I. Landmeetkundige instrumenten

More documents

Recommendations

Info

8. Prisma’s en hoekspiegels Een veel voorkomende handeling tijdens het meten, is het nemen van loodlijnen. In de beginjaren van het Kadaster gebeurde dat meestal met behulp van een, doorgaans op een stok geplaatste equerre, een meetkruis of een pantometer (zie bij nr 9). Deze <strong>instrumenten</strong> hadden echter een nadeel. Als men één van die <strong>instrumenten</strong> op een stok in een meetlijn had staan, moest men door in de ene vizierinrichting te kijken, zorgen dat deze goed gericht in de meetlijn had staan, moest men om in een richting haaks daarop een loodlijn te kunnen uitzetten, aan de andere kant van het instrument gaan staan,waarbij het risico bestond dat het instrument iets verdraaide, waardoor niet de juiste loodlijn werd verkregen. Om het toch goed te kunnen doen, werd er meestal bij het instrument zelf met twee personen gewerkt, plus nog iemand die een jalon kon plaatsen in de richting van de loodlijn. Men is daarom gaan zoeken naar een instrument waarmee het mogelijk zou zijn om door één persoon de richting van een loodlijn aan te geven. En dat werd de hoekspiegel. De werking van de hoekspiegel berust op het natuurkundige principe dat, als een lichtstraal gelegen in een vlak dat loodrecht staat op de snijdingslijn van twee vlakke spiegels, op beide spiegels achtereenvolgens teruggekaatst wordt, de tweemaal teruggekaatste lichtstraal in datzelfde vlak zal liggen, en met de oorspronkelijke lichtstraal een hoek zal maken die gelijk is aan het dubbele van de hoek die beide spiegels onderling met elkaar maken. Als we nu twee spiegels SA en SB plaatsen met een onderlinge hoek bij S van 45°, dan zal een lichtstraal die door die beide spiegels wordt weerkaatst, in E een hoek maken van 90° ten opzichte van de oorspronkelijke. Op de hierbij afgedrukte stralengang zien we aangegeven hoe we kijkend vanaf het punt D over het instrument heenkijkend de jalon J zien, terwijl we tegelijkertijd kijkend in de hoekspiegel het tweemaal weerkaatste beeld van jalon C zien. Het is dus niet meer nodig dat er 2 personen bij het instrument staan. De hoekspiegel werkt dus sneller en nauwkeuriger (immers er is geen sprake meer van eventuele tussentijdse verdraaiing) dan zijn voorgangers. Aan het instrumentje zitten kleine schroefjes om de stand van de spiegels te kunnen regelen. Hiernaast is een afbeelding van een hoekspiegel; een soortgelijke is in de collectie opgenomen onder nr. 1675. Er bestonden ook dubbele hoekspiegels, dus twee boven elkaar aangebrachte hoekspiegels, waarmee tegelijkertijd naar beide kanten kon worden gekeken; ook wel spiegelkruis genoemd. Hiervan is geen exemplaar van in de collectie aanwezig. De hoekprisma’s. Maar ook de hoekspiegels hadden weer een nadeel. Zoals hiervoor al even genoemd is, was de stand van de spiegels m.b.v. kleine schroefjes te regelen, en dat werd nu juist het zwakke punt van de hoekspiegel: hij raakte nogal snel ontregeld, waardoor de uitgezette hoeken niet meer precies 90° waren. Vandaar dat men is overgegaan naar het gebruik van het hoekprisma. Hierbij zijn de hoeken geslepen in een glaslichaam, waardoor zij niet meer ontregeld 61
kunnen raken. Het hoekprisma is er in twee uitvoeringen, namelijk: * Het driezijdig prisma, dat doorgaans prisma van Bauernfeind wordt genoemd, naar de uitvinder ervan, de Duitse ingenieur K.M. von Bauernfeind; * Het vijfzijdig prisma, dat meestal pentagoonprisma wordt genoemd. Het driezijdigprisma (ook wel “prisma van Bauernfeind” genoemd) De werking van het driezijdig prima komt het meest overeen met die van de hoekspiegel. Bij het prisma krijgen we te maken met de breking van het licht volgens de brekingsindex van glas. Omdat deze bij intreding in het glas, en bij uittreding uit het glaslichaam aan elkaar tegengesteld zijn, kunnen we dit verder buiten beschouwing laten. Zoals in de hiernaast staande figuur is aangegeven, is er sprake van een rechthoekig gelijkbenig glaslichaam, met hoeken van 45°, 90° en 45°. De hypothenusa AB is spiegelend gemaakt. De lichtstraal vanuit punt P, raakt bij a het glas, en gaat gebroken door tot deze de zijde AC bij b bereikt. Daar wordt de straal weerkaatst, omdat de hoek waaronder hij het glas raakt, te klein is om als gebroken lijn uit te treden. Hij bereikt de spiegelende zijde AB in punt c, spiegelt naar punt d van zijde AC, en treed daar gebroken uit naar ons oog in P2. Het verlengde van de intredende lijn Pa snijdt nu de uitredende lijn dP2 onder een hoek van 90°, weer het dubbele van de hoek van 45° bij punt A, dus gelijk aan de hoekspiegel. Driezijdige prisma’s zijn er in vele varianten in deze collectie aanwezig. Op de hiernaast geplaatste afbeeldingen uit een oud leerboek landmeten staan enkele voorbeelden van prisma’s, de rechtse afbeelding lijkt sterk op nr. 1673, de linker afbeelding lijkt veel op de nrs. 1681, 1670, 1672 en 1677. Net als bij de hoekspiegel, is er bij de prisma’s niet alleen sprake van enkelvoudige prima’s maar ook van dubbele prisma’s (ook wel prismakruis genoemd), dus twee bovenelkaar aangebrachte prisma’s, waarmee men zichzelf in een lijn kon tussen richten. Een dubbel prisma van Bauerfeind is helaas (nog?) niet in deze collectie aanwezig. Het nadeel van dat driezijdige prisma is, dat tijdens het gebruik bij het heen en weer draaien van het prisma de beelden nogal snel bewegen. Daarom is het driezijdige prisma vervangen door het hierna beschreven vijfzijdige prisma. Het vijfzijdige prisma (ook wel “pentagon-prisma” genoemd) Bij het vijfzijdig prisma hebben we een glaslichaam met 4 hoeken van 112,5º en 1 hoek van 90º. De beide zijden die samen de hoek van 90º vormen zijn niet spiegelend, de beide daaraan liggende zijden zijn beide wel spiegelend uitgevoerd. Ook van het pentagon prisma was er niet alleen sprake van enkelvoudige prisma’s, maar ook van dubbel petagon prisma’s. U ziet hiernaast de tekening van de stralengang van zo’n dubbel pentagon-prisma, waarin is aangegeven welke weg de lichtstralen in het prisma afleggen. Rechts ervan ziet U het beeld dat wij kijkend in het prisma zien. Beide afbeeldingen, afkomstig uit oude P.B.N.A. lessen landmeten, geven dezelfde situatie weer. In het onderste prisma volgt de lichtstraal uit mijn oog O de ingetekende stralengang 1, en zie ik de rechts staande jalon P. In het bovenste prisma zie ik via stralengang 2 de links staande jalon Q. Als deze in elkaars verlengde vallen bevindt het prisma zich in de lijn PQ. Bewegen we het prisma zodanig in de lijn PQ tot dat we boven en onder het prisma doorkijkend de jalon R zien samen vallen met afbeeldingen van de jalons P en Q in het prisma, dan bevindt het prisma zich in het voetpunt van de loodlijn uit R op PQ. Van dit type zijn in de collectie aanwezig o.a. de nrs. 1655 t/m 1661,en 1678 t/m 1680. 62 Prisma’s en hoekspiegels nr. omschrijving 1655 Dubbel pentagon prisma, 9,6 cm. Merk: Hensoldt Wetzlar. 1656 Dubbel pentagon prisma, merkloos, 9,6 cm. 1657 Dubbel pentagon prisma, met glazen plaatje tussen de beide prisma’s, 9, 0 cm. 1658 Dubbel pentagon prisma, met glazen plaatje tussen de beide prisma’s, 9,0 cm.
Page 2: I. LANDMEETKUNDIGE INSTRUMENTEN49
Page 5: die tijd de ketting meetrokken werd
Page 8 and 9: 1557 Kadastermeetband, lengte 20 me
Page 10 and 11: 1604 Set van 11 meetpennen, lengte
Page 12 and 13: 1616 Set van 6 driehoekige jalons,
Page 16 and 17: 1659 Dubbel pentagon prisma, met gl
Page 18 and 19: Het meten van afstanden m.b.v. van
Page 20 and 21: meetgegevens. Andere waren gekoppel
Page 22 and 23: de meest belangrijke hoekmetingen,
Page 24 and 25: 1762 Twee ruiterniveau’s, zwart e
Page 26 and 27: 15. Grafometers In de tijd van de o
Page 28 and 29: HULPINSTRUMENTEN EN HULPMATERIALEN
Page 30 and 31: 18. Afstandsbaken Om te kunnen mete
Page 32 and 33: Bij het meten met de elektro-optisc
Page 34 and 35: 20. Schietloden voor opstelling the
Page 36 and 37: 22. Richtmerken De richtmerken ware
Page 38 and 39: 1942 Veldboek Betacord 64, fabrikan
Page 40 and 41: 1962 Koperen verkenningsheliotroop,
Page 42 and 43: 2001 Altimeter Barometer, merk YCM,
Page 44 and 45: collectie, die alle nr. 2060 hebben
Page 46 and 47: 2055 Drie beschermingsdoppen om op
Page 48: Reclame voor meet- en tekenapparatu

I. Landmeetkundige instrumenten

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?