m - Holland Historisch Tijdschrift

Verzuilingstendensen in Holland, 1850-1925
ten einde lopen. 27
Het zou de moeite lonen dit onderzoek ook voor latere jaren te verrichten,
zodat een lange termijn-ontwikkeling in kaart kan worden gebracht.
Via het bevolkingsregister is het ook mogelijk het aantal gemengd gehuwden te berekenen
en na te gaan in hoeverre de burgerij inwonende dienstboden van een afwijkende gezindte
in hun domein toeliet. Zo kan dus ook voor de huiselijke sfeer worden nagegaan of er sprake
was van religieuze eenkennigheid. In de intimiteit van gezin en familie waren de religieuze
scheidslijnen te Hoorn duidelijk werkzaam. 28
Interessant is dat vooral de middengroepen
trouw vasthielden aan geloofsgenoten. Zij toonden zich gevoelig voor religieuze en sociale
distinctiemechanismen. De plaatselijke notabelen zaten dermate vast in het zadel dat zij de
ongeschreven regels soms voor gezien konden houden. Zo nu en dan stelden zij andersgezinde
dienstboden te werk. In de laagste geledingen was de invloed van de kerken het geringst
en waren de religieuze scheidslijnen ook aanmerkelijk minder goed zichtbaar dan in de middengroepen.
Juist de middenstand gebruikte deze scheidslijnen om een koers uit te zetten
in de complexe lokale samenleving. Leenders concludeert: 'Protestanten, katholieken en joden
stonden vrijwel los van elkaar.' 29
Als we de Hoornse cijfers echter opnieuw vergelijken met gegevens betreffende het Zuidhollandse
Naaldwijk, dan blijkt dat in deze plattelandsgemeente de religieuze scheidslijnen
in de huiselijke sfeer nog krachtiger waren. De religieuze segmentatie liet zich in Hoorn dus
wel duidelijk gelden, maar wellicht waren de verhoudingen tussen de gezindten in een stedelijke
omgeving wat minder ingekaderd dan op het platteland. 30
Velen zullen zich er nauwelijks
bewust van zijn geweest dat zij een belangrijk deel van hun leven onder geloofsgenoten
sleten. In crisissituaties (als in april 1853) kregen deze religieuze scheidslijnen een specifieke
lading. Op die momenten werd ook duidelijk welke vooroordelen er over en weer leefden:
beelden van de 'ander' die slechts in bescheiden mate door directe contacten werden gecorrigeerd.
Deze religieuze subculturen vormden het fundament waarop de verzuilde bolwerken
konden verrijzen.
Polarisatie en verzuiling, 1865-1890
In de periode vanaf 1865 vond een belangrijke verschuiving plaats in het Hollandse politieke
landschap. In 1866 telde het Hollandse contingent in de Tweede Kamer slechts één confessioneel
afgevaardigde: een antirevolutionair. De overigen behoorden tot de conservatieve of
liberale richtingen. In 1888, het jaar waarin de confessionele stromingen een meerderheid
in het parlement veroverden, vaardigden de twee provincies 28 liberalen, 1 conservatief, 8
antirevolutionairen en 2 katholieken naar 's lands vergaderzaal af. Vooral in Zuid-Holland
was het confessionele zeteltal toegenomen; kiesdistricten met een omvangrijke agrarische
bevolking als Loosduinen, Delft, Katwijk, Bodegraven, Gouda, Sliedrecht, Gorkum en Rid-
27 Geciteerd bij Leenders, Benauwde verdraagzaamheid, 292.
28 Leenders, Benauwde verdraagzaaamheid, 299-306, 309-311.
29 Ibidem 327.
3 0 Het aantal gemengde huwelijken als percentage van het totale aantal huwelijken bedroeg in Hoorn in 1861 7,7 procent.
Voor Naaldwijk zijn percentages beschikbaar voor het aantal gemengd gehuwde katholieken: in 1829 was dit
percentage 2,4en in 1890 l,4(Leenders, Benauwde verdraagzaamheid, 300; Groot, Roomsen, 141-142; vergelijkB. van
Leeuwen O. F. M., Het gemengde huwelijk. Pasioraal-sociografisch onderzoek naar de huwelijken van katholieken met niet-katholiekeninNederland(Assen
1959) 158-161,167; L.J. Rogier, 'Bijdrage totdehistorische sociografie van katholiek Delfshaven',
in: Idem, Terugblik en uitzicht. Verspreide opstellen II (Hilversum/Antwerpen 1965)657-678, aldaar 677).
99