Amsterdam Waterbestendig (pdf) - Waternet

gevaarlijk geworden wat leidde tot de ingebruikneming van de Lastage, het buitendijkse
moerasgebied tussen de huidige Geldersekade en Oude Schans.
Voor de versterking van de dijken en de bouw van huizen gebruikte men hout dat uit
de Oostzeelanden werd aangevoerd. Omdat de meeste huizen rieten daken hadden,
was, naast de dreiging van overstromingen, brandgevaar een bron van zorg. In 1452
brak er zo’n enorme stadsbrand uit dat tweederde van de bebouwing in de as werd
gelegd. Het bestuur besloot dat huizenbezitters voortaan hun huizen aan de zijkanten
met baksteen moesten bekleden. En in plaats van met riet, mochten daken alleen
bedekt worden met leien of dakpannen.
De zware stenen waren een belasting voor de ondergrond wat leidde tot verzakkingen.
Aanvankelijk werd dat opgelost door onder de gebouwen wilgenmatten aan te
leggen, zodat de huizen ‘dreven’ op de natte veenlaag. Maar naarmate de huizen in
omvang toenamen, was dat niet langer voldoende. Aan het einde van de zestiende
eeuw ging men op grote schaal palen van grenen- en dennenhout gebruiken.
In diezelfde periode werd gestart met de aanleg van Uilenburg, Rapenburg en
Valkenburg om de scheepsbouw en de havenactiviteiten meer ruimte te geven. De
drie buitendijkse eilanden werden aan het begin van de zeventiende eeuw gebruikt
voor de opslag van hout en voor de scheepswerven van de VOC, maar bleken al
gauw weer te klein.
Behalve pakhuizen en kaden was er vraag naar woningen. Amsterdam barstte uit
haar voegen en telde aan het begin van de Gouden Eeuw 100.000 inwoners. Eerst
werd de bestaande stad verdicht en vanaf 1612 vond de zogenaamde Derde Uitleg
plaats. Het betrof naast de aanleg van de grachtengordel en de Jordaan het aanplempen
van de Westelijke eilanden (Bickers-, Realen- en Prinseneiland) en later de
Oostelijke (Kattenburg, Wittenburg en Oostenburg).
De slappe ondergrond vereiste, dat ook deze uitbreiding volgens een integraal
plan werd aangepakt. Van te voren moest duidelijk zijn hoeveel de stadsbevolking
zou toenemen, daarop werd de omvang van de uitbreiding gebaseerd. In een
veengebied kon namelijk geen sprake zijn van een ongecontroleerde stedelijke
ontwikkeling. Er moest opgehoogd worden, grachten en sloten gegraven voor de
ontwatering en molens en sluizen gebouwd om de waterhuishouding op orde te
houden. Het water(systeem) was een essentieel, zo niet bepalend onderdeel van het
ruimtelijke planvormingsproces.
Kattenburgerplein tijdens overstroming in 1775
Vanaf de Brouwersgracht werd het grachtenstelsel gegraven tot aan de huidige
Leidsegracht. In afwijking van het bestaande slotenpatroon werden de rooilijnen voor
(dwars)straten en (zij)grachten vastgelegd. De grond die bij het graven vrij kwam
werd gebruikt voor de ophoging van de gebieden tussen de grachten tot drie voet
boven stadspeil. Aan de grachten kwamen vooral “schoone woningen ende huysen
voor den rentenieren ende andere vermogende luyden”. In de tussenliggende
straten vestigden zich veel winkeliers. Voor de verversing van het water werden verbindende
grachten aangelegd, zoals de Leliegracht en de Leidsegracht. De Jordaan,
bestemd voor minder welgestelden werd nauwelijks opgehoogd. Dat hoogteverschil
is nog steeds te voelen als je bijvoorbeeld van de Prinsengracht de Elandsgracht af
fietst. In plaats van een straten- en grachtenplan werd hier het bestaande agrarische
verkavelingpatroon gevolgd, sommige paden verdwenen, andere werden verbreed
en sloten verder uitgediept tot grachten. Vanaf de tweede helft van de negentiende
eeuw, zijn zes van de elf grachten in de Jordaan weer gedempt. Aanvankelijk vanwege
gezondheidsredenen, maar later zijn door de opkomst van het landverkeer
zo’n zeventig grachten in de stad verdwenen.
15