen worden, ja waartoe deze zich bij eede verbinden
moeten. 14
13 L.J. Rogier en N. de Rooy, In vrijheid herboren. Katholiek Nederland 1853-1953 ('s-Gravenhage) 105.
14 Frans Groot, Roomsen, rechtzinnigen en nieuwlichters. Verzuiling in een Hollandse plattelandsgemeente, Naaldwijk 1850-
1930 (Hilversum 1992) 122. Een dergelijke eed legden de Nederlandse bisschoppen overigens niet af. Zie Bornewasser,
'Mythical aspects', 199.
95

Verzuilingstendensen in Holland, 1850-1925
De deelname was hier dus eveneens massaal en de toonzetting zeker zo rabiaat als in de stedelijke
centra van de beweging. 15
De petitiebeweging heeft de reorganisatie van de katholieke kerkprovincie niet kunnen
verhinderen, maar maakte wel duidelijk dat de bewegingsvrijheid van de katholieke bevolking
minder ruim was dan op basis van de grondwettelijke godsdienstvrijheid mocht worden
verwacht. Kleine incidenten zijn in dit verband typerend. In Utrecht werd een boycot van
katholieke winkeliers op touw gezet. Of die ook echt effectief was, is niet bekend. 16
In Naaldwijk
bezigden de protestantse gemeenteraadsleden een kritische toon tegenover hun katholieke
collega's en kreeg het katholiek armbestuur aanzienlijk zwaardere bezuinigingen te verduren
dan de overige armenzorginstellingen. In het Noordhollandse Schagen had de katholieke
minderheid plagerijen te verduren van de protestantse bevolking. Zo werd er geklaagd
over roomse begrafenisstoeten die vanaf de openbare weg zichtbaar waren en over het hinderlijk
luiden van de roomse klokken tijdens de hervormde kerkdiensten. Dergelijke problemen
werden in der minne geschikt, maar aan het eind van de jaren vijftig meende het parochiële
kerkbestuur toch ietwat pathetisch (en defaitistisch) te moeten stellen:
(...) w l
z l
l j n
Roomschen welken dus practisch geen regten hebben wel in wetboeken en
grondwetten beschreven doch werkelijk niet bestaande. Wij leven in vervolging. 17
Naar alle waarschijnlijkheid versterkte de anti-papistische agitatie een gevoel van lotsverbondenheid
onder de katholieken, zoals ze ook de protestantse waakzaamheid voor roomse
machtsuitbreiding stimuleerde. Dat godsdienstige kwesties, veelal verbonden met politieke
strijdpunten, de hartstochten in beweging konden brengen, is voldoende duidelijk, al zal het
een eeuwige vraag blijven of de ondertekening van de petities ook werkelijk kan worden opgevat
als een overtuigde instemming met de anti-papistische beginselen: hoevelen zullen
domweg hun handtekening hebben gezet?
Er zijn ook andere manieren om de diepgang van het kerkelijke en godsdienstige leven rond
het midden van de vorige eeuw te peilen. We kunnen onze toevlucht nemen tot beschrijvingen
van de toestand van de gelovige kudde van de hand van pastoors en predikanten. Dergelijke
gegevens zijn in de hervormde kerkarchieven ruimer voor handen dan in de katholieke.
Ze bevatten veelal een gecombineerde tekening van de gewenste en de werkelijke omstandigheden
in parochie of gemeente en dienen dus met omzichtigheid gebruikt te worden. 18
Daarnaast
kunnen we, bijvoorbeeld door optimaal gebruik te maken van aanwijzingen in de overheidsarchieven,
indirect greep krijgen op dit probleem. De studie van Jos Leenders over
15 Voor Utrecht: P.J. A. van Meegeren, Katholiek Utrecht in de tweede helft van de 19e eeuw (Utrecht 1987) 9-21 en J. H.
von Santen, 'Politiek leven in de stad Utrecht rond het midden van de negentiende eeuw (1840-1860)', Jaarboek
Oud-Utrecht (1985) 110-165, aldaar 147. Voor Woerden: Rob van der Laarse, Bevoogdingen bevinding. Heren en kerkvolk
in een Hollandse provinciestad, Woerden 1780-1930 (z.pl. 1989) 189. In het stadje Tiel tekende ongeveer de helft
van de lidmaten een petitie van de hervormde gemeente (Jan van Miert, 'Nationalisme in de lokale politieke
cultuur, Tiel 1850-1900', De negentiende eeuw 16 (1992) 59-85, aldaar 65.
16 Van Meegeren, Katholiek Utrecht, 9-21.
17 Notulen parochieel kerkbestuur 7-7-1859, geciteerd bij R. H. Jansen, 'Naar wij vernemen. ' De verzuiling in Schagen
1850-1925 (Ongepubliceerde doctoraalscriptie Vakgroep Nieuwe en theoretische geschiedenis Universiteit van
Amsterdam 1988) 40.
18 J. Art, 'Possibilities and difficulties in studying the place of religion in everyday life in the 19th and early 20th
century', in: L. Laeyendecker, L.J. Jansma, C.H.A. Verhaar ed., Experiences and explanations. Historical and sociological
essays on religion in everyday life (Ljouwert 1990) 103-116, aldaar 105.
96

Verzuilingstendensen in Holland, 1850-1925
godsdienstige en sociale segmentatie in Hoorn rond het midden van de negentiende eeuw
geeft een grondig en evocatief overzicht van een kleinstedelijke samenleving en is tegelijkertijd
een handleiding in het onorthodox hanteren van lokaal bronnenmateriaal. 19
Hoorn, eens een bloeiende havenstad die een cruciale rol speelde in de Tachtigjarige Oorlog,
was rond 1850 een bescheiden toeleveringscentrum voor West-Friesland. Het telde circa
8000 inwoners, van wie velen in handel, winkels en kleinbedrijf werkzaam waren. De stad
koesterde haar roemrijk verleden, bijvoorbeeld in de vorm van historische herdenkingen,
maar onderging gedurende de negentiende eeuw tevens een economisch gemotiveerde, ontluisterende
'afbraakmanie', die haar beroofde van menig karakteristiek monument. De stad
kende een verfijnde standenstructuur, en een dito religieuze geleding. Meer dan de helft van
de Hoornaars behoorden tot de hervormde richting, bijna een derde was van katholieken
huize en daarnaast waren er bescheiden groepen van de kleine protestantse en joodse gezindten.
Omgang vond zoveel mogelijk plaats binnen de eigen sociale en religieuze geleding:
Aan de segmentenstructuur beantwoordde een ingewikkelde segmentencultuur. Hoorn
bestond uit zeer verschillende in hoofdzaak langs elkander heen levende culturen.(...) De
mentaliteit van vrijwel iedereen droeg het stempel van deze segmentering. 20
Op grond van de kerkelijke archieven constateert Leenders in de hervormde en katholieke
kerk een tegengesteld patroon dat ook op landelijk niveau wel wordt waargenomen. De hervormde
kerk maakte een periode van institutioneel verval door en in de katholieke kerk werden
de organisatorische teugels juist aangetrokken. De Hoornse hervormde predikanten
constateerden in het begin van de jaren vijftig eufemistisch dat 'wat minder onzer' de kerkdiensten
bezochten, maar buitengewoon verontrust werden ze daar niet van. 21
In de daarop
volgende jaren werd de tering naar de nering gezet. Bepaalde diensten werden niet meer
gehouden en onder vrijzinnige impuls kwam in 1863 een einde aan de kerkelijke censuur,
het toezicht van de kerkeraad op de handel en wandel van de lidmaten. Een echte remedie
voor deze kloof tussen de officiële kerk en het kerkvolk werd niet gevonden. Ook elders in
Noord- en Zuid-Holland komen we problemen van dit type tegen. 22
Kerkbestuurderen
duidden deze complicaties in termen van verval, maar in veel plaatsen bleven juist die groepen
weg die altijd al in de marge van de kerk verkeerd hadden. Deels ging het daarbij om
onverschilligen, deels ook om orthodoxe tot zeer orthodoxe gelovigen, veelal van een bevindelijke,
gevoelsreligieuze inslag, die zich niet lieten inkaderen in de vaste regelgeving van
de kerk. In de bestuurlijke logica betekenden lege kerken automatisch minder godsdienstigheid,
in werkelijkheid kon onkerksheid samengaan met een zware calvinistische geloofsopvatting.
In Noord-Holland boven het IJ was deze bevindelijkheid niet sterk geworteld, maar
in delen van Zuid-Holland was dit wel het geval. 23
Vaak kwamen vanuit deze 'randkerkelijke'
groepen orthodoxe tegenbewegingen van de grond, uitmondend in evangelisaties of gereformeerde
afscheidingsbewegingen.
19 Jos Leenders, Benauwde verdraagzaamheid, hachelijk fatsoen. Families, standen en kerken te Hoorn in het midden van de
negentiende eeuw ('s-Gravenhage 1992).
20 Leenders, Benauwde verdraagzaamheid, 328.
21 Ibidem 124-126.
22 Een overzicht voor Noord-Holland geeft J. Kok, Langs verboden wegen. He achtergronden van tmili nechlelijkegeboorten
in Noord-Holland 1812-1914 (Hilversum 1991) 72-76; voor Zuid-Holland zie onder andere Van der Laarse, Be­
voogding en bevinding, 87-96, 184-186; Groot, Roomsen, 62-66.
23 Van der Laarse, Bevoogding en bevinding, 184-186; Leenders, Benauwde verdraagzaamheid, 139.
97

Verzuilingstendensen in Holland, 1850-1925
Terwijl het verzet tegen de rationalistische geest der eeuw in de Hoornse hervormde kerk
een randverschijnsel was, vond in de plaatselijke katholieke kerken vanaf de jaren 1840 een
betrekkelijk geslaagde, conservatief getinte revitalisatie plaats onder leiding van de clerus.
De priesters slaagden er steeds beter in de wildgroei aan devoties rond allerlei heiligen in
te kaderen in een anti-rationalistische, maar goed gecontroleerde geloofscultuur. 'Bijgeloof'
werd omgezet in 'kerkelijk goedgekeurd' geloof. In straatjes als het Achterom, de Slijksteeg
en de Achterstraat stonden de centra van een ingetogen en sterk op het hiernamaals gerichte
devotie. Vooral de broederschappen, gezelschappen van leken die zich met specifieke vormen
van devotie bezig hielden, waren een belangrijk wapen in deze kerkelijke beweging. De
toenemende kerkelijke activiteiten worden wel omschreven als 'katholieke herleving', maar
ook hier kunnen we de vraag stellen of er niet juist groepen werden bereikt die tot dan toe
nog weinig meedraaiden in de kerkelijke molen. 24
In dat geval zouden we beter van expansie
dan van herleving kunnen spreken.
Bij gebrek aan bronnenmateriaal is het moeilijk te becijferen hoe groot het bereik was van
de devotie. In Hoorn trokken de broederschappen een beperkte groep van standsbewuste
burgers die zich onderscheidden van de grote massa der gelovigen. In de Westlandse gemeente
Naaldwijk daarentegen waren de broederschappen een succesnummer in de opbouw
van de katholieke volkskerk. De aanhang was hier zeer omvangrijk. 25
Dit roept vragen
op omtrent mogelijke verschillen in het patroon van katholieke expansie in stedelijke en plattelandsgebieden.
De lokale archieven blijken niet alleen geschikt om deze institutionele ontwikkelingen in
kaart te brengen, maar bieden ook sleutels om de religieuze segmentatie langs meer indirecte
weg op te sporen. Een van de origineelste methoden in de Hoornse studie is het gebruik
van de geboorteakten. Bij het aangeven van een geboorte ten stadhuize diende de vader vergezeld
te zijn van twee getuigen. Soms werden hiervoor gemeenteambtenaren gebruikt,
maar in de meeste gevallen bracht de vader zijn getuigen zelf mee. Het ligt voor de hand
dat hiervoor een beroep werd gedaan op naburige bekenden. Leenders heeft nu onderzocht
in hoeverre hierbij gekozen werd voor geloofsgenoten dan wel andersgezinden. Hij heeft
hiervoor gegevens uit de burgerlijke stand en het bevolkingsregister moeten combineren.
Geloofsverschillen speelden bij het getuigen een belangrijke rol. In 1829 werd slechts in
één op de vier gevallen een beroep gedaan op een andersgezinde buurman of bekende, in
1859 was dit verminderd tot één op de zes. Opvallend is daarbij dat vooral arbeiders en mingegoeden
de religieuze scheidslijnen doorbraken. Leden van de middengroepen en de hogere
burgerij toonden aanmerkelijk meer respect voor de grenzen van de eigen gezindte. Dat
andersgezinde getuigen in 1859 in aanzienlijk minder gevallen te hulp werden geroepen, kan
wijzen op een groeiende afstand tussen de gezindten. 26
Over een dergelijke verwijdering
werd door tijdgenoten wel in bezorgde termen gesproken. De hervormde predikant CE. van
Koetsveld bijvoorbeeld zag in 1851 de vreedzame samenleving van roomsen en protestanten
24 Staf Hellemans, Strijd om de moderniteit. Sociale bewegingen en verzuiling in Europa sinds 1800 (Leuven 1990) 58.
25 Leenders, Benauwde verdraagzaamheid, 173-175; Groot, Roomsen, 134-147. Vergelijk Ton Duffhues, Generaties en
patronen. De katholieke sociale beweging te Arnhem in de 19e en 20ste eeuw. Een wetenschappelijke proeve op het gebied van
de sociale wetenschappen (Baarn 1991) 92-97; P.R.D. Stokvis, 'Katholieke emancipatie en heivormde revitalisatie
tegen de geest der eeuw en het spook der revolutie in Den Haag', in: Blom en Misset, 'Broeders sluit u aan', 30-67,
aldaar 36-41; Wil Reijs en Joost van Vugt, 'Tussen zelfheiligingen belangenbehartiging. De Aartsbroederschap
van de Heilige Familie in Nederland', Jaarboek van het Katholiek Documentatiecentrum 21 (1991) 11-40.
26 Leenders, Benauwde verdraagzaamheid, 307-309.
98

Verzuilingstendensen in Holland, 1850-1925
ten einde lopen. 27
Het zou de moeite lonen dit onderzoek ook voor latere jaren te verrichten,
zodat een lange termijn-ontwikkeling in kaart kan worden gebracht.
Via het bevolkingsregister is het ook mogelijk het aantal gemengd gehuwden te berekenen
en na te gaan in hoeverre de burgerij inwonende dienstboden van een afwijkende gezindte
in hun domein toeliet. Zo kan dus ook voor de huiselijke sfeer worden nagegaan of er sprake
was van religieuze eenkennigheid. In de intimiteit van gezin en familie waren de religieuze
scheidslijnen te Hoorn duidelijk werkzaam. 28
Interessant is dat vooral de middengroepen
trouw vasthielden aan geloofsgenoten. Zij toonden zich gevoelig voor religieuze en sociale
distinctiemechanismen. De plaatselijke notabelen zaten dermate vast in het zadel dat zij de
ongeschreven regels soms voor gezien konden houden. Zo nu en dan stelden zij andersgezinde
dienstboden te werk. In de laagste geledingen was de invloed van de kerken het geringst
en waren de religieuze scheidslijnen ook aanmerkelijk minder goed zichtbaar dan in de middengroepen.
Juist de middenstand gebruikte deze scheidslijnen om een koers uit te zetten
in de complexe lokale samenleving. Leenders concludeert: 'Protestanten, katholieken en joden
stonden vrijwel los van elkaar.' 29
Als we de Hoornse cijfers echter opnieuw vergelijken met gegevens betreffende het Zuidhollandse
Naaldwijk, dan blijkt dat in deze plattelandsgemeente de religieuze scheidslijnen
in de huiselijke sfeer nog krachtiger waren. De religieuze segmentatie liet zich in Hoorn dus
wel duidelijk gelden, maar wellicht waren de verhoudingen tussen de gezindten in een stedelijke
omgeving wat minder ingekaderd dan op het platteland. 30
Velen zullen zich er nauwelijks
bewust van zijn geweest dat zij een belangrijk deel van hun leven onder geloofsgenoten
sleten. In crisissituaties (als in april 1853) kregen deze religieuze scheidslijnen een specifieke
lading. Op die momenten werd ook duidelijk welke vooroordelen er over en weer leefden:
beelden van de 'ander' die slechts in bescheiden mate door directe contacten werden gecorrigeerd.
Deze religieuze subculturen vormden het fundament waarop de verzuilde bolwerken
konden verrijzen.
Polarisatie en verzuiling, 1865-1890
In de periode vanaf 1865 vond een belangrijke verschuiving plaats in het Hollandse politieke
landschap. In 1866 telde het Hollandse contingent in de Tweede Kamer slechts één confessioneel
afgevaardigde: een antirevolutionair. De overigen behoorden tot de conservatieve of
liberale richtingen. In 1888, het jaar waarin de confessionele stromingen een meerderheid
in het parlement veroverden, vaardigden de twee provincies 28 liberalen, 1 conservatief, 8
antirevolutionairen en 2 katholieken naar 's lands vergaderzaal af. Vooral in Zuid-Holland
was het confessionele zeteltal toegenomen; kiesdistricten met een omvangrijke agrarische
bevolking als Loosduinen, Delft, Katwijk, Bodegraven, Gouda, Sliedrecht, Gorkum en Rid-
27 Geciteerd bij Leenders, Benauwde verdraagzaamheid, 292.
28 Leenders, Benauwde verdraagzaaamheid, 299-306, 309-311.
29 Ibidem 327.
3 0 Het aantal gemengde huwelijken als percentage van het totale aantal huwelijken bedroeg in Hoorn in 1861 7,7 procent.
Voor Naaldwijk zijn percentages beschikbaar voor het aantal gemengd gehuwde katholieken: in 1829 was dit
percentage 2,4en in 1890 l,4(Leenders, Benauwde verdraagzaamheid, 300; Groot, Roomsen, 141-142; vergelijkB. van
Leeuwen O. F. M., Het gemengde huwelijk. Pasioraal-sociografisch onderzoek naar de huwelijken van katholieken met niet-katholiekeninNederland(Assen
1959) 158-161,167; L.J. Rogier, 'Bijdrage totdehistorische sociografie van katholiek Delfshaven',
in: Idem, Terugblik en uitzicht. Verspreide opstellen II (Hilversum/Antwerpen 1965)657-678, aldaar 677).
99

Verzuilingstendensen in Holland, 1850-1925
Afb. 2. Bij de 300-jarige herdenking van de inname van Den Briel (1 april 1572-1872) ontstonden
in een aantal dorpen en kleine steden vechtpartijen tussen katholieken en protestanten. Veel katholie­
ken weigerden deel te nemen aan deze viering van '300 jaar Neêrlaands onafhankelijkheid', omdat
dit wapenfeit, onder andere vanwege de moord op de martelaren van Gorkum (op 9 juli 1572 te Briel­
le), beschouwd werd als het begin van de protestantse overheersing. Deze liberale cartoon bekritiseert
de houding van de katholieken. Roomse, pausgezinde priesters tonen hun ontrouw aan koning en va­
derland, terwijl hun volgelingen protestantse feestvierders een pak slaag geven. Nederlandsche Spectator
13-4-1872.
derkerk waren nu in confessionele handen. 31
In Noord-Holland vaardigden alleen de districten
Haarlemmermeer en Hilversum een confessioneeel kamerlid af (respectievelijk een katholiek
en een antirevolutionair). Noord-Holland bleef een liberaal bolwerk. De verschuiving
vond dus ten zuiden van het IJ plaats.
Voor de opbouw van zowel het katholieke als het antirevolutionaire politieke blok was de
schoolstrijd een belangrijke drijfveer. Een van de belangrijkste zaken die het eerste confessionele
kabinet onder leiding van baron Mackay in 1889 regelde, was de subsidiëring van
het bijzonder onderwijs. Het lijkt erop dat religieus getinte strijdpunten de grote stimulans
vormden in deze eerste fase van verzuiling. Het ging de katholieke en antirevolutionaire
31 Th. van Tijn, 'The party structure of Holland and the outer provinces in the nineteenth century', in: Vaderlands
verleden in veelvoud. 31 opstellen over de Nederlandse geschiedenis na 1500 (Den Haag 1975) 560-589, aldaar 579, 588.
100

Verzuilingstendensen in Holland, 1850-1925
voorvechters immers om ruimte voor hun leerstellig onderricht in het lager onderwijs: een
school met de bijbel óf met de catechismus. En evenzeer wilden zij hun kroost beschermen
tegen vrijzinnige of liberale invloeden. Het lager onderwijs werd gedurende de negentiende
eeuw een steeds belangrijker opvoedingsinstrument. Te oordelen naar de groei van de on­
derwijsdeelname en van de alfabetiseringsgraad begonnen meer ouders het nut in te zien
van de standaardkennis die in de schoolbankjes werd opgedaan. 32
Daarmee werd dus ook
de zeggenschap over de inhoud van dit onderwijs een belangrijker strijdpunt. De school­
strijd ging om de toekomst van het land en van de afzonderlijke levensbeschouwelijke stro­
mingen. Dat deze toekomst van belasting- en schoolgeldbetalers aanzienlijke investeringen
vergde, vergemakkelijkte de keuze voor bijzonder of openbaar onderwijs bepaald niet.
In het katholieke verzuilingsproces heeft de clerus een wezenlijke sturende rol gespeeld. Na
de pauselijke veroordeling van het liberalisme in de encycliek Quanta Cura en de daarmee ver­
bonden Syllabus Errorum (1864) koerste de Nederlandse clerus af op een meer zelfstandige,
overwegend conservatieve positie in het Nederlandse politieke bestel. De uitvaardiging van
het bisschoppelijke onderwijsmandement in 1868 versterkte deze keuze. Volgens deze richt­
lijn nam het 'ongeloof' almeer toe op de openbare school en was dit onderwijs 'meer en meer
onbruikbaar' en 'uiterst gevaarlijk' voorde katholieke jeugd. Het was niet moeilijk hierin een
hernieuwde afwijzing van het liberalisme te lezen. Vanaf 1868 werd vooral ten noorden van
de grote rivieren hard gewerkt aan de opbouw van het katholiek onderwijs. In het katholieke
zuiden verliep de opbouw trager. Daar fungeerde de openbare school in veel gemeenten als
katholieke school en zag men alleen het nut in van afzonderlijke, bijzondere meisjesscholen.
De overheid wenste het afzonderlijke onderricht van jongens en meisjes niet te financieren.
Dus was men aangewezen op de goedkope arbeidskracht van zustercongregaties, die vooral
in Brabant sterk vertegenwoordigd waren. 33
In het bisdom Haarlem werd voortvarender ge­
werkt aan de stichting van katholieke scholen, al zien we in een beperkt aantal katholieke dor­
pen een vergelijkbaar patroon als in de zuidelijke provincies. De pastoors ontvingen herhaal­
delijk aansporingen van hun superieuren om het katholieke onderwijs te stimuleren. 34
Het
aantal katholieke scholen breidde zich snel uit. 35
De clerus bemoeide zich zeer openlijk met
de onderwijskwestie en kon dit ook doen omdat deze als een godsdienstige aangelegenheid
werd gepresenteerd: het ging om het geestelijk welzijn van de gelovige kudde.
De politiek gold daarentegen als een wereldse zaak. Hier was de speelruimte voor de
geestelijkheid aanmerkelijk geringer. De Brabantse bisschoppen distantieerden zich niet
openlijk van het liberalisme, maar werkten achter de schermen aan het terugdringen van
deze stroming. In het bisdom Haarlem toonde de overigens uit Brabant afkomstige bisschop
G.P. Wilmer (1861-1877) een nog grotere bekwaamheid in het ontwijken van lange protes­
tantse tenen. Hij oordeelde een openlijke bemoeienis met de politiek schadelijk voor de ka­
tholieke zaak.'Hoe meer ik mij van alle politiek onthouden kan, hoe liever', schrijft hij in 1871
32 Hans Knippenberg en Ben de Pater, De eenwording van Nederland. Schaalvergroting en integratie sinds 1800 (Nijmegen
1988) 139, 177.
33 Er waren overigens duidelijke verschillen in de omvang van dit meisjesonderwijs. Joost van Vugt, 'De verzuiling
van het lager onderwijs in Limburg 1860-1940', Jaarboek van het Katholiek Documentatiecentrum 10 (1980) 17-60;
Marjanne de Kwaasteniet, Denomination and primary education in the Netherlands (1870-1984). A spatiat diffuswn
perspective (Amsterdam 1990) 127-128.
34 Groot, Roomsen, 164.
35 Landelijk gezien tussen 1868 en 1875 een groei van meer dan 30 procent, van 250 naar 332 scholen. Hans Knippenberg,
Deelname aan het lager onderwijs in Nederland gedurende de negentiende eeuw (Amsterdam 1986) 64.
101

Verzuilingstendensen in Holland, 1850-1925
aan de Noordhollandse katholieke voorman W.J. F. Nuyens. 36
Het dagblad De Tijd compenseerde
deze klerikale terughoudendheid door een sturende rol te vervullen in verkiezingstijd.
In de loop van de jaren zestig helde het blad over naar het conservatief-katholicisme
of ultramontanisme en beval het anti-liberale kandidaten aan bij de verkiezingen. Daarnaast
troffen sommige pastoors op eigen initiatief heimelijk maatregelen tegen liberale voormannen
in katholieke kring.
Bij deze aanzetten tot verzuiling draaide het niet alleen om een versterking van het katholieke
bolwerk ten opzichte van liberale en protestantse concurrenten maar ook om het
totstandbrengen van nieuwe verhoudingen in eigen katholieke kring: het op orde brengen
van het katholieke huishouden. Zelfstandig denkende leken werden 'omgeschoold' tot klerikaal
gezinde gelovigen, volgzaam in politieke aangelegenheden en dienstbaar in de parochiële
bestuursorganen. In Delft bijvoorbeeld moest het vooraanstaande katholieke brandersgeslacht
Van Berckel eerst genoegen nemen met minder invloed in het kerk-, arm- en
schoolbestuur om vervolgens onder druk van de geestelijkheid de overstap te maken van het
liberale naar het ultramontaanse politieke kamp. Het was geen sinecure om vooraanstaande
katholieke leken te bekeren tot het ultramontanisme. Dergelijke fricties konden frustrerend
werken voor de groei van het katholieke organisatienetwerk. 37
Op basis van een beperkt aantal lokale studies is het mogelijk enkele voorzichtige opmerkingen
te maken omtrent een stads- en plattelandsvariant in deze eerste fase van katholieke
verzuiling. Allereerst betreft dat de sociale samenstelling van het katholieke volksdeel in de
tweede helft van de negentiende eeuw. In stadjes als Hoorn, Delft of Delfshaven moesten
de katholieken in sociaal-economisch opzicht hun meerdere erkennen in de protestantse
concurrentie. Onder armen, arbeiders en lagere middengroepen waren de roomsen sterk
vertegenwoordigd. 38
De achterstelling van het katholieke volksdeel ten tijde van de Republiek
liet zich hier in de negentiende eeuw nog voelen. Dit kwam de financiële draagkracht
van het katholieke kerkelijke apparaat uiteraard niet ten goede. Opvallend is daarnaast dat
dit volksdeel relatief ondervertegenwoordigd was in de stedelijke elite, maar niettemin enkele
vooraanstaande notabelen telde, die in de periode vóór het herstel van de bisschoppelijke
hiërarchie een grote stem hadden gehad in de kerkelijke besturen en er niet graag het zwijgen
toe deden. Hier lag dus een bron van spanning tussen de lekenelite en de clerus.
Er is weinig onderzoek gedaan naar de sociale samenstelling van het katholieke volksdeel
in plattelandsgemeenten, maar gegevens betreffende het Delflandse dorp Maasland in de
achttiende en Naaldwijk in de negentiende eeuw wijzen erop dat katholieke agrariërs niet
onder hoefden te doen voor hun protestantse collega's en een wezenlijke functie vervulden
in de lokale samenleving. 39
Kennelijk heeft de achterstelling gedurende de Republiek hier
36 Geciteerd bij Groot, Roomsen, 129. Voor Brabant zie van Jan van Miert, ' "Van alle staats- en openbare zorgen
ontheven." J.B. van Son als ijveraar voor kerk en katholicisme', Noordbrabants historisch jaarboek 7 (1990) 48-83,
aldaar 69; Ron de Jong, 'Een schifting tussen bokken en schapen. Enkele achtergronden en gevolgen van de
conservatief-katholieke verkiezingssucessen in Breda rond 1870', Noordbrabants historisch jaarboek 8 (1991) 115-154,
aldaar 128-130.
37 Voor Delft zie Rob van der Laarse, ' "Verzwolgen door den ultramontaanschen vloed". Leken en clerus in katholiek
Delft in de negentiende eeuw', in: Blom en Misset ed., 'Broeders sluit u aan', 68-109, met name 87. Andere
voorbeelden: Leenders, Benauwde verdraagzaamheid, 181-193; G.A.M. Brouwer, Clericale opmars in particulier Amsterdam.
De verhouding tussen leken en geestelijken in katholiek Amsterdam, 1770-1860 (ongepubliceerde doctoraalscriptie
vakgroep Nieuwe en theoretische geschiedenis Universiteit van Amsterdam 1990).
38 Leenders, Benauwde verdraagzaamheid, 267-270; Van der Laarse, 'Verzwolgen', 70-71; Rogier, 'Delfshaven'. Zie
ook Van Meegeren, Katholiek Utrecht, 24-26; Boudien de Vries, Elite en electoraal. Sociale structuur en sociale mobiliteit
in Amsterdam 1850-1895 (Amsterdam 1986) 53-55; Duffhues, Generaties en patronen, 54-57.
102

Verzuilingstendensen in Holland, 1850-1925
minder sterk doorgewerkt. 40
Het betekende in ieder geval dat de opbouw van het katholieke
kerkelijke apparaat ondersteund kon worden door een draagkrachtige gemeenschap. Daarnaast
beschikten de katholieke boeren en tuinders niet over het intellectuele gewicht of de
expertise om de pastoor voor wezenlijke problemen te kunnen stellen. De katholieke besturen
werden betrekkelijk geruisloos in klerikaal vaarwater gebracht. Hier was dus een meer
vloeiende overgang naar ultramontaans, klerikaal katholicisme mogelijk.
Een tweede aspect betreft het katholieke minderheidsbesef in stad en land. Leenders onderscheidt
een tweetal lagen in deze katholieke 'mentaliteit'. 41
Enerzijds was er een timide
en enigszins teruggetrokken houding. Een geschiedenis van verboden en ridiculisering jegens
'paapse stoutigheden' had bij vele katholieken geresulteerd in een schaamtegevoel voor
rooms decorum. In het bisdom Haarlem werd dit 'menselijk opzicht' genoemd: de angst
om zich tegenover andersgezinden als katholiek te presenteren, bijvoorbeeld door bij maaltijden
gelegenheid te vragen voor gebed. Dit kon leiden tot verzaking van de kerkelijke plichten
en was tevens hinderlijk voor de opbouw van de katholieke zuil. 42
Daarnaast was er een
meer strijdbare variant. In Westfriese dorpen met een overwegend katholieke bevolking
kwamen de roomsen soms zeer nadrukkelijk voor hun geloof op. De deelname van de Westfriese
zoeaven aan de verdediging van de pauselijke staat in de jaren 1860 is legendarisch.
De strijdbaarheid was soms ook merkbaar in rooms-protestantse gevechten in de Westfriese
straten. 43
Timiditeit en strijdbaarheid hoeven elkaar niet volledig uit te sluiten. Ze kunnen
als mentale reservoirs in één en dezelfde groep aanwezig zijn en op een bepaald moment
de overhand krijgen. De omstandigheden in bepaalde Hollandse plattelandsgebieden lijken
gunstig te zijn geweest voor een opbloei van de roomse strijdbaarheid.
In regio's of dorpen die betrekkelijk homogene katholieke enclaves vormden in overwegend
protestants gebied of waar roomse minderheden zich in de rug gesteund wisten door
dergelijke concentraties, kon een militant minderheidsbesef tot ontwikkeling komen. De
Westfriese 'vuistvechters' vonden hun pendant in de Westlandse 'kneppelmannen' die in
1872 bij confrontaties naar aanleiding van de protestants getinte nationale herdenking van
de inname van Den Briel hun kerken desnoods met stokken wilden verdedigen tegen vermeende
aanvallen van de geloofsvijanden. Dergelijke conflicten met de protestanten accentueerden
de religieuze scheidslijnen en speelden een belangrijke rol in het verzuilingsproces.
In Naaldwijk versterkten de relletjes van april 1872 het groepsbesef onder de katholieken.
Tekenend is het succes van de parochiële school die enkele maanden na de opening (in 1875)
ruim 200 leerlingen telde. Circa 80 procent van de katholieke kinderen bezocht deze school
of een katholieke school in de naburige gemeenten. Dat was aanzienlijk meer dan in steden
als Delft en Den Haag waar het katholieke onderwijs een langere staat van dienst had. 44
De
confrontaties met de protestanten maakten duidelijk dat het geloof niet alleen in de privésfeer
maar ook in het openbare leven uitgedragen kon (moest?) worden.
Het minderheidsbesef was onderdeel van een subcultuur die in bepaalde plattelandsge-
39 D.J. Noordam, Leven in Maasland. Een hoogontwikkelde plattelandssamenleving in de achttiende en het begin van de negentiende
eeuw (Hilversum 1986) 62-63; Groot, Roomsen, 117-120.
40 Vergelijk J. A. de Kok, Rome op de breuklijn Rome-Reformatie. Numerieke aspecten van protestantisering en katholieke herleving
in de Noordelijke Nederlanden (Assen 1964) 181-183, 187-193.
41 Leenders, Benauwde verdraagzaamheid, 293-294.
42 J.J.M. Leenders, 'De papieren kapelaan. Katholiek Hoorn (1905-1911)', in Blom en Misset, Broeders sluit u aan,
199-246, aldaar 210-211.
43 Leenders, Benauwde verdraagzaamheid, 293-294.
44 Groot, Roomsen, 167-168.
io:s

Verzuilingstendensen in Holland, 1850-1925
bieden een meer afgesloten karakter had dan in de steden. Het geringe aantal gemengde
huwelijken in plattelandsgemeenten is al genoemd. Daarnaast is interessant dat onder ka­
tholieken ten plattelande aan de verboden tegen seksuele omgang buiten het huwelijk streng
de hand werd gehouden. 45
Het zou de moeite lonen om deze vooralsnog fragmentarische
gegevens betreffende het katholieke leven ten plattelande aan te vullen door onderzoek in
andere Hollandse dorpen. Er doemt hier een beeld op van een strijdbare katholiciteit gecom­
bineerd met een betrekkelijk hechte subcultuur. Of dit beeld echt deugt voor het Hollandse
platteland in ruime zin, inclusief gebieden als de Bollenstreek, Kennemerland en delen van
Het Gooi, is de vraag. Een dergelijk onderzoek zou een sleutel kunnen opleveren ter verkla­
ring van het ontstaan van katholieke verzuiling in een belangrijk deel van het land.
Ook bij het ontstaan van de orthodox-protestantse zuil zijn kerkelijke impulsen van belang
geweest. De wortels van de zuil liggen in de beweging tot kerkherstel die zich in de tweede
helft van de negentiende eeuw in de hervormde kerk aftekende. De beweging kreeg door de
invoering van het kerkelijk kiesrecht in 1867 de kans de samenstelling van kerkeraden en
de beroeping van predikanten wezenlijk te beïnvloeden. Tot dan toe konden orthodoxe bui­
tenstaanders slechts met de voeten stemmen, nu was er een opening gevonden om de strijd
binnen de kerk uit te vechten. De beweging kende diverse meer en minder orthodoxe vleu­
gels, waaronder die van Abraham Kuyper. Na in de jaren zeventig vergeefs pogingen te heb­
ben ondernomen om via de bestuurlijke organen een zuivering van de kerk te bewerkstelli­
gen werkten Kuyper en de zijnen in de jaren tachtig aan de opbouw van een alternatieve
kerkstructuur op basis van zelfstandige lokale gemeenten die zich los zouden maken van de
kerkelijke hiërarchie. 46
Deze nieuwe strategie mondde tenslotte uit in de gereformeerde af­
scheidingsbeweging van 1886: de Doleantie. Kuyper verrichtte in de jaren zeventig veel or­
ganisatorisch werk. Hij had een sterke hand in de uitgave van het dagblad De Standaard
(1872), het petitionnement tegen de liberale lager-onderwijswet Kappeyne van de Coppello
(1878) , de oprichting van het Centraal Comité van Anti-Revolutionaire Kiesverenigingen
(1879) en de stichting van de Vrije Universiteit (1880).
In Zuid-Holland, een belangrijk steunpunt van deze beweging, vinden we fragmenten van
dit succesverhaal terug. Vooral in plattelandsgemeenten is goed te zien hoe sterk de samen­
hang in de beweging was. In Naaldwijk nam een klein gezelschap van orthodoxe voormannen
in de jaren zeventig het initiatief tot stichting van een evangelisatievereniging en een christe-
lijk-nationale school. Daarnaast werd een orthodoxe samenwerking in de lokale politiek op
touw gezet. De verbindingslijnen tussen de verschillende organisaties waren kort en de mobi­
lisatie van de achterban kon op een gecoördineerde manier verlopen. In het veehouderdorp
Ottoland, gelegen in de Alblasserwaard, en in Zuidland, een akkerbouwgemeente op Voorne-
Putten, zien we iets soortgelijks: kleine Gideonsbendes namen in de j aren tachtig het initiatief
tot de stichting van gereformeerde kerken, antirevolutionaire kiesverenigingen en christelij­
ke scholen en oefenden via de kerkelijke tucht controle uit over de eigen achterban. 47
45 Kok vermeldt Laren en Volendam (Kok, Langs verboden wegen, 76, 153); zie ook Noordam, Leven in Maasland, 165.
46 Een van de treffendste beschrijvingen van Kuypers werk in de eerste helft van de jaren zeventig in Amsterdam
is nog steeds Th. van Tijn, Twintig jaren Amsterdam. De maatschappelijke ontwikkeling van de hoofdstad van de jaren
'50 der vorige eeuw tot 1876 (Amsterdam 1965) 361-436.
47 J. Verrips, En boven de polder de hemel. Een antropologische studie van een Nederlands dorp 1850-1971 (derde druk; Groningen
1983) 57-99, 115-148; C. Bevaart, ' "Zag ieder onzer er Gods zegen maar in." De ontwikkeling van een
gereformeerd bolwerk in 's-Heerenland (1887-1933)', in: Blom en Misset, Broeders sluit u aan, 143-179; Groot,
Roomsen, 85-112, 155-159, 168-170.
104

Verzuilingstendensen in Holland, 1850-1925
Afb. 3. Richting van de afgevaardigden per district in minstens drie en in alle vijf de Tweede Kamerverkiezingen
in de periode 1897-1913. Op het Zuidhollandse platteland zijn de orthodox-protestanten
sterk vertegenwoordigd. De liberale partijen hebben veel aanhang in de grote steden en in de kop van
Noord-Holland (behalve in het district Enkhuizen). De katholieken hebben een sterk overwicht in de
districten Haarlemmermeer en Beverwijk. C. Stoppelenburg en H. van der Wusten, 'Continuïteit en
verandering van de politieke kaart in Nederland', Acta Politica. Tijdschrift voor politicologie 21 (1986) 431-
448, aldaar 436.
Over de verklaring van de opkomst van deze bewegingen is veel getheoretiseerd. 48
Geïnspireerd
door de negentiende-eeuwse, verlichte kritiek op de orthodoxe 'dompers en dommen'
en door de geuzennaam die orthodoxe voormannen zich in reactie hierop toeëigenden,
huldigden veel sociaal-wetenschappers de opvatting dat de orthodoxe bewegingen voortkwamen
uit het verzet van 'kleine luiden' tegen vormen van politieke, sociale of culturele achter-
48 Overzichten daarvan bij D.Th. Kuiper, 'De Doleantie en de Nederlandse samenleving', in: W. Bakker e.a. ed.,
De Doleantie van 1886 en haar geschiedenis (Kampen 1986) 203-239; G.J. Schutte, 'De Afscheiding van 1834 herdacht',
Bijdragen en mededelingen betreffende de geschiedenis der Nederlanden 101 (1986) 400-416.
105

Verzuilingstendensen in Holland, 1850-1925
stelling. In de kerkelijke sfeer werd dan verwezen naar de invloed van de hervormde synode
die de autonomie van de plaatselijke gemeente inperkte, en naar de verlichte tot vrijzinnige
prediking: een steen des aanstoots voor het orthodoxe kerkvolk. Daarnaast zouden ook sociale
spanningen tussen de standen en politieke fricties tussen al te opdringerige centrale
overheden en lokale elites in religieuze en kerkelijke termen zijn vertaald en op godsdienstig
terrein zijn uitgevochten.
Onderzoek op lokaal niveau levert deels een bevestiging en deels een ontkenning van dergelijke
veronderstellingen op. Het is allereerst opvallend dat de sociale samenstelling van de
orthodoxe bewegingen varieert van plaats tot plaats. In Amsterdam kreeg de gereformeerde
afscheiding van 1886 veel aanhang in volksbuurten als de Jordaan, Kattenburg en Oostenburg,
terwijl de chique grachtengordel grotendeels buiten haar bereik bleef. Het is aannemelijk
dat sociale factoren hier een rol hebben gespeeld bij het ontstaan van de beweging.
Rancune tegen de hervormde 'heren' die zich zoveel mogelijk buiten de kerkelijke twisten
hielden, vormde een stimulerende factor in de mobilisatie van de orthodoxen in de volksbuurten.
49
Op het Zuidhollandse platteland zien we een ander patroon. In Ottoland vormden
de plaatselijke grote luiden, de boerenelite, de ruggegraat van de orthodoxe beweging.
In Zuidland waren juist de middengroepen en arbeiders oververtegenwoordigd in deze beweging
en in Naaldwijk vormden de orthodoxen in sociaal opzicht een dwarsdoorsnede van
de bevolking. Deze plaatselijke verschillen roepen twijfels op omtrent de rol van sociale tegenstellingen.
Bepalend voor het orthodoxe optreden op het Zuidhollandse platteland lijkt
mij toch meer de drang een zelfstandige rol te vervullen in de landelijke kerkelijke en politieke
strijd én weerstand te bieden aan het verlichte of vrijzinnige gedachtengoed dat vroeg of
laat via de kanalen van de kerkelijke hiërarchie of via het overheidsapparaat op lokaal niveau
zou doordringen. Godsdienstige en culturele factoren speelden hierbij dus een zeer belangrijke
rol. In veel Zuidhollandse plaatsen, bijvoorbeeld Zuidland en Ottoland, was de overmacht
van de orthodoxie aanzienlijk en tekende het vrijzinnige gevaar zich meer op afstand
af. In een plaats als Naaldwijk, waar de hervormde kerk - bij wijze van uitzondering op het
Zuidhollandse platteland - gedomineerd werd door vrijzinnigen, werkte het concurrentiemechanisme
zeer direct. Maar overal vond de orthodoxe groepsvorming in constante wisselwerking
plaats met ontwikkelingen in gematigd-orthodoxe en vrijzinnige kring. Velen behoorden
tot het grijze midden en kozen pas partij wanneer de geloofstegenstellingen zich
duidelijker begonnen af te tekenen.
Wanneer gelovigen gekozen hadden voor de orthodoxe beginselen, was dit nog geen garantie
dat zij zich lieten inpassen in orthodoxe organisaties. Zuid-Holland telde zoals vermeld een
groot aantal bevindelijk calvinisten, die moeilijk te vangen waren in strakke organisatorische
kaders. In een historisch-antropologische studie naar de calvinistische gemeenschap
in het stadje Woerden geeft Rob van der Laarse een bijzondere schets van deze bevindelijke
stroming. De bevindelijken behoorden hier gedurende de negentiende eeuw tot de armste
lagen van de bevolking. Velen verdienden hun brood in de steen- en pannebakkerijen langs
de boorden van de Oude Rijn of moesten een beroep doen op de armenzorginstellingen.
De troosteloze leefomstandigheden aan de rivieroever waren tot in de jaren 1870 de voedingsbodem
van een uitzonderlijk hoge sterfte. Een deel van de bevindelijken behoorde tot
de kleine gereformeerde kerken, een grotere groep bevond zich aan de rand van de hervorm-
49 Kuiper, 'De Doleantie', 221-222; C. H.W. Van den Berg, 'De ontstaansgeschiedenis van de Doleantie te Amsterdam'
in: De Doleantie van 1886, 76-105.
106

Verzuilingstendensen in Holland, 1850-1925
de kerk en was daar ongrijpbaar voor de kerkeraad. Aangezien in de bevindelijke geloofsopvatting
de persoonlijke ervaring (bevinding) van het al dan niet uitverkoren zijn - iets dat
in het binnenste van de mens plaatsvond en zich niet liet inpassen in kerkelijke rituelen -
centraal stond, werden de kerkgang en de deelname aan het avondmaal niet essentieel geacht.
Evenzo onttrok deze persoonlijke geloofsbeleving zich aan het kerkelijk gezag van predikant
en ouderlingen. Dat gezag werd zelfs voortdurend ter discussie gesteld: het was de
ware gelovige en niet een formeel benoemde functionaris die recht van spreken had in geloofsaangelegenheden.
Het gros van de Woerdense bevindelijken vond pas na de eeuwwisseling
een organisatorisch onderdak bij de Gereformeerde Bond in de hervormde kerk. Na vele
omzwervingen werden deze 'randkerkelijken' opgenomen in de hervormde gelederen.
De Woerdense studie maakt duidelijk dat in Zuid-Holland naast de antirevolutionaire,
gereformeerde richting van Kuyper andere orthodoxe geloofsrichtingen actief waren, die
nauwelijks of in een zeer laat stadium opgingen in verzuilde verbanden. Niet elke orthodoxe
richting was zo organisatorisch ingesteld als die van Kuyper. In een aantal plaatsen startten
de orthodox-hervormden pas in de jaren twintig een inhaalactie, waarbij scholen, jongelingsverenigingen
en andere organisaties werden opgericht. 50
Het orthodox-protestantse
volksdeel omvatte vele geledingen die soms op pragmatische wijze samenwerkten, soms ook
de tegenstellingen op de spits dreven.
Daarnaast illustreert de situatie in Woerden dat de mogelijkheden om via sociale controle
daadwerkelijk invloed uit te oefenen op de handel en wandel van de gelovigen beperkt waren.
De werking van sociale controle wordt in de literatuur veelal als een stimulerende factor in
het verzuilingsproces aangemerkt. Van der Laarse laat zien dat die sociale controle slecht
functioneerde, wanneer de voormannen en het kerkvolk niet een zekere mate van overeenstemming
hadden over de geloofs- en gedragsregels. In de in 1887 gestichte dolerende gemeente
van Woerden deed de kerkeraad dappere pogingen om de bevindelijk aangelegde
'zeer kleine luiden' enige leer- en gedragsregels bij te brengen. Aangezien de ouderlingen
en de lidmaten verschillende dialecten van de 'tale Kanaans' spraken, was deze opvoeding
tot mislukking gedoemd. De verschillen in geloofscultuur waren niet te overbruggen. De
tucht bleek geen geschikt middel om de lidmaten op andere gedachten te brengen. Lidmaten
die geconfronteerd werden met dwangmaatregelen, zochten hun heil bij andere kerken. Als
gevolg hiervan behield de dolerende gemeente een beperkte omvang. 51
Elders, bijvoorbeeld in de gereformeerde kerken van Zuidland en Naaldwijk, functioneerde
de kerkelijke tucht wel betrekkelijk effectief en slaagden de kerkeraden erin de gelovigen
samen te smeden tot een hechte groep. De bevindelijkheid was hier minder sterk vertegenwoordigd
en een gemeenschappelijke basis werd waarschijnlijk gevonden in een agrarisch
getinte geloofscultuur. Het succes van dergelijke vormen van sociale controle was uiteraard
afhankelijk van tal van lokale omstandigheden, maar een gemeenschappelijk element
kan wel worden genoemd: de vermaningen en bestraffingen van de orthodoxe voormannen
konden succes hebben wanneer ze appelleerden aan waarden die de gelovigen zich al enigszins
eigen hadden gemaakt of die zij zich, gegeven hun culturele achtergrond, eigen konden
maken. 52
Dit punt is van belang voor de analyse van verzuilingstendensen in de periode
1865-1890, maar heeft ook een wijdere strekking: het waarschuwt voor een te makkelijke in-
50 Verrips, En boven de polder, 115-119, 139-148; Groot, Roomsen, 246.
51 Van der Laarse, Bevoogding en bevinding, 266-280.
52 Voor een algemene behandeling van dit probleem zie: Erik H. Bax, Modernization and cleavage in Dutch society.
A study of long term economie and social change (Groningen 1988) 159-160.
107

Verzuilingstendensen in Holland, 1850-1925
terpretatie van verzuiling als een van bovenaf opgelegd dwangsysteem. Een goede wisselwerking
tussen de geestelijke leiders en de volgelingen was van essentieel belang voor het
welslagen van confessionele organisaties en instellingen.
Verbreding van het verzuilingsproces, 1890-1930
Complexe veranderingen en onoverzichtelijke tegenstellingen tussen diverse maatschappelijke
geledingen maken het lastig een schets te geven van de verzuilingstendensen in deze
periode. Enig houvast biedt de politieke kaart van Noord- en Zuid-Holland, die tot de
grondwetswijziging van 1917 doorsneden werd door de grenzen van de afzonderlijke kiesdistricten.
Terwijl Zuid-Holland een belangrijk steunpunt bleef van de antirevolutionaire
partij, vond er in Noord-Holland een kentering plaats. Kennemerland en West-Friesland
werden confessionele bases en Amsterdam-Oost viel in socialistische handen. 53
De aftakeling
van het liberale bolwerk ten noorden van het IJ liep parallel met de opkomst van de massapolitiek.
Door de kiesrechtuitbreiding van 1896 werd de omvang van het electoraat verdubbeld
tot bijna 50 procent van de mannelijke bevolking van 25 jaar en ouder. In 1910 was
dit percentage gestegen tot 63. 54
Terwijl in de steden de handel en nijverheid ingrijpende veranderingen ondergingen,
vond op het platteland een geleidelijk proces van modernisering plaats. Deze dynamische
economische ontwikkeling ging vergezeld van een toenemende differentiatie van het maatschappelijk
leven. Dit uitte zich onder andere in een sterke toename van het aantal organisaties
en verenigingen op tal van maatschappelijke terreinen. Of het nu ging om vrouwenorganisaties,
vakverenigingen, sportclubs of kruisverenigingen, telkens opnieuw werd de vraag
gesteld of deze activiteiten al dan niet op levensbeschouwelijke grondslag moesten plaatsvinden.
In de schoolstrijd werden vanaf de jaren 1870 heldere lijnen getrokken en was de polarisatie
zo scherp dat de standpunten van de verschillende stromingen min of meer ongewijzigd
bleven. De subsidiëring van het bijzonder onderwijs was het doel waarnaar de katholieke
en vele orthodoxe voormannen streefden. Bij de nieuwe kwesties die zich rond de eeuwwisseling
aandienden, was het aantal keuzemogelijkheden en dus ook de verwarring groter. Zo
waren er in katholieke kring verklaarde tegenstanders van elke vorm van arbeidersorganisatie,
voorstanders van strikt katholieke vakorganisaties, bepleiters van samenwerking tussen
katholieke en protestantse vakorganisaties en werden daarnaast nog tal van andere modellen
voorgesteld. Het onderscheiden en preciseren van al deze richtingen moet voor katholieken
een onderhoudend gezelschapsspel zijn geweest.
Enkele auteurs trachten de verzuilingstendensen in deze periode onder één noemer te vatten
door te verwijzen naar de rol die christelijke en katholieke organisaties speelden in de
strijd tegen 'ongeloof en revolutie'. Vooral de sociale organisaties zouden de verdedigingslinies
zijn geweest tegen secularisatietendensen in een moderner wordende maatschappij. 55
Ook worden ze wel getypeerd als het antwoord op de progressieve bewegingen die in de laatste
decennia van de vorige eeuw op het toneel verschenen, met name het socialisme, het femi-
53 C. Stoppelenburg en H. van der Wusten, 'Continuïteit en verandering van de politieke kaart in Nederland',
Acta Politica. Tijdschrift voor politicologie 21 (1986) 431-448, aldaar 436.
54 H. Daalder, 'Politieke instellingen en politieke partijen', in: F. L. Holthoon ed., De Nederlandse samenleving sinds
1815. Wording en samenhang (Assen/Maastricht 1985) 305-339, aldaar 308.
55 Hans Righart, De katholieke zuil in Europa. Het ontslaan van verzuiling onder katholieken in Oostenrijk. Zwitserland. Pe/gic
en Nederland (Meppel/Amsterdam 1986) 32-35, 237-244.

Verzuilingstendensen in Holland, 1850-1925
nisme en het links-liberalisme. 56
Deze auteurs besteden dus veel aandacht aan de bescher­
mende functie van verzuilde organisaties. Verzuiling kan zo worden opgevat als een traditio­
neel gemotiveerd, maar modern verpakt antwoord op deze nieuwe uitdagingen. De vraag
is echter of daarmee het volledige proces juist is gekarakteriseerd en of op deze manier ook
het succes van de verzuilde organisaties kan worden verklaard.
De oprichting van de katholieke Land- en Tuinbouwbond (LTB) in het bisdom Haarlem
biedt de mogelijkheid wat dieper te spitten in de achtergronden van verzuilingstendensen
in deze periode. Zo ergens het streven naar bescherming van de gelovigen een rol heeft ge­
speeld, dan is het wel bij dit soort initiatieven, die de volle steun genoten van de bisschop.
We kunnen dus nagaan wat de beweegredenen van de initiatiefnemers waren en welk effect
hun maatregelen sorteerden.
In het gedenkboek Blijvende dynamiek, uitgegeven ter gelegenheid van het 75-jarig bestaan
van de LTB, wordt professioneel beschreven hoe de organisatie met veel hangen en wurgen
in 1915 van de grond kwam. 57
Op dat moment was de concurrentie van andere organisaties
bijzonder sterk. Katholieke boeren en tuinders konden een ruime keuze doen uit de talloze
neutrale organisaties die op lokaal of regionaal niveau de aankoop van landbouwbenodigd-
heden of de verkoop van agrarische produkten verzorgden. Ook konden ze zich aansluiten
bij de interconfessionele christelijke organisaties, de Noordhollandsche en de (veel kleinere)
Zuidhollandsche Boerenbond, of bij de eerbiedwaardige, liberaal getinte Hollandsche
Maatschappij van Landbouw. De meesten kozen voor de neutrale organisaties op dorps- of
streekniveau.
In januari 1914 verzocht bisschop A.J. Cahier de Katholieke Sociale Actie te Leiden het
inititatief te nemen tot de oprichting van een katholieke boerenbond in het noordelijk deel
van Zuid-Holland. Aanleiding was een verontruste brief van de pastoor van Reeuwijk. Rea­
gerend op de mogelijke oprichting van een neutrale organisatie van kaasboeren verklaarde
deze het 'ijselijk' te vinden 'als onze brave boertjes van Zuid-Holland in zulk eene vakveree-
niging moesten optreden en te meer als dit zou geschieden zonder Uw medeweten.' 58
De Ka­
tholieke Sociale Actie (KSA) ondernam in datzelfde jaar actie en slaagde erin in juni 1915
een organisatie op te richten die de boeren en tuinders in het gehele bisdom moest verenigen.
Bij het initiatief van bisschop Callier speelde de pastorale aandrift om de gelovigen te be­
schermen tegen neutrale of liberale organisaties een belangrijke rol. De nieuwbakken leden
van de LTB ontvingen tijdens de oprichtingsvergadering uit handen van hun toekomstige
geestelijk adviseur de veelzeggende felicitaties van de bisschop: 'Een kind wandelt nooit vei­
liger dan aan de hand van zijn moeder, zoo wandelen wij ook het veiligst aan de hand onzer
Moeder de H. Kerk'. 59
Callier was blijkens zijn vastenbrieven diep begaan met het zedelijk welzijn van zijn gelo­
vigen en waarschuwde herhaaldelijk voor moderne gevaren als indecente vrouwenkleding,
toneel, vermaak, zondagsarbeid en gemengde huwelijken. Evenzeer waakte hij voor bedrei­
gingen uit het socialistische en het liberale kamp. Gedurende zijn episcopaat (1903-1928)
moet hij er steeds meer van overtuigd zijn geraakt dat de verdediging van het katholieke ge-
56 Siep Stuurman, Verzuiling, kapitalisme en patriarchaat. Aspecten van de ontwikkeling van de moderne staat in Nederland
(Nijmegen 1983) 319.
57 J.M. van Marrewijk ed., Blijvende dynamiek. 75 jaar geschiedenis van de Katholieke Land- en Tuinbouwbond LTB I
(Haarlem z.j.).
58 Ibidem 21-22.
59 De Tijd 16 en 17 juni 1915; St. Bavo. Godsdienstig weekblad van het Bisdom Haarlem 27-6-1915.
109

Verzuilingstendensen in Holland, 1850-1925
Afb. 4. Een klassieke socialistische kritiek op de
confessionele partijen als verdedigers van de ge­
vestigde orde. De katholieke voorman Herman
Schaepman en de antirevolutionaire premier
Abraham Kuyper beschermen met respectieve­
lijk wierookvat en bijbel de brandkast der rijken.
Albert Hahn debuteerde met deze tekening op 6
juli 1902 in het zondagsblad van Het Volk. Neder­
lands Persmuseum, Amsterdam.
loof niet aan individuele gelovigen kon worden overgelaten maar moest plaatsvinden vanuit
gesloten cohorten. 60
De Katholieke Sociale Actie opereerde als een welkome verbindingsdienst
tussen de roomse formaties. De KSA was in 1904 door de vooraanstaande politicus
en jurist P.J. M. Aalberse opgericht als een landelijk vormings-, voorlichtings- en adviesbureau
voor katholieke organisaties. Zij had al eerder de directe aanzet gegeven tot de oprichting
van de Haarlemse diocesane middenstandsvereniging De Hanze (1906-1907) en de RK
Vrouwenbond (1912). 61
De plannen van de KSA reikten echter verder dan een pastorale beveiliging van de katholieke
gelovigen. 62
De medewerkers van deze organisatie putten uit het organisch-corporatistische
gedachtengoed dat vanaf de jaren 1890 het handelsmerk van de katholieke sociale beweging
was geworden. De maatschappij werd geanalyseerd als een lichaam, waarvan de verschillende
delen elk hun functie hebben, verankerd in een hiërarchische structuur en bezield
van één geest. Men zette zich af tegen tendensen die de samenleving in atomistische delen
versplinteren, en zocht naar verbindende elementen: het christelijk geloof, het gezin, de samenwerking
der standen en de staat. Voor de ontwikkeling van het katholieke organisatiewezen
in het bisdom Haarlem zijn de ideeën van Aalberse en van de diocesane huissocioloog
J.D.J. Aengenent, die sinds 1904 op het seminarie te Warmond cursussen in de sociologie
gaf en in 1928 zijn bisschopswijding ontving, van groot belang geweest. Hun visie op de
noodzakelijke ordening van de maatschappij in 'beroepsstanden' vormde de basis voor een
katholiek-sociaal netwerk, waarin vakbonden en werkgeversorganisaties, zo nodig met bemiddeling
van geestelijk adviseurs, tot onderlinge samenwerking moesten komen. 63
60 Leenders, 'De papieren kapelaan', 206-215.
61 J.P. Gribling, P.J.M. Aalberse 1871-1948 (Utrecht 1961) 133-134; Mededeelingen van het Centraal Bureau van de KSA,
oktober 1906.
62 Dit punt komt overigens minder goed uit de verf in Blijvende dynamiek.
110

Verzuilingstendensen in Holland, 1850-1925
Om een dergelijke meer positieve en progressieve werking van het katholieke organisatiewezen
te realiseren moesten hindernissen worden genomen. Zo omstreeks 1915 waren de katholieke
werkgevers nauwelijks geïnteresseerd in corporatieve samenwerking. Terwijl de katholieke
arbeiders met stevige aansporingen van de clerus in roomse vakverenigingen waren
samengebracht, lieten de patroons het afweten. Er was in deze kringen dus nog wat opvoedingswerk
te verrichten. De vakbondsman G.J. Kuiper spreekt zelfs van een 'sociale kruistocht'.
54
De in 1915 gestichte Algemeene Roomsch-Katholieke Werkgeversvereeniging was
zo'n voorlichtings- en vormingsorganisatie. De LTB zou een soortgelijke functie kunnen vervullen.
Om deze reden had de KSA er belang bij mee te werken aan de nieuwe boerenorganisatie.
In een onthullend artikel omschreef de ex-wever en -vakbondsman A.H.J. Engels, die namens
de KSA belast was met de oprichting van de LTB, de bond als een 'uniform opvoedingssysteem':
een 'goed doordachte methode om de katholiek-sociale ideeën ingang te doen
vinden'. Hetzelfde systeem had volgens hem zijn sporen verdiend in de katholieke arbeidersbeweging
en diende ook onder de boeren ingang te vinden. Probleem was echter, 'dat we
met onze Katholieke organisatie eigenlijk wel wat laat op het platteland zijn aangekomen'.
De LTB moest zich een plaats verwerven naast tal van 'neutrale en in naam Christelijke'
boerenorganisaties, die niet zozeer een politieke of godsdienstige bedreiging vormden, maar
de katholieke boeren toch sterkten in hun 'individueel egoïsme'. De katholieke werkgevers
waren, ook ten plattelande, begiftigd met een 'economisch-liberale denkwijze' en konden
er moeilijk van overtuigd worden 'dat de Kerk iets met hunne zaken te maken heeft'. Dit
was volgens Engels tegelijk de grote hindernis en de uitdaging waarvoor de LTB zich geplaatst
zag. 65
Daarmee zijn we aangeland bij de derde en tevens grootste belanghebbende in de LTB:
de boeren en tuinders die op z'n minst enige praktische voordelen van de nieuwe organisatie
verwachtten. De leden van een nieuwe afdeling in het Westland pikten uit de propaganda
op dat de organisatie handig was voor goedkope kunstmest, leerzame boekhoudcursussen,
en belangenbehartiging bij geschillen tussen 'de landbou en de heren die in den Haag zitten'.
Verder begrepen zij van een afgezant van het centraal bestuur 'hoe men tegen woordig met
de werklieden moesten [moet] zamen werken om tot een gelijk kontrak te komen'. Meer dan
dit eenvoudige residu bleef er op plaatselijk niveau niet over van de katholieke beginselen
van de organisatie. In veel gevallen was dat beslist te weinig om de boeren en tuinders blijvend
te winnen.
Ze zaten niet op de organisatie te wachten. Een werkgeversorganisatie die collectieve arbeidscontracten
afsloot met de vakbonden was niet populair bij ondernemers die liever hun
eigen zaakjes regelden. 66
Daarnaast was de LTB ook als coöperatieve organisatie weinig succesvol.
De concurrentie van het al bestaande, uitgebreide netwerk van neutrale coöperaties
was zeer zwaar en de megalomane plannen van de LTB om via een exportorganisatie, een
bank en een aankooporganisatie tot een diocesane supercoöperatie uit te groeien moesten
63 Louis Heynsbroek, 'Corporatisme in de katholieke zuil. Katholieke opvattingen over het loonoverlegstclsel
1890-1916 na Rerum Novarum', Tijdschrift voor sociale geschiedenis 17 (1991) 172-196, aldaar 188-195; H. F.J. M. van
den Eerenbeemt, 'Ideeën rond 1900 van katholieken over een reconstructie der maatschappij', Sociale wetenschappen
13 (1970) 257-284.
64 C.J. Kuiper, Uit het rijk van den arbeid. Ontstaan, groei en werk van de Roomsch-Katholieke Vakbeweging in Nederland
II (Utrecht 1927) 225, 228, 282-283.
65 Katholiek sociaal weekblad 11-9-1915 en 18-9-1915.
66 Voor de bespreking van deze problemen in het Westland: Groot, Roomsen, 227-234.
111

Verzuilingstendensen in Holland, 1850-1925
in het begin van de jaren twintig door allerlei financiële perikelen worden teruggeschroefd. 67
In diezelfde jaren verloren duizenden leden hun vertrouwen in de bond en bereikte de organisatie
een absoluut dieptepunt. Zelfs aandrang van de bisschop om de neutrale organisaties
te verruilen voor de LTB had weinig effect. 68
Pas toen de crisisjaren aanbraken en de LTB
een nieuwe functie kreeg als verwerver en doorgever van overheidssubsidies, werd de bond
aantrekkelijker voor de achterban en steeg het ledental met sprongen.
Het is dus wat al te eenvoudig om initiatieven tot oprichting van dergelijke verzuilde organisaties
eenzijdig te interpreteren als pogingen om de achterban te beschermen tegen de dwalingen
van de moderne tijd. Het confessionele gedachtengoed inspireerde immers ook tot
een actieve vormgeving van die nieuwe maatschappij die rond de eeuwwisselling gestalte
kreeg. Een samenspel van defensieve en offensieve drijfveren was verantwoordelijk voor de
oprichting van dergelijke organisaties. Voor zover de initiatiefnemers defensieve doeleinden
op het oog hadden, zagen zij ook wel in dat de noodzaak tot pastorale bescherming van de
gelovigen in de steden aanzienlijk dringender was dan op het platteland. De opbouw van
verzuilde organisaties op het platteland werd dan ook gepresenteerd als een preventieve actie.
De verdedigingslinies waren in gereedheid gebracht voor het geval de aanval zou volgen.
Over het welslagen van dergelijke verzuilde organisaties werd echter niet door de plannenmakers
maar aan de basis beslist. De mede- of tegenwerking van de achterban was de
cruciale factor. De moeizame start van de katholieke boerenorganisatie in het bisdom Haarlem
illustreert dit. Via lokaal onderzoek kunnen we constateren dat dezelfde boeren en tuinders
die het bijzonder onderwijs hartgrondig steunden en prominente functies in de kerkbesturen
vervulden, het veelal heten afweten wanneer de katholieke boerenorganisatie in het
geding kwam. 69
Vooral het contrast tussen het katholiek lager onderwijs en de LTB is frappant.
Vanwege de vervlechting van school- en godsdienststrijd was de druk van de parochiegeestelijkheid
om de kinderen naar katholieke scholen te sturen bijzonder groot. Het schoolbezoek
was massaal. Dit succes werd ook in de hand gewerkt door de bereidheid van de parochianen
om voor het geestelijk welzijn van hun kinderen enige kosten te dragen. Voor veel
gelovigen was het roomse onderwijs even noodzakelijk als de kerkgang. In meer profane sferen,
bijvoorbeeld als het om de belangenbehartiging ging, schoof deze geloofsbeleving naar
de achtergrond. Het was makkelijker de levensbeschouwing in verband te brengen met het
onderwijs dan met het afsluiten van arbeidscontracten, de export van tomaten of de aankoop
van pootaardappelen. Organisaties als de LTB werden dus veel meer beoordeeld op hun
praktische baten en zorgvuldig vergeleken met de concurrenten. Wanneer die voordelen te
kort schoten, waren ze gedoemd tot een kwakkelend bestaan.
Waarschijnlijk boden een krachtig bijzonder onderwijs en een goed functionerend christelijk
partijwezen in veel plattelandsgemeenten in Noord- en Zuid-Holland volop compensatie
voor de moeizaam opererende confessionele organisaties op sociaal-economisch terrein.
In deze gebieden, die rond de eeuwwisseling een betrekkelijk geleidelijk proces van
sociaal-economische modernisering doormaakten, lijken verzuilde organisaties een grotere
greep op de samenleving te hebben gehad dan in stedelijke en industriële centra waar de
modernisering vergezeld ging van ingrijpende veranderingen. 70
Gezien de grote bezorgdheid
van de confessionele voormannen over de ontwikkelingen in de steden was dit een on-
67 Marrewijk, Blijvende dynamiek, 91-106.
68 Ibidem 42-44.
69 Groot, Roomsen, 234-237, 246. Ook: Marrewijk, Blijvende dynamiek, 44.
112

Verzuilingstendensen in Holland, 1850-1925
verwacht resultaat. Juist in die plaatsen waar de verzuilde organisaties het meest noodzakelijk
werden geacht, bleek het beschermingsplan niet al te best te functioneren.
De praktijk richtte zich dus slechts in bescheiden mate naar de strategieën en plannen
van de confessionele kopstukken. Om het succes van verzuilde organisatie te kunnen verklaren
moeten we ons verplaatsen in de positie van de 'gewone' man of vrouw, die een afweging
moest maken tussen de geestelijke en materiële voordelen die van verschillende zijden werden
aangeboden. De concurrentie van verzuilde en niet-verzuilde organisaties was daarbij
een cruciale factor, maar uiteraard kon die afweging niet in volledige vrijheid plaatsvinden.
Arbeiders die deels afhankelijk waren van de kerkelijke armbesturen, hadden aanzienlijk
minder keuzevrijheid dan succesvolle ondernemers die op de eigen financiële reserves konden
vertrouwen. Door nauwkeurig empirisch onderzoek kunnen we nagaan op welke manier
verschillende groepen bij dergelijke nieuwe organisaties betrokken waren en in hoeverre
de belangen van de initiatiefnemers overeenkwamen met die van hun achterban. Een aantal
gangbare sjablonen omtrent het ontstaan van verzuiling in Nederland wordt daarmee ondergraven,
maar daarvoor in de plaats biedt zich een minder dichtgetimmerd en meer genuanceerd
perspectief aan, dat uitnodigt tot verder onderzoek.
Ter afsluiting
De expertise die bij lokaal onderzoek is opgedaan, kan op verschillende manieren gebruikt
worden. We kunnen denken aan onderzoek dat de stads- of dorpsgrenzen overstijgt en zich
beweegt op provinciaal of landelijk niveau. Zo wordt er bijvoorbeeld onderzoek gedaan naar
de ontwikkeling van het kiesstelsel en de partijvorming in de negentiende eeuw, waarbij gegevens
op lokaal, regionaal en landelijk niveau met elkaar worden gecombineerd. 71
Detailonderzoek
op lokaal niveau levert belangrijke bouwstenen voor dergelijke landelijke verkenningen,
omdat juist in de lokale verhoudingen duidelijk wordt dat de negentiende-eeuwse
herenpolitiek, waarin de schone beginselen van de harmonie en de evenredige vertegenwoordiging
met de mond werden beleden, in belangrijke mate ook gepolariseerd was. 72
Maar - om wat dichterbij huis te blijven - studies die verzuilingstendensen in de westelijke
provincies vergelijken met die in andere delen van het land zouden eveneens vruchtbaar
kunnen zijn. Zo zou een vergelijking van kerkelijke ontwikkelingen in het bisdom Haarlem
met de zuidelijke diocesen interessante resultaten kunnen opleveren. Vooral de ambtstermijn
van bisschop Wilmer (1861-1877) lijkt interessant omdat in deze jaren de verzuiling in
politiek en onderwijs zich duidelijk aftekende. De politieke speelruimte van de katholieke
clerus in de zuidelijke provincies was groter, maar anderzijds was de katholieke overmacht
daar dermate omvangrijk dat men zich minder snel geroepen voelde om tot de opbouw van
afzonderlijke katholieke organisaties over te gaan. Dit roept de vraag op in hoeverre de min-
70 Groot, Roomsen, 256-259. Voor de aantallen verzuilde organisaties in steden en plattelandsgemeenten zie Paul
Pennings, Verzuiling en ontzuiling: de lokale verschillen. Opbouw, instandhouding en neergang van plaatselijke zuilen in ver­
schillende delen van Nederland na 1880 (Kampen 1991) 103, 132.
71 Het betreft hier een promotie-onderzoek van R. de Jong bij de vakgroep Nieuwe en theoretische geschiedenis
van de Universiteit van Amsterdam.
72 Von Santen, 'Politiek leven in Utrecht'; Jaap Talsma en Rob van der Laarse, Accomodaliegedrag van lokale politieke
elites bij gemeenteraadsverkiezingen in de tweede helft van de negentiende eeuw (in Nederland in het algemeen en in Delft in het
bijzonder) (Paper voor het Politicologenetmaal, 5/6 juni 1986).
113

Verzuilingstendensen in Holland, 1850-1925
derheidspositie van de katholieken ten noorden van de grote rivieren bepalend was voor het
bisschoppelijk beleid en voor het werk op parochieel niveau.
Voor enkele van de centrale thema's van dit artikel: het godsdienstige gehalte van de Nederlandse
samenleving rond het midden van de negentiende eeuw, de verschillen tussen katholieke
verzuilingstendensen in stads- en dorpsparochies en de (verlate) verzuiling onder
orthodox-protestanten die buiten de vaste kaders van de antirevolutionaire richting bleven,
lijkt lokaal onderzoek nog steeds de aangewezen weg. Vanwege het nogal karige bronnenmateriaal
in kleine gemeenten en de natuurlijke neiging van historici om het belang van lokaal
onderzoek af te meten aan de omvang van de plaats, zijn plattelandsgemeenten zwak vertegenwoordigd
in het verzuilingsonderzoek. Toch vormen de agrarische gebieden, met name
in het westen van het land, vanwege hun ligging in de nabijheid van de grote steden en vanwege
de specifieke katholieke en orthodoxe concentraties, een bijzonder onderzoeksterrein.
Dergelijk onderzoek zou het standaardbeeld van de nogal gezapige plattelandssamenleving
die pas in de loop van de twintigste eeuw in duidelijk herkenbare politieke blokken uiteenviel,
kunnen corrigeren. 73
Juist in de periode 1850-1930 deden zich immers in veel plaatsen
ingrijpende veranderingen op politiek, sociaal en cultureel terrein voor. Wie oog heeft voor
het betekenisvolle detail en het verhullende, harmonieuze taalgebruik in de lokale bronnen
nauwkeurig analyseert, kan getuige zijn van interessante conflicten en machtswisselingen
aan de basis van de samenleving. Het loont de moeite.
73 Dit is een nogal hardnekkig standaardbeeld: zie Q,J. Munters, De stille revolutie op hel agrarische platteland. Boeren
en openbaar bestuur 1917-1986 (Assen/Maastricht 1989) 14-17.
114

Verzuilingstendensen in Holland, 1850-1925
Bijlage: Publikaties betreffende verzuiling in Noord- en Zuid-Holland, vervaardigd in
het kader van het project 'Verzuiling in Nederland, in het bijzonder op lokaal niveau
1850-1925'. 7
*
A. M. van Amsterdam, ' "Ook hier heeft de splijtzwam haar vernietigende werk aangevangen". Verzuiling
in Diemen 1850-1935', in: Blom en Misset, 'Broeders sluit u aan', 247-276.
C. Bevaart, ' "Zag ieder onzer er Gods zegen maar in." De ontwikkeling van een gereformeerd bolwerk
in 's-Heerenland (1887-1933)', in: Blom en Misset, 'Broeders sluit u aan', 143-179.
J.C. H. Blom en C.J. Misset ed., 'Broeders sluit u aan. 'Aspecten van verzuiling in zeven Hollandse gemeenten
(z.pl. 1985).
F. M. Galesloot, 'Partijformaties in een tanend liberaal bolwerk. De opmars van confessionelen en socialisten
in Zaandam in de periode 1880-1929', in: Blom en Misset, 'Broeders sluit u aan', 110-139.
Frans Groot, Roomsen, rechtzinnigen en nieuwlichters. Verzuiling in een Hollandse plattelandsgemeente, 1850-
1930 (Hilversum 1992).
J.J. van der Horst, ' "Daar komt de huichelaar, laten wij onze mond houden." Verzuiling in Schiedam
(1890-1917)', in: Blom en Misset, 'Broeders sluit u aan', 180-198.
Robert van der Laarse, Bevoogding en bevinding. Heren en kerkvolk in een Hollandse provinciestad, Woerden
1780-1930 (z.pl. 1989).
Robert van der Laarse, ' "Verzwolgen door den ultramontaanschen vloed". Leken en clerus in katholiek
Delft in de negentiende eeuw', in: Blom en Misset ed., 'Broeders sluit u aan', 68-109.
A. Labrie, 'Verenigingsleven en verzuiling te Alkmaar, 1850-1925', in: M. van der Bijl e.a. ed., Alkmaar
in de 19de eeuw. Facetten van een stedelijke samenleving (Zutphen 1984) 137-162.
J.J. M. Leenders, 'De papieren kapelaan. Katholiek Hoorn (1905-1911)', in Blom en Misset, 'Broeders
sluit u aan ', 199-246.
Jos Leenders, Benauwde verdraagzaamheid, hachelijkfatsoen. Families, standen en kerken te Hoorn in het midden
van de negentiende eeuw (Den Haag 1992).
P. R.D. Stokvis, 'Katholieke emancipatie en hervormde revitalisatie tegen de geest der eeuw en het
spook der revolutie in Den Haag', in: Blom cn Misset, 'Broeders sluit u aan', 30-67.
Ongepubliceerde doctoraalscripties in het kader van het genoemde project (alle vervaardigd bij de
Vakgroep Nieuwe en theoretische geschiedenis van de Universiteit van Amsterdam):
A.M. van Amsterdam, Verzuiling in Diemen 1850-1935 (1984).
Henk Bas, Gelijkgestemd of gelijkgezind? Een onderzoeknaar partijvorming bij de Amsterdamse Kiesvereniging Burgerpligt,
1866-1881 (1988).
Piet de Boer, Verzuildheid in Heemskerk 1910-1960 (1987).
W. F. den Boogaard, Verzuiling in Heemskerk, 1850-1925 (1986).
G. A.M. Brouwer, Clericale opmars in particulier Amsterdam. De verhouding tussen leken en geestelijken in katholiek
Amsterdam, 1770-1860 (1990).
PG. F. Drieman, Verzuiling in Volendam, ± 1850- ± 1930 (1982).
R.H. Jansen, 'Naar wij vernemen'. De verzuiling in Schagen 1850-1925 (1988).
A.F. Leurs, Purmerend 1850-1925 (1983).
Gert-Jan Mos, De politiek van de katholieken in Amsterdam in de periode 1887-1894 (1989).
Dick van Straaten, Verzuiling in Beemster 1850-1925 (1988).
74 Voor een recent overzicht op nationaal niveau zie: Jan van Miert, 'Verdeeldheid en binding. Over lokale, verzuilde
en nationale loyaliteiten', Bijdragen en mededelingen betreffende de geschiedenis der Nederlanden 107 (1992)
670-689.
115

Museumnieuws
Historisch Museum Haarlemmermeer
140 jaar geschiedenis van de Haarlemmermeer
en haar bewoners
Kruisweg 1403, 2131 MD Hoofddorp, tel.:
02503-20437, openingstijden: 1 april 1993 t/m 3
oktober 1993 en in de herfstvakantie: 19 oktober
t/m 23 oktober; di t/m za 12.00-17.00 uur; zo
13.00-17.00 uur; ma gesloten.
Begeleidend tekstboekje, 22 pag., met ill., ƒ4,95.
Voorscholen: speurtochten voor alle leeftijden; in
de vakanties extra activiteiten.
Een nieuw historisch Museum
Sinds 22 mei 1992 is Nederland een klein, maar
opvallend museum rijker: het Historisch Mu­
seum Haarlemmermeer in Hoofddorp. Het
nieuwe museum verhaalt de geschiedenis van de
140 jaar oude Haarlemmermeerpolder. In deze
betrekkelijk korte tijdsspanne heeft zich in dit
18.000 hectaren grote gebied, dat wordt begrensd
door de Ringvaart, een kleurrijk verhaal afge­
speeld. Na zware pioniersjaren ontwikkelde zich
gedurende honderd jaar een welvarende boeren­
gemeenschap verspreid over het uitgestrekte
land. Deze vrij gesloten en behoudende wereld
veranderde de laatste decennia diepgaand. De
groei van Schiphol, de aanleg van snelwegen en
de onstuitbare woningbouw rond Hoofddorp
maakte dat de Haarlemmermeer deel ging uit­
maken van de Randstad.
Door het ijltempo waarin deze veranderingen
zich voltrokken werden de sporen van het verle­
den zo snel en drastisch uitgewist dat het museum
alleen al daaraan zijn bestaansrecht zou kunnen
ontlenen. Het betekent een vorm van respect
voor het verleden van de oude bewoners. Voor de
duizenden nieuwe bewoners is het museum een
kennismaking met dc geschiedenis van het ge­
bied, waarin ze terecht zijn gekomen.
Voorgeschiedenis
In 1972 werd de Stichting Meerhistorie opge­
richt. De stichting stelde zich ten doel om, naast
historisch onderzoek, voorwerpen en documen­
ten betreffende de geschiedenis van de Haarlem­
mermeer te verzamelen. Bovendien zou dc Stich­
ting uitbreidingsplannen van gemeente en pro­
vincie waakzaam volgen. In de loop der jaren
ontstond -met het groeien van de historische
collectie- de droom ooit een museum over het
116
agrarisch polderleven te realiseren. Maar het kli­
maat om dergelijke culturele fantasieën daadwer­
kelijk tot ontwikkeling te brengen was lange tijd
erg ongunstig in de Haarlemmermeer. Toch
kwam er, in 1986, schot in de zaak. De gemeente­
lijke culturele raad constateerde in een officieel
rapport dat de Haarlemmermeer veel te weinig
culturele voorzieningen had in relatie tot het in­
wonertal. De raad sprak zich onder meer uit voor
de oprichting van een landbouwkundig museum
in Hoofddorp.
In datzelfde jaar ontfermde zich ook een plaat­
selijke afdeling van de Rotary over dit culturele
streven. Dit alles resulteerde in de oprichting van
de Stichting Historisch Museum. Met de ge­
meente werden daarop onderhandelingen ge­
opend over passende huisvesting. Het resultaat
hiervan was de toewijzing van de 'grote schuur'
van de Mentzhoeve, een historisch boerderijen-
complex vlakbij Hoofddorp. De gemeente zegde
toe het gebouw in goede staat te brengen en ge­
schikt te maken als museum.
De inmiddels tot meer dan 1000 objecten uit­
gegroeide collectie van Meerhistorie zou de basis
van de opstelling worden.
Op het museale vlak werd het plan direct daad­
werkelijk ondersteund door de Stichting Musea
Zuid-Kennemerland in de persoon van de net
aangetreden regionaal conservator Ferry Wal-
berg. Hij schreef samen met Frans de Jong, oud­
leraar van de Landbouwschool in Hoofddorp en
de spil van de verzamelactiviteiten van Meer­
historie, een nota over de inrichting en het beleid
van het toekomstige museum.
Het moest een museum worden over 140 jaar
wonen en werken in de polder. Uiteraard zou de
landbouw, en daarmee tal van landbouwwerktui­
gen, nadrukkelijk in de opstelling aanwezig zijn.
Maar het mocht onder geen beding een specia­
listisch landbouwmuseum worden. Niet de agra­
rische techniek moest centraal staan, maar de
mensen die haar toepasten en de samenleving die
zij ontwikkelden.
Deze brede opzet werd ingegeven door het
streven het museum voor een zo groot mogelijk
publiek aantrekkelijk te maken. Om dit doel te
bereiken was een sprekende, beeldende vormge­
ving van het grootste belang. In verband met kos­
tenbesparing zou de uitvoering van het plan in
belangrijke mate het werk moeten zijn van vrij­
willigers uit de kringen van de Meerhistorie.
Per 1 september 1989 stelde de provincie een
onderzoeksmedewerker aan die naast de weten-

Museumnieuws
Afb. 1. Een hoekje van het museum dat een beeld geeft van de landbouwgeschiedenis van de polder.
Op de voorgrond een gerestaureerde grasmaaier.
schappelijke research ook tot taak had de inrichting
van het museum inhoudelijk te begeleiden.
Na bestudering van de collectie en de literatuur
werd de grote lijn van het verhaal uitgezet en werden
er werkgroepen gevormd die bepaalde onderwerpen
voor hun rekening namen. Naast de
Stichting Meerhistorie waren het Gemeente- en
Polderarchief hierbij ook vertegenwoordigd.
De tentoonstelling
De tentoonstelling leidt de bezoeker tijdens zijn
wandeling door de museumzalen langs 140 jaar
geschiedenis van de Haarlemmermeerpolder.
Het is een beeldverhaal geworden met zowel een
chronologische als thematische lijn, waarbij het
leven en de geschiedenis van de polderbewoners
centraal staan.
Dc rondgang begint letterlijk op de duistere
bodem van het Haarlemmermeer. Daar is in een
kort diaprogramma de turbulente voorgeschiedenis
van het ontstaan van de polder te zien. Vervolgens
komt de bezoeker terecht bij de droogmaking,
aan de ene kant gekenmerkt door moderne
energie, de stoomkracht, en aan de andere kant
door de aloude menskracht; al het grondwerk
117

Museumnieuws
moest immers met de hand gebeuren. Hier komt
men ook het eerste historische portret tegen van
'Cornelis Kolle, polderjongen'. Door de hele opstelling
heen komen dergelijke portretten voor.
Het zijn korte, in beeld gebrachte biografieën van
figuren die op dat moment in de ontwikkeling
van de polder als 'typisch' beschouwd kunnen
worden. Behalve het portret van een polderjongen,
zijn er portretten van een grondeigenaar,
een pionier, een gemeentesecretaris, een moderne
boer, een boer/bestuurder, een winkelier, een
landarbeider, een hereboer, een loonwerker, een
boerin op een veeteeltboerderij en van een boerin
op een landbouwboerderij. Op deze manier
wordt de geschiedenis letterlijk dichtbij gehaald.
Na de impressie van het harde leven van de polderjongens
komt men in de deftige sfeer van de,
overigens niet in de polder wonende, grondbezitters.
Daarna volgt een ruimte waar de drie vormen
van vestiging in de jonge polder in beeld
worden gebracht: de bewoning aan de uiterste
randen van de polder die het eerst drooggevallen
waren, de bewoning in het midden van de polder
in de geplande dorpen, Hoofddorp en Nieuw
Vennep, en ten slotte de boerderijen, verspreid
over het gebied.
118
Daarna, via een weergave van de bestuurlijke
structuren die in het nieuwe land ontstonden -
het gemeentebestuur en het polderbestuur - betreedt
men de eerste grote ruimte die specifiek
aan de landbouw is gewijd. Hier komt de beginfase
van de agrarische cyclus aan de orde: de grondbewerking
met behulp van ploegen en eggen. Documenten,
werktuigen, modellen, gecombineerd
met foto's en wandschilderingen, verbeelden dit
verhaal niet alleen in technische zin, maar plaatsen
het ook in historisch perspectief. Vervolgens
betreedt de bezoeker een 'dorpsplein', waar de belangrijke
functie van de dorpen met hun markten,
winkels, scholen en overheidsdiensten m
beeld is gebracht.
Via een impressionistisch gereconstrueerde
daggelderswoning, waarin een gefilmd portret
van een landarbeider te zien is, volgt men de lijn
van de landbouwcyclus verder: het mesten, zaaien,
poten en de gewasbescherming komen aan de
beurt.
Daarnaast krijgen het landbouwonderwijs, de
boerenorganisaties en de seizoenarbeid hun
plaats in het verhaal, evenals de veeteelt die relatief
veel minder belangrijk was in de Haarlemmermeer
dan de landbouw.

Het volgende hoofdstuk in de wandeling is de
oogstperiode, de drukste tijd van het jaar. Een
enorme, geheel gerestaureerde, houten dorsmachine
domineert de ruimte. Op een video is deze
machine in de jaren dertig in vol bedrijf te zien.
Tot slot komt men in de naoorlogse periode terecht.
De eerste twintig jaar staan nog bijna geheel
in het teken van de landbouw. De opening
van het nieuwe Schiphol Centrum in 1967 betekent
het begin van enorme veranderingen, van
explosieve groei van industriële bedrijvigheid en
woningbouw.
De vormgeving van de inrichting kreeg vanaf het
begin de grootste aandacht. Vormgeefster Mirjam
Boelaars werd in een vroeg stadium betrokken
bij gesprekken over indeling en lijn. Deze
nauwe samenwerking resulteerde in een opzet
waarin de bezoeker een 'wandeling in de tijd'
maakt. De aanpak is bijna theatraal te noemen.
Grote beelden, wandschilderingen en reconstructies
maken dat de bezoeker deelgenoot
wordt van het desbetreffende onderwerp.
Museumnieuws
In vrijwel alle fasen tijdens de voorbereiding
van het museum is de rol van vrijwilligers zeer belangrijk
geweest. Of het nu het verzamelen betreft,
de research, het opknappen van de geselecteerde
objecten of de inrichting, vrijwilligers
vormden de mankracht die voortdurend, vakkundig
en met overtuiging, klaar stond. Het aandeel
in het project van de museale beroepskrachten
van buitenaf was beperkt tot enkele hoofdtaken:
coördinatie, inhoudelijke opzet en vormgeving,
decorbouw en belichting.
Het resultaat van deze samenwerking is een
professioneel museum waarover alle betrokkenen
terecht het gevoel hebben dat het 'hun' museum
is.
Clara Brinkgreve
Clara Brinkgreve is historicus en verantwoordelijk voor
het onderzoek en de inrichting van het nieuwe museum.
119

Boekennieuws
Boeken in het kort
Noord-Holland
Helga S. Danner, Oosthuizen een heerlijkheid in de
Zeevang 1292-1863. Stichting Uitgeverij Noord-
Holland, 1992. 52 blz.
De schrijfster behandelt de geschiedenis van deze
heerlijkheid, die vooral wordt gekenmerkt door
een groot aantal processen tussen de heerlijkheid
en hun onderdanen over heerlijke rechten en tus­
sen de heerlijkheid en het omliggende gebied over
dijkzaken. Duidelijk komt naar voren wat een
heerlijkheid is en wat daar mee samenhangt. Het
boek bevat naast veel historische tekeningen en
kaarten een aantal hedendaagse foto's van het
dorp.
G. N.M. Vis, Jan Arentsz. de mandenmaker van Alk­
maar, voorman van de Hollandse reformatie. Hilver­
sum, Uitgeverij Verloren, 1992. 160 blz.
De reformator Jan Arentsz. was vooral actiefin
Alkmaar en Amsterdam in de periode 1566-1573.
In verband daarmee wordt in dit boek ook aan­
dacht besteed aan dc kerkelijke verhoudingen in
Alkmaar en Amsterdam omstreeks het midden
van de 16e eeuw. Mede op basis van getuigenver­
horen worden de hagepreken van Jan Arentsz.
gereconstrueerd. Ook bevat het boek nieuwe fei­
ten over de Alkmaarse beeldenstorm.
Op zoek naar Castricum's verleden. Uitgegeven ter
gelegenheid van het 25-jarig jubileum van de
Stichting Werkgroep Oud-Castricum. Castri-
cum, Boekhandel Laan, 1992. 208 blz.
In dit boek is door negen auteurs een groot aantal
wetenswaardigheden over Castricum samenge­
bracht. Wie waren de eerste bewoners van het
Castricumse grondgebied en hoe leefden zij?
Hoe werd Castricum door de eeuwen heen be­
stuurd? Hoe ontwikkelde de kerk zich vóór, tij­
dens en na de geloofsstrijd tussen katholiek en
protestant? Hoe leefden de Castricummers om­
streeks 1840? En hoe komt het dat juist in de 20e
eeuw de ontwikkeling van Castricum zo'n snelle
groei doormaakte?
J.T. Bremer, Oorkonden in Steen. 17e en 18e-eeuwse
grafzerken op de oude begraafplaats van Huisduinen/Den
Helder. Helderse Historische Reeks no. 3, 1992.
Aan de hand van grafstenen van een 27-tal perso­
nen wordt hun geschiedenis verteld. Het betreft
120
de meest uiteenlopende personen en beroepen:
walvisvaarders, pastoors, winkeliersters, veehan­
delaren, loodsen en zo meer. Daaromheen wor­
den veel bijzonderheden vermeld die een goed
beeld geven van het dagelijks leven in Den Helder
en Huisduinen in de 17e en 18e eeuw.
Ing. J.C. v.d. Pijl, Buurtschappen op het oude Texel.
Schoorl, Uitgeverij Pirola, 1992. 107 blz.
Na een algemeen hoofdstuk over de functie, taak
(met name onderhouden van wegen) en organi­
satie van de buurtschappen wordt de geschiede­
nis van de afzonderlijke buurten behandeld. Ook
onderwerpen als bedijkingen en eendenkooien
komen daarbij aan de orde.
Jur van der Laan, Geschiedenis van de kerken in de pa­
rochie Onze Lieve Vrouw Geboorte te Wormerveer. Wor-
merveer, 1990. 108 blz.
Verscheen bij het 75-jarig bestaan van het huidige
kerkgebouw van deze parochie. De geschiedenis
van de katholieke gemeenschap in Wormerveer
sinds de 16e eeuw wordt behandeld. De parochie
dateert van 1789. Veel aandacht wordt gegeven
aan het katholieke verenigingsleven, onder ande­
re door groepsfoto's.
Zuid-Holland
L.A.F. Barjesteh van Waalwijk van Doorn, Ge­
nealogie van het geslacht Berkouwer, van circa 1470 tot
1992. Rotterdam, Historische Uitgeverij Rotter­
dam, 1992. 410 blz., met ill.
De familie, die in dit boek wordt besproken, is
een echt Krimpenerwaards geslacht. Bij deze ge­
nealogie is een goed gebruik gemaakt van de
bronnen (rechterlijk en notarieel archief), waar­
door het niet is gebleven bij een droge opsom­
ming van data. Het geheel is geïllustreerd met
vele foto's, waaronder ook van boerderijen en
woonhuizen van de familie. Inmiddels is deze uit­
gave uitverkocht, maar een tweede druk wordt
overwogen.
G.J.M. van Baarsel e.a. red., Jaarboek 1992 van de
Geschiedkundige Vereniging Die Haghe. Den Haag,
1993. 324 blz. met ill.
In dit jaarboek artikelen over Thomas Cletcher,
een 19e-eeuwse club van Haagse beeldend kun­
stenaars, het verblijf van Barbès in Den Haag,
meubelontwerpers en interieurarchitecten, bus­
ondernemingen, de Haagse dierentuin, sociale

Vianen in 1840; een rivierstadje in de marge van het ge­
west. 1992, 60 blz.
In 1990 werd herdacht dat 150 jaar tevoren Holland
werd opgesplitst in twee provincies. Ook in
Vianen werd na oproep door de provincies een
project gestart ter bestudering van de geschiedenis
van de stad rond 1840, waarvan deze bundel
het resultaat is. Deze publikatie vormt eigenlijk
de hele jaargang van de 17e jaargang (1992) van
In het land van Brederode, Historisch tijdschrift voor
het Land van Vianen. De items die aan de orde
komen zijn de stad, de bewoners, economisch, sociaal
en kerkelijk leven en onderwijs. Een bijlage
geeft een lijst van vrijmetselaars te Vianen van
1824-1851.
Boekennieuws
woningbouw en een inventarisatie van gedenk­ boeiend geschreven boek, voorzien van vele fostenen
in de stad. Voorts bevat het jaarboek vaste to's, waaronder een groot aantal in kleur. Niet al­
rubrieken over onder meer archeologie en een bileen voor de architectuur en bouwgeschiedenis is
bliografisch overzicht.
dit boek van belang, maar ook voor de ontwikkelingsgeschiedenis
van Rotterdam, vooral door de
L.J. van der Klooster e.a. red., Militaire entourage vele foto's van bouwwerken.
rondom Oranje en andere bijdragen over het Huis van
Oranje. Zutphen, Walburg Pers, 1992.
Het Rapenburg; geschiedenis van een Leidse gracht; deel
Dit jaarboek 1992 van de Vereniging Oranje- VI: Het Rijck van Palis en Index van Personen; deel I-
Nassau Museum, dat de leden gratis ontvangen, VI. Leiden, Kunsthistorisch Instituut, 1992. 2 dl.
maar ook in de boekhandel verkrijgbaar is, bevat 872 blz., met ill. en 155 blz. ISBN 90-6471-260-3
onder meer artikelen over de Haagse hofjuwelier en 90-6471-261-1 en 90-6471-262-x.
Thomas Cletcher, de functie van het paleis Dit deel vormt de afsluiting van deze belangrijke
Noordeinde in tot het stadhouderlijk bestel, het reeks over de bouw- en bewoningsgeschiedenis
militaire huis en het Koninkljk Huisarchief in de van het Leidse Rapenburg. Het betreft het ge­
19e eeuw.
deelte tussen Doelensteeg en Nonnensteeg. Een
aparte inleiding wordt gegeven over de portret­
J. Roefstra, Klein Poelgeest; een riddermatige hofstede iconografie van de Rapenburgbewoners en de
in Rijnland. Nederlandse Kastelen Stichting, schilders die in Leiden dit genre beoefenden. Ook
1992. Serie Nederlandse Kastelen, nieuwe reeks, bevat deze aflevering toevoegingen van inventa­
deel 26. 28 blz.
rissen, die betrekking hebben op voorgaande de­
In dit deel van de bekende serie wordt één van de len, maar eerst later werden ontdekt. De tegelijk
vier adellijke huizen in Koudekerk beschreven: verschenen index beslaat alle delen uit de serie en
Klein Poelgeest, dat vanaf 1386 in de bronnen
voorkomt en waarvan in 1988 de resten door de
archeologische werkgemeenschap voor Neder­
bevat circa 19.000 persoonsnamen.
land werden onderzocht.
Recensies
J. Kok, Langs verboden wegen. De achtergronden van
buitenechtelijke geboorten in Noord-Holland 1812-
1914. Uitgeverij Verloren, Hilversum 1991. ISBN
90-70403-29-3.
Aan het einde van de 18e eeuw namen in grote delen
van Centraal- en West-Europa de percentages
buitenechtelijk geboren kinderen snel toe. Zo ook
in Nederland. De verklaringen voor dit complexe
verschijnsel zijn echter niet eenduidig. Was het
de toegenomen sexuele vrijheid, een verandering
van de mentaliteit, die de belangrijkste factor
vormde? Was het proletarisering van de lagere
klassen, als gevolg van de industrialisatie, die dit
fenomeen kon verklaren? Waren economisch
slechtere vooruitzichten de verklaringsgrond, of
J. I. van Waning, Vertrouwen in bouwen; de geschiedemoest
het juist worden toegeschreven aan de vernis
van vijf bouwende generaties Van Waning. Rotterbetering van de economische omstandigheden?
dam, Historische Uitgeverij Rotterdam, 1993. In dit boek probeert Jan Kok een antwoord te
148 blz.
geven door de ontwikkeling van buitenechtelijke
De auteur was directeur van de Koninklijke Aan­ geboortes in Noord-Holland gedurende 1812nemingsmaatschappij
Van Waning BV. te Rot­ 1914 te analyseren. Zijn archiefonderzoek, gebaterdam
en beschrijft de geschiedenis van het door seerd op registers van de burgerlijke stand, doop­
zijn grootvader, Isaac van Waning (1840-1917) in boeken en volkstellingen, levert een schat aan ge­
Delfshaven opgerichte familiebedrijf. Het is een gevens op. Deze worden overzichtelijk gepresen-
121

Boekennieuws
teerd in hoofdstukken die specifieke variabelen
behandelen als leeftijd, woonplaats, herhalerschap,
kerkelijke gezindte, armoede, beroepsgroepen,
proletarische leefwijze, migratie, en beschavingsoffensieven.
De tijdsafbakening in de
titel wordt regelmatig overschreven naar - vooral
- de 18e eeuw, zodat de verschillende invalshoeken
een nog sterkere historische dimensie
krijgen. De statistische analyse is uitputtend en
laat weinig te wensen over. Het resultaat, kortom,
is een grondige studie van buitenechtelijk geborenen
in tal van facetten, waarbij Kok veel belang
hecht aan de algemene verslechtering van de huwelijkskansen
als gevolg van de economische
stagnatie in het begin van de 19e eeuw.
Een kritisch punt betreft de presentatie van het
materiaal. Regelmatig wordt de lezer getransporteerd
van de ene tabel naar de volgende, teneinde
een extra nuancering van het gevondene mee tc
maken. Wellicht had een uitbreiding van de bijlagen
en een inkorting van de behandeling in de
tekst een oplossing voor dit euvel kunnen zijn,
vooral in die gevallen waarin een tabel slechts
aanduidt dat er geen significant verband bestaat,
of voor die tabellen waar een te grote categorie
'onbekend' voorkomt (bij de vrouwelijke beroepen
bijvoorbeeld).
Van groter bezwaar acht ik dat de argumentatie
niet altijd even consequent is. Hier is een verband
met de schaal van de analyse. Bijvoorbeeld:
eerst betoogt de auteur dat een bepaalde beroepscategorie
vrij veel onwettige kinderen kende (arbeidsters,
polderwerkers, blekersknechten en
-meiden, losse arbeiders), vervolgens doet hij deze
constatering weer teniet omdat de factor beroep
onvoldoende zou bijdragen aan de verklaringvan
het totale verschijnsel. Op een dergelijke
wijze ontkracht hij ook zijn vindingen betreffende
ruimtelijke concentraties (armoedige en overbevolkte
behuizingen) omdat bijvoorbeeld in
Haarlem onwettigheid in vrijwel elke buurt voorkwam.
De factor 'proletarisering' krijgt daardoor
te weinig gewicht, misschien ook omdat deze
automatisch gekoppeld wordt aan de industriali­
satie in de latere 19e eeuw. Zo worden sterk
plaatsgebonden situaties ondergesneeuwd in de
conclusie. Daarin benadrukt de auteur dat proletarisering
en sexuele sub-culturen geen rol speelden,
terwijl hij toch duidelijke aanwijzingen had
dat er sociaal-economische groepen waren waarin
onwettigheid veel meer dan gemiddeld voorkwam.
Een spijtige conclusie, te wijten aan de
tendens in het boek dat verklaringen op provinciaal
niveau belangrijker zouden zijn dan verklaringen
op lokaal niveau.
In dit kader is ook hoofdstuk 8, waarin Nederland
'de morele natie' wordt genoemd, problematisch.
Vergeleken met het buitenland bleek
onwettigheid op een veel kleinere schaal voor te
komen. Terwijl de stijging zich ongeveer in dezelfde
tijd voordeed, bleef deze aan de lage kant.
Ook zette de daling op een vroeger tijdstip in.
Het gevolg was dat de probleemstelling van het
boek ineens grondig verschoof. Eerst ging het om
de verklaring van buitenechtelijke geboortes en
hun fluctuaties in de 19e eeuw, nu moest benadrukt
worden waarom buitenechtelijkheid zo
weinig voorkwam. Een verandering van gezichtspunt
die niet te verenigen was met de oorspronkelijke
opzet van het boek. Ik wil hiermee niet pleiten
voor het weglaten van het vergelijkende perspectief.
Veel beter zou echter zijn geweest als de
algemene lage cijfers van buitenechtelijke geboortes
direct in de inleiding waren behandeld,
waarna men had kunnen beargumenteren dat er
toch een piek was die interessant genoeg was om
te bestuderen.
Want dat laatste blijft staan. De plotselinge
toename van buitenechtelijke geboortes binnen
een 'agrarisch-ambachtelijk cultuurpatroon' en
de daaropvolgende relatief snelle indamming in
de 19e eeuw is fascinerend. Ondanks de problematische
verschuiving van de vraagstelling en
enkele taaie correlatiecoëfficiënten is dit boek een
doctorstitel meer dan waard.
Marjolein 't Hart
Bericht aan de lezers
In verband met de naar verwachting uitzonderlijk grote omvang van het komende themanummer
'Geloof in Holland', heeft de redactie besloten nummer 3 samen te voegen met
het themanummer 4/5. Nummer 3 van de lopende jaargang 1993 zal derhalve niet afzonderlijk
verschijnen. De redactie streeft ernaar het themanummer in september te laten
verschijnen.
Y22

Inhoud
25e jaargang nr. 2, april 1993
RA. Henderikx
Prof.dr. J. L. van der Gouw, 24 december 1914-12 september 1992 55
Herman Roodenburg
Een verfoeilijke misdaad. Incest in het gewest Holland tijdens de 17e en 18e eeuw 58
Catharina van Groningen
Het stadhuis te Nieuwpoort in de Alblasserwaard 77
Frans Groot
Verzuilingstendensen in Holland, 1850-1925 91
Museumnieuws U5
Boekennieuws 120
Bericht aan de lezers 122
Aan dit nummer werkten mee:
Frans Groot promoveerde in 1992 in Amsterdam en is momenteel als docent verbonden aan
de Hogeschool Rotterdam en Omstreken en aan de Universiteit van Utrecht.
Adres: Ruysdaelkade 19F, 1072 AG Amsterdam.
Catharina L. van Groningen is als kunsthistoricus werkzaam bij de Rijksdienst voor de Monumentenzorg
en houdt zich bezig met het samenstellen van delen der Geïllustreerde beschrijving
in de serie De Nederlandse monumenten van geschiedenis en kunst.
Adres: Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Postbus 1001, 3700 BA Zeist.
PE. Henderikx is hoogleraar nederzettingsgeschiedenis van de Nederlanden in de middeleeuwen
aan de Universiteit van Amsterdam.
Adres: Herengracht 14'", 1015 BK Amsterdam.
Herman Roodenburg is als cultuurhistoricus verbonden aan het P. J. Meertens-Instituut, afdeling
Volkskunde.
Adres: PJ. Meertens-Instituut, Keizersgracht 569-571, 1017 DR Amsterdam.
Omslagontwerp: Ester Wouthuysen.
Produktie: Uitgeverij Verloren, Larenseweg 123, 1221 CL Hilversum, telefoon 035-859856
fax 035-836557.