I. Landmeetkundige instrumenten

kunnen raken. Het hoekprisma is er in twee uitvoeringen, namelijk:
* Het driezijdig prisma, dat doorgaans prisma van Bauernfeind wordt genoemd, naar de uitvinder ervan, de Duitse
ingenieur K.M. von Bauernfeind;
* Het vijfzijdig prisma, dat meestal pentagoonprisma wordt genoemd.
Het driezijdigprisma (ook wel “prisma van Bauernfeind” genoemd)
De werking van het driezijdig prima komt het meest overeen met die van de hoekspiegel. Bij het prisma krijgen
we te maken met de breking van het licht volgens de brekingsindex van glas.
Omdat deze bij intreding in het glas, en bij uittreding uit het glaslichaam aan
elkaar tegengesteld zijn, kunnen we dit verder buiten beschouwing laten. Zoals
in de hiernaast staande figuur is aangegeven, is er sprake van een rechthoekig
gelijkbenig glaslichaam, met hoeken van 45°, 90° en 45°. De hypothenusa AB is
spiegelend
gemaakt. De lichtstraal vanuit punt P, raakt bij a het glas, en gaat gebroken door
tot deze de zijde AC bij b bereikt. Daar wordt de straal weerkaatst, omdat de
hoek waaronder hij het glas raakt, te klein is om als gebroken lijn uit te treden.
Hij bereikt de spiegelende zijde AB in punt c, spiegelt naar punt d van zijde AC, en
treed daar gebroken uit naar ons oog in P2. Het verlengde van de intredende lijn Pa
snijdt nu de uitredende lijn dP2 onder een hoek van 90°, weer het dubbele van de
hoek van 45° bij punt A, dus gelijk aan de hoekspiegel. Driezijdige prisma’s zijn er in
vele varianten in deze collectie aanwezig. Op de hiernaast geplaatste afbeeldingen
uit een oud leerboek landmeten staan enkele voorbeelden van prisma’s, de
rechtse afbeelding lijkt sterk op nr. 1673, de linker afbeelding lijkt veel op de nrs.
1681, 1670, 1672 en 1677. Net als bij de hoekspiegel, is er bij de prisma’s niet
alleen sprake van enkelvoudige prima’s maar ook van dubbele prisma’s (ook wel
prismakruis genoemd), dus twee bovenelkaar aangebrachte prisma’s, waarmee
men zichzelf in een lijn kon tussen richten. Een dubbel prisma van Bauerfeind is
helaas (nog?) niet in deze collectie aanwezig. Het nadeel van dat driezijdige prisma
is, dat tijdens het gebruik bij het heen en weer draaien van het prisma de beelden
nogal snel bewegen. Daarom is het driezijdige prisma vervangen door het hierna
beschreven vijfzijdige prisma.
Het vijfzijdige prisma (ook wel “pentagon-prisma” genoemd)
Bij het vijfzijdig prisma hebben we een glaslichaam met 4 hoeken van
112,5º en 1 hoek van 90º. De beide zijden die samen de hoek van 90º
vormen zijn niet spiegelend, de beide daaraan liggende zijden zijn
beide wel spiegelend uitgevoerd. Ook van het pentagon prisma was
er niet alleen sprake van enkelvoudige prisma’s, maar ook van dubbel
petagon prisma’s. U ziet hiernaast de tekening van de stralengang van
zo’n dubbel pentagon-prisma, waarin is aangegeven welke weg de
lichtstralen in het prisma afleggen. Rechts ervan ziet U het beeld dat
wij kijkend in het prisma zien. Beide afbeeldingen, afkomstig uit oude
P.B.N.A. lessen landmeten, geven dezelfde situatie weer. In het onderste
prisma volgt de lichtstraal uit mijn oog O de ingetekende stralengang 1,
en zie ik de rechts staande jalon P. In het bovenste prisma zie ik via stralengang 2 de links staande jalon Q. Als deze
in elkaars verlengde vallen bevindt het prisma zich in de lijn PQ. Bewegen we het prisma zodanig in de lijn PQ tot
dat we boven en onder het prisma doorkijkend de jalon R zien samen vallen met afbeeldingen van de jalons P en Q
in het prisma, dan bevindt het prisma zich in het voetpunt van de loodlijn uit R op PQ. Van dit type zijn in de collectie
aanwezig o.a. de nrs. 1655 t/m 1661,en 1678 t/m 1680.
62
Prisma’s en hoekspiegels
nr. omschrijving
1655 Dubbel pentagon prisma, 9,6 cm. Merk: Hensoldt Wetzlar.
1656 Dubbel pentagon prisma, merkloos, 9,6 cm.
1657 Dubbel pentagon prisma, met glazen plaatje tussen de beide prisma’s, 9, 0 cm.
1658 Dubbel pentagon prisma, met glazen plaatje tussen de beide prisma’s, 9,0 cm.