m - Holland Historisch Tijdschrift

Verzuilingstendensen in Holland, 1850-1925
stelling. In de kerkelijke sfeer werd dan verwezen naar de invloed van de hervormde synode
die de autonomie van de plaatselijke gemeente inperkte, en naar de verlichte tot vrijzinnige
prediking: een steen des aanstoots voor het orthodoxe kerkvolk. Daarnaast zouden ook sociale
spanningen tussen de standen en politieke fricties tussen al te opdringerige centrale
overheden en lokale elites in religieuze en kerkelijke termen zijn vertaald en op godsdienstig
terrein zijn uitgevochten.
Onderzoek op lokaal niveau levert deels een bevestiging en deels een ontkenning van dergelijke
veronderstellingen op. Het is allereerst opvallend dat de sociale samenstelling van de
orthodoxe bewegingen varieert van plaats tot plaats. In Amsterdam kreeg de gereformeerde
afscheiding van 1886 veel aanhang in volksbuurten als de Jordaan, Kattenburg en Oostenburg,
terwijl de chique grachtengordel grotendeels buiten haar bereik bleef. Het is aannemelijk
dat sociale factoren hier een rol hebben gespeeld bij het ontstaan van de beweging.
Rancune tegen de hervormde 'heren' die zich zoveel mogelijk buiten de kerkelijke twisten
hielden, vormde een stimulerende factor in de mobilisatie van de orthodoxen in de volksbuurten.
49
Op het Zuidhollandse platteland zien we een ander patroon. In Ottoland vormden
de plaatselijke grote luiden, de boerenelite, de ruggegraat van de orthodoxe beweging.
In Zuidland waren juist de middengroepen en arbeiders oververtegenwoordigd in deze beweging
en in Naaldwijk vormden de orthodoxen in sociaal opzicht een dwarsdoorsnede van
de bevolking. Deze plaatselijke verschillen roepen twijfels op omtrent de rol van sociale tegenstellingen.
Bepalend voor het orthodoxe optreden op het Zuidhollandse platteland lijkt
mij toch meer de drang een zelfstandige rol te vervullen in de landelijke kerkelijke en politieke
strijd én weerstand te bieden aan het verlichte of vrijzinnige gedachtengoed dat vroeg of
laat via de kanalen van de kerkelijke hiërarchie of via het overheidsapparaat op lokaal niveau
zou doordringen. Godsdienstige en culturele factoren speelden hierbij dus een zeer belangrijke
rol. In veel Zuidhollandse plaatsen, bijvoorbeeld Zuidland en Ottoland, was de overmacht
van de orthodoxie aanzienlijk en tekende het vrijzinnige gevaar zich meer op afstand
af. In een plaats als Naaldwijk, waar de hervormde kerk - bij wijze van uitzondering op het
Zuidhollandse platteland - gedomineerd werd door vrijzinnigen, werkte het concurrentiemechanisme
zeer direct. Maar overal vond de orthodoxe groepsvorming in constante wisselwerking
plaats met ontwikkelingen in gematigd-orthodoxe en vrijzinnige kring. Velen behoorden
tot het grijze midden en kozen pas partij wanneer de geloofstegenstellingen zich
duidelijker begonnen af te tekenen.
Wanneer gelovigen gekozen hadden voor de orthodoxe beginselen, was dit nog geen garantie
dat zij zich lieten inpassen in orthodoxe organisaties. Zuid-Holland telde zoals vermeld een
groot aantal bevindelijk calvinisten, die moeilijk te vangen waren in strakke organisatorische
kaders. In een historisch-antropologische studie naar de calvinistische gemeenschap
in het stadje Woerden geeft Rob van der Laarse een bijzondere schets van deze bevindelijke
stroming. De bevindelijken behoorden hier gedurende de negentiende eeuw tot de armste
lagen van de bevolking. Velen verdienden hun brood in de steen- en pannebakkerijen langs
de boorden van de Oude Rijn of moesten een beroep doen op de armenzorginstellingen.
De troosteloze leefomstandigheden aan de rivieroever waren tot in de jaren 1870 de voedingsbodem
van een uitzonderlijk hoge sterfte. Een deel van de bevindelijken behoorde tot
de kleine gereformeerde kerken, een grotere groep bevond zich aan de rand van de hervorm-
49 Kuiper, 'De Doleantie', 221-222; C. H.W. Van den Berg, 'De ontstaansgeschiedenis van de Doleantie te Amsterdam'
in: De Doleantie van 1886, 76-105.
106