m - Holland Historisch Tijdschrift

Verzuilingstendensen in Holland, 1850-1925
eeuw gestarte uitbouw van het katholieke kerkelijke apparaat kreeg nu vrij baan. Hetzelfde
s?old voor orthodoxe afscheidingsbewegingen in de hervormde kerk.
Voor de hervormde kerk werd het steeds moeilijker vol te houden dat zij een nationale
kerk was. Zij werd een gezindte onder de andere gezindten. Dit riep allerlei praktische, orga­
nisatorische problemen op, met name ten aanzien van de regeling van het lager onderwijs
en de armenzorg, twee terreinen waarop deze kerk ten opzichte van de andere gezindten
vanouds bevoordeeld werd. Daarmee verbonden was het probleem dat het Dordtse calvi­
nisme nu op voet van gelijkheid kwam te verkeren met de oude erfvijand: Rome. Dit vergde
een omslag in mentaliteit die niet van de ene op de andere dag gerealiseerd kon worden.
Van de weeromstuit vreesden vele hervormden voor een katholiek overwicht in de voormali­
ge protestantse natie. Het opende de mogelijkheid voor een escalatie van op wederzijdse vij­
andbeelden gebaseerde protestants-katholieke tegenstellingen.
Voordat we al te diep in organisatorische kwesties duiken, dient de vraag te worden gesteld
wat godsdienst rond 1850 voor brede lagen van de bevolking betekende. Hoe sterk waren
godsdienstige en kerkelijke loyaliteiten? In hoeverre waren dergelijke gezindheden van in­
vloed op het verzuilingsproces, dat eerst goed in het laatste deel van de jaren zestig op gang
kwam? Zoals vaker het geval is met interessante vragen, zijn de antwoorden niet makkelijk
te geven.
Een begin van een antwoord vinden we door crisissituaties in de kerkelijke verhoudingen
onder de loep te nemen. Op die momenten kan iets van de dieptestructuur van het godsdien­
stig leven aan de oppervlakte komen. Een van de gevoeligste confrontaties tussen protestan­
ten en katholieken rond het midden van de vorige eeuw was het gebundelde protestantse
verzet tegen het herstel van de bisschoppelijke hiërarchie in april 1853. Deze verandering,
waarbij de Nederlandse kerkprovincie verlost werd van de missiestatus, werd door de paus
op nogal ondiplomatieke wijze aangekondigd - hij herinnerde onder andere aan de ramp­
spoed die bijna drie eeuwen van calvinisme de katholieken hadden bezorgd. Het vaderland­
se verleden vormde een rijke bron voor onderlinge strijd. De paus koos Utrecht, de oude
zetel van Willibrord, als centrum van de kerkprovincie, terwijl deze plaats door de stichting
van de Unie van Utrecht (1579) een symbool was van de protestantse strijd vóór geloofsvrij­
heid en tégen Spaanse dwingelandij. In maart en april 1853 werd het land overspoeld door
een stroom van anti-papistische pamfletten. Menig pamflettist herinnerde aan de brandsta­
pels van de inquisitie. 12
De boodschap was duidelijk: de katholieken zouden hun kerkelijk
apparaat gebruiken om het protestantse geloof uit te bannen.
Een conservatief-protestantse petitiebeweging deed een beroep op de koning de instelling
van de vijf diocesen te verhinderen en deelde en passant een brevet van onvermogen uit aan
het kabinet-Thorbecke, dat de pauselijke maatregel niet had kunnen verhinderen. Een be­
langrijk onderdeel van de grondwet van 1848: de vrijheid van de kerken om hun interne be­
stel te regelen, werd door de petitionarissen kennelijk niet op prijs gesteld. Dit is des te inte­
ressanter omdat de petitiebeweging groepen mobiliseerde die niet over het kiesrecht be­
schikten en de vruchten van de grondwet dus niet volledig konden plukken. Kennelijk had
de liberale grondwet een beperkt krediet bij dit 'volk achter de kiezers'. Voor Amsterdam
is berekend dat de meeste volwassen protestanten (51.000 in getal) het petitionnement on­
dertekenden. Sommige katholieken werd het te heet onder de voeten; zij besloten de hoofd­
stad tijdelijk te verlaten. 13
Wat verder van het krijgsgewoel, in het Westlandse tuindersdorp
12 J.A. Bornewasser, 'Mythical aspects of Dutch anti-catholicism in the nineteenth century', in: J.S. Bromley en
E.H. Kossmann ed., Britain and the Nelherlands V (Den Haag 1975) 184-206, aldaar 200.'
94