m - Holland Historisch Tijdschrift

Verzuilingstendensen in Holland, 1850-1925
voorvechters immers om ruimte voor hun leerstellig onderricht in het lager onderwijs: een
school met de bijbel óf met de catechismus. En evenzeer wilden zij hun kroost beschermen
tegen vrijzinnige of liberale invloeden. Het lager onderwijs werd gedurende de negentiende
eeuw een steeds belangrijker opvoedingsinstrument. Te oordelen naar de groei van de on­
derwijsdeelname en van de alfabetiseringsgraad begonnen meer ouders het nut in te zien
van de standaardkennis die in de schoolbankjes werd opgedaan. 32
Daarmee werd dus ook
de zeggenschap over de inhoud van dit onderwijs een belangrijker strijdpunt. De school­
strijd ging om de toekomst van het land en van de afzonderlijke levensbeschouwelijke stro­
mingen. Dat deze toekomst van belasting- en schoolgeldbetalers aanzienlijke investeringen
vergde, vergemakkelijkte de keuze voor bijzonder of openbaar onderwijs bepaald niet.
In het katholieke verzuilingsproces heeft de clerus een wezenlijke sturende rol gespeeld. Na
de pauselijke veroordeling van het liberalisme in de encycliek Quanta Cura en de daarmee ver­
bonden Syllabus Errorum (1864) koerste de Nederlandse clerus af op een meer zelfstandige,
overwegend conservatieve positie in het Nederlandse politieke bestel. De uitvaardiging van
het bisschoppelijke onderwijsmandement in 1868 versterkte deze keuze. Volgens deze richt­
lijn nam het 'ongeloof' almeer toe op de openbare school en was dit onderwijs 'meer en meer
onbruikbaar' en 'uiterst gevaarlijk' voorde katholieke jeugd. Het was niet moeilijk hierin een
hernieuwde afwijzing van het liberalisme te lezen. Vanaf 1868 werd vooral ten noorden van
de grote rivieren hard gewerkt aan de opbouw van het katholiek onderwijs. In het katholieke
zuiden verliep de opbouw trager. Daar fungeerde de openbare school in veel gemeenten als
katholieke school en zag men alleen het nut in van afzonderlijke, bijzondere meisjesscholen.
De overheid wenste het afzonderlijke onderricht van jongens en meisjes niet te financieren.
Dus was men aangewezen op de goedkope arbeidskracht van zustercongregaties, die vooral
in Brabant sterk vertegenwoordigd waren. 33
In het bisdom Haarlem werd voortvarender ge­
werkt aan de stichting van katholieke scholen, al zien we in een beperkt aantal katholieke dor­
pen een vergelijkbaar patroon als in de zuidelijke provincies. De pastoors ontvingen herhaal­
delijk aansporingen van hun superieuren om het katholieke onderwijs te stimuleren. 34
Het
aantal katholieke scholen breidde zich snel uit. 35
De clerus bemoeide zich zeer openlijk met
de onderwijskwestie en kon dit ook doen omdat deze als een godsdienstige aangelegenheid
werd gepresenteerd: het ging om het geestelijk welzijn van de gelovige kudde.
De politiek gold daarentegen als een wereldse zaak. Hier was de speelruimte voor de
geestelijkheid aanmerkelijk geringer. De Brabantse bisschoppen distantieerden zich niet
openlijk van het liberalisme, maar werkten achter de schermen aan het terugdringen van
deze stroming. In het bisdom Haarlem toonde de overigens uit Brabant afkomstige bisschop
G.P. Wilmer (1861-1877) een nog grotere bekwaamheid in het ontwijken van lange protes­
tantse tenen. Hij oordeelde een openlijke bemoeienis met de politiek schadelijk voor de ka­
tholieke zaak.'Hoe meer ik mij van alle politiek onthouden kan, hoe liever', schrijft hij in 1871
32 Hans Knippenberg en Ben de Pater, De eenwording van Nederland. Schaalvergroting en integratie sinds 1800 (Nijmegen
1988) 139, 177.
33 Er waren overigens duidelijke verschillen in de omvang van dit meisjesonderwijs. Joost van Vugt, 'De verzuiling
van het lager onderwijs in Limburg 1860-1940', Jaarboek van het Katholiek Documentatiecentrum 10 (1980) 17-60;
Marjanne de Kwaasteniet, Denomination and primary education in the Netherlands (1870-1984). A spatiat diffuswn
perspective (Amsterdam 1990) 127-128.
34 Groot, Roomsen, 164.
35 Landelijk gezien tussen 1868 en 1875 een groei van meer dan 30 procent, van 250 naar 332 scholen. Hans Knippenberg,
Deelname aan het lager onderwijs in Nederland gedurende de negentiende eeuw (Amsterdam 1986) 64.
101