m - Holland Historisch Tijdschrift

Verzuilingstendensen in Holland, 1850-1925
terpretatie van verzuiling als een van bovenaf opgelegd dwangsysteem. Een goede wisselwerking
tussen de geestelijke leiders en de volgelingen was van essentieel belang voor het
welslagen van confessionele organisaties en instellingen.
Verbreding van het verzuilingsproces, 1890-1930
Complexe veranderingen en onoverzichtelijke tegenstellingen tussen diverse maatschappelijke
geledingen maken het lastig een schets te geven van de verzuilingstendensen in deze
periode. Enig houvast biedt de politieke kaart van Noord- en Zuid-Holland, die tot de
grondwetswijziging van 1917 doorsneden werd door de grenzen van de afzonderlijke kiesdistricten.
Terwijl Zuid-Holland een belangrijk steunpunt bleef van de antirevolutionaire
partij, vond er in Noord-Holland een kentering plaats. Kennemerland en West-Friesland
werden confessionele bases en Amsterdam-Oost viel in socialistische handen. 53
De aftakeling
van het liberale bolwerk ten noorden van het IJ liep parallel met de opkomst van de massapolitiek.
Door de kiesrechtuitbreiding van 1896 werd de omvang van het electoraat verdubbeld
tot bijna 50 procent van de mannelijke bevolking van 25 jaar en ouder. In 1910 was
dit percentage gestegen tot 63. 54
Terwijl in de steden de handel en nijverheid ingrijpende veranderingen ondergingen,
vond op het platteland een geleidelijk proces van modernisering plaats. Deze dynamische
economische ontwikkeling ging vergezeld van een toenemende differentiatie van het maatschappelijk
leven. Dit uitte zich onder andere in een sterke toename van het aantal organisaties
en verenigingen op tal van maatschappelijke terreinen. Of het nu ging om vrouwenorganisaties,
vakverenigingen, sportclubs of kruisverenigingen, telkens opnieuw werd de vraag
gesteld of deze activiteiten al dan niet op levensbeschouwelijke grondslag moesten plaatsvinden.
In de schoolstrijd werden vanaf de jaren 1870 heldere lijnen getrokken en was de polarisatie
zo scherp dat de standpunten van de verschillende stromingen min of meer ongewijzigd
bleven. De subsidiëring van het bijzonder onderwijs was het doel waarnaar de katholieke
en vele orthodoxe voormannen streefden. Bij de nieuwe kwesties die zich rond de eeuwwisseling
aandienden, was het aantal keuzemogelijkheden en dus ook de verwarring groter. Zo
waren er in katholieke kring verklaarde tegenstanders van elke vorm van arbeidersorganisatie,
voorstanders van strikt katholieke vakorganisaties, bepleiters van samenwerking tussen
katholieke en protestantse vakorganisaties en werden daarnaast nog tal van andere modellen
voorgesteld. Het onderscheiden en preciseren van al deze richtingen moet voor katholieken
een onderhoudend gezelschapsspel zijn geweest.
Enkele auteurs trachten de verzuilingstendensen in deze periode onder één noemer te vatten
door te verwijzen naar de rol die christelijke en katholieke organisaties speelden in de
strijd tegen 'ongeloof en revolutie'. Vooral de sociale organisaties zouden de verdedigingslinies
zijn geweest tegen secularisatietendensen in een moderner wordende maatschappij. 55
Ook worden ze wel getypeerd als het antwoord op de progressieve bewegingen die in de laatste
decennia van de vorige eeuw op het toneel verschenen, met name het socialisme, het femi-
53 C. Stoppelenburg en H. van der Wusten, 'Continuïteit en verandering van de politieke kaart in Nederland',
Acta Politica. Tijdschrift voor politicologie 21 (1986) 431-448, aldaar 436.
54 H. Daalder, 'Politieke instellingen en politieke partijen', in: F. L. Holthoon ed., De Nederlandse samenleving sinds
1815. Wording en samenhang (Assen/Maastricht 1985) 305-339, aldaar 308.
55 Hans Righart, De katholieke zuil in Europa. Het ontslaan van verzuiling onder katholieken in Oostenrijk. Zwitserland. Pe/gic
en Nederland (Meppel/Amsterdam 1986) 32-35, 237-244.