m - Holland Historisch Tijdschrift

Verzuilingstendensen in Holland, 1850-1925
aan de Noordhollandse katholieke voorman W.J. F. Nuyens. 36
Het dagblad De Tijd compenseerde
deze klerikale terughoudendheid door een sturende rol te vervullen in verkiezingstijd.
In de loop van de jaren zestig helde het blad over naar het conservatief-katholicisme
of ultramontanisme en beval het anti-liberale kandidaten aan bij de verkiezingen. Daarnaast
troffen sommige pastoors op eigen initiatief heimelijk maatregelen tegen liberale voormannen
in katholieke kring.
Bij deze aanzetten tot verzuiling draaide het niet alleen om een versterking van het katholieke
bolwerk ten opzichte van liberale en protestantse concurrenten maar ook om het
totstandbrengen van nieuwe verhoudingen in eigen katholieke kring: het op orde brengen
van het katholieke huishouden. Zelfstandig denkende leken werden 'omgeschoold' tot klerikaal
gezinde gelovigen, volgzaam in politieke aangelegenheden en dienstbaar in de parochiële
bestuursorganen. In Delft bijvoorbeeld moest het vooraanstaande katholieke brandersgeslacht
Van Berckel eerst genoegen nemen met minder invloed in het kerk-, arm- en
schoolbestuur om vervolgens onder druk van de geestelijkheid de overstap te maken van het
liberale naar het ultramontaanse politieke kamp. Het was geen sinecure om vooraanstaande
katholieke leken te bekeren tot het ultramontanisme. Dergelijke fricties konden frustrerend
werken voor de groei van het katholieke organisatienetwerk. 37
Op basis van een beperkt aantal lokale studies is het mogelijk enkele voorzichtige opmerkingen
te maken omtrent een stads- en plattelandsvariant in deze eerste fase van katholieke
verzuiling. Allereerst betreft dat de sociale samenstelling van het katholieke volksdeel in de
tweede helft van de negentiende eeuw. In stadjes als Hoorn, Delft of Delfshaven moesten
de katholieken in sociaal-economisch opzicht hun meerdere erkennen in de protestantse
concurrentie. Onder armen, arbeiders en lagere middengroepen waren de roomsen sterk
vertegenwoordigd. 38
De achterstelling van het katholieke volksdeel ten tijde van de Republiek
liet zich hier in de negentiende eeuw nog voelen. Dit kwam de financiële draagkracht
van het katholieke kerkelijke apparaat uiteraard niet ten goede. Opvallend is daarnaast dat
dit volksdeel relatief ondervertegenwoordigd was in de stedelijke elite, maar niettemin enkele
vooraanstaande notabelen telde, die in de periode vóór het herstel van de bisschoppelijke
hiërarchie een grote stem hadden gehad in de kerkelijke besturen en er niet graag het zwijgen
toe deden. Hier lag dus een bron van spanning tussen de lekenelite en de clerus.
Er is weinig onderzoek gedaan naar de sociale samenstelling van het katholieke volksdeel
in plattelandsgemeenten, maar gegevens betreffende het Delflandse dorp Maasland in de
achttiende en Naaldwijk in de negentiende eeuw wijzen erop dat katholieke agrariërs niet
onder hoefden te doen voor hun protestantse collega's en een wezenlijke functie vervulden
in de lokale samenleving. 39
Kennelijk heeft de achterstelling gedurende de Republiek hier
36 Geciteerd bij Groot, Roomsen, 129. Voor Brabant zie van Jan van Miert, ' "Van alle staats- en openbare zorgen
ontheven." J.B. van Son als ijveraar voor kerk en katholicisme', Noordbrabants historisch jaarboek 7 (1990) 48-83,
aldaar 69; Ron de Jong, 'Een schifting tussen bokken en schapen. Enkele achtergronden en gevolgen van de
conservatief-katholieke verkiezingssucessen in Breda rond 1870', Noordbrabants historisch jaarboek 8 (1991) 115-154,
aldaar 128-130.
37 Voor Delft zie Rob van der Laarse, ' "Verzwolgen door den ultramontaanschen vloed". Leken en clerus in katholiek
Delft in de negentiende eeuw', in: Blom en Misset ed., 'Broeders sluit u aan', 68-109, met name 87. Andere
voorbeelden: Leenders, Benauwde verdraagzaamheid, 181-193; G.A.M. Brouwer, Clericale opmars in particulier Amsterdam.
De verhouding tussen leken en geestelijken in katholiek Amsterdam, 1770-1860 (ongepubliceerde doctoraalscriptie
vakgroep Nieuwe en theoretische geschiedenis Universiteit van Amsterdam 1990).
38 Leenders, Benauwde verdraagzaamheid, 267-270; Van der Laarse, 'Verzwolgen', 70-71; Rogier, 'Delfshaven'. Zie
ook Van Meegeren, Katholiek Utrecht, 24-26; Boudien de Vries, Elite en electoraal. Sociale structuur en sociale mobiliteit
in Amsterdam 1850-1895 (Amsterdam 1986) 53-55; Duffhues, Generaties en patronen, 54-57.
102