Gezondheidsmonitor 2006 - GGD Zuid-Holland Zuid

De gezondheidsmonitor 2006 geeft informatie over het vóórkomen van ziektes
en de gezondheidsbeleving van de inwoners van de veertien gemeenten in de
Drechtsteden, Alblasserwaard en Vijfheerenlanden. Het geeft een goed beeld van
de gezondheidstoestand van de bevolking van Zuid-Holland Zuid vergeleken met
zes jaar geleden en andere regio's in Nederland.
Gezondheidsmonitor 2006 GGD Zuid-Holland Zuid
Gezondheidsmonitor
2006

4
Gezondheidsmonitor
Zuid-Holland Zuid 2006

4 Geestelijke gezondheid 7
Inleiding
De gezondheidsmonitor geeft informatie over het vóórkomen van ziektes en de gezondheidsbeleving van de inwoners van de
veertien gemeenten in de Drechtsteden, Alblasserwaard en Vijfheerenlanden. Met gepaste trots presenteert de GGD Zuid-Holland
Zuid deze monitor. De Gezondheidsmonitor is de ruggengraat van het te ontwikkelen lokale gezondheidsbeleid.
De GGD Zuid-Holland Zuid heeft eind 2005, in opdracht van de gemeenten, een gezondheidsenquête gehouden. Ruim twaalfduizend
inwoners van de regio Zuid-Holland Zuid werden hiervoor benaderd.
De Gezondheidsmonitor bevat de rapportage van deze gezondheidsenquête en de resultaten van de registraties die verschillende
afdelingen van de GGD bijhouden. Op een aantal terreinen kunnen onze cijfers worden vergeleken met die van andere
GGD-en, de resultaten van de Gezondheidsmonitor 2000 en landelijke gegevens. Dit geeft een goed beeld van de gezondheidstoestand
van de bevolking van Zuid-Holland Zuid vergeleken met zes jaar geleden en andere regio's in Nederland.
Iets meer dan de helft van de inwoners die een enquête heeft ontvangen, heeft aan het onderzoek meegedaan. De resultaten
kunnen hierdoor als betrouwbaar worden beschouwd. Echter deze vorm van onderzoek bereikt niet alle doelgroepen. Voor
een volgende enquête is het betrekken van andere groepen zoals jonge mannen en mensen met een lage SES een aandachtspunt.
J.D.J Spanbroek
directeur GGD Zuid-Holland Zuid
Gemeenschappelijke Gezondheidsdienst Zuid-Holland Zuid
Afdeling Epidemiologie
J.S. Terpstra, epidemioloog
F.L. Sanavro, epidemioloog
J. Leeuwenburg, arts, epidemioloog
1 juni 2006

8
Inhoudsopgave
Inhoudsopgave
1 Bevolking 13
1.1 De gemeenten van Zuid-Holland Zuid 14
1.2 Bevolking 15
1.2.1 Groene en grijze gemeenten 16
1.2.2 Niet-werkende werkzoekenden en bijstandsgerechtigden 17
2 Levensverwachting en sterfte 19
2.1 Sterftecijfers 20
2.1.1 Levensverwachting 20
2.1.2 Sterfte 22
2.1.3 Sterfte naar doodsoorzaak 22
2.1.4 Verloren levensjaren 24
2.1.5 Conclusie 25
3 Lichamelijke gezondheid 27
3.1 Chronische aandoeningen 28
3.1.1 Zuid-Holland Zuid 28
3.1.2 Hart- en vaatziekten en diabetes 29
3.1.3 Conclusie 32
3.2 Infectieziektebestrijding 33
3.2.1 Epidemieën 33
3.2.2 Samenwerking met laboratoria, binnen provincie Zuid-
Holland en met het Centrum infectieziektebestrijding (Cib) 33
3.2.3 Algemene infectieziektebestrijding 34
3.2.4 SOA-bestrijding 39
3.2.5 Tuberculosebestrijding 40
3.3 Reizigersadvisering 42
3.3.1 Cijfers regio GGD Zuid-Holland Zuid 42
3.3.2 Landelijke cijfers 44
3.3.3 Conclusie 44
3.4 Bevolkingsonderzoek Baarmoederhalskanker
GGD Zuid-Holland Zuid 44
4 Geestelijke gezondheid 47
4.1 Psychische gezondheid 48
4.1.1 Algemene gezondheid 48
4.2 Psychische gezondheid SF12 50
4.3 Psychische gezondheid MHI-5 53

Inhoudsopgave
5 Zorg 57
5.1 Zorggebruik 58
5.2 Mantelzorg 61
5.2.1 Mantelzorg in getallen 61
5.2.2 Etniciteit 64
5.2.3 Risicogroepen 65
5.2.4 Conclusie 66
6 Leefstijl 69
6.1 Lichamelijke activiteit 70
6.1.1 Bewegen in Nederland 70
6.1.2 Risicogroepen 71
6.1.3 Determinanten van beweging 71
6.1.4 Conclusie 72
6.2 Voeding 72
6.2.1 Trends in Nederland 73
6.2.2 Risicogroepen 73
6.2.3 Samenvatting 74
6.3 Overgewicht 75
6.3.1 Resultaten 75
6.3.2 Samenvatting 79
6.4 Roken 80
6.4.1 Resultaten 80
6.4.2 Samenvatting 83
6.5 Alcohol 83
6.5.1 Gebruik 84
6.5.2 Zuid-Holland Zuid 85
6.5.3 Risicofactoren 88
6.5.4 Conclusie 93
8 Jeugd 111
8.1 Psychosociale problemen
van jongeren in het voortgezet onderwijs 113
8.1.1 Samenvatting 115
8.2 Overgewicht en obesitas
bij kinderen in de GGD regio Zuid-Holland Zuid 116
8.2.1 Samenvatting 119
8.3 Mondhygiëne en tandzorg 120
8.3.1 Tanderosie 120
8.3.2 Tandartsbezoek en poetsgedrag 121
8.3.3 Samenvatting 124
8.4 Logopedie 125
8.5 Rijksvaccinatieprogramma 127
9 Bijzondere aandachtsgroepen 131
9.1 Dak- en thuislozenspreekuur Leger des Heils 132
9.2 Project Hepatitis B voor risicogroepen 133
9.3 Risicogroepen Hepatitis A 134
9.4 Woningvervuilingen 136
9.5 Huiselijk geweld 137
9.5.1 Zuid-Holland Zuid 137
9.5.2 Regionaal Hulpverleningsteam Huiselijk Geweld 139
9.5.3 Kinderen 139
9.5.4 Samenvatting 140
9.6 Schuldhulpverlening 141
9.7 Multiprobleem gezinnen 141
9.8 Woonproblemen 142
9.9 Meldpunt Zorg en Overlast 142
9.10 Medisch advies Politie en Justitie 143
7 Milieu 95
7.1 Geluid 96
7.2 Lucht 98
7.3 Binnenmilieu 100
7.4 Bodem 106
7.5 Externe veiligheid 106
7.6 Leefomgeving 106
7.7 Water 109
10 Methodologie 145
10.1 Opzet en uitvoering van het onderzoek 146
10.2 Dataverzameling en steekproeftrekking 146
10.3 Analysemethoden en toetsen 146
10.4 Respons 148
10.5 Beschrijving respondenten 149
Begrippen en gebruikte afkortingen 152
Literatuur en andere bronnen 155

13
1 Bevolking
Het eerste hoofdstuk van de gezondheidsmonitor bevat kengetallen
van de bevolking van de regio Zuid-Holland Zuid. In dit hoofdstuk
wordt ingegaan op vergroening en vergrijzing van de diverse
gemeenten. Ook zijn percentages niet-werkende werkzoekenden
en bijstandsuitkeringen weer gegeven.

14
1 Bevolking 15
1.1 De gemeenten van Zuid-Holland Zuid
1.2 Bevolking
De Volsgezondheidsregio Zuid-Holland Zuid omvat veertien gemeenten. Van de totale bevolking van ruim 390.000 mensen,
wonen circa 120.000 mensen op het eiland van Dordrecht (30%). De andere geurbaniseerde agglomeraties Zwijndrecht,
Papendrecht en Hendrik-Ido-Ambacht liggen op een steenworp afstand van Dordrecht. Sliedrecht en Alblasserdam kunnen
gezien worden als een voortzetting van de verstedelijking rond Dordrecht.
Gorinchem en Leerdam zijn stedelijke centra aan de oostrand van de regio. De overige, meer landelijke gemeenten zijn
Giessenlanden, Graafstroom, Hardinxveld-Giessendam, Liesveld, Nieuw-Lekkerland en Zederik. Zij hebben een inwonertal
variërend van bijna 10.000 tot circa 18.000 mensen. In de regio zijn er verschillende samenwerkingsverbanden zoals Drechtsteden
en Alblasserwaard-Vijfheerenlanden.
Afbeelding 1.1.1 Regiokaart Zuid-Holland Zuid
De bevolkingsomvang in de regio Zuid-Holland Zuid was op 1 januari 2005 391.720 1 . De opbouw van de bevolking is samengevat
in een zogenaamde bevolkingspiramide. Deze is opgebouwd in leeftijdsgroepen van 5 jaar en weergegeven in percentages,
links voor mannen, rechts voor vrouwen. De stippellijn geeft de trend voor Nederland weer. Met het klimmen der jaren schuift
de piramide als het ware omhoog.
De bevolkingspiramide is een geschikt middel voor planningsdoeleinden. Hij kan bijvoorbeeld inzicht geven in het verwachte
percentage schoolkinderen en/of 65-plussers over tien jaar.
De bevolkingspiramide van Zuid-Holland Zuid (2005) toont een vrij smalle basis in de leeftijdsgroepen van 0 tot 30 jaar
(afbeelding 1.2.1). Er is een sterke verbreding vanaf 30 tot 60 jaar. Dit is verklaarbaar door veel geboorten vanaf 1945 tot
omstreeks 1975 (de naoorlogse geboortegolf) en een toenemend gebruik van anticonceptie in de jaren zeventig.
De piramide laat een smaller wordend bevolkingsdeel van 60 jaar en ouder zien. Vanaf het 75ste levensjaar is het aantal
vrouwen groter dan het aantal mannen in dezelfde leeftijdscategorie. Dit is mede het gevolg van de ongeveer 5 jaar langere
levensverwachting van vrouwen.
Een groot aandeel van de toekomstige oudere bevolkingsgroep is nu tussen 30 en 60 jaar oud.
Uit de piramide valt af te leiden dat vanaf circa 2010 het percentage 65-plussers drastisch zal toenemen. Van boven de 14%
nu tot 17% rond 2020. Als de trend voor Nederland wordt gevolgd bereikt de vergrijzing omstreeks 2030 een hoogtepunt.
Het aandeel 65-plussers zal dan circa 22% van het aantal inwoners zijn. Als gevolg van deze demografische verschuivingen
zal de zorgomvang jaarlijks met minstens 1% toenemen 2 .
Afbeelding 1.2.1 Bevolkingspiramide regio Zuid-Holland Zuid per 1 januari 2005

16
1 Bevolking 17
1.2.1 Groene en grijze gemeenten
De zes jongste leeftijdsgroepen (0 - 30 jaar) zijn relatief smal en vrijwel gelijk van omvang. Dit is de bevolkingsgroep die straks
voor een belangrijk deel uit economisch actieven bestaat. Deze “ontgroening” van de bevolking leidt echter tot een afname
van het aanbod aan arbeidskrachten. De groep bestaat ook uit degenen die zorg hebben voor kinderen en/of ouderen (de
toekomstige “sandwich generatie”). Het beroep op deze nu nog “jonge” groep als toekomstige mantelzorgers voor ouderen
zal sterk toenemen.
Afbeelding 1.2.2
Bevolkingscijfers per 1 januari 2005 per gemeente en percentages per 1 januari 2006
per gemeente van niet-werkende werkzoekenden 6 en algemene
bijstandsuitkeringen 1, 7
Meer “vergrijsde of vergrijzende” gemeenten zijn Alblasserdam, Sliedrecht en Zwijndrecht.
De minst vergrijsde gemeenten zijn Liesveld en Nieuw-Lekkerland.
1.2.2 Niet-werkende werkzoekenden en bijstandsgerechtigden
Andere gegevens die sociaal-economisch kenmerkend zijn voor een bevolking, zijn het percentage bijstandsuitkeringen en het
percentage niet-werkende werkzoekenden, geregistreerd respectievelijk door UWV/CBS en CWI. In afbeelding 1.2.2 worden
deze percentages weergegeven in de laatste twee kolommen. Het is opvallend, maar niet verwonderlijk, dat de percentages
gerelateerd zijn aan de mate van urbanisatie.
Dordrecht, Gorinchem, Leerdam en Zwijndrecht hebben een percentage werkzoekenden van meer dan 3% van de totale bevolking.
Ook als men de percentages uitkeringsgerechtigden (algemene bijstand) beziet, is de conclusie te trekken dat deze zijn
gerelateerd aan de mate van urbanisatie.
Dezelfde gemeenten hebben een bovengemiddeld percentage allochtonen. Daarvan zijn in vergelijking met autochtonen
velen werkzoekend en of uitkeringsgerechtigd.
De gemeenten Leerdam, Gorinchem en Dordrecht komen boven het regiogemiddelde van 9.85% (afbeelding 1.2.3).
Als gevolg van internationale migratie is de bevolkingssamenstelling kleurrijker geworden. Het Sociaal Cultureel Planbureau
hanteert de term “verkleuring” 4 .
Het aandeel in de Nederlandse bevolking van mensen van allochtone herkomst is sterk toegenomen. Er is een stijging van
7,3% in 1995 naar 10,3% in 2005 in met name het deel van niet-westerse origine. De toename komt vooral voor rekening van
de tweede generatie (waarvan tenminste één van de ouders in het buitenland is geboren).
Het aandeel westerse allochtonen is vrijwel stabiel gebleven op circa 8.7 % 4 .
Ruim 60% van de niet-westerse allochtonen is afkomstig uit Turkije, Marokko, Suriname en de Nederlandse Antillen en Aruba 5 .
Afbeelding 1.2.3 Aandeel niet-westerse allochtonen Zuid-Holland Zuid per 1 januari 2005
In afbeelding 1.2.2 worden bevolkingscijfers per gemeente weergegeven. In de tweede kolom staat het totaal aantal inwoners
per gemeente per 1 januari 2005. In de volgende drie kolommen staan de aantallen inwoners weergegeven per leeftijdsgroep
(respectievelijk 0-19 jaar, 20-64 jaar en 65 jaar en ouder). Daaruit kunnen de “groene druk” en de “grijze druk” worden
gedestilleerd.
De groene druk is het aantal 0-19 jarigen per 100 personen ten opzichte van 20-64 jarigen. De grijze druk is het aantal 65-
plussers per 100 personen ten opzichte van 20-64 jaar 3 . Dit is in de laatste twee kolommen weergegeven. Samen geven de
“groene” en “grijze” druk de afhankelijkheidsgraad aan van de jongeren en de ouderen ten opzichte van de productieve
leeftijdsgroep (20 t/m 64 jarigen).
In verhouding tot de leeftijdsgroep 20-64 jaar zijn er in Graafstroom en Nieuw-Lekkerland veel jongeren. Het zijn “groene”
gemeenten. Er wonen relatief weinig jongeren in Dordrecht, Gorinchem en Papendrecht.

19
2 Levensverwachting
en sterfte
Dit hoofdstuk is een verkorte weergave van de gegevens uit het
eerder gepresenteerde rapport 'Sterfte in Zuid-Holland' 1 .
In dit rapport worden gegevens op GGD-regio niveau gepresenteerd
omdat voor een groot aantal doodsoorzaken het aantal sterfgevallen
te klein is om betrouwbare uitspraken te doen op gemeenteniveau.

20
2 Levensverwachting en sterfte 21
2.1 Sterftecijfers
Afbeelding 2.1.1 Gezonde levensverwachting 2001-2004 in GGD regio Zuid-Holland Zuid
Nederland heeft gemiddeld lage sterftecijfers, desondanks zijn er regionale verschillen. Voor de regio's met een relatief hoge
sterfte is het van belang te zoeken naar mogelijkheden om deze te verminderen 2 .
Het CBS registreert sterfteoorzaken. Deze sterftecijfers meten echter alleen de oorzaak van overlijden terwijl de kwaliteit van
leven zeer belangrijk en te beïnvloeden is. Deze kwaliteit van leven is te meten met een gezondheidsenquête.
De determinanten van sterfte worden onderverdeeld in
1. Endogene determinanten
Endogene determinanten zijn erfelijk (zoals bijvoorbeeld erfelijke ziekten) of in de loop van het leven verworven (zoals
opgebouwde conditie, verworven immuniteit). Veel endogene determinanten hebben van allebei iets (denk aan lichaamslengte
of bloeddruk). We kunnen alleen invloed uitoefenen op de determinanten die níet erfelijk zijn.
2. Exogene determinanten
Exogene determinanten kunnen worden onderverdeeld in fysieke omgeving, leefstijlfactoren en de sociale omgeving. Onder
de fysieke omgeving vallen fysische factoren (b.v. straling, geluid en warmte), chemische factoren (o.a. milieuverontreiniging) en
biotische factoren (o.a. bacteriën). Leefstijlfactoren zijn onder andere voeding, lichaamsbeweging en alcoholgebruik. De sociale
omgeving wordt gevormd door het sociale netwerk, de werk- en woonomgeving en de sociaal-economische status (SES).
3. Het systeem van zorg en preventie
Bij zorg en preventie gaat het om de invloed van medisch handelen (behandeling, verpleging en verzorging) op gezondheid,
ziekte en sterfte en de invloed van preventieve maatregelen (bijvoorbeeld het Rijksvaccinatieprogramma) 3 .
Deze determinanten staan niet op zich. Tussen de determinanten bestaat een complex netwerk van interacties. Er is vooral
sprake van interacties tussen endogene factoren onderling. Ook endogene factoren, leefstijl en sociale omgeving (SES) enerzijds
en endogene determinanten en leefstijl anderzijds interacteren 3 .
De huidige generatie jongeren in Nederland lijkt nu af te stevenen op een lagere levensverwachting dan hun ouders Dit komt
door het groeiende aantal mensen met obesitas en aan obesitas gerelateerde ziektes zoals diabetes.
De levensverwachting bij geboorte in Nederland is voor mannen 75,4 jaar en voor vrouwen 80,6 jaar. In regio Zuid-Holland
Zuid is de levensverwachting 75,7 voor mannen en 80,9 jaar voor vrouwen.
2.1.1 Levensverwachting
De levensverwachting geeft het aantal verwachte levensjaren bij geboorte weer. Hoe hoger de levensverwachting van een
bevolking, hoe beter over het algemeen de gezondheidstoestand. Dit is terug te vinden in statistieken. Andorra heeft de
hoogste levensverwachting met 83,5 jaar. Daarna volgen Japan, Zweden, IJsland, Hongkong en Canada. De top tien van landen
met de laagste levensverwachting omvat allemaal Afrikaanse landen, waarbij Zambia met 32,4 jaar het slechtst scoort 4 .
Binnen de EU is Nederland achteropgeraakt wat betreft levensverwachting. Voor de Nederlandse man neemt de levensverwachting
minder snel toe dan in andere EU landen. Voor de Nederlandse vrouw is het nog slechter 5 .
De levensverwachting in goed ervaren gezondheid is voor de regio Zuid-
Holland Zuid voor mannen 60,9 jaar en voor vrouwen 61,4 jaar.
Daarna is de resterende levensverwachting voor mannen 14,5 jaar
en voor vrouwen 19,4 jaar
In de periode 1980-2000 is de levensverwachting voor mannen toegenomen met 3,1 jaar en voor vrouwen met 1,4 jaar.
Bij vrouwen is de toename in levensverwachting sinds eind jaren tachtig gestagneerd doordat in het verleden meer vrouwen
zijn gaan roken. Door de stagnatie wordt het verschil in levensverwachting tussen mannen en vrouwen steeds kleiner 5 .
Naast de totale levensverwachting is er ook nog 'gezonde levensverwachting'. Dit is het deel van iemands leven dat in goede
gezondheid wordt doorgebracht. Voor mannen en vrouwen in Nederland is dit bijna hetzelfde: 61,2 jaar voor mannen en 61,4 jaar
voor vrouwen. Dit betekent, door het verschil in levensverwachting, dat mannen 14 jaar in ongezondheid leven en vrouwen 20 jaar.
In regio Zuid-Holland Zuid is de levensverwachting in goed ervaren gezondheid voor mannen 60, 9 jaar en voor vrouwen 61,4
jaar. Daarna is, in Zuid-Holland Zuid, de resterende levensverwachting voor mannen 14,5 jaar en voor vrouwen 19,4 jaar.
De verschillen in Nederland in gezonde levensverwachting kunnen oplopen tot 12 jaar. In de regio's Amsterdam, Rotterdam en
de drie meest zuidelijk gelegen Limburgse regio's is de gezonde levensverwachting 55 tot 60 jaar. Daartegenover staan enkele
regio's in het westen van het land, de Kop van Noord-Holland en IJssel-Vecht. De levensverwachting in goede ervaren gezondheid
ligt in deze regio's boven de 64 jaar met een maximum van 66,8 jaar in Midden-Holland.
Het lijkt erop dat de hoogste levensverwachtingen geclusterd in het westen van het land voorkomen. Een zelfde patroon zien
we als we kijken naar de levensverwachting in goed ervaren gezondheid van mannen en vrouwen apart. Ook dan zien we de
laagste waarden in de grote steden en in Zuid-Limburg 6 .
Opleidingsniveau speelt een belangrijke rol bij gezondheid en ook bij levensverwachting. De laagst opgeleide mannen leven
5,0 jaar korter dan de hoogst opgeleide mannen. Bij de vrouwen is dat verschil 2,6 jaar. Daarnaast is een ongezonde leefstijl
de belangrijkste bekende oorzaak van de stagnerende levensverwachting. Vrouwen hebben de afgelopen jaren veel van het
ongezondere gedrag van mannen overgenomen 5 .

22
2 Levensverwachting en sterfte 23
2.1.2 Sterfte
De absolute sterfte is het gemiddeld aantal overledenen in een bepaalde periode. De bruto sterfte is het gemiddeld aantal
overledenen per 100.000 inwoners in een bepaalde periode. Door de bruto sterfte te gebruiken is het mogelijk regio's te vergelijken.
De regio Zuid-Holland Zuid heeft geen hoge bruto sterfte. Hoe vergrijsder de GGD-regio des te hoger de bruto sterfte
(b.v. Den Haag), hoe jonger de bevolking des te lager is de bruto sterfte (bijvoorbeeld regio Zuid-Hollandse Eilanden).
Afbeelding 2.1.3 aandeel (%) van de drie belangrijkste hoofdgroepen doodsoorzaken
en de niet-natuurlijke doodsoorzaken in de totale sterfte 1996-2002 1
Afbeelding 2.1.2
Bruto totale sterfte (gemiddeld aantal overleden per 100.000 inwoners per jaar 1996-2002) 1
De trend over de afgelopen jaren was dat hart- en vaatziekten een minder groot aandeel gingen vormen in de totale sterfte.
De sterfte aan kanker zou een groter aandeel krijgen in de totale sterfte. Recente cijfers van het CBS bevestigen dit.
Voor het vergelijken van de regionale sterfte met de sterfte onder de Nederlandse bevolking is de Standardized Mortality
Ratio (SMR) een geschiktere maat. De SMR is een relatieve maat voor sterfte in een indexpopulatie (hier Zuid-Holland Zuid)
ten opzichte van een standaardpopulatie (Nederlandse bevolking). De SMR is gecorrigeerd voor populatieomvang en leeftijdsopbouw.
Met behulp van de SMR is te zeggen of er in de indexpopulatie oversterfte of ondersterfte is. Als de SMR 100 is, is
de sterfte gelijk aan Nederland. Is deze 85, dan is er ondersterfte; ofwel 15% lagere sterfte dan in Nederland het geval is.
De gestandaardiseerde sterfte van de mannen in Zuid-Holland Zuid is 99. Dit is vergelijkbaar met Nederland (100). De gestandaardiseerde
sterfte van vrouwen in Zuid-Holland Zuid is 98, dit is 2% lager dan Nederland voor vrouwen (100).
Kanker is bij mannen in 2005 de belangrijkste doodsoorzaak, bij vrouwen zal dat rond 2010 het geval zijn. In de afgelopen
decennia is het risico om door een hart- of vaatziekte te overlijden vrijwel voortdurend gedaald (afbeelding 2.1.4).
Het sterkst was de daling bij mannen tussen 30 en 60 jaar.
Rekening houdend met de vergrijzing van de bevolking is de kans om door een hart- of vaatziekte te overlijden sinds 1970
ongeveer gehalveerd. Deze ontwikkeling hangt onder meer samen met gedragsfactoren, zoals minder roken en betere voeding,
en met de vooruitgang in de preventieve en curatieve zorg 8 .
2.1.3 Sterfte naar doodsoorzaak
Voor Nederland en voor de regio Zuid-Holland Zuid zijn de drie belangrijkste doodsoorzaken hart-en vaatziekten, nieuwvormingen
(kanker) en aandoeningen van de ademhalingsorganen. Om de sterfte op regionaal niveau te kunnen vergelijken met
landelijke cijfers wordt de SMR gebruikt om te voorkomen dat leeftijdsopbouw een rol gaat spelen.
Afbeelding 2.1.4 Sterfte aan kanker en hart- en vaatziekten, per 1000 mannen/vrouwen, gestandaardiseerd, 1970-2005
Mannen in Zuid-Holland Zuid scoren 3% hoger bij sterfte
door ziekte aan het hart en vaatstelsel
In Zuid-Holland Zuid sterft 3% meer mannen dan gemiddeld in Nederland aan hart- en vaatziekten. Aan overige hartziekten
sterft 19 % meer mannen dan gemiddeld. Voor vrouwen in Zuid-Holland Zuid is de totale sterfte aan hart-en vaatziekten vergelijkbaar
met Nederland, maar ook overige hartziekten (+7%) is hoger dan in Nederland 1 .

24
2 Levensverwachting en sterfte 25
Bij vrouwen is borstkanker de belangrijkste oorzaak van kankersterfte, maar dat zal veranderen. Naar verwachting zal bij
vrouwen longkanker in 2007 de belangrijkste oorzaak van kankersterfte zijn. Deze toename wordt vooral bepaald door het
rookgedrag van vrouwen enkele decennia geleden. Het percentage rokende mannen daalde toen sterk, terwijl juist meer
vrouwen met roken begonnen.
Bij mannen zal longkanker nog lange tijd de belangrijkste oorzaak van kankersterfte blijven. Een toenemend aantal mannen
overlijdt door prostaatkanker. De vergrijzing van de bevolking is hiervoor de belangrijkste reden 8 .
2.1.4 Verloren levensjaren
Bij bepaling van de ernst van verschillende doodsoorzaken is het belangrijk om te kijken wááraan mensen sterven maar ook
op welke leeftijd een persoon overlijdt. Het overlijden van een twintigjarige heeft een andere impact dan het overlijden van
een tachtigjarige: een twintigjarige verliest op basis van de gemiddelde levensverwachting bij overlijden meer levensjaren.
Vanuit het oogpunt van preventie is het daarom belangrijk te weten welke doodsoorzaken een grote rol spelen voordat het
65ste levensjaar is bereikt. De meeste sterfgevallen vinden plaats na het 65ste levensjaar.
De Years of Potential Life Lost (YPLL) is een maat die aangeeft hoeveel levensjaren er in een populatie verloren gaan door (vroegtijdige)
sterfte ten opzichte van een vastgestelde grensleeftijd. Met gebruik van deze maat wordt rekening gehouden met de leeftijd
van het overlijden. Dit betekent dat aan sterfte op jonge leeftijd meer gewicht wordt toegekend dan aan sterfte op oudere leeftijd.
Hier wordt gekozen voor de leeftijd van 20 tot 65 jaar. Voor vrouwen en mannen zijn nieuwvormingen de belangrijkste oorzaak
van sterfte in deze leeftijdsgroep.
Binnen de hoofdgroep niet-natuurlijke doodsoorzaken dragen in de provincie Zuid-Holland ongevallen en zelfdoding het
meest bij aan het aantal verloren levensjaren1.
Binnen de hoofdgroep van belangrijkste doodsoorzaken, op basis van aantal
verloren levensjaren in de leeftijd van 20 tot 65 jaar, is voor mannen
in regio Zuid-Holland Zuid hartziekte de grootste oorzaak
en voor vrouwen borstkanker
2.1.5 Conclusie
Mackenbach geeft drie mogelijke verklaringen voor verschillen in sterfte per regio 2 :
• regionale verschillen in oorzakelijke determinanten van sterfte (bijvoorbeeld in de ene regio wordt meer gerookt dan
in de andere)
• artefacten, voortkomend uit regionale verschillen in registratieprocedures
• selectie-effecten, voortkomend uit selectieve interregionale migratie (bijvoorbeeld mensen met luchtwegaandoeningen
verhuizen naar gebieden met veel schone lucht).
De levensverwachting is in Zuid-Holland Zuid iets gunstiger dan in Nederland
Voor preventie van sterfte in de leeftijdsgroep 20 tot 65 jaar is het belangrijk te weten welke aandoeningen binnen de drie
belangrijkste hoofdgroepen nieuwvormingen, ziekten van hart en vaatstelsel en niet-natuurlijke doodsoorzaken het meest
bijdragen aan het totaal aantal verloren levensjaren (afbeelding 2.1.5).
Kijken we binnen drie hoofdgroepen tezamen naar de top drie van belangrijkste doodsoorzaken op basis van het aantal
verloren levensjaren in de leeftijd van 20 tot 65 jaar, dan is die voor mannen in de regio Zuid-Holland Zuid als volgt:
1) ischemische hartziekten, 2) ongevallen en 3) zelfdoding.
Voor vrouwen in de regio Zuid-Holland Zuid is de top drie van belangrijkste doodsoorzaken:
1) borstkanker, 2) longkanker en 3) zelfdoding 1 .
Afbeelding 2.1.5 Relatieve bijdrage vijf belangrijkste hoofdgroepen van doodsoorzaken in de regio Zuid-Holland
Zuid in de leeftijd van 20-65 jaar (op basis van YPLL) 1996-2002 1
De levensverwachting is in Zuid-Holland Zuid iets gunstiger dan in Nederland als geheel. In de periode 1996-2002 is de meeste
sterfte toe te schrijven aan hart-en vaatziekten en kanker. De verwachting is dat kanker de belangrijkste doodoorzaak gaat
worden in de toekomst voor zowel mannen als vrouwen. Recent onderzoek van het Trimbos Instituut bevestigt dat voor mannen
in 2005 kanker al de belangrijkste doodsoorzaak is. Hart- en vaatziekten blijven een belangrijke oorzaak van sterfte, 37%.
De sterfte aan hart- en vaatziekten is in Zuid-Holland Zuid in totaal 2% hoger. Met preventie op het gebied van roken, beweging
en voedingsgewoonten kan gezondheidswinst behaald worden.
Nieuwvormingen zijn bij mannen voor 31% en bij vrouwen voor 25% oorzaak van de sterfte. Behalve een groot aandeel van
de sterfgevallen, levert het ook de grootste bijdrage aan het totaal aantal verloren levensjaren in de leeftijd van 20 tot 65
jaar. Dit betekent dat meer jongeren sterven aan kanker dan aan hart- en vaatziekten. Voor mannen is longkanker de belangrijkste
oorzaak, bij vrouwen borstkanker gevolgd door longkanker.
Ruim 85% van alle gevallen van longkanker kan toegeschreven worden aan het gebruik van tabak, waardoor preventie op het
gebied van roken het beste middel is om longkanker te voorkomen 1 .
Voor borstkanker geldt dat naar schatting 30-50% van alle nieuwe gevallen kan worden toegeschreven aan onder meer de volgende
risicofactoren: eerste menstruatie op jonge leeftijd, geboorte van het eerste kind op late leeftijd, laag kindertal, het langdurig
gebruik van orale anticonceptie, alcoholconsumptie, lichamelijke inactiviteit bij jonge vrouwen en ernstige overgewicht 7 .
Voor een aantal belangrijke doodsoorzaken zoals hart-en vaatziekten en longkanker is veel kennis over de determinanten
beschikbaar en zal de preventie zich met name toespitsten op leefgewoonten zoals roken, alcoholgebruik, gebrek aan beweging
en ongezonde voedingsgewoonten.

27
3 Lichamelijke
gezondheid
Dit hoofdstuk beschrijft een aantal aspecten van de lichamelijke
gezondheid in de regio Zuid-Holland Zuid.
In paragraaf 3.1 over chronische aandoeningen wordt met name
ingegaan op hart- en vaatziekten en diabetes mellitus. Hart- en
vaatziekten vormen een groot aandeel in de sterftecijfers van de
regio Zuid-Holland Zuid.
In paragraaf 3.2 beschrijven we hoe de GGD Zuid-Holland Zuid de
infectieziektebestrijding aanpakt en hoe ervaringen uit het
verleden het huidige (vaccinatie)beleid beïnvloeden. Ook in paragraaf
3.3 over reizigersadvisering wordt ingegaan op vaccinatie.
In paragraaf 3.4 tenslotte wordt beschreven hoe het bevolkingsonderzoek
op baarmoederhalskanker in de regio Zuid-Holland
Zuid wordt uitgevoerd en hoe groot de respons daarbij is.

28
3 Lichamelijke gezondheid 29
3.1 Chronische aandoeningen
Een chronische ziekte is een ziekte die lange tijd voortduurt. Meestal spreekt men van een chronische ziekte als deze minstens
drie maanden aanhoudt. Chronische aandoeningen verdwijnen niet spontaan. Vaccinatie en medicatie werken niet preventief
of genezend op chronische aandoeningen.
Circa negen van de tien personen ouder dan 65 jaar heeft ten minste één chronische ziekte. Schadelijk gezondheidsgedrag, in
het bijzonder tabaks- en/of alcoholgebruik, gebrek aan fysieke activiteit en slechte eetgewoonten zijn belangrijke determinanten
voor een aantal chronische ziektes 1 .
3.1.1 Zuid-Holland Zuid
De gezondheidsenquête van 2005 in regio Zuid-Holland Zuid bevatte vragen over verschillende chronische aandoeningen.
Naast de vraag of de respondent de aandoening de afgelopen twaalf maanden heeft (gehad), is ook geïnventariseerd of deze
aandoening is vastgesteld door een arts (afbeelding 3.1.1).
Het is moeilijk te bepalen welk percentage van de bevolking een chronische aandoening heeft. Er zijn grote verschillen in
uitkomsten te zien bij vergelijking van diverse onderzoeken. Dit komt voornamelijk omdat op verschillende wijzen naar verschillende
aandoeningen gevraagd wordt (gezondheidsenquête versus zorgregistraties).
De ziekten die in ons land volgens epidemiologisch bevolkingsonderzoek het meest voorkomen zijn nek- en rugklachten,
gehoorstoornissen en angststoornissen. Het is moeilijk te zeggen of dit echt de meest voorkomende aandoeningen zijn,
omdat niet voor alle ziektes en aandoeningen gegevens uit bevolkingsonderzoek beschikbaar zijn.
Gegevens uit zorgregistraties wijzen uit dat ook coronaire hartziekten, gezichtsstoornissen, astma en diabetes mellitus zeer
frequent voorkomen. Volgens deze zorgregistraties staan gehoorstoornissen bij zowel mannen als vrouwen bovenaan in de
lijst van veel voorkomende ziektes. Bij mannen staan coronaire hartziekten op de tweede plaats, bij vrouwen is dit artrose 7 .
De meest voorkomende chronische aandoeningen in Zuid-Holland Zuid
zijn hoge bloeddruk en gewrichtsslijtage
Afbeelding 3.1.1
Chronische aandoeningen in Zuid-Holland Zuid
3.1.2 Hart- en vaatziekten en diabetes
Omdat uit de resultaten van de sterftecijfers is gebleken dat in de regio Zuid-Holland Zuid meer sterfte ten gevolge van harten
vaatziekten voorkomt dan in andere regio's in Nederland worden deze aandoeningen specifiek aan de orde gesteld.
In Zuid-Holland Zuid sterft 3% meer mannen dan gemiddeld in Nederland aan hart- en vaatziekten. Aan overige hartziekten
sterft 19% meer mannen dan gemiddeld. Voor vrouwen in Zuid-Holland Zuid is de totale sterfte aan hart-en vaatziekten vergelijkbaar
met Nederland, maar de sterfte aan overige hartziekten is hoger (+7%) dan in Nederland 1 .
Door de explosieve stijging van het aantal diabetespatiënten zal preventie op het gebied van diabetes in de komende preventienota
van het ministerie van VWS een speerpunt zijn. Diabetes is gerelateerd aan leefstijlfactoren zoals overgewicht.
Overgewicht zal een belangrijk punt worden in het beleid van de rijksoverheid in de komende jaren 10 .
Hart-en vaatziekten
Hart- en vaatziekten is de verzamelnaam voor aandoeningen van het hart- en vaatsysteem, zoals hartinfarct (myocard infarcten),
beroerten (cerebrovasculair accident/CVA), ischemische attack (TIA) en vaatlijden van de grote vaten. Deze ziektes zijn op dit
ogenblik doodsoorzaak nummer 1 in de westerse wereld 2 . Wel is in de afgelopen tien jaar het risico om aan een hart- of vaatziekte
te overlijden gedaald 3,4 .
In hoofdstuk 2 over sterftecijfers is naar voren gekomen dat in de periode 1996-2002, in vergelijking met Nederland, in de
regio Zuid-Holland Zuid sprake was van een hogere sterfte aan hart- en vaatziekte en met name aan overige hartziekten.
Binnen deze groep is hartfalen een belangrijk ziektebeeld 4 .
In de gezondheidsenquête wordt gevraagd of de respondent in de afgelopen 12 maanden de aandoening/ziekte 'beroerte,
hersenbloeding, herseninfarct of TIA', 'een hartinfarct' of 'een andere ernstige hartaandoening (zoals hartfalen of angina
pectoris)' heeft gehad. In afbeelding 3.1.1 zijn de aandoeningen die door een arts zijn vastgesteld opgenomen.

30
3 Lichamelijke gezondheid 31
Er is geen verschil tussen de verschillende subregio's in Zuid-Holland Zuid
wat betreft het voorkomen van hart- en vaatziekten
Afbeelding 3.1.2 Hart- en vaatziekten in Zuid-Holland Zuid naar geslacht en subregio
Diabetes mellitus
Diabetes mellitus is een chronische ziekte, waarbij erfelijke en exogene factoren zoals vetzucht, infectie, zwangerschap en
dergelijke een begunstigende rol spelen en die gekenmerkt wordt door een onvoldoende insulineproductie en/of -activiteit.
Dit heeft een gestoorde stofwisseling tot gevolg, die zich onder meer uit in een verhoogde bloedglucosespiegel en glucoseuitscheiding
in de urine 8 .
Van diabetes mellitus is sprake als de bloedsuikerspiegel hoger is dan 8,6 mmol/l, wanneer dan ook.
Er worden twee vormen van diabetes onderscheiden. Als eerste de NIDDM (non-insuline-dependent diabetes mellitus), die
vaak voorkomt bij (dikke) mensen en op rijpere leeftijd. Dit type diabetes begint vaak langzaam, op oudere leeftijd en komt
familiair voor. Behandeling kan bestaan uit een voedingsvoorschrift, tabletten en soms (op den duur) insuline. Deze groep is in
principe echter niet van insuline afhankelijk. Men spreekt hier ook wel van 'type II'. De cellen in het lichaam zijn verminderd
gevoelig voor insuline 8 .
De kans op diabetes mellitus type II wordt verhoogd door ernstig overgewicht, met name door vetophoping in de buik.
Wanneer sprake is van een disbalans tussen energieverbruik (lichamelijk activiteit) en energie-inname, neemt overgewicht en
daarmee de kans op diabetes toe.
De kans op diabetes mellitus type II wordt daarnaast verhoogd door roken, een te hoge inname van verzadigd vet of een
lage inname van onverzadigd vet en vezels 6 . Door schade aan bloedvaten en zenuwweefsel treden bij diabetes op den duur
vaak complicaties op, zoals hart- en vaatziekten.
Afbeelding 3.1.4
Diabetes mellitus uitgesplitst naar clusters en geslacht
Uit analyse van deze cijfers blijkt dat er geen significante verschillen zijn tussen mannen en vrouwen in het vóórkomen van
beroerte, hartinfarct of andere ernstige hartaandoeningen. Ook is er geen verschil tussen de verschillende subregio's in Zuid-
Holland Zuid.
In het hoofdstuk 6 wordt uitgebreid ingegaan op factoren die van invloed zijn op het vóórkomen van hart- en vaatziekten.
De invloed van leefstijlfactoren op hart- en vaatziekten is soms direct, maar vaak indirect via andere factoren zoals de zogenaamde
endogene risicofactoren. De endogene factoren zijn belangrijke voorspellers voor het krijgen van hart- en vaatziekten.
Het is goed om te weten hoe de trend zich in de tijd ontwikkelt met betrekking tot deze factoren. In afbeelding 3.1.3 is de
relatie tussen leefstijl en risicofactoren, ziekte en sterfte aan hart- en vaatziekten weergegeven 6 .
Afbeelding 3.1.3 Relatie tussen leefstijlrisicofactoren, ziekte en sterfte aan hart- en vaatziekten 6 .

32
3 Lichamelijke gezondheid 33
De trend is dat het percentage mensen met diabetes type II stijgt,
met als voornaamste oorzaak een toename van overgewicht en obesitas.
De tweede vorm is insuline afhankelijke diabetes (IDDM = insulin-dependent diabetes mellitus). Voor het in evenwicht brengen
van de stofwisseling zijn deze diabetici absoluut afhankelijk van insulinetoediening. Tot deze groep, die men wel aanduidt als
'type I', behoren de diabetici die vrijwel zonder uitzondering reeds in hun jeugd (pieken in de leeftijd 4-5 en 12-14 jaar) min
of meer acuut de aandoening kregen door onvoldoende of geen insulineproductie 8 .
3.2 Infectieziektebestrijding
Infectieziektebestrijding is een van de kerntaken van de GGD. Deze discipline heeft het afgelopen decennium een sterke ontwikkeling
doorgemaakt en heeft naar aanleiding van een aantal nationale crises (Meningokokken C, Anthrax, Pokken, Aviaire
influenza) sterk aan betekenis gewonnen.
Naast de klassieke kerntaak van bron- en contactopsporing en bestrijding van infectieziekten die zich in Nederland epidemisch
kunnen verspreiden, is de afgelopen jaren veel geïnvesteerd in draaiboeken die beogen de interdisciplinaire bestrijding van
epidemieën (Pokken, Aviaire influenza) in goede banen te leiden. Dergelijke calamiteiten vragen immers inzet van alle hulpverleningsdiensten,
waarbij de afdeling infectieziektebestrijding met name een adviserende rol heeft.
In 2003 hadden zo'n 600.000 mensen in Nederland diabetes. De prevalentie bij mannen is ongeveer 3,6% en 3,9% bij vrouwen 6 .
Daarnaast wordt geschat dat 250.000 mensen diabetes hebben maar dit nog niet weten. Dat maakt het totaal geschat aantal
personen met diabetes tussen de 800.000 5 en 850.000 6 . De trend laat ook een stijging zien. Het aantal mensen met diabetes
mellitus neemt sterk toe met de leeftijd. Van de ouderen van 70 jaar en ouder heeft ongeveer 15% diabetes mellitus 6 .
In afbeelding 3.1.4 wordt de prevalentie van diabetes in Zuid-Holland Zuid weergegeven uitgesplitst naar clusters en geslacht.
Alle groepen die onderscheiden worden hebben een prevalentie van 3 of 4%. Alleen de “overige gemeenten” (Hardinxveld-
Giessendam, Leerdam en Gorinchem) scoren iets hoger (afgerond 5%).
Wanneer Drechtsteden, Binnenwaard en de overige gemeenten vergeleken worden, zijn er bij totale prevalentie significante
verschillen waarneembaar tussen de Binnenwaard en de overige gemeenten. De Binnenwaard heeft een lagere prevalentie
van diabetes vastgesteld door een arts.
Wanneer we kijken naar de mannen onderling en de vrouwen onderling tussen de clusters is er geen significant verschil
waarneembaar.
In de gezondheidsmonitor Zuid-Holland Zuid in 2000 was het percentage zelfgerapporteerde diabetes door respondenten in
Sliedrecht en Leerdam het hoogst, namelijk 6%. Gegevens per gemeente worden in deze gezondheidsmonitor niet gepresenteerd
vanwege de lage aantallen per groep. Kijkend naar zelfgerapporteerde diabets en door de arts gediagnosticeerde diabetes, blijkt
echter dat ook nu in Leerdam significant meer diabetes voorkomt dan in de rest van de regio. De gevonden verschillen tussen
de verschillende subregio's worden veroorzaakt door deze hogere prevalentie van diabetes in Leerdam. Nader onderzoek zal
moeten uitwijzen waarom deze ene gemeente in Zuid-Holland Zuid hoger scoort. Sliedrecht is, in tegenstelling tot 2000, nu
vergelijkbaar met de andere gemeenten.
3.1.3 Conclusie
De meest voorkomende chronische aandoeningen in Zuid-Holland Zuid zijn hoge bloeddruk en gewrichtsslijtage.
Ondanks een landelijke daling in de sterfte aan hart-en vaatziekten blijven deze ziekten één van de belangrijkste oorzaken
van sterfte.
De trend in diabetes is dat het percentage mensen met diabetes type II stijgt, met als voornaamste oorzaak een toename
van overgewicht en obesitas.
Leefstijlfactoren spelen een belangrijke rol in het voorkomen van hart- en vaatziekten. Roken, alcoholgebruik, voeding en
bewegen zijn de te beïnvloeden factoren waar op ingezet kan worden.
3.2.1 Epidemieën
De GGD regio Zuid-Holland Zuid neemt een redelijk gemiddelde positie in binnen Nederland wat betreft het voorkomen van
infectieziekten. Dit hoeft niet te verbazen gezien de deels landelijke en deels stedelijke opbouw van het verzorgingsgebied.
Op één punt is de GGD regio Zuid-Holland Zuid wel bijzonder en dat betreft het voorkomen van epidemieën van ziekten
waartegen in het kader van het Rijksvaccinatieprogramma wordt gevaccineerd.
Zo startte de laatste polio-epidemie (1992-1993) in Streefkerk; 9 van de 71 patiënten waren uit onze regio afkomstig 11 .
In 1993 en in 1999-2000 werd de regio getroffen door een mazelenepidemie en in 2004-2005 door een epidemie van rodehond
waarbij ook een aantal zwangere vrouwen werd besmet. Deze epidemieën worden veroorzaakt door een slechte vaccinatiegraad
binnen de bevindelijk gereformeerde bevolking. Omdat deze bevolkingsgroep sociaal sterk clustert zien we dergelijke
epidemieën bijna exclusief onder deze groepen optreden. De rest van de bevolking, ook de niet-gevaccineerden daaronder,
worden beschermd door het zogenaamde kudde-effect, ze worden afgeschermd door hun wel gevaccineerde omgeving.
Om een antwoord te vinden op dit vraagstuk moet de komende jaren veel geïnvesteerd worden in onderzoek naar de sociale
en gedragsmatige aspecten van deze problematiek. Op basis daarvan kunnen effectieve interventies worden ontwikkeld.
Hiervoor wordt samenwerking gezocht met andere GGD-en, het RIVM en enkele universiteiten. Tevens moet opnieuw de dialoog
worden aangegaan met deze groepen en de betrokken stakeholders.
3.2.2 Samenwerking met laboratoria, binnen provincie Zuid-Holland en met het
Centrum infectieziektebestrijding (Cib)
De afgelopen jaren is een intensieve samenwerking ontstaan met het Regionaal Laboratorium voor Medische Microbiologie.
Voor deze samenwerking is een concept ontwikkeld dat momenteel landelijk navolging vindt. Het laboratorium meldt gediagnosticeerde
meldingsplichtige infectieziekten direct aan de GGD Zuid-Holland Zuid. Hiertoe zijn contracten getekend
met alle curatief werkende artsen in de regio.
De infectieziektebestrijding krijgt steeds meer een regio-overschrijdende dimensie. Met de voortschrijdende kennis van de
afgelopen jaren wordt duidelijk dat infectieziekten zich niet aan administratieve grenzen houden, maar zich veeleer verspreiden
binnen sociale netwerken en verbanden. Denk hierbij aan tuberculose, hepatitis A, hepatitis B, SOA en bovengenoemde
vaccinabele aandoeningen.
De bestrijding hiervan vraagt steeds meer om een bovenregionale aanpak. Ook onderzoek, surveillance, epidemiologie en
taken waarbij een hoge mate van (zeldzame) expertise wordt gevraagd laten zich beter binnen een samenwerkingsverband
uitvoeren. Hiertoe wordt momenteel samenwerking gezocht met de GGD-en in Zuidelijk Zuid-Holland, de Erasmus universiteit
en het RIVM. De GGD Zuid-Holland Zuid neemt deel aan een aantal landelijke onderzoekstrajecten, maar dit gebeurt momenteel
op slechts kleine schaal. Binnen de SOA- en tuberculosebestrijding begint de regionale aanpak duidelijk vorm te krijgen.

34
3 Lichamelijke gezondheid 35
3.2.3 Algemene infectieziektebestrijding
De algemene infectieziektebestrijding ontleent haar werkingssfeer aan de WCPV en meer in het bijzonder aan de Infectieziektewet.
In de toelichting van de WCPV (1992) staat dat de GGD bij vermoeden van een epidemie deze moet bestrijden, onder meer
door actieve bron- en contactopsporing en vaccinatie van specifieke groepen. Tevens moet de GGD zich inspannen voor de
surveillance, dat wil zeggen dat ze gegevens over het voorkomen van infectieziekten moet verzamelen, deze moet analyseren
en aan de hand van deze analyse betrokken autoriteiten moet adviseren over de bestrijding van deze ziektes.
De infectieziektewet verplicht artsen die een bepaalde in de wet specifiek beschreven groep infectieziekten diagnosticeren,
dit te melden aan de directeur van de GGD. De GGD informeert de burgemeester (art. 9 infectieziektewet), en deze kan allerlei
in de wet beschreven maatregelen treffen (isolatie, onderzoek, opname) ter bestrijding van een dreigende epidemie, daartoe
geadviseerd door de directeur van de GGD (art. 12 infectieziektewet). In de praktijk van alledag wordt de burgemeester alleen in
uitzonderlijke situaties bij de bestrijding betrokken, en worden de adviezen vaak gegeven door de arts infectieziektebestrijding.
Een en ander kan het best geïllustreerd worden aan de hand van enkele voorbeelden:
Meningokokkenziekte
Begin deze eeuw zette een duidelijke stijging in van het aantal infecties met meningokokken. Deze bacterie kan een hersenvliesontsteking
en een ernstige vorm van bloedvergiftiging veroorzaken die in 10% van de gevallen dodelijk is, maar die
ook bij overlevenden veel blijvende schade kan aanrichten in de vorm van hersenbeschadiging of amputaties. Deze stijging
werd veroorzaakt door een langzaam voortschrijdende epidemie op Europese schaal, die in die jaren 2001 / 2002 ook
Nederland bereikte.
Het betrof een nieuwe variant van de Meningokok groep C, die als kenmerk had dat hij ook kleine lokale epidemieën veroorzaakte
hetgeen aanleiding was tot veel onrust. Medio 2003 is landelijk besloten een vaccinatiecampagne uit te voeren waardoor
deze variant bijna uit Nederland is verdwenen. De campagne was zeer succesvol en illustreerde de flexibiliteit van de GGDorganisatie
in het kader van de grootschalige bestrijding. Om onduidelijke redenen (geen vaccinatie-effect) zijn ook de overige
varianten van meningokokken in dezelfde periode verminderd hetgeen zich vertaalt in de meldingscijfers in afbeelding 3.2.1.
Mazelen
Mazelen is een uiterst besmettelijke infectieziekte die meestal optreedt bij jonge kinderen en die naast een huiduitslag
meestal een infectie van de bovenste luchtwegen geeft. De ziekte veroorzaakt relatief vaak complicaties. Dit is ook de
reden geweest dat de aandoening is opgenomen in het Rijksvaccinatieprogramma. Bij de laatste epidemie van 1999-2000
zijn drie mensen overleden. Complicaties zijn ondermeer middenoorontsteking, longontsteking en/of een ernstige vorm van
(dodelijke) chronische hersenontsteking. Tijdens de laatste epidemie zijn ruim 3.250 patiënten (waarvan 454 uit de regio
Zuid-Holland Zuid) en een kleine 500 complicaties gemeld. Ongeveer 75 mensen zijn in het ziekenhuis opgenomen
geweest 12 . De epidemie heeft zich beperkt tot de bevindelijk gereformeerde regio's; slechts 5% van de slachtoffers was
afkomstig uit de gevaccineerde bevolking (vaccinfalen). Van de niet-gevaccineerde patiënten betrof het in ruim 80% van de
gevallen mensen uit de bevindelijk gereformeerde groep. De overige kleine 20% was om andere redenen niet of niet volledig
gevaccineerd (slechts 1 vaccinatie gehad). De GGD Zuid-Holland Zuid heeft in samenwerking met de huisartsen geprobeerd
één en ander zo goed mogelijk in beeld te brengen en de groepen voor te lichten. Van het aanbod tot vaccinatie is maar
weinig gebruik gemaakt.
Afbeelding 3.2.1
Aantal meldingen Meningokokkose regio Zuid-Holland Zuid
Afbeelding 3.2.2
Aantal meldingen mazelen in GGD regio Zuid-Holland Zuid

36
3 Lichamelijke gezondheid 37
Ook in de rest van Europa treden regelmatig epidemieën op, voornamelijk omdat de vaccinatiegraad onder de algemene
bevolking daar relatief lager is dan in Nederland, vaak samenhangend met een minder efficiënte organisatie van het lokale
vaccinatieprogramma. In enkele landen, zoals Frankrijk en Engeland, is er weerstand in verband met (vermeende) bijwerkingen
van het vaccin waardoor de vaccinatiegraad daar ook lager is. Vanuit deze landen wordt mazelen regelmatig in Nederland
geïmporteerd. De verwachting is dat zich in de komende drie jaar opnieuw een epidemie van mazelen in Nederland zal
voordoen. Dit wordt ondersteund door modelstudies die het RIVM heeft uitgevoerd 12 .
Afbeelding 3.2.3 laat een duidelijke relatie zien tussen het aantal ongevaccineerde mensen en het aantal mensen dat in de
laatste epidemie werd getroffen door een mazeleninfectie. Vooral in een aantal kleinere gemeenten, zoals Zederik, Liesveld
en Graafstroom zijn relatief weinig gevallen van mazelen gemeld. Mogelijk zijn de mensen daar minder geneigd de huisarts
te bezoeken, mogelijk was de meldingsbereidheid onder huisartsen kleiner.
Afbeelding 3.2.3 Relatie vaccinatiegraad en mazelen
Kinkhoest
Kinkhoest is een zeer besmettelijke infectieziekte van de bovenste luchtwegen. De ziekte begint als een neusverkoudheid.
Het duurt enkele weken voordat het lichaam de infectie heeft opgeruimd. De giftige afvalproducten van de bacterie veroorzaken
weken-, soms maandenlang hoestaanvallen met daaropvolgend een gierende inademing. Vooral bij kinderen jonger
dan 1 jaar kan dit aanleiding geven tot complicaties en soms tot overlijden. Dit is de reden dat de ziekte is opgenomen in
het Rijksvaccinatieprogramma. De GGD Zuid-Holland Zuid adviseert om kleine kinderen en zwangere vrouwen die in contact
zijn geweest met de besmettingsbron profylaxe met antibiotica te geven.
Sinds 1996 is een nieuwe stam van de bacterie in omloop waartegen het vaccin onvoldoende beschermt. Sinds die tijd
zien we een indrukwekkende stijging in het voorkomen van de ziekte. De afgelopen jaren zijn verschillende aanpassingen
in het Rijksvaccinatieprogramma gedaan (ander vaccin, vervroeging eerste vaccinatie) om de kwetsbare jongere groepen te
beschermen. Om de bescherming verder te optimaliseren is een verdere aanpassing van het vaccin noodzakelijk alsmede
innovatieve aanpassing van de doelgroep van de vaccinatie. Hierbij valt onder andere te denken aan het vaccineren van
zwangere vrouwen en vrouwen van 20 jaar.
Afbeelding 3.2.4 Jaarlijks aantal meldingen van kinkhoest gedurende 20 jaar
in de regio Zuid-Holland Zuid
Vanuit buitenlandse epidemieën wordt mazelen regelmatig in Nederland
geïmporteerd, de verwachting is dat er zich in de komende 3 jaar
een nieuwe epidemie van mazelen in Nederland zal voordoen
Rodehond
Rodehond is een besmettelijke kinderziekte die vroeger 96-98% van de jongeren trof. Het beloop bij kinderen is mild, met
een bovenste luchtweginfectie en huiduitslag. Complicaties (voorbijgaande gewrichtsontsteking) worden bij jongeren slechts
zelden beschreven. Zwangere vrouwen die vroeger de infectie niet hadden doorgemaakt, liepen gedurende de jaarlijkse epidemieën
het risico de ziekte alsnog te krijgen. Vooral een infectie in de eerste helft van de zwangerschap kan ernstige
beschadiging opleveren van de foetus. Dit is ook de reden dat de ziekte is opgenomen in het Rijksvaccinatieprogramma.
Sinds 1974 vindt vaccinatie plaats van meisjes die na 1962 zijn geboren. Jongens vanaf die vanaf 1983 geboren werden
kregen de BMR-vaccinatie die in 1987 werd geïntroduceerd. Omdat het aantal vatbaren momenteel beperkt is komt de ziekte
net als mazelen nog slechts om de zes tot tien jaar voor in epidemieën. De afgelopen jaren neemt de beschermingsgraad
onder zwangere vrouwen binnen de bevindelijk gereformeerde groepen af.

38
3 Lichamelijke gezondheid 39
De jongeren in kwestie kunnen niet meer profiteren van de jaarlijks terugkerende epidemieën om hun weerstand tegen
deze ziekte op peil te brengen. Er is dus reden tot zorg in deze, en die wordt geïllustreerd door de tientallen besmettingen
die in Nederland bij zwangere vrouwen zijn gezien gedurende de laatste epidemie van 2004-2005. Er is een aantal kinderen
geboren met Congenitaal Rubella Syndroom. Dit syndroom is een complex van aandoeningen dat wordt gezien bij pasgeborenen
die gedurende de vroege zwangerschap in de baarmoeder een infectie met het rodehondvirus hebben doorgemaakt.
Zij kunnen klachten hebben zoals slechthorendheid, slechtziendheid en/of klachten samenhangend met (ernstige) aangeboren
hartafwijkingen.
3.2.4 SOA-bestrijding
De SOA-bestrijding heeft in de GGD regio Zuid-Holland Zuid lange tijd weinig aandacht gehad. In de politiek en de perceptie
van beleidsmakers was er onvoldoende besef van de ernst van de problemen die zich met name in de grote stad voordoen.
De conglomeratie van de Drechtsteden vormen met een kleine 250.000 inwoners functioneel gezien een forse stad. Dat blijkt
ook uit de toename van SOA in de regio. De statistieken laten zien dat de regio lange tijd ruim onder het landelijk gemiddelde
heeft gescoord maar dat ze de laatste jaren aan een onrustbarende inhaalslag bezig is. Ter illustratie is afbeelding 3.2.6 bijgevoegd
over het vóórkomen van de belangrijkste SOA: Chlamydia. De ISIS cijfers vertegenwoordigen de landelijke trend 12 .
Afbeelding 3.2.6 Incidentie test-positieven chlamydia
Afbeelding 3.2.5 Epidemische curve rodehond epidemie 2004-2005 12
Afbeelding 3.2.5 illustreert het aantal meldingen in de regio Zuid-Holland Zuid (104). Omdat de meeste mensen voor een
dergelijk mild ziektebeeld de huisarts niet consulteren en omdat de huisartsen slechts in een kleine minderheid van de
gevallen bloedonderzoek doen, is het aantal meldingen slechts het topje van de ijsberg. Het werkelijk aantal zieken is
waarschijnlijk enkele duizenden geweest. De GGD Zuid-Holland Zuid heeft in voorkomende gevallen wel een vaccinatieaanbod
gedaan, maar hiervan is weinig tot geen gebruik gemaakt. Er ligt een grote uitdaging besloten in het ontwikkelen van
strategieën om de beschermingsgraad van vrouwen in de vruchtbare leeftijd te verhogen.
De groep seksueel overdraagbare aandoeningen omvat enkele ernstige tot zeer ernstige ziektes, zoals Chlamydia, Gonorrhoea,
Hepatitis B en HIV infectie. Vooral Chlamydia komt veel voor en is verantwoordelijk voor een groot aantal gevallen van onvruchtbaarheid
bij vrouwen. Hepatitis B geeft bij ongeveer 10-15% van de volwassenen die geïnfecteerd raken een chronische
leverontsteking. Deze kan op termijn leiden tot verbindweefseling van de lever en kwaadaardige ontaarding (leverkanker).
Het is van groot belang voor de volksgezondheid deze ziekten te beteugelen.
In oktober 2003 opende de GGD Zuid-Holland Zuid de SOA-poli, met als voornaamste doel de mogelijkheid te bieden tot
anoniem testen op en behandelen van SOA. Voor met name de jongere groepen, waarin ook de meeste SOA voorkomen, is
behandeling bij de huisarts vaak een probleem. De SOA-poli blijkt in een grote behoefte te voorzien, hetgeen zich ook vertaalt
in de bezoekersaantallen en de aantallen gediagnosticeerde SOA 11 .
Voor met name de jongere groepen, waarin ook de meeste SOA voorkomen,
is behandeling bij de huisarts vaak een probleem

40
3 Lichamelijke gezondheid 41
Afbeelding 3.2.7 Bezoekers en diagnoses SOA-poli 2003 - april 2006
In de regio Zuid-Holland Zuid varieert het aantal TBC patiënten
van 8 tot 15 per jaar
Tuberculose wordt in de meeste gevallen ontdekt door het maken van een (long)foto naar aanleiding van klachten. Een kleinere
groep wordt gevonden, doordat een foto wordt gemaakt in het kader van onderzoek naar risico op tuberculose zonder dat er
klachten zijn. Bij contactonderzoek wordt soms gebruik gemaakt van Mantoux-onderzoek.
Afbeelding 3.2.8 Aantal tuberculose patiënten en hun achtergrond
De SOA-poli is in 2005 opgegaan in een regionaal samenwerkingsverband met de naam SENSE. Hierin wordt samengewerkt
met de Soa-poli van het Erasmus MC, de GGD Rotterdam e.o., CASA en de GGD Zuid-Hollandse Eilanden. Dit samenwerkingsverband
is een pilot, gesubsidieerd door het Ministerie van VWS (ZonMW), met als doel een regionaal dekkend aanbod voor
seksuele gezondheidszorg te bieden. De GGD Zuid-Holland Zuid vindt het van groot belang hierin te participeren daar er
belangrijke kansen liggen voor kwaliteitsborging en -verbetering in dit vakgebied. Tot december 2005 werd een eigen bijdrage
gevraagd van de bezoekers. Door een ruimere doelsubsidieregeling vanuit het Ministerie van VWS is het momenteel mogelijk
en verplicht gratis service te bieden. Dit vertaalt zich in steeds verder stijgende bezoekersaantallen en een daling van de
gemiddelde leeftijd van de bezoekers.
In 2006 zal het aanbod in Dordrecht worden uitgebreid met eerstelijns seksuologische hulpverlening. De SOA-poli is momenteel
verantwoordelijk voor ongeveer 25% van de gediagnosticeerde SOA in de regio.
Wanneer iemand open tuberculose heeft, voert de GGD een contactonderzoek uit. De grootste groep geïnfecteerden wordt opgespoord
door dit contactonderzoek. Door behandeling met medicijnen uit voorzorg kan voorkomen worden dat iemand actieve
tuberculose krijgt. Een andere mogelijkheid is controle door middel van een longfoto. In beide gevallen worden mensen
begeleid door een GGD-arts en een sociaal verpleegkundige.
Afbeelding 3.2.9 laat zien dat bij “screening contactgroep” het aantal met TBC geïnfecteerde cliënten gedaald is.
Afbeelding 3.2.9 Aantal cliënten met infecties en hun achtergrond
3.2.5 Tuberculosebestrijding
Tuberculose is een infectieziekte die veroorzaakt wordt door de tuberkelbacterie. Kenmerk van deze bacterie is de hardnekkigheid
waarmee hij in een menselijk lichaam kan overleven. Het meest komt longtuberculose voor, maar de bacterie kan ook
ontstekingen elders in het lichaam veroorzaken, zoals in botten, lymfeklieren, nieren en hersenvliezen. Deze andere vormen
komen niet zo vaak voor, maar zijn wel berucht vanwege de ernstige gevolgen ervan met name bij kinderen en jongeren.
De tuberkelbacterie wordt overgedragen van mens tot mens door hoesten. Bij open tuberculose is er sprake van een ontstekingsproces
in de longen, waarbij de bacterie via de lucht verspreid wordt. Op plaatsen waar weinig wordt geventileerd en
mensen in elkaars nabijheid verkeren is het risico op infectie het grootst.
Na een infectie is de gemiddelde kans dat die persoon ook daadwerkelijk tuberculose ontwikkelt 10%; bij jonge kinderen en
mensen met verminderde weerstand ligt dit risico iets hoger.
De kans op een tuberculosebesmetting is aanwezig als in de omgeving iemand open tuberculose heeft. In Nederland betreft
dit ongeveer 500 tot 700 personen per jaar, in de regio Zuid-Holland Zuid ongeveer 8 tot 15 per jaar. In landen waar tuberculose
veel meer voorkomt is de kans op besmetting vele malen groter. Die kans wordt mede bepaald door de verblijfsduur.
Tuberculose is goed te behandelen met medicijnen. Voorwaarde is dat de juiste medicijnen op de juiste wijze lang genoeg
worden ingenomen.
Om therapietrouw te bevorderen heeft de sociaal verpleegkundige contact met de tuberculosepatiënt. Dit kan variëren van
maandelijkse ondersteuning tot dagelijkse toezicht om de patiënt de medicatie in te laten nemen. Omdat tuberculose regelmatig
voorkomt bij mensen met sociale en/of psychische problemen, is in de afgelopen 10 jaar een toename te zien van
intensieve begeleiding van patiënten.

42
3 Lichamelijke gezondheid 43
3.3 Reizigersadvisering
Reizigers kunnen zich bij de GGD laten vaccineren en adviseren als zij op reis gaan naar gebieden waarvoor een vaccinatie
advies geldt. Het advies wordt niet alleen afgestemd op de gebieden die men bezoekt, maar houdt ook rekening met de
medische achtergrond van de reiziger. Bij de GGD zijn producten te verkrijgen zoals klamboe's en anti-muggenlotion.
Dagelijks worden spreekuren gehouden.
Het reizigersspreekuur heeft tot doel:
• voorkomen van ziektes bij de reiziger
• het bewustzijn vergroten van gezondheidsrisico's op reis
• voorkomen van import van infectieziekten in Nederland door reizigers
Ruim 11.760 mensen hebben in 2005 het reizigersspreekuur
Afbeelding 3.3.2 Aantal bezoekers reizigersspreekuur GGD Zuid-Holland Zuid 2005
van GGD Zuid-Holland Zuid bezocht
3.3.1 Cijfers regio GGD Zuid-Holland Zuid
Het reizigersspreekuur van de GGD Zuid-Holland Zuid bestaat al vanaf eind jaren 80. Het aantal bezoekers stijgt jaarlijks, van
zo'n 1000 in 1989 tot 11.760 in 2005. De bezoekers komen vooral uit de gemeente Dordrecht (32%). Een relatief hoog percentage
komt van buiten de regio Zuid-Holland Zuid (21%) 15 .
Het reizigersspreekuur vindt plaats op twee locaties, in Dordrecht en in Gorinchem. In Dordrecht kwamen in 2005 10.048 en
in Gorinchem 1712 reizigers (14,6%) op het spreekuur 15 .
Van juli 2003 tot en met maart 2005 werd een enquête gehouden onder bezoekers van het reizigersspreekuur van de GGD
Zuid-Holland Zuid. Van de 1400 enquêtes zijn 798 enquêtes retour gekomen, wat neerkomt op een respons van 57%.
Het spreekuur werd gemiddeld gewaardeerd met een 8 16 .
Het aantal reizigers dat het spreekuur bezoekt is seizoensafhankelijk. In de zomerperiode bezoeken ruim 1200 reizigers per
maand het spreekuur. De grootste piek ligt in de zomermaanden juni en juli 15 .
Afbeelding 3.3.1 Reizigersspreekuur GGD Zuid-Holland Zuid
De top 4 van meest populaire bestemmingen van cliënten van de reizigerspoli bij de GGD Zuid-Holland Zuid in 2005 waren
Turkije, Egypte, Indonesie en Thailand(afbeelding 3.3.3) 15 .
Afbeelding 3.3.3 Populaire vakantiebestemmingen
van cliënten van de reizergerspoli

44
3 Lichamelijke gezondheid 45
3.3.2 Landelijke cijfers
Het deel van de Nederlandse bevolking dat op vakantie gaat is gestegen van 70% in 1990 naar 82% in 2003. Hiervan reist
10% naar risicogebieden waarvoor een vaccinatieadvies geldt, dit zijn zo'n 1,6 miljoen Nederlanders 13 .
Uit onderzoek is gebleken dat er een flinke toename is van “onbeschermde reizigers”: 42% in 2004 tegenover 52% in 2004
en 57% in 2005 14 . Met name reizigers naar Turkije zijn erg slecht beschermd, 80% laat zich niet vaccineren.
Het aantal reizigers dat bij een GGD komt voor advies ligt rond de 400.000 (2,5% van de Nederlandse bevolking). Alle GGD-en
bereiken 50% van de reizigersmarkt die daadwerkelijk advies vraagt en vaccinaties wenst.
De overige 50% bezoekt een commerciële Travelclinic of vraagt advies aan de huisarts. 3,2 miljoen Nederlanders zijn van plan
in de komende drie jaar een verre reis te gaan maken. 13,14
Afbeelding 3.4.1
Aantal non-respondenten BHKO Oproepjaar 2004 in percentages per gemeente
3.3.3 Conclusie
Naast de primaire activiteiten als vaccineren en informeren tijdens de spreekuren profileert het reizigersspreekuur zich door
het ontwikkelen van foldermateriaal, het maken van persberichten en het onderhouden van contacten met de reisbureaus.
Voor de zomervakantie worden in samenwerking met het Regionaal Patiënten Consumenten Platform Zuid-Holland Zuid informatiebijeenkomsten
gehouden voor mensen van Turkse en Marokkaanse afkomst die in de zomer teruggaan naar het land
van herkomst. Het ligt in de lijn der verwachting dat het aantal bezoekers van de reizigerspoli toenneemt.
3.4 Bevolkingsonderzoek Baarmoederhalskanker GGD ZHZ
De GGD Zuid-Holland Zuid organiseert het bevolkingsonderzoek op baarmoederhalskanker in de regio Zuid-Holland Zuid
onder verantwoordelijkheid van de Stichting Bevolkingsonderzoek Baarmoederhalskanker Zuidwest-Nederland (Stichting BKZ).
Vrouwen in de leeftijd van 30 tot en met 60 jaar worden één maal per vijf jaar uitgenodigd om bij hun huisarts een uitstrijkje
te laten maken.
In 2004 heeft 61% van de vrouwen een uitstrijkje laten maken. Daarnaast heeft een aantal vrouwen de antwoordkaart teruggestuurd
met reden(en) van niet-deelname, zoals een recent uitgevoerd uitstrijkje wegens klachten of op eigen initiatief,
momenteel geen tijd, geen goede gezondheid of principiële (geloofs)redenen.
Een andere groep vrouwen reageert op geen enkele andere manier: de zogenaamde non-respondenten. Het is niet bekend of
zij zich regelmatig laten screenen bij hun huisarts of op een andere manier gecontroleerd worden.
Zonder regelmatige screening neemt de kans op een te late ontdekking van baarmoederhalskanker toe, waardoor de behandeling
minder effectief wordt. In afbeelding 3.4.1 staat het percentage non-respondenten in 2004 weergegeven per gemeente.
In een eerdere studie van de Stichting BKZ is naar voren gekomen dat vooral de respons onder vrouwen met een lage sociaal
economische status en vrouwen van allochtone afkomst achterblijft.
In het onderzoek is ook vastgesteld dat de opkomst sterk kan worden verhoogd (en de non-repons sterk kan worden verlaagd)
door huisartsen te betrekken bij het uitnodigen van de vrouwen.
61% van de vrouwen in de regio Zuid-Holland Zuid heeft gehoor gegeven
aan de oproep voor het bevolkingsonderzoek op baarmoederhalskanker
Over de gehele GGD-regio gemeten laat één op de vier vrouwen op geen enkele manier weten waarom zij niet deelneemt aan
het bevolkingsonderzoek. De gemeenten Dordrecht en Leerdam hebben de hoogste percentages non-respondenten: respectievelijk
29% en 31%. De non-respons is veel lager in de gemeenten Giessenlanden (18%), Hardinxveld-Giessendam (19%) en
Sliedrecht (19%).

47
4 Geestelijke
gezondheid
Dit hoofdstuk beschrijft de psychische gezondheid van de bevolking
in de regio Zuid-Holland Zuid. Voor de duidelijkheid moet er een
onderscheid gemaakt worden tussen psychische klachten en
stoornissen. Psychische klachten omvatten gevoelens van angst,
somberheid, slaapverstoring en stress. Psychische stoornissen zijn
onder andere dementie, schizofrenie, depressie, angststoornissen,
stoornissen in middelengebruik en verstandelijke handicap 1 .
Psychische stoornissen zijn in de gezondheidsenquête niet
meegenomen.

48
4 Geestelijke gezondheid 49
4.1 Psychische gezondheid
4.1.1 Algemene gezondheid
De vraag 'hoe zou u over het algemeen uw gezondheid noemen' geeft een belangrijke uitkomstmaat, namelijk het subjectief
gezondheidsoordeel, een algemeen oordeel over de eigen gezondheid. Gebleken is dat het antwoord op deze simpele vraag
een betrouwbare maat is voor het psychisch welbevinden. Hoe iemand zich voelt, de ervaren gezondheid, is niet alleen een
goede voorspeller van sterfte en ziekte, maar ook van het gebruik van voorzieningen zoals de huisarts en de thuiszorg 8 .
Het subjectief gezondheidsoordeel verschilt naar leeftijd, geslacht en opleidingsniveau. Vrouwen rapporteren over het algemeen
een minder goede gezondheid dan mannen. En hoe ouder men is hoe slechter men de eigen gezondheid beoordeelt.
In de regio GGD Zuid-Holland Zuid zijn de antwoorden op de vraag 'Hoe zou u over het algemeen uw gezondheid noemen'
in de gezondheidsenquête 2005 vergelijkbaar met andere resultaten 2, 3 .
In de regio Zuid-Holland Zuid voelen alleenstaanden zich minder gezond
dan mensen die samenwonen of getrouwd zijn
Afbeelding 4.1.2 Mate van ervaring over eigen gezondheid t.o.v SES in de regio ZHZ
Afbeelding 4.1.1
Gezondheidsenquête, hoe de bewoner uit regio ZHZ over het algemeen zijn gezondheid benoemt
Afbeelding 4.1.3 Ervaren gezondheid en burgerlijke staat
In de regio Zuid-Holland Zuid ervaren vrouwen hun gezondheid
over het algemeen als slechter dan mannen
Ook het opleidingsniveau (SES) is van invloed op hoe iemand zich voelt: hoe hoger opgeleid, hoe vaker iemand zijn eigen
gezondheid als 'uitstekend' beoordeelt. Van de laagopgeleiden zegt 6,3% een uitstekende gezondheid te hebben, bij de
hoogopgeleiden is dit 13,1% (afbeelding 4.1.2).
Vrouwen ervaren hun gezondheid over het algemeen als slechter dan mannen. De ervaren gezondheid neemt af met de leeftijd.
Hoe ouder iemand is, hoe slechter hij of zij de eigen gezondheid beoordeelt.
• bijna 85% van de inwoners van de regio zich over het algemeen goed voelt
• vrouwen zich over het algemeen minder goed voelen dan mannen
• ouderen zich over het algemeen minder goed voelen dan jongeren
• lager opgeleiden hun eigen gezondheid vaker als matig of slecht beoordelen dan hoog opgeleiden.
Alleenstaanden voelen zich minder gezond dan mensen die samenwonen of getrouwd zijn 8 . Deze resultaten zijn ook in de gezondheidsenquête
van GGD Zuid-Holland Zuid gevonden, met uitzondering van de resultaten die betrekking hebben op burgerlijke
staat. Vooral gescheiden mensen en weduwen/weduwnaars voelen zich over het algemeen minder goed (afbeelding 4.1.3).
Verschillen tussen sociale groepen zijn in de tijd redelijk stabiel 8 .

50
4 Geestelijke gezondheid 51
4.2 Psychische gezondheid SF12
Psychische gezondheid wordt (mede) bepaald door een subjectieve beleving van welzijn, autonomie en competentie. Mensen
hebben het gevoel dat zij in staat zijn hun intellectuele en emotionele mogelijkheden te benutten en te verwezenlijken.
Door een chronische en/of lichamelijke aandoening wordt deze psychische gezondheid vaak negatief beïnvloed.
De Short Form 12 (SF12) is een veelgebruikte internationale maat voor gezondheid. Hij is in de Verenigde Staten ontwikkeld
waardoor score van de Amerikaanse populatie als norm fungeert.
De SF12 bestaat uit twaalf vragen die samengevoegd en via een berekening een score geven voor de fysieke gezondheidsschaal
en een score voor de mentale gezondheidsschaal. We kijken hier alleen naar de mentale gezondheidsschaal.
In de regio Zuid-Holland Zuid is de psychische gezondheid beter
dan gemiddeld in Nederland
Afbeelding 4.1.4 Indicatoren van gezondheid: mentale gezondheidsscore,
vergelijking met Amsterdam en Eemland
Normscore voor de psychische gezondheid
De samenvattende psychische gezondheidsmaat betreft een gewogen combinatie van de antwoorden op twaalf vragen.
Deze vragen zijn:
• Hoe zou u over het algemeen uw gezondheid noemen?
• Bent u op dit moment door uw gezondheid beperkt bij matige inspanning, zoals het verplaatsen van een tafel, stofzuigen,
fietsen?
• Bent u op het dit moment door uw gezondheid beperkt bij inspanningen zoals een paar trappen oplopen?
• Heeft u gedurende de afgelopen 4 weken minder bereikt dan u zou willen ten gevolge van uw lichamelijke gezondheid?
• Was u gedurende de afgelopen 4 weken beperkt in het soort werk of andere bezigheden ten gevolge van uw lichamelijke
gezondheid?
• Heeft u gedurende de afgelopen 4 weken minder bereikt dan u zou willen ten gevolge van emotionele problemen (zoals
depressieve of angstige gevoelens)?
• Deed u gedurende de afgelopen 4 weken uw werk of andere bezigheden niet zo zorgvuldig als gewoonlijk ten gevolge
van emotionele problemen (zoals depressieve of angstige gevoelens)?
• In welke mate bent u de afgelopen vier weken door pijn gehinderd in uw normale werk, zowel werk buitenshuis als huishoudelijk
werk?
• Hoe vaak was u gedurende de afgelopen vier weken erg zenuwachtig?
• Hoe vaak zat u gedurende de afgelopen vier weken zo in de put, dat niets u kon opvrolijken?
• Hoe vaak voelde u zich gedurende de afgelopen vier weken kalm en rustig?
• Hoe vaak had u gedurende de afgelopen vier weken veel energie?
De antwoorden op deze vragen leiden tot een bepaalde score. Bij de normpopulatie, de bevolking van Amerika, is de score
van de SF12 op 50 gezet. Een score boven de 50 betekent dat de psychische gezondheid van de populatie gemiddeld genomen
beter is dan in Amerika 4 .
In de regio GGD Zuid-Holland Zuid is de normscore voor de psychische gezondheid gemiddeld 53.2. Dit is hoger dan het
Nederlands gemiddelde in 2005 gemeten door het CBS: voor de Nederlandse bevolking van 12 jaar en ouder is de score
52.5 4 . In tabel 2 staat de score voor de psychische gezondheid van mannen, vrouwen en verschillende leeftijdscategorieën.
Waar mogelijk is een vergelijking met andere GGD-en gemaakt.
De scores op de psychische normscore zijn in Zuid-Holland Zuid vergelijkbaar met die in de regio's Amsterdam en Eemland.
De psychische gezondheidsscore wordt niet lager naarmate mensen ouder worden, wel scoren vrouwen lager dan mannen.
De risicogroepen
Uit onderzoek blijkt dat vrouwen zich psychisch ongezonder voelen dan mannen 7 , dit is in regio Zuid-Holland Zuid ook het
geval. Andere groepen mensen met een minder goede psychische gezondheid zijn volgens de gezondheidsenquête:
• gescheiden of gescheiden levend
• mensen met een lage of geen opleiding
• werkloos/werkzoekend, arbeidsongeschikt of mensen met een bijstandsuitkering
• mensen die met moeite financieel rond kunnen komen
• mensen die door een chronische aandoening sterk belemmerd zijn in hun functioneren
• mensen van allochtone afkomst.
Dit komt overeen met de resultaten van recente gezondheidsenquêtes in de regio's Eemland 6 en Brabant 9 . Uit onderzoek
blijkt dat een slechte geestelijke gezondheid vaker voorkomt bij mensen met een chronische aandoening 6, 9,10 .
Ook hebben chronisch zieken een slechtere ervaren gezondheid 7, 8 .

52
4 Geestelijke gezondheid 53
Afbeelding 4.1.5
Gemeenten en een generieke gezondheidsmaat (normscore voor psychische gezondheid)
In de regio Zuid-Holland Zuid ervaren chronisch zieken hun gezondheid ook als slechter. In de normscore voor psychische
gezondheid wijken zij echter niet af van het gemiddelde in de regio.
Mensen met een door een arts vastgestelde chronische ziekte hebben een normscore van 52.3. Mensen zonder een chronische
aandoening scoren gemiddeld 53.9. De mensen die wél slechter scoren zijn de mensen die zich sterk belemmerd voelen in
hun functioneren als gevolg van een chronische aandoening.
Per gemeente kan het gemiddelde voor mannen en vrouwen worden bepaald. In afbeelding 4.1.5 staat ingekleurd welke
gemeenten boven en beneden het gemiddelde scoren.
De normscore voor psychische gezondheid is voor vrouwen in Nederland 51,6. In de regio Zuid-Holland Zuid scoort alleen de
gemeente Gorinchem lager met 51.2 (95% BI 50.0-52.4). Alblasserdam, Dordrecht, Giessenlanden en Leerdam scoren gemiddeld,
vergelijkbaar met de Nederlandse resultaten. De overige gemeenten scoren hoger, met Nieuw-Lekkerland als uitschieter met
een score van 54.5 (95% BI 53.2-55.8).
De Nederlandse mannen hebben een gemiddelde score voor psychische gezondheid van 53.5. Zes gemeenten scoren hoger
dan het landelijke gemiddelde, vier gemeenten scoren hetzelfde en vier gemeenten lager dan het landelijke gemiddelde.
De uitschieter aan de hoge kant is Liesveld met een gemiddelde score van 55.5 (95% BI 54.4-56.6) en de laagste score heeft
de gemeente Leerdam. De mannen daar scoren gemiddeld 50.8 (95% BI 49.2-52.5). De verschillen tussen de gemeenten zijn
significant door de lage score van Leerdam.
In de regio Zuid-Holland Zuid ervaren chronisch zieken hun gezondheid als
slechter, maar bij de normscore voor psychische gezondheid
wijken zij niet af van het gemiddelde in de regio
4.3 Psychische gezondheid MHI-5
De psychische gezondheid kan ook gemeten worden met de RAND Mental Health Inventory (MHI). Deze vragenlijst is ontwikkeld
om de geestelijke gezondheid in de algemene bevolking te meten. In het Nederlands is alleen de versie met vijf vragen
beschikbaar (MHI-5). De MHI-5 is een subschaal van de SF-36, een instrument om de kwaliteit van leven te meten.
De MHI-5 bestaat uit de volgende vijf vragen:
• Voelde u zich erg zenuwachtig?
• Zat u zo in de put dat niets u kon opvrolijken?
• Voelde u zich kalm en rustig?
• Voelde u zich neerslachtig en somber?
• Voelde u zich gelukkig?

54
4 Geestelijke gezondheid 55
De vragen hebben betrekking op de maand voorafgaand aan het moment dat de vragenlijst wordt ingevuld. De antwoordmogelijkheden
zijn 'altijd', 'meestal', 'vaak', 'soms', 'zelden' en 'nooit'. Door alle antwoorden een score van 0 tot 5 toe te kennen,
vervolgens de scores op te tellen en met vier te vermenigvuldigen ontstaat een eindscore. Deze zit tussen de 0 en 100.
Hoe hoger de score des te beter de psychische gezondheid. Mensen die scoren tussen de 0 en 60 worden 'psychisch ongezond'
genoemd 1,4 .
De somscore gemeten door het CBS bij personen van 12 jaar en ouder geeft een score van gemiddeld 78.7 in 2005 4 .
De regio Zuid-Holland Zuid heeft een score van 77.5 (95% BI 77.1-78.0). Dit is iets lager dan landelijk bij het CBS, echter bij
de enquête in de regio is de leeftijdsgroep 12 tot en met 18 jaar niet onderzocht.
Risicogroepen
Uit de MHI-5 vragenlijst blijkt dat vrouwen vaker psychisch ongezond zijn dan mannen (13% tegenover 20%).
Dit geldt ook voor de leeftijd: hoe ouder de respondenten hoe slechter zij scoren. Ruim een kwart van de ouderen van 75 jaar
en ouder in Nederland was psychisch ongezond 11 , in de regio Zuid-Holland Zuid is dit gelijk.
In de regio Zuid-Holland Zuid is 25% van de 75-ers
psychisch ongezond
In de regio Zuid-Holland Zuid geeft de bevolkingsgroep met de laagste SES
het vaakst aan psychisch ongezond te zijn
Sociaal economische status (SES gemeten met behulp van opleidingsniveau) speelt een rol bij psychische gezondheid.
Mensen met de laagste SES zijn het vaakst psychische ongezond. Wanneer we mannen en vrouwen binnen de SES groepen
apart bekijken zien we dat vrouwen met een lage SES het vaakst psychisch ongezond zijn (afbeelding 4.1.7).
In 2003 gaf 16% van de Nederlanders aan psychisch ongezond te zijn, anders gezegd: zij hadden een somscore van 60 of
lager op de MHI-51 11 . In de regio Zuid Holland Zuid geeft 16.6% van de respondenten aan in meer of mindere mate psychische
ongezond te zijn. Dit komt overeen met de cijfers van de GGD-en Eemland en Gooi en Vechtstreek 6,10 .
Afbeelding 4.1.6 Percentages psychisch gezonde en ongezonde mensen naar leeftijd,
vergeleken met Eemland en Gooi en Vechtstreek
Samenvattend kan gesteld worden dat de geestelijke gezondheid in Zuid-Holland Zuid vergelijkbaar met of zelfs beter is dan
in geheel Nederland. Bepaalde groepen scoren echter slecht met betrekking tot de geestelijke gezondheid. Dit zijn:
• vrouwen
• ouderen
• mensen met een lage SES
• allochtonen.
Afbeelding 4.1.7 Psychische gezondheid en SES

57
5 Zorg
Dit hoofdstuk geeft inzicht in het zorggebruik in algemene zin.
Er wordt gekeken naar de relatie tussen zorggebruik en diverse
bevolkingsgroepen. Tot slot wordt in dit hoofdstuk aandacht besteed
aan mantelzorg. Het gebruik hiervan, maar ook de belasting die de
mantelzorgers ervaren.

58
5 Zorg 59
5.1 Zorggebruik
Afbeelding 5.1.1 Percentage respondenten dat gebruik heeft gemaakt van zorgvoorzieningen
Hoe vaak gaan mensen naar hun huisarts? Hoe vaak wendt men zich tot een medisch specialist in het ziekenhuis? Hoe frequent
wordt gebruik gemaakt van fysiotherapie, de geestelijke gezondheidszorg of de thuiszorg? Zijn er verschillen in de aard en
omvang van het zorggebruik gelet op leeftijd, sociaal economische status (SES) of land van herkomst?
Met behulp van de beschikbare gestandaardiseerde vraagstellingen is onderzocht hoe de regionale resultaten zich verhouden
tot de landelijke gegevens.
Als vergelijkingsmateriaal is uitgegaan van de 2e nationale studie naar ziekten 2 , landelijke cijfers van het CBS, het RIVM en
de gezondheidsenquête.
Het zorggebruik van verschillende bevolkingsgroepen zoals personen met een verschillende sociaal economische status (SES)
en allochtonen is met elkaar vergeleken 4 .
Helaas is het aantal allochtonen dat in de gezondheidsenquête op deze vragen heeft gereageerd dermate gering dat geen
betrouwbare uitspraken gedaan kunnen worden. Wel is aangegeven of de landelijke tendensen ook voor deze kleine groep
respondenten gelden.
Resultaten
Afbeelding 5.1.1 laat de percentages respondenten zien die de afgelopen 12 maanden gebruik hebben gemaakt van een aantal
genoemde gezondheidszorgvoorzieningen of hulpverleners. Zorgverlenende instellingen en vrijgevestigde psychologen/psychiaters
zijn vanwege de geringe percentages samengevoegd tot één categorie: geestelijke gezondheidszorg (GGZ).
Tevens zijn de landelijke cijfers van het CBS en de resultaten van recente GGD enquêtes weergegeven.
Uit alle genoemde onderzoeken blijkt dat de meest bezochte zorgvoorzieningen achtereenvolgens zijn: de huisarts (75%),
de tandarts (70%) op afstand gevolgd door de medisch specialist (36%) en de fysiotherapeut (19%). De overige instellingen
worden door minder dan tien procent van de respondenten bezocht.
Uit de resultaten van de gezondheidsenquête over zorggebruik blijkt dat in de regio Zuid-Holland Zuid meer gebruik is
gemaakt van huisartsenzorg dan gemiddeld in Nederland. Hierbij zijn de regionale uitkomsten vergeleken met CBS cijfers
over het huisartsencontact 3 . Alleen in de Gooi & Vechtstreek is het bezoekpercentage nog iets hoger 5 .
Personen met een lage SES maken vaker gebruik van huisartsenzorg dan personen met een hoge SES, onafhankelijk van hun
gezondheidstoestand 7 . Tegelijkertijd wordt aangegeven dat de onderlinge verschillen gering zijn.
In de gezondheidsenquête is gevraagd naar de frequentie van bezoek aan de huisarts, medisch specialist, tandarts, fysiotherapeut
en de thuiszorg gedurende de afgelopen twaalf maanden. De resultaten van de Gezondheidsenquête 2004 van de GGD Gooi
& Vechtstreek zijn als vergelijking genomen º .
Afbeelding 5.1.2 Percentage zorggebruik naar sociaal economische status bij GGD ZHZ en GGD Gooi & Vechtstreek
In de regio GGD Zuid-Holland Zuid wordt meer gebruik gemaakt
van huisartsenzorg dan gemiddeld in Nederland
De 2e nationale studie naar ziekten 2 toont aan dat 51% van de volwassen allochtonen in een periode van twee maanden
naar de huisarts is geweest, tegenover 42% van de autochtone bevolking. Binnen de groep allochtonen is er een aanzienlijk
verschil in huisartsbezoek afhankelijk van land van herkomst. Personen van Surinaamse en Turkse afkomst bezoeken de huisarts
het vaakst, respectievelijk 53% en 52%.
Van de allochtonen raadplegen de Marokkanen de huisarts daarentegen het minst vaak (47%). Zoals hiervoor gesteld is het
aantal allochtone respondenten te gering om een betrouwbare vergelijking te maken met de gegevens van de 2e nationale
studie. Wel volgen de regionale cijfers de landelijke trend.

60
5 Zorg 61
Huisarts
Uit afbeelding 5.1.2 blijkt dat personen met een lage SES vaker hun huisarts bezoeken dan personen met een hoge SES.
Ook worden zij vaker verwezen naar de medisch specialist. Dit blijkt zowel uit de gezondheidsenquête van GGD Zuid-Holland
Zuid als uit die van de GGD Gooi en Vechtstreek.
Tandarts
Het bezoek aan de tandarts toont een ander beeld. In beide regio's gaan personen met een hoge SES vaker naar de tandarts,
hetgeen ook uit landelijk onderzoeken naar voren komt.
In de regio Zuid-Holland Zuid bestaat een groot verschil in het tandartsbezoek van respondenten met een lage en een hoge SES.
Het percentage personen dat jaarlijks de tandarts bezoekt is bij de hoge SES groep meer dan twee maal zo hoog (83%) als
bij de lage SES groep (40%).
Vergeleken met de uitkomsten van de GGD Gooi & Vechtstreek (SES hoog 83%, SES laag 66%) is het verschil in de regio
Zuid-Holland Zuid aanzienlijk.
Gekeken naar de leeftijd en tandartsbezoek maken oudere personen gemiddeld minder vaak gebruik van deze voorziening
dan jongere. Uit de landelijke CBS cijfers van 2004 blijkt het leeftijdseffect duidelijk 7 . Weliswaar hanteert het CBS andere leeftijdsindelingen,
maar de trend is goed waarneembaar.
5.2 Mantelzorg
Mantelzorg is onmisbaar voor de gezondheidszorg in Nederland. De letterlijke betekenis van mantelzorg is 'iemand omgeven
met de mantel der liefde'. De term 'mantelzorg' is meer dan twintig jaar geleden geïntroduceerd door de Utrechtse hoogleraar
ziekenhuiswetenschappen Joop Hattinga Verschure (1914-2006) in 1971. Hij zag professionele zorg als een eindpunt van een
proces dat begint met zelfzorg en mantelzorg 13 . De Grote Van Dale beschrijft mantelzorg als:
man·tel·zorg (de ~)
1 hulp die aanvullend, niet beroepshalve, aan bejaarden, zieken en andere hulpbehoevenden verleend wordt 1
Deze definitie maakt geen onderscheid tussen vrijwilligerswerk en mantelzorg. Ook de term 'informele zorg' komt regelmatig
voor in de literatuur. Vaak worden de termen informele zorg en mantelzorg door elkaar gebruikt. Een complicatie bij het identificeren
van mantelzorg is de introductie van het begrip 'gebruikelijke zorg'. Dit staat beschreven in het Protocol Gebruikelijke
Zorg 18 , waarin wordt aangeven welke zorg van familieleden verwacht mag worden en in het bijzonder van gezinsleden. Een
voorbeeld hiervan is dat iemand die samenwoont met een gezonde volwassene geen ABWZ-indicatie ontvangt voor huishoudelijke
hulp 16 . Het gevolg kan zijn dat wat de één mantelzorg noemt de andere als gebruikelijke zorg ervaart. Hierdoor kan
ruis ontstaan in de resultaten van informatie via een schriftelijke enquête. Het is belangrijk dat mantelzorg, informele zorg en
gebruikelijke zorg een sluitende definitie krijgen zodat onderzoekgegevens, ook internationaal, beter vergeleken kunnen worden.
Afbeelding 5.1.3 CBS Statline 2004 Percentage personen met minimaal
één contact met de tandarts per jaar
Van de mensen van 15 tot en met 44 jaar bezoekt gemiddeld 90% jaarlijks de tandarts. Vanaf de pensioengerechtigde leeftijd
neemt dit af tot minder dan de helft.
Thuiszorg
Personen met een lage SES maken meer gebruik van de diensten van de thuiszorg dan personen met een hoge SES (afbeelding
5.1.2). Ook hier is het onderscheid tussen lage en hoge SES van belang voor het percentage personen dat een beroep doet
op deze instelling. Het grote verschil in de resultaten van de GGD Zuid-Holland Zuid kan mede toe te schrijven zijn aan het
leeftijdseffect.
Mantelzorg is de extra zorg - meer dan in een persoonlijke relatie gebruikelijk is - die familieleden, vrienden, kennissen of
buren vrijwillig en onbetaald verlenen aan personen in hun familie, huishouden of sociale netwerk die een vrij ernstige fysieke,
verstandelijke of psychische beperking hebben. De mantelzorg kan langdurig en intensief zijn en wordt gegeven uit liefde,
betrokkenheid en verantwoordelijkheid 9, 15 . De laatste jaren is er veel aandacht voor mantelzorg. De vraag is of mantelzorg in
een steeds individuelere samenleving kan blijven bestaan, of de samenleving de toenemende zorgvraag aankan en welke
gevolgen de vergrijzing en de vergroting van de eigen verantwoordelijkheid hebben. Tevens is er bezorgdheid over de draagkracht
van mantelzorgers; worden zij niet te zwaar belast? De nadelen van het verlenen van mantelzorg worden vaker belicht
dan de voordelen. Het kost tijd en geld en de belasting van de mantelzorgers is hoog 16 .
5.2.1 Mantelzorg in getallen
Het aantal mantelzorgers van 18 jaar en ouder die familieleden of goede bekenden helpen is jaarlijks 3,7 miljoen. Wanneer
gekeken wordt naar de mantelzorgers die langer dan drie maanden of meer dan acht uur per week hulp geven gaat het om
2,4 miljoen mensen. Deze zorg beslaat vaak niet het hele jaar, dus wanneer we op een willekeurig moment het aantal mantelzorgers
tellen komen we uit op tussen de 1,6 en 1,7 miljoen mensen. Dat is ongeveer 13% van de Nederlandse bevolking van
18 jaar en ouder 11, 13 (afbeelding 5.2.1).
In Zuid-Holland Zuid is 12% van de volwassenen mantelzorger.
De grootste groep bestaat uit vrouwen van 50 tot 65 jaar

62
5 Zorg 63
Afbeelding 5.2.1
Mantelzorg in 2001 in Zuid-Holland Zuid
Afbeelding 5.2.2
Afgelopen jaar mantelzorg gegeven
Afbeelding 5.2.3
Aanbod van informele zorg door 18-plussers 1980-2004 (%) 21
Afbeelding 5.2.4
Klasse indeling aantal uren
mantelzorg geven
De meeste mantelzorgers (75%) in de regio Zuid-Holland Zuid
geven maximaal 10 uur per week mantelzorg
Volgens de gezondheidsenquête in Zuid-Holland Zuid verleent 12% van de respondenten ouder dan 19 jaar mantelzorg.
Uitgesplitst naar leeftijd en geslacht blijkt dat de grootste groep mantelzorgers bestaat uit vrouwen van 50 tot 65 jaar.
Het clichébeeld van de mantelzorger is dat van de dochter tussen de 35 en 54 jaar, met een betaalde (parttime) baan die
behalve voor haar eigen kinderen ook voor haar oudere hulpbehoevende ouders zorgt. De gegevens van de gezondheidsenquête
Zuid-Holland Zuid bevestigen dit beeld. Dit beeld is echter niet volledig; er zijn meer 'typen' mantelzorgers 16 . Meer
vrouwen dan mannen (8% versus 16%) verlenen mantelzorg, maar de grootste groep mantelzorgers is ouder dan het clichébeeld
doet vermoeden. De GGD Gooi en Vechtstreek vindt de meeste mantelzorgers in de groep 55 t/m 74 jaar 19 , dit is in
Zuid-Holland Zuid ook het geval. Vooral mensen in de leeftijdsgroep van 50 tot en met 64 jaar geven het vaakst mantelzorg
(afbeelding 5.2.2.).
Het is de eerste keer dat de GGD mantelzorg in Zuid-Holland Zuid heeft onderzocht. Het Sociaal Cultureel Planbureau heeft
meerdere onderzoeken uitgevoerd. Daaruit blijkt dat het percentage mantelzorgers ondanks individualisering, verhoogde
arbeidsparticipatie van vrouwen en de verhoogde vraag naar mantelzorg, de afgelopen 15 jaar stabiel is gebleven. Het Sociaal
Cultureel Planbureau meet 12% in 1991 en 13% mantelzorgers in 2003 16 . Trendcijfers vanaf 1980 zijn gebrekkig, maar het
percentage mantelzorgers is over het algemeen stabiel (afbeelding 5.2.3) 21 .
Het percentage mantelzorgers is de afgelopen 15 jaar stabiel gebleven,
ondanks individualisering, verhoogde arbeidsparticipatie van vrouwen
en de verhoogde vraag naar mantelzorg
In de gezondheidsenquête is gevraagd hoeveel uur iemand mantelzorg geeft. De meeste mantelzorgers geven maximaal
10 uur per week mantelzorg (75%). De GGD Gooi & Vechtstreek meet in 1995 met hun gezondheidsenquête dat 17% van
de mantelzorgers 10 uur of meer per week mantelzorg levert 19 .
Eén tiende van de respondenten in Zuid-Holland Zuid geeft 21 uur of meer per week mantelzorg. Deze mensen verzorgen
waarschijnlijk meestal hun partner en/of kind.
Belasting
Een belangrijk aandachtspunt van de overheid is de belasting van mantelzorgers. Tussen 2001 en 2005 is het aantal steunpunten
mantelzorg gegroeid van 80 naar ongeveer 200. In 2004 maakten 120.000 mantelzorgers gebruik van de diensten van
een steunpunt 12 .
Mantelzorgers kunnen overbelast raken door de hulp die zij bieden. Hier wordt de overall-maat voor belasting gemeten met
de vraag: alles bijeengenomen, hoe belast voelde u zich het afgelopen jaar toen u mantelzorg gaf? In Zuid-Holland Zuid zegt
13% van de mantelzorgers zich tamelijk zwaar of zwaar belast te voelen. Dit komt overeen met een meting door de GGD Gooi
& Vechtstreek; 12% van alle mantelzorgers is daar zwaar belast tot overbelast 19 . Het SCP meet in 2001 dat 8% van de mantelzorgers
zich zwaar belast of overbelast voelt 11 en dat 26% zich tamelijk tot zeer zwaar belast voelt 16 .
De belasting loopt op naarmate de sociale afstand tot de hulpbehoevende kleiner is 9 . Dat wil zeggen dat het verzorgen van
een partner meer belastend is dan het verzorgen van een grootouder.
De belasting blijkt vooral toe te nemen naarmate men vele uren over een langere periode hulp geeft, een partner of kind
verzorgt of er alleen voor staat. Veertig procent kan de hulp niet met andere mantelzorgers delen 11 .
In Zuid-Holland Zuid blijken de respondenten die de meeste uren mantelzorg geven zich inderdaad het vaakst zwaar belast te
voelen.

64
5 Zorg 65
Afbeelding 5.2.5 Klasse indeling aantal uren mantelzorg geven
& tamelijk zwaar tot zwaar belast voelen in Zuid-Holland Zuid
Afbeelding 5.2.6 Percentage mantelzorgers per gemeente, 2005
Van de mensen die zich zwaar belast voelen verleent bijna eenderde 21 of meer uur per week mantelzorg. Van de andere
groepen die minder dan 21 uur mantelzorg verlenen geeft gemiddeld 15% aan zich zwaar belast te voelen.
Van de mantelzorgers die 21 of meer uur per week zorg geven voelt meer dan de helft zich zwaar belast (dit is niet in afbeelding
5.2.5 weergegeven).
De problemen die mensen ervaren bij het geven van mantelzorg zijn vooral de geestelijke zware belasting en het hebben van
te weinig tijd voor zichzelf en het gezin. 17,20 Andere (tijds)problemen die genoemd worden zijn 'de situatie liet mij nooit los',
'nooit vrij van verantwoordelijkheden', 'niet toekomen aan activiteiten in de vrije tijd zoals hobby's' en 'regelmatig een tekort
aan vrije tijd'. 23
Momenteel ontvangt een minderheid ondersteuning bij de mantelzorg. 38% krijgt informatie, advies of emotionele steun, 17%
heeft een oppas en 10% meldt dat de hulpbehoevende de dagopvang of activiteitencentrum bezoekt 24 .
Gemeenten
Afbeelding 5.2.6 geeft het percentage mantelzorgers per gemeente weer. De verschillen per gemeente zijn niet goed te verklaren,
waarschijnlijk zijn ze het gevolg van een selectieve respons. Statistische analyses wijzen uit dat er geen significant verschil is
(p=0.3) tussen de gemeenten in Zuid-Holland Zuid.
5.2.2 Etniciteit
Met name Turkse en Marokkaanse ouderen ontvangen veel mantelzorg. Dit heeft mogelijk te maken met opvattingen rond
familiezorg. Daarnaast speelt onbekendheid met het Nederlands zorgsysteem een rol 26 . Uit het onderzoek blijkt dat Turkse en
Marokkaanse gezinnen geen thuiszorg vragen, geen thuiszorg aangeboden krijgen of de geboden thuiszorg niet aannemen.
Dit wordt veroorzaakt door:
• een gebrek aan inzicht in het ziekteverloop van de patiënt bij de naasten
• de verwachting (zowel bij de familie als bij de huisarts) dat de familie alle zorg kan en wil leveren
• gebrek aan kennis over wat je kunt verwachten van Nederlandse thuiszorgmedewerkers
• beperkingen van thuiszorg-organisaties 27
Uit het onderzoek van de GGD Zuid-Holland Zuid blijkt
dat Turkse en Marokkaanse gezinnen geen thuiszorg vragen, geen thuiszorg
aangeboden krijgen of de geboden thuiszorg niet aannemen
Gegevens over mantelzorg bij verschillende bevolkingsgroepen zijn niet uit de gezondheidsenquête te destilleren.
Hiervoor zijn de groepen te klein. Wel zijn er gegevens bekend uit de literatuur. Het percentage 55-plussers dat informele
zorg ontvangt is in totaal voor Turken 30%, Marokkanen 54%, Surinamers 21%, Antillianen 10%, Molukkers 17% en autochtonen
10% 26 .
5.2.3 Risicogroepen
De mantelzorgers die volgens onderzoek 16 kwetsbaar zijn, zijn:
• mantelzorgers met een laag inkomen en hoge reiskosten
• mantelzorgers die er alleen voor staan (ook zonder professionele thuiszorg)
• mantelzorgers die behoefte hebben aan ondersteuning maar hiervan geen gebruik maken
Degene die voor een zieke partner zorgt heeft een groot risico op overbelasting en daardoor ook een grote kans op uitval.
Eén van de mogelijke redenen hiervoor is de toepassing van het principe 'gebruikelijke zorg' 16 .

66
5 Zorg 67
Een verband tussen stedelijkheid, regio, de afstand tot mantelzorgers en het verlenen van mantelzorg is niet aangetoond 16,25 .
Wel is het zo dat nabije sociale relaties de meeste informele zorg opleveren 16 .
Mensen met een zwak sociaal netwerk kunnen minder terugvallen op mantelzorg en behoren hierdoor tot een risicogroep.
Hulpbehoevenden die volgens onderzoek 16 extra aandacht nodig hebben zijn:
• mensen met alleen verre verwanten
• mensen met kinderen met wie het contact niet goed is onderhouden
• gezinnen met uitsluitend zonen
5.2.4 Conclusie
Omdat de arbeidsparticipatie van vrouwen stijgt zou volgens prognoses het aanbod van mantelzorg afnemen. Dit is onjuist;
het aanbod van mantelzorg is de afgelopen vijftien jaar redelijk stabiel gebleven; tussen de 9% en 13%. Dit is opvallend, omdat
tijdens die periode het aanbod van zorgvoorzieningen gedaald is 16 .
In 2005 blijkt dat ruim 12% van de bevolking in Zuid-Holland Zuid mantelzorg geeft. De verschillen per gemeente zijn groot
maar dit heeft waarschijnlijk met een selectieve respons te maken.
In de afgelopen 15 jaar heeft de groep mantelzorgers een andere samenstelling gekregen met meer ouderen en meer werkenden 16 .
Veel mantelzorgers maken nog geen gebruik van ondersteuning. Dit ligt vooral aan de mate van bekendheid en toegankelijkheid
van de aangeboden ondersteuning 16 . Het geven van ondersteuning in de vorm van advies, oppas en dagopvang kan een
verlichting betekenen voor de mantelzorger 16 .

69
6 Leefstijl
Dit hoofdstuk geeft inzicht in de leefgewoontes van de Nederlanders
en de inwoners van de regio Zuid-Holland Zuid.
Paragraaf 6.1 gaat in op lichamelijke activiteit. Door middel van
literatuuronderzoek is bekeken in welke mate en hoe vaak Nederlanders
bewegen en welke invloed dit heeft op gezondheid(sklachten).
In paragraaf 6.2 is aan de hand van literatuuronderzoek
beoordeeld hoe voeding en gezondheidsklachten zich verhouden.
In de paragrafen over overgewicht, roken en alcohol zijn de resultaten
van de gezondheidsenquête verwerkt. Daarin is te lezen of,
in welke groepen en in welke mate overgewicht, roken en alcohol
in de regio Zuid-Holland Zuid voorkomen.

70
6 Leefstijl
71
6.1 Lichamelijke activiteit
Matig intensieve beweging bevordert de gezondheid en beschermt tegen veel ziekten. Voorbeelden van matig intensieve
activiteiten zijn sport, van en naar het werk of school fietsen, stevig wandelen, tuinieren en huishoudelijk werk. Onvoldoende
lichamelijk activiteit verhoogt de kans op ziektes zoals cornonaire hartziekten (CHZ), diabetes mellitus, beroerte (CVA), osteoporose
(botontkalking), dikke darmkanker en borstkanker. Beweging kan een gunstige invloed hebben op deze ziektes 3 .
Het gezondheidsbevorderende effect van bewegen loopt voornamelijk via endogene factoren zoals bijvoorbeeld bloeddruk en
lichaamsgewicht, maar er is ook een direct risicoverlagend effect van lichamelijk activiteit op hart en bloedvaten 7 . Intensieve
activiteit, zoals bijvoorbeeld hardlopen en voetballen, verbetert de conditie van hart en longen.
In Nederland wordt bewegen geoperationaliseerd door de Nederlandse Norm Gezond Bewegen (NNGB). De beweegnorm betekent
voor volwassenen minimaal een half uur per dag matig intensief bewegen op tenminste vijf dagen van de week. Ongeveer
50% van de Nederlanders van 18 tot 55 jaar en 25% van de jongeren (12-18 jaar) voldoet aan deze norm.
6.1.2 Risicogroepen
Voor het eerst sinds jaren is in 2003 een positieve trend zichtbaar: het aantal Nederlanders dat voldoende beweegt is licht
toegenomen (van 45% naar 48%). Ook sportdeelname is de afgelopen jaren licht gestegen 5 . Maar in feite voldoet meer dan
de helft niet aan de Nederlandse Norm Gezond Bewegen.
Volgens de Nederlandse Hartstichting blijft de trend in de tijd stabiel wat betreft lichamelijk inactiviteit 7 .
Toch gaat deze trend niet op voor alle bevolkingsgroepen. Afbeelding 6.1.2 laat voor de leefstijlfactor 'lichamelijke inactiviteit'
de huidige situatie en de trend over de afgelopen 10 jaar zien. Daarbij is een vergelijking gemaakt tussen bevolkingsgroepen
en de totale Nederlandse bevolking 1 . Het percentage lichamelijk inactieven is lager in de jongere leeftijdsgroep dan in de
totale bevolking. Dit komt omdat zij zichzelf voornamelijk op de fiets en te voet verplaatsen. Dit betekent niet dat zij aan de
norm van bewegen voldoen. Jongeren voldoen minder vaak aan de norm maar jongeren zijn wél actiever dan volwassenen.
Ten opzichte van de totale bevolking is het percentage lichamelijk inactieven hoger onder ouderen, lage SES en allochtonen.
Wat betreft de trend in de afgelopen tien jaar is het percentage inactieven alleen gedaald bij ouderen 1 .
Aan de fitnorm (3 maal per week gedurende 20 minuten intensief bewegen) voldoet slechts 22% van de volwassen. Mannen
en hoger opgeleiden voldoen vaker aan de fitnorm dan vrouwen en lager opgeleiden. 'Geen tijd' en 'geen zin' zijn de belangrijkste
redenen die men noemt om niet te bewegen 3 .
Afbeelding 6.1.2 huidige risicogedrag specifieke groepen (in vergelijking met
de totale bevolking) en de trend in dit gedrag in het afgelopen decennium 1 .
Ongeveer 50% van de Nederlanders van 18 tot 55 jaar
en 25% van de jongeren (12-18 jaar) voldoet aan de beweegnorm.
Slechts 22% van de volwassenen voldoet aan de fitnorm
6.1.1 Bewegen in Nederland
In 2005 hebben volwassenen in de leeftijd van 55-74 jaar het meest bewogen, de mannen iets meer dan de vrouwen. Bij de
volwassen van 18-54 jaar zit het percentage dat de beweegnorm haalt rond de 50%. Het minst vaak wordt de norm gehaald
door de jongeren in de leeftijd van 12 tot en met 17 jaar (afbeelding 6.1.1).
Afbeelding 6.1.1 Percentage dat, aan de voor hun leeftijd geldende,
Nederlandse Norm Gezond bewegen voldoet, naar leeftijd in 2005 4
Met betrekking tot de sociaal economische status is er geen verschil tussen de hoge en lage SES wat betreft de beweegnorm,
wel is er een verschil in de fitnorm. Van de hoge SES voldoet 25% hieraan, in de groep met de lage SES haalt slechts 16%
deze norm 8 .
Allochtonen doen minder vaak aan sport, vooral vrouwen. Een positief aspect is dat hoe langer men in Nederland woont hoe
vaker aan sport wordt gedaan 8 .
Groepen die relatief minder lichamelijk actief zijn, zijn jeugdigen, jongvolwassenen, ouderen, chronisch zieken, niet werkenden,
mensen met overgewicht en mensen van niet-Nederlandse herkomst 5 . Nog specifieker: mensen met een lage sociaal economische
status, allochtonen, 75-plussers en jeugdigen van 12 tot 18 jaar 6 .
Het percentage lichamelijk inactieven is hoger bij ouderen,
lage SES en allochtonen ten opzichte van de totale bevolking
6.1.3 Determinanten van beweging
Attitude, sociale invloeden en eigen effectiviteit zijn determinanten die bij lichamelijke beweging van belang zijn. Dit geldt
zowel voor personen in de hogere als in de lagere SES-groepen. Persoonlijkheid en copingstijl verklaren deels de sociaal
economische verschillen 1 . Uit onderzoek blijkt dat omgevingsdeterminanten van belang zijn voor het bewegen bij volwassen.

72
6 Leefstijl 73
Sociale steun, het hebben van iemand om samen mee te bewegen, de beschikbaarheid van een goed netwerk van wandelpaden,
en de beschikbaarheid van fitnessapparatuur en andere mogelijkheden om te bewegen, zijn mogelijke determinanten.
Afbeelding 6.2.1 Aantal ziekte- en sterfgevallen (I en S) die
optreden als gevolg van voedingsfactoren inclusief overgewicht 14 .
Interventies tot het bevorderen van lichamelijke activiteit bij volwassenen kunnen gericht worden op het versterken van
sociale steun en netwerken en het vergroten van de beschikbaarheid van mogelijkheden tot bewegen 2 .
Voor jongeren geldt dat de sociale omgeving van belang is voor het beweeggedrag. Jongeren kijken naar anderen. Leeftijdgenoten,
ouders en mensen met een voorbeeldfunctie beïnvloeden dit gedrag. Daarnaast speelt de fysieke omgeving een rol;
zijn er genoeg sport- en speelfaciliteiten in de omgeving, is die verkeersveilig en is er voldoende groen 6 .
Uit onderzoek blijkt dat omgevingsfactoren van belang zijn
voor het bewegen door volwassen
6.1.4 Conclusie
Ongeveer de helft van de Nederlands bevolking voldoet niet aan de norm voor bewegen. Dit komt de volksgezondheid niet
ten goede omdat hierdoor het risico op verschillende aandoeningen, direct en indirect wordt vergroot. Vooral de jongeren van
12 tot en met 18 jaar, 75-plusssers, chronisch zieken, lage SES en allochtonen bewegen minder in vergelijking met de totale
Nederlandse bevolking.
6.2.1 Trends in Nederland
De Richtlijnen Goede Voeding geven adviezen over totale voedselconsumptie over de gehele dag. In deze richtlijnen wordt
geadviseerd dagelijks minimaal 200 gram groente en 200 gram fruit en minder dan 10 % van de energiebehoefte aan verzadigd
vet te eten.
6.2 Voeding
Voeding is een belangrijk onderdeel van onze levensstijl. Circa 10% van de sterfgevallen kan worden toegeschreven aan een
ongezonde voedingssamenstelling 9 . In 2005 waren in Nederland ongeveer 40.000 sterfgevallen door hart- en vaatziekten 17 en
38.500 sterfgevallen aan kanker 12 .
Het totale gezondheidsverlies door ongezonde voedingsgewoonten, waaronder eenzijdige voeding, in combinatie met overgewicht,
is vergelijkbaar met het gezondheidsverlies door roken. Dit blijkt uit een onderlinge vergelijking van de gezondheidseffecten
van meerdere leefstijlfactoren 9 .
Hart- en vaatziekten, kanker, obesitas, diabetes mellitus type 2 en osteoporose hebben een relatie met voeding.
Het risico op hart- en vaatziekten neemt toe door een voeding die rijk is aan verzadigde vetzuren en transvetzuren.
Anderzijds neemt het risico op hart- en vaatziekten af door het consumeren van veel vis, groenten en fruit. Het eten van veel
groenten en fruit kan een zekere bescherming bieden tegen diverse vormen van kanker 10 .
De invloed van voeding op ziekte loopt vaak via andere determinanten. Veel eten kan overgewicht tot gevolg hebben wat
weer een hoger risico op diabetes type II geeft.
De Nederlandse bevolking eet te veel verzadigde- en transvetzuren en te weinig vis, groente en fruit. De trends die waargenomen
worden in de periode 1988 tot 1998 zijn positief voor verzadigd vetzuren (-5%) en transvetzuren (-60%). De consumptie van
vis is in 2001 17% hoger dan in 1995. Tegelijkertijd wordt er minder groente en fruit gegeten, een daling van 15-20% (1988-
1998) 9 .
Deskundigen verwachten dat deze trends op het gebied van voedselaanbod en voedingsgewoonten zich de komende vijf tot
tien jaar zullen voortzetten.
De consument zal meer gemaksvoedsel kopen en de consumptie van tussendoortjes, grotere porties en energierijke producten
zal verder stijgen. De verwachting is dan ook dat de ongunstige ontwikkelingen zullen gaan overheersen.
6.2.2 Risicogroepen
Mensen in oudere leeftijdsgroepen eten over het algemeen meer groente en fruit dan de jongere. In de jongste leeftijdsgroep
(19-30 jaar) bedraagt de consumptie van groenten en fruit slechts de helft van de aanbevolen hoeveelheid. Slechts 2% van
hen eet 150 gram groente per dag, 0% van deze groep eet de aanbevolen 200 gram groente per dag. In deze groep gebruikt
7,2% van de mensen 200 gram fruit per dag 16 .
Voor groente- en fruitconsumptie is een afname te zien van het percentage mensen dat aan de richtlijnen voldoet. Voor verzadigd
vet is de trend dat er juist meer mensen aan de richtlijnen voldoen 12 .
De Nederlandse bevolking eet te veel verzadigde- en transvetzuren
en te weinig vis, groente en fruit

74
6 Leefstijl 75
Mensen met een lage opleiding eten iets minder groente en fruit dan hoog opgeleiden. Wat betreft de consumptie van verzadigde
vetten is er geen verschil tussen hoog- en laagopgeleiden 12 . De trends van het afgelopen decennium zijn in afbeelding
6.2.2 weergegeven. Daarbij is een vergelijking gemaakt met de Nederlandse bevolking 11 .
Als de genoemde trends aanhouden (en andere factoren gelijk blijven), zal de levensverwachting bij de geboorte voor het eerst
sinds lange tijd kunnen gaan dalen 9 .
Afbeelding 6.2.2
Voeding bij specifiek groepen vergeleken met de Nederlandse bevolking
6.3 Overgewicht
Het rapport van de Gezondheidsraad 18 laat geen misverstand over overgewicht bestaan. Overgewicht zal de komende jaren
sterk in omvang toenemen met alle gevolgen van dien. In 2003 was gemiddeld 40% van de volwassenen te zwaar, 10% had
extreem overgewicht en naar schatting 1 tot 1,5% leidde aan morbide obesitas. De gezondheidsrisico's zijn zeer ernstig.
Niet altijd is duidelijk wat met overgewicht bedoeld wordt. Het CBS vermeldt expliciet dat “overgewicht” betrekking heeft op
alle personen die een BMI score 18 hebben van 25 of hoger, dus inclusief obesitas (BMI >= 25). Daarnaast hanteert het CBS de
term “te zwaar” voor personen die overgewicht hebben, maar géén obesitas ( 25

76
6 Leefstijl 77
Afbeelding 6.3.1
(Ernstig) overgewicht, landelijk, 1981-2002 (CBS)
Afbeelding 6.3.3 Overgewicht en obesitas per gemeente
Afbeelding 6.3.2 Overgewicht en obesitas in diverse gezondheidsenquêtes 20
Als de vergelijking wordt gemaakt tussen overgewicht en obesitas naar opleidingsniveau of sociaal economisch niveau, valt
op dat overgewicht en obesitas met name voorkomen bij personen met een lage SES. Dit is ook te zien in afbeelding 6.3.4.
Hierbij zijn gegevens van drie GGD gezondheidsenquêtes en het MORGEN project vergeleken 21,26,27 . In alle onderzoeken wordt
steeds hetzelfde patroon aangetroffen: overgewicht is veel sterker aanwezig bij de respondenten met een lage dan met een hoge
SES. Vaak zijn de verschillen aanzienlijk zoals in de gezondheidsenquête van de GGD Amsterdam waar het percentage overgewicht
meer dan twee keer zo hoog is onder de laag opgeleiden (62% bij de lage SES ten opzichte van 30% bij de hoge SES).
Ook bij obesitas is dit het beeld (afbeelding 6.3.5). Ten minste één op de vijf respondenten met een lage SES in de regio
Zuid-Holland Zuid heeft extreem overgewicht. Dit is drie keer zo hoog als onder hoog opgeleiden (20% ten opzichte van 7%).
Vergeleken met de andere onderzoeken waaronder de grote “2e nationale studie naar ziekten” 22 meet de regio Zuid-Holland
Zuid het hoogste percentage obesitas.
In de 2 e nationale studie naar ziekten 22 is geconstateerd dat onder niet-westerse allochtonen obesitas vaker voorkomt dan
onder westerse allochtone inwoners. Onder respondenten van Turkse afkomst is de prevalentie twee keer zo hoog.
De stijging in 2005 is vooral te zien bij obesitas; van 10% naar 12,4%. Bij de GGD Gooi & Vechtstreek wordt weliswaar een
hoger percentage respondenten aangetroffen met overgewicht, maar de cijfers voor obesitas liggen duidelijk lager dan in
Zuid-Holland Zuid. Het hoogste percentage voor obesitas is te vinden in het onderzoek van de GGD Amsterdam.
In de regio GGD Zuid-Holland Zuid heeft ten minste één op de vijf
respondenten met een lage SES extreem overgewicht
In afbeelding 6.3.3 worden de percentages overgewicht en obesitas in de veertien gemeenten van de GGD Zuid-Holland Zuid
weergegeven. De gemeenten Zederik (54,9%), Liesveld (52,6%), Papendrecht (52,4%) en Zwijndrecht (52,1%) hebben hogere
percentages overgewicht in vergelijking met het regiogemiddelde van 50%. De gemeente Zwijndrecht heeft het hoogste percentage
obesitas (15,2%), gevolgd door Papendrecht( 14,6%) en Alblasserdam(13,7%).
In de gezondheidsenquête is het niet mogelijk om analyses naar land van herkomst te maken omdat de aantallen respondenten
te gering zijn voor betrouwbare uitspraken. Samenvoegen van de gegevens van alle allochtone respondenten van niet-westerse
afkomst maakt analyse echter wel mogelijk.
In afbeelding 6.3.6 zijn de uitkomsten weergegeven waarbij de 2e nationale studie naar ziekten als vergelijkingsmateriaal is
gebruikt. De resultaten van de gezondheidsenquête zijn in overeenstemming met de landelijke conclusies dat obesitas frequenter
voorkomt bij de personen van niet-westerse afkomst.
De toename van overgewicht wordt voornamelijk toegeschreven aan een combinatie van ongezonde voedingsgewoonten én een
toenemend gebrek aan beweging. Overgewicht en zeker obesitas kan leiden tot een ernstig tot zeer ernstig verhoogd risico op
co-morbiditeit. Zowel in deze gezondheidsenquête als in de gezondheidsenquête van 2000 worden, onder respondenten met
overgewicht, percentueel veel meer diabetici aangetroffen dan onder respondenten met een normaal gewicht. Bij 69,3% van
de diabetici komt overgewicht voor. In 2005 is dit percentage toegenomen naar 70,8%.

78
6 Leefstijl 79
In de regio Zuid-Holland Zuid zijn veel mensen met overgewicht ook diabeet
Afbeelding 6.3.6
Obesitas naar etniciteit
Afbeelding 6.3.4 Overgewicht en SES
Onder de niet-diabetici zijn de percentages overgewicht in de jaren 2000 en 2005 respectievelijk 46,6% en 48,6%.
Van de mensen met obesitas, die onderdeel uitmaken van de groep “te zware personen”, leed in 2000 een kwart aan diabetes.
In 2005 is dat bijna eenderde.
Afbeelding 6.3.5 Obesitas en SES
6.3.2 Samenvatting
Overgewicht en extreem overgewicht of obesitas komt steeds vaker voor. Ruwweg de helft van de bevolking heeft overgewicht.
Obesitas komt bij tien procent voor. De uitkomsten van de gezondheidsenquête zijn in overeenstemming met de resultaten van
zowel landelijke als gelijksoortige GGD onderzoeken in de afgelopen jaren. Tevens blijkt dat de percentages overgewicht en obesitas
in de regio Zuid-Holland Zuid enkele percentages hoger liggen dan elders. Hiervoor is geen directe verklaring te geven.
In enkele gemeenten wordt meer overgewicht en/of obesitas aangetroffen dan het regiogemiddelde.
De gemeente Zederik heeft het hoogste percentage mensen met overgewicht. De gemeente Zwijndrecht heeft het hoogste
percentage mensen met obesitas.
Overgewicht en obesitas zijn in grotere mate aanwezig bij groepen met een lage sociaal economische status (SES). In de
regio Zuid-Holland Zuid heeft 60% van deze groep overgewicht en 20% obesitas. Dit laatste percentage is twee maal zo hoog
als onder de rest van de bevolking.
Ook onder allochtone inwoners worden duidelijk hogere cijfers voor overgewicht en obesitas gevonden. Het aantal respondenten
van Marokkaanse, Turkse, Surinaamse en Antilliaanse afkomst in onze steekproef is te beperkt om apart te berekenen,
maar gezamenlijk volgen ze wel de landelijke trend. Overgewicht en zeker obesitas kan leiden tot een ernstig tot zeer ernstig
verhoogd risico op co-morbiditeit.

80
6 Leefstijl 81
6.4 Roken
Afbeelding 6.4.2 Rokers in 2000-2005 naar leeftijd en geslacht, regio Zuid-Holland Zuid
Dat roken een ongezonde verslaving is hoeft nauwelijks nog te worden toegelicht.
In 2003 is in Nederland het aantal aan de gevolgen van roken toegeschreven sterfgevallen geschat op meer dan 20.000 28 .
In afbeelding 6.4.1 zijn de aantallen sterfgevallen door aan roken toegeschreven aandoeningen weergegeven. De belangrijkste
ziekte waar iemand aan overlijdt als gevolg van roken is longkanker. Bijna 40% van de sterfgevallen door roken is hieraan te
wijten.
Afbeelding 6.4.1 Sterfte in 2003: diverse aan roken gerelateerde aandoeningen
Afbeelding 6.4.3 Rokers in diverse GGD onderzoeken
Stoppen met roken levert op bevolkingsniveau een grote gezondheidswinst op. De gezondheidseffecten zijn meetbaar op langere
termijn. Om een goed beeld te kunnen vormen worden de resultaten van de gezondheidsenquête 2005 met de gezondheidsenquête
van 2000 vergeleken, samen met die van andere regio's en met landelijke cijfers.
6.4.1 Resultaten
In afbeelding 6.4.2 is het percentage rokers weergegeven in de regio Zuid-Holland Zuid, uitgesplitst naar vijf leeftijdsgroepen
en geslacht. Aan de hand van afbeelding 6.4.2 zijn de volgende conclusies te trekken:
• het totaal percentage rokers in de GGD regio is licht gedaald, van 26% in 2000 naar 25% in 2005. Deze daling komt
geheel voor rekening van vrouwen.
• CBS cijfers bevestigen de daling in het percentage rokers (over de periode van 5 jaar). Vanaf 2001 tot en met 2005 is er
een langzame maar gestage daling te constateren van 33,3% naar 29,5% rokers 31 . Uit het onderzoek van Stivoro onder alle
volwassenen in Nederland komt naar voren dat 28% rookt: 31% van de mannen en 25% van de vrouwen 32 . De cijfers voor
de regio Zuid-Holland Zuid liggen onder het landelijke gemiddelde.
• mannen roken meer dan vrouwen, dit geldt voor alle leeftijden.
• mannen in de leeftijdsgroep van 19-34 jaar roken het meest. Dit percentage is sinds 2000 licht gestegen.
Hoe de resultaten zich met andere GGD onderzoeken verhouden is in afbeelding 6.4.3 weergegeven 35-40 .

82
6 Leefstijl
83
In de regio Zuid-Holland Zuid wordt minder gerookt dan in andere regio's
Vergeleken met de andere GGD-regio's wordt er in de regio Zuid-Holland Zuid minder gerookt. De verschillen zijn het grootste
met Amsterdam (- 8%) en Brabant (- 9%).
Uit het Stivoro-rapport 29 blijkt dat mannen van Turkse afkomst het meeste roken. De prevalentiecijfers variëren van 49-69%.
Voor Marokkaanse mannen worden veel lagere prevalentiecijfers gemeld: 23-34%.
Vrouwen van Turkse afkomst roken veel minder dan hun mannen (21-34%) en door Marokkaanse vrouwen wordt vrijwel niet
gerookt (1-3%). De gezondheidsenquête van de GGD Zuid-Holland Zuid telt te weinig respondenten van Turkse en/of Marokkaanse
afkomst om per groep betrouwbare uitspraken te kunnen doen. Wel wordt dezelfde tendens in Zuid-Holland Zuid
gevonden als hierboven vermeld.
Afbeelding 6.4.4 Verband tussen roken en SES voor zowel landelijk
als regio Zuid-Holland Zuid
Mannen in de leeftijdsgroep van 19-34 jaar roken het meest
6.4.2 Samenvatting
Het percentage rokers lijkt in de regio Zuid-Holland Zuid onder het landelijke gemiddelde te liggen. Het percentage is lager
dan de percentages die met gelijksoortige vragenlijsten door andere GGD'en zijn gevonden.
Landelijke trends zoals het feit dat ouderen minder roken dan jongeren, mannen meer dan vrouwen en personen met een
lage SES meer dan personen met een hoge SES zijn ook in de GGD regio Zuid-Holland Zuid terug te vinden. Onder de
respondenten zijn slechts een gering aantal allochtonen van Turkse en Marokkaanse afkomst. In deze kleine groep wordt de
landelijke tendens teruggevonden: personen van Turkse afkomst roken meer dan personen van andere allochtone afkomst.
Afbeelding 6.4.4 maakt het verband tussen het opleidingsniveau en roken zichtbaar. Hoe lager de SES hoe meer wordt gerookt.
Dit geldt voor zowel het landelijk Stivoro onderzoek als voor de gezondheidsenquête.
Uit het onderzoek blijkt dat vrouwen in de regio Zuid-Holland Zuid minder roken dan landelijk. Dit geldt vooral voor vrouwen
met een lage SES. Ten opzichte van het landelijke Stivoro onderzoek is daar het grootste verschil te zien. Ook bij vrouwen met
een hoge SES in de regio Zuid-Holland Zuid is een verschil te zien met landelijke gegevens. Nader onderzoek geeft geen verklaring
voor dit verschil. Mogelijk kan het verklaard worden door het aantal vrouwelijke respondenten in de hoge en lage SES.
6.5 Alcohol
Alcohol is na koffie en thee het meest gebruikte genotmiddel in de samenleving. Onderzoek heeft uitgewezen dat matig alcoholgebruik
een lager risico geeft op coronaire hartziekten en op beroerte 49 . Het gebruik van alcohol gaat echter niet altijd 'met
mate'. Het zijn vooral de negatieve aspecten van alcoholgebruik waardoor het ministerie van VWS deze leefstijlfactor tot speerpunt
benoemd heeft 58 .
Gelet op etniciteit is er een verschil in rookgedrag tussen autochtonen en niet-westerse allochtonen. In het Stivoro-rapport 29
wordt een aantal studies onder allochtonen in de grote steden besproken. De vragenlijsten zijn doorgaans mondeling afgenomen.
Door de gekozen interviewmethode en de beperking tot de grote steden kunnen de resultaten afwijken van andere cijfers die
uit de schriftelijke enquête naar voren zijn gekomen.
Uit het onderzoek blijkt dat vrouwen in de regio Zuid-Holland Zuid
minder roken dan landelijk, dit geldt voor zowel vrouwen
met een lage als met een hoge SES
Bij sociaal gebruik kan sprake zijn van een matige geestelijke afhankelijkheid, bij intensief gebruik van grote geestelijke en
lichamelijke afhankelijkheid.
De effecten van alcohol op korte termijn zijn:
• verdovend en ontremmend
• aantasting van beoordelings- en reactievermogen
• sentimentaliteit
• agressie
• zelfoverschatting
• onverschilligheid
• aantasting van motoriek en spraak.

84
6 Leefstijl 85
De effecten van alcohol op lange termijn zijn:
• beschadiging van diverse organen en systemen van het menselijk lichaam,
zoals: lever, nieren, immuunsysteem en hart- en vaatstelsel
• verhoogde kans op verschillende vormen van kanker
• beschadiging van hersenen en zenuwen
• verminderde vruchtbaarheid 49 .
Overmatig alcoholgebruik draagt relatief sterk bij aan de totale ziektelast in de bevolking vergeleken met andere leefstijlfactoren.
Het is een belangrijke oorzaak van ziekte en sterfte. Jaarlijks overlijden ongeveer 1900 mensen door aandoeningen die direct of
indirect een gevolg zijn van overmatig alcoholgebruik 48 .
6.5.1 Gebruik
Voor mannen en vrouwen gelden verschillende normen voor 'overmatig alcoholgebruik'. Daarnaast zijn er verschillende
manieren om het alcoholgebruik in te delen.
CBS beschrijft 'zware drinkers' (minimaal 1 keer/week 6 of meer glazen) 60 , het NIGZ 'overmatig drinken' (mannen meer dan 21
glazen/week, vrouwen meer dan 14 glazen/week) 62 en het RIMV overmatig alcoholgebruik (mannen dagelijks 3 of meer glazen,
vrouwen dagelijks 2 of meer glazen) 11 .
De GGD Den Haag gebruikt in haar presentatie van gegevens over alcoholgebruik 'licht-matig' (minder dan 20 glazen per week)
en 'overmatig' (20 glazen of meer per week) 42 .
Daarnaast heeft het NIGZ een norm voor 'verantwoord alcoholgebruik': mannen max. 2-3 glazen per dag en niet meer dan
5 glazen per gelegenheid en 2 dagen per week geen alcohol, vrouwen max. 1-2 glazen per dag, niet meer dan 3 glazen per
gelegenheid en 2 dagen per week geen alcohol 62 .
Om verwarring te voorkomen zal bij alle getallen over het gebruik van alcohol aangegeven worden welke standaard of referentiewaarden
gehanteerd zijn.
6.5.2 Zuid-Holland Zuid
De gegevens van de regio Zuid-Holland Zuid zijn te vergelijken met de provincie Zuid-Holland. Alle GGD-en, met uitzondering
van Den Haag, hebben in het najaar van 2005 een gezondheidsenquête uitgevoerd. Hierin zijn de vragen over alcohol aan
alle respondenten op dezelfde manier gesteld.
Het percentage geheelonthouders is in de provincie Zuid-Holland 12%, wat lager is dan landelijk. In de regio Zuid-Holland
Zuid is het percentage geheelonthouders 14%. Dit lijkt erg af te wijken van de eerder genoemde cijfers hetgeen te maken
heeft met de onderzoeksvorm. Het is namelijk onduidelijk in hoeverre vragenlijsten betrouwbare cijfers opleveren over het
gebruik van alcohol 51, 61 . Omdat bijna alle GGD-en dezelfde vragen hebben gesteld is onderling vergelijken echter wel mogelijk.
Uitgesplitst naar mannen en vrouwen wordt duidelijk dat meer mannen dan vrouwen alcohol drinken. In Zuid-Holland Zuid
drinkt 88% van de mannen en 74% van de vrouwen.
Afbeelding 6.5.1 Percentage geheelonthouder en drinkers
Afbeelding 6.5.2 Percentage geheelonthouder en drinkers, naar geslacht
Volgens het CBS dronk in 2005 18,6% nooit 60 . Geheelonthouders zijn vooral in het midden van het land te vinden, waaronder
ook Zuid-Holland Zuid. Het percentage niet-drinkers is in de periode 2001-2004 in Zuid-Holland Zuid 22,4%, wat betekent dat
er significant meer mensen wonen die geen alcohol drinken dan in andere GGD regio's 56 . Het hoogste percentage drinkers
meten de GGD Amstelland-de Meerlanden en de GGD Amsterdam. De regionale verschillen zijn niet te verklaren door regionale
variaties in leeftijd en geslacht, dit is gecorrigeerd 55 .
Volgens het RIVM gebruikt circa 14% van de mannen overmatig alcohol en 10% van de vrouwen. Zwaar alcoholgebruik komt
voor bij 19% van de mannen en 4% van de vrouwen 51 . Zij worden als zware drinker geclassificeerd volgens het CBS 60 .
Het totale gebruik van alcohol is vanaf de jaren negentig redelijk stabiel. Wel is er een verschuiving in het soort alcohol dat
genuttigd wordt, meer wijn en minder gedestilleerd. De bierconsumptie is redelijk constant gebleven 66 .
In Zuid-Holland Zuid drinkt 88% van de mannen
en 74% van de vrouwen alcohol

86
6 Leefstijl 87
Geheelonthouders zijn de mensen die nog nooit alcohol gedronken hebben en mensen die vroeger wel, maar nu niet meer
drinken. In de regio Zuid-Holland Zuid is dat 12% van de mannen en 26% van de vrouwen.
Het Trimbos-instituut heeft op basis van een aantal vragen een index ontwikkeld die aangeeft in welke categorie van alcoholgebruik
men valt. Gevraagd is naar het gemiddeld aantal glazen (door de week en in het weekend) en het gemiddeld aantal
dagen (door de week en in het weekend) dat men drinkt. De index bestaat uit 5 categorieën die lopen van 'geheelonthouder'
tot 'zeer excessief' drankgebruik.
Definitie van alcoholgebruik in de gezondheidsenquête ZHZ
• Lichte drinkers: óf gemiddeld minder dan 1 glas alcohol per dag, óf gemiddeld 2-3 glazen alcohol per dag en niet meer
dan 3 dagen per week, óf gemiddeld 4-5 glazen alcohol per dag, maar niet meer dan 2 dagen per week
• Matige drinkers: óf 2-3 glazen alcohol per dag en dit tenminste 4 dagen per week doen, óf 4-5 glazen alcohol per dag
en dit op 3-4 dagen per week, óf 6 glazen alcohol drinken per dag en dit op ten hoogste 2 dagen per week
• Excessieve drinkers: 4-5 glazen per dag op 3-4 dagen per week.
• Zeer excessieve drinkers: 6 of meer glazen per dag op tenminste 5 dagen per week.
Afbeelding 6.5.3 Mate van alcoholgebruik totaal naar regio
Elf procent van de bevolking van Zuid-Holland Zuid gebruikt (zeer) excessief alcohol. Van de mannen is dat ruim één vijfde
(21%) en van de vrouwen ruim 3%. Vergeleken met andere regio's en met de hele provincie is dit lager. Alleen regio Midden-
Nederland heeft nog een iets lagere alcoholconsumptie gemeten.
Het binge-drinken (in korte tijd veel alcohol drinken) is een vorm van drinken die steeds vaker voor komt, vooral bij jongeren.
Zij drinken door de week niet, maar in het weekend excessief veel. Hierdoor hebben zij een verhoogd risico op hart- en
vaatziekten, acuut nierfalen en hersenbeschadiging 49,64 .
Afbeelding 6.5.4 Mate van alcoholgebruik totaal naar regio en geslacht
Het percentage mannen en vrouwen met zwaar alcoholgebruik is sinds 1989 weinig veranderd, hoewel voor mannen sinds
2001 een lichte daling waarneembaar is. Voor vrouwen schommelt het percentage rond de 5%, voor mannen iets boven de
20% en sinds 2001 iets onder de 20% 52 .
In afbeelding 6.5.5 staan de percentages zware drinkers in de provincie Zuid-Holland en in de regio Zuid-Holland Zuid. In de
provincie is het percentage zware drinkers 16% (mannen 22%, vrouwen 10%). In de regio Zuid-Holland Zuid is in totaal 12%
(mannen 20%, vrouwen 8%) een zware drinker. Een op de vijf mannen in Zuid-Holland Zuid is een zogenaamde zware drinker.
Zware drinkers in de gezondheidsenquête Zuid-Holland Zuid:
- vrouwen: minimaal 1 keer per week 4 glazen op één dag
- mannen: minimaal 1 keer per week 6 glazen op één dag.
Afbeelding 6.5.5 Percentage zware drinkers in de provincie Zuid-Holland en de
regio Zuid-Holland Zuid uitgesplitst naar mannen en vrouwen
Elf procent van de bevolking van Zuid-Holland Zuid
gebruikt (zeer) excessief alcohol

88
6 Leefstijl 89
6.5.3 Risicofactoren
Afbeelding 6.5.7
Alcoholgebruik bij mannen
Leeftijd
De resultaten van de gezondheidsenquête laten zien dat het (veel) drinken vooral bij (jonge) mannen voorkomt. Afbeelding
6.5.6 laat naar leeftijd en geslacht het percentage (zeer) excessieve drinkers zien. Dit betekent dat meer dan 20% van de
mannen in de leeftijd tussen de 19 en 65 jaar (zeer) excessief alcohol gebruikt. In de leeftijd van 19 tot 34 jaar is dit percentage
27%. Oudere mannen drinken minder vaak (zeer) excessief, 4%.
De zogenaamde 'binge-drinkers' maken deel uit van de groep zware drinkers. Van de jonge mannen in de leeftijd van 19 tot
34 jaar wordt 33% als zware drinker aangemerkt. Bij de vrouwen in dezelfde leeftijdscategorie is dat 11%.
Het verschil in drinken van alcohol tussen mannen en vrouwen is bij volwassenen duidelijk. Bij de kinderen is dit niet zo.
Uit vragenlijsten die leerlingen van de tweede klas voortgezet onderwijs invullen in het kader van het preventief gezondheidsonderzoek,
blijkt dat ruim 52% van de jongens én meisjes al eens alcohol heeft gedronken.
Afbeelding 6.5.8
Alcoholgebruik bij vrouwen
Nederlandse scholieren drinken vaker dan Europese leeftijdsgenoten. Een kwart van de Nederlands 15-16 jarige scholieren
drinkt per maand 10 keer of vaker alcohol 67 .
In de regio Zuid-Holland Zuid heeft bijna 60% van de kinderen op vijftienjarige leeftijd wel eens alcohol gedronken.
Afbeelding 6.5.6 (Zeer) excessief alcoholgebruik naar leeftijd en geslacht
Afbeelding 6.5.9
Wel of niet alcohol gedronken in de tweede klas
voortgezet onderwijs 65
Meer dan 20% van de mannen in de leeftijd tussen de 19 en 65 jaar
gebruikt (zeer) excessief alcohol

90
6 Leefstijl 91
Roken
Alcohol en roken gaan vaak samen. Onder overmatige drinkers en alcoholisten is het percentage rokers veel hoger, zo'n 80
tot 90%. Oorzaak en gevolg zijn echter slecht te onderscheiden 50 . Van de mensen die roken, drinkt 84% alcohol (dus slechts
6% van de rokers drinkt niet meer en 10% van de rokers heeft nooit gedronken).
Het percentage mensen dat nooit gedronken heeft is veel hoger bij de respondenten die nog nooit gerookt hebben.
Afbeelding 6.5.12
SES (opleiding) en alcoholgebruik bij vrouwen
Sociaal Economische Status
In regio Zuid-Holland Zuid blijkt dat hoe hoger de SES is hoe meer alcohol wordt gedronken door zowel mannen als vrouwen.
Van de laagopgeleide vrouwen heeft 36% nog nooit gedronken, bij de hoogopgeleide vrouwen is dit 11%. Van de laagopgeleide
mannen heeft 15% nog nooit gedronken tegenover 5% van de hoogopgeleide mannen.
In Zuid-Holland Zuid drinkt de lage SES groep minder dan de hoge SES groep
De sociaal economische status heeft niet veel invloed op het drinkgedrag bij mensen. Bij mannen is het percentage overmatig
alcoholgebruik in alle SES groepen even hoog. Bij vrouwen is er wel een verschil waarneembaar: hoe hoger de SES hoe groter
het percentage overmatige drinkers 41,53 . Zwaar alcoholgebruik is het hoogst bij mannen met een lage SES, terwijl voor vrouwen
geen verschil waarneembaar is 53 .
In Zuid-Holland Zuid bestaat wat betreft overmatig alcoholgebruik geen vergelijkbaar verschil tussen groepen mensen met
verschillende opleidingsniveaus. Onder zowel de respondenten met een laag opleidingniveau als een hoog opleidingniveau is
het percentage mannelijke zware drinkers 14%. Bij de middengroep is dit 22% of 23%. 5% van de laagopgeleide vrouwen is
een zware drinker, bij de andere drie groepen varieert dit van 8% tot 10%.
Afbeelding 6.5.14 SES (opleiding) en overmatig
alcoholgebruik bij vrouwen
Afbeelding 6.5.11
SES (opleiding) en alcoholgebruik bij mannen
Afbeelding 6.5.13 SES (opleiding) en overmatig
alcoholgebruik bij mannen

92
6 Leefstijl 93
In de regio Zuid-Holland Zuid blijkt dat onder de respondenten
die ongehuwd zijn (en nooit gehuwd geweest zijn)
het hoogste percentage zware drinkers te vinden is
Kerkelijke gezindte
Het hoogste percentage zware drinkers wordt aangetroffen bij rooms-katholieken (17%), gevolgd door Nederlands hervormden
(11%), gereformeerden (9%) en overige geloven, waaronder moslims (4%) 50 . Een reden waarom bij moslims weinig alcoholgebruik
en alcoholmisbruik voorkomt is, omdat het drinken van alcohol in het islamitische geloof niet is toegestaan.
Gezinssamenstelling en leeftijd
In 1987 dronken alleenwonenden het meest, in 2001 drinken alleenwonenden zonder kinderen en samenwonende vrouwen
zonder kinderen het meest 41 . Ook in de regio Zuid-Holland Zuid blijkt dat onder de respondenten die ongehuwd zijn (en nooit
gehuwd geweest zijn) het hoogste percentage zware drinkers te vinden is. Dit verschil is niet aanwezig wanneer we kijken
naar eenpersoonshuishoudens en twee- of meer persoonshuishoudens. Het zijn dus waarschijnlijk de jongeren die hier als
zware drinker gevonden worden; zij wonen nog bij hun ouders (meerpersoonshuishouden) en zijn nog ongehuwd.
Wanneer we kijken naar de leeftijdsopbouw bij zware drinkers zijn het vooral de jongeren die veel drinken.
In Zuid-Holland Zuid is een zelfde trend te zien als landelijk; de respondenten die zich tot de Islam rekenen drinken het minst
van alle geloofsgroepen.
Ook wat betreft het percentage zware drinkers vallen de mensen die de Islam aanhangen in positieve zin op. Slechts 2% van
de islamitische respondenten van de gezondheidsenquête valt in de groep zware drinkers.
Afbeelding 6.5.16 Geloofsovertuiging en percentage mensen dat drinkt
Afbeelding 6.5.17
Geloofsovertuiging
en percentage zware drinkers
Afbeelding 6.5.15
Leeftijd en alcoholgebruik in percentage
Arbeidsstatus
Volgens het Nivel drinken werklozen het meest. Dit is gemeten in de huisartsenpraktijk door middel van een patiëntenenquête
41 . In de regio Zuid-Holland Zuid blijkt dat de meeste zware drinkers studeren of onderwijs volgen. Dit is gemeten
met de gezondheidsenquête. Tweede zijn de mensen die 32 uur of meer per week werken en de derde groep zijn de respondenten
met een bijstandsuitkering.
Leeftijd is een bepalende factor voor het drinken van alcohol. Het zijn de jongeren die nog studeren of onderwijs volgen die
het meest drinken van de zware drinkers.
De risicogroep door overmatig alcohol gebruik
bestaat uit (jonge) autochtone mannen
Etniciteit
Allochtonen lijken minder vaak (overmatig) te drinken dan autochtonen 41,54 . De GGD Den Haag heeft hierover recentelijk gerapporteerd
42 . Het percentage drinkers onder Marokkaanse mannen is 17%, bij Turkse mannen 30%, terwijl uit hetzelfde onderzoek
blijkt dat 84% van de Nederlandse mannen drinkt 42 . In Amsterdam zijn de gegevens vergelijkbaar. Het percentage zware
drinkers is bij de Amsterdammers van Nederlandse komaf 12%, bij Turkse Amsterdammers 5,3% en bij Marokkaanse Amsterdammers
0,4%. Wel lijken de verschillen te verkleinen. Het percentage alcoholgebruikers onder jonge Marokkanen en Turken
ligt hoger dan onder de ouderen 43 .
6.5.4 Conclusie
Ongeveer één vijfde van de mannen en 8% van de vrouwen die de gezondheidsenquête hebben ingevuld worden geclassificeerd
als zware drinker. Dit wordt vooral veroorzaakt door de jongeren. Het zogenaamde 'binge-drinken' (in korte tijd veel
alcohol drinken) is gedrag dat vaker bij jongeren voorkomt die alleen op vrijdag en/of op zaterdag alcohol drinken en op
ander dagen niet. Deze manier van overmatig drinken wordt geclassificeerd als zwaar drinken.
Echter, wanneer het alcoholgebruik onder de respondenten op een andere manier gemeten wordt is nog steeds ruim 20%
van de mannen en 3% van de vrouwen (zeer) excessief drinker.
De risicogroep door overmatig alcohol gebruik zijn (jonge) autochtone mannen.

95
7 Milieu
De gezondheid wordt bepaald door een samenspel van persoonsgebonden-
en omgevingsfactoren. Persoonsgebonden factoren
kunnen erfelijk of verworven zijn. Omgevingsfactoren zijn leefstijl,
de sociale omgeving en de fysieke omgeving ofwel milieu.
Over de fysieke omgeving en de invloed op de gezondheid gaat
dit hoofdstuk. In Nederland is naar schatting 2 tot 5% van de
totale ziektelast toe te schrijven aan het milieu. Vooral luchtverontreiniging
(fijn stof, ozon), UV-straling, geluidsbelasting, een ongezond
binnenmilieu (vocht, radon, tabaksrook) en microbiologische
verontreiniging van voedsel dragen hieraan bij 1 . De antwoorden
op de gezondheidsenquête geven inzicht in de beleving van de
respondenten van mogelijke problemen in het buitenmilieu in het
algemeen en de ervaren overlast van lawaai en stank.

96
7 Milieu 97
7.1 Geluid
In Nederland zijn steeds minder stille gebieden te vinden en de geluidsbelasting zal de komende jaren verder toenemen. In
Nederland komen, ondanks alle tot nu toe getroffen maatregelen, nog steeds geluidsniveaus voor waarbij de gezondheid van
mensen in het geding is of een onleefbare situatie bestaat. Elf procent van de bevolking wordt geconfronteerd met ernstige
slaapverstoring, 80.000 mensen hebben een te hoge bloeddruk en 4000 extra ziekenhuisopnames zijn het gevolg van geluidsoverlast
2 . Wegverkeer, vliegverkeer en buren zijn de belangrijkste bronnen van geluid in de woonomgeving. Hinder en slaapverstoring
zijn de meest voorkomende effecten. Uit landelijk onderzoek in 2003 is een top tien van bronnen van geluidshinder
samengesteld (afbeelding 7.1.1).
Afbeelding 7.1.2 Uitkomst uit het milieubelevingsonderzoek geluids- en
geurhinder in de regio Zuid-Holland Zuid
Afbeelding 7.1.1 Top tien van bronnen van geluidshinder in 2003
Afbeelding 7.1.3 Geluidshinder dat vaak of altijd als hinder wordt ervaren
in de regio en per cluster
Wegverkeer veroorzaak de meeste hinder (29% ernstige hinder). Na wegverkeer veroorzaken geluiden van vliegverkeer en
buren de meeste hinder (beide 12%). De ernstige hinder door treinen, trams en metro is met 2% landelijk het laagst 3 .
Bromfietsen zijn van alle geluidsbronnen het meest hinderlijk als specifieke groep bij het wegverkeer (19%). Daarna volgen
motoren(11%) en vrachtauto's (10%). Alle geluiden in de hinder top tien zijn afkomstig van wegverkeer of buren 3 .
Ernstige geluidshinder door wegverkeer, brommers, snelwegen en bouw- en sloopterreinen neemt sinds 1993 nog steeds toe 3 .
In 2003 heeft in de Regio Zuid-Holland Zuid een provinciaal milieubelevingsonderzoek naar geluidshinder en geurhinder
plaatsgevonden onder de bewoners van Sliedrecht, Dordrecht en Zwijndrecht (afbeelding 7.1.2).
In Dordrecht en Zwijndrecht heeft men de meeste hinder van verkeerslawaai (9 resp. 8 %) 5 .
In de regio Zuid-Holland Zuid wordt de meeste geluidshinder ervaren
door brommers en auto's, vrachtauto's en motoren
Er zijn aanwijzingen dat langdurige blootstelling aan geluid de kans op hart- en vaatziekten vergroot. Door het ontbreken van
statistische significante studies is nog geen betrouwbare blootstellingseffect-relatie op te stellen 4 .
In de gezondheidsenquête is een aantal vragen over geluidshinder gesteld.
In de regio Zuid-Holland Zuid wordt de meeste geluidshinder ervaren door brommers en auto's, vrachtauto's en motoren
(afbeelding 7.1.3). In de tabel staan de vijf belangrijkste veroorzakers van lawaaioverlast. De inwoners van de gemeenten in
de Binnenwaard ervaren het minst geluidsoverlast.

98
7 Milieu 99
7.2 Lucht
De huidige luchtverontreiniging leidt tot omvangrijke gezondheidseffecten. Enige honderdduizenden personen hebben
gezondheidsschade, variërend van ééndaagse vermindering van de longfunctie tot kanker 6 .
De mens is de voornaamste luchtvervuiler via bronnen als verkeer en industrie. De gezondheidseffecten hiervan kunnen acuut
zijn (door smog) of chronisch. Bij een langdurige bloostelling aan te hoge luchtverontreiniging zijn de effecten (luchtwegklachten)
vaak blijvend. Acute effecten verdwijnen weer en komen vooral voor bij mensen in gevoelige groepen. Verder kunnen
fijn stof, ozon en stikstofdioxide in hoge concentraties voor gezondheidsklachten zorgen 7 .
De mate van luchtverontreiniging in Nederland wordt voor 60-80% bepaald door de uitstoot vanuit buitenlandse bronnen.
Daarnaast dragen lokale bronnen daaraan bij.
Afbeelding 7.2.1 Stankoverlast die vaak of altijd als hinder wordt ervaren
in de regio en per cluster
De mens is de voornaamste luchtvervuiler via bronnen als verkeer en industrie.
De gezondheidseffecten hiervan kunnen acuut (door smog) of chronisch zijn
Afbeelding 7.2.2 Percentage respondenten die vaak of altijd stankoverlast
ervaren per gemeente
Agrarische activiteit, wegverkeer en industrie veroorzaken geurhinder bij respectievelijk 11, 7 en 10 procent van de bevolking.
De mate van hinder wordt vooral bepaald door de kwaliteit en intensiteit van de geur. De beleving hiervan is sterk individueel
bepaald. De relatie met gezondheidseffecten is niet eenduidig 6 . Volgens landelijk onderzoek van het RIVM is riolering de
meest hinderlijke bron van geur (13%), gevolgd door wegverkeer, fabrieken en bedrijven en woningen van buren (elk in de
orde van grootte van 5 à 6% ernstige hinder) 8 .
In het provinciaal milieubelevingsonderzoek uit 2003 is naast geluid ook naar geurervaring gevraagd. Hoe hinderlijk vond
men de geur van wegverkeer en industrie? (afbeelding 7.1.2). In Sliedrecht wordt de meeste overlast van geurhinder van
industrie ervaren (12%) 9 .
In de gezondheidsenquête van 2005 is een aantal vragen over stankoverlast gesteld: ondervindt iemand nooit, soms, vaak
of altijd stankoverlast van verkeer, landbouw/veeteelt, open haarden of industrie.
De inwoners van de regio Zuid-Holland Zuid ervaren het meest stankoverlast van het verkeer, bijna 8% van de respondenten
zegt hier vaak of altijd last van te hebben (afbeelding 7.2.1). De gemeenten in de Binnenwaard hebben minder vaak stankoverlast
van verkeer.
Wanneer per gemeente gekeken wordt, is in de gemeenten Sliedrecht en Zwijndrecht het vaakst stankoverlast van verkeer
gemeld. De hoogste percentages stankoverlast door open haarden worden gevonden in de gemeenten Sliedrecht en Hardinxveld-
Giessenlanden. De hoogste percentages voor stankoverlast als gevolg van de industrie en bedrijven vinden we in de gemeenten
Sliedrecht en Zwijndrecht. Wat betreft stankoverlast van de landbouw en veeteelt zijn dit de landelijk gelegen gemeenten
Zederik en Giessenlanden (afbeelding 7.2.2).

100
7 Milieu 101
7.3 Binnenmilieu
Afbeelding 7.3.2 Omvang van de problemen in het binnenmilieu landelijk 13
Het binnenmilieu is de omgeving waarin mensen zich bevinden als ze binnen zijn. Dit is thuis, op kantoor, in winkels, op
scholen etc. Mensen zijn gemiddeld 85% van hun tijd binnenshuis, waarvan 70% in hun eigen woning 10 .
De kwaliteit van het binnenmilieu wordt onder andere beïnvloed door de toegepaste isolatie tegen energieverlies en geluidsbronnen
buitenshuis, ventilatie en bewonersgedrag en het voorkomen van vocht, radon, allergenen, stank, asbest en andere
stoffen. Zo veroorzaakt radon uit bouwmaterialen, mede in combinatie met verontreinigde binnenlucht, per jaar naar schatting
800 sterfgevallen door longkanker. Honderdduizenden mensen krijgen ernstigere cara klachten door een slechte kwaliteit van
het binnenmilieu1 1 .
Afbeelding 7.3.1 Binnenmilieuproblemen en hun gezondheidseffecten 12
De lucht in huis wordt onder andere verontreinigd door vocht, tabaksrook,
verbrandingsproducten, allergenen (door onder andere huisdieren en
ongedierte), vluchtige organische stoffen, radon en asbest
Hieronder worden de aspecten besproken die verband houden met het binnenmilieu.
• Roken
In een huis waar wordt gerookt, is tabaksrook de grootste bron van vervuiling. Roken is een belangrijke bron van stikstofdioxide
en koolmonoxide. Het koolmonoxidegehalte in het bloed kan bij rokers 10 tot 20 keer zo hoog zijn als bij niet-rokers.
De 'slechte conditie' van rokers wordt onder andere door een hoog koolmonoxidegehalte in het bloed veroorzaakt.
Volgens de respondenten van de gezondheidsenquête wordt in bijna 28% van de huishoudens in de regio Zuid-Holland Zuid
gerookt. In de Drechtsteden wordt door 29% van respondenten in huis gerookt. In de Binnenwaard is dat 22% en in de overige
gemeenten 27%.
De lucht in huis wordt onder andere verontreinigd door vocht, tabaksrook, verbrandingsproducten, allergenen (door onder
andere huisdieren en ongedierte), vluchtige organische stoffen, radon en asbest.
Verontreinigingen kunnen gezondheidsklachten veroorzaken als geurhinder, oogirritatie, hoofdpijn, verminderde concentratie,
vermoeidheid en allergieën voor stof en huisstofmijt. Om het binnenmilieu te verbeteren is het belangrijk een goede hygiëne
toe te passen, goed te ventileren en goed te luchten.
• Verbrandingsapparaten
Tijdens het koken kunnen de gehalten verbrandingsgassen binnen veel hoger zijn dan buiten. Bij het verbranden van gas op
een gasfornuis ontstaat onder andere stikstofdioxide. Dit is een kleurloos gas. Tijdens het koken kan de concentratie stikstofdioxide
tamelijk hoog worden. Ruim 75% van de respondenten kookt op gas, blijkt uit de gezondheidsenquête.
Geisers met afvoer bezitten een buis naar buiten waardoor de verbrandingsgassen uit de woning worden geleid.
Geisers zonder afvoer lozen de verbrandingsgassen rechtstreeks in de ruimte waarin ze zijn opgesteld. Het gebruik van een
afvoerloze geiser of een gasoven kan gepaard gaan met een zeer sterk verhoogde blootstelling aan verbrandingsgassen.
De kans bestaat op een koolmonoxidevergiftiging of een chronisch te hoog koolmonoxidegehalte van het bloed.

102
7 Milieu 103
Blootstelling aan verbrandingsproducten veroorzaakt een verhoogde kans op onder andere vermindering van longfunctie,
verergering van astma en COPD, longkanker en sterfte aan long- of hartvaatziekten. Sommige onderzoeken hebben aangetoond
dat piekconcentraties bij kinderen luchtwegklachten kunnen veroorzaken.
Een open verbrandingstoestel onttrekt om goed te kunnen branden lucht aan de ruimte waarin het toestel staat opgesteld.
Een probleem bij open verbrandingstoestellen met afvoer is de terugslag van verbrandingsgassen. Dit komt voor wanneer in
de woning sprake is van een onderdruk (een lagere luchtdruk in huis dan buiten). De onderdruk kan worden veroorzaakt
door een slecht afgestelde mechanische ventilatie. De verbrandingsgassen kunnen door de terugslag niet meer naar buiten
toe afgevoerd worden en komen in de woning terecht. Wanneer ook nog weinig geventileerd wordt, kan koolmonoxide zich
in de woning ophopen. De hoeveelheid koolmonoxide in de lucht kan hoog oplopen wanneer onvoldoende ventilatie plaatsvindt
in de buurt van een verbrandingtoestel.
Bij een lage concentratie koolmonoxide in het bloed kunnen vage gezondheidsklachten zoals hoofdpijn, misselijkheid,
vermoeidheid en duizeligheid ontstaan. Als er sprake is van een ernstige vergiftiging kunnen bewusteloosheid, epileptische
aanvallen en zelfs de dood volgen.
In de regio Zuid-Holland Zuid wordt in bijna 28%
van de huishoudens in huis gerookt
• Ventilatie
Er zijn drie manieren om te ventileren: natuurlijke, mechanische en balansventilatie.
Bij natuurlijke ventilatie vindt de afvoer van de vervuilde binnenlucht plaats dankzij natuurlijke 'trek'. Die 'trek' door wind en
temperatuursverschillen vindt plaats tussen binnen en buiten.
Bij mechanische ventilatie vindt de afvoer plaats via een continu draaiende elektrische ventilator. De afvoerroosters worden
meestal in de zogenaamde natte ruimtes geplaatst. Dat betekent dat de vochtige en vervuilde lucht van de badkamer, wc en
keuken naar buiten wordt afgevoerd en dat er in deze ruimtes door natuurlijke toevoer weer verse, maar ook koude, lucht
wordt binnen gebracht. De aanvoer van frisse lucht moet wel goed geregeld zijn. Een veel gemaakte 'fout' is dat mensen uit
zuinigheid de ventilatieroosters dichtzetten.
Een gebalanceerd ventilatiesysteem houdt in dat naast mechanische afvoer vanuit de natte ruimtes, verse lucht wordt ingeblazen
naar de woonkamer en slaapkamers. Daarvoor moet echter wel een kanalensysteem in de plafonds worden aangelegd zodat
de schone gefilterde lucht ook werkelijk in die vertrekken terecht kan komen.
Door ventileren kan men het binnenmilieu verbeteren. Ventilatie betekent letterlijk luchtverversing. Door ventilatie worden
stoffen en vocht uit het binnenmilieu afgevoerd en stroomt schonere, drogere lucht binnen.
In de gezondheidsenquête is aan de mensen gevraagd hoelang zij verschillende ruimtes ventileren (afbeelding 7.3.3).
Volgens VROM moet 24 uur per dag geventileerd worden voor een goed binnenmilieu. Binnen een half uur is namelijk de
'verse' lucht alweer op. Tussen de 30 en 40% van de respondenten in Zuid-Holland Zuid doet dit ook werkelijk. De slaapkamer
wordt het vaakst continue geventileerd. De woonkamer het minst vaak.
• Vocht
Ongeveer 20% van de woningen in Nederland heeft zichtbare vochtproblemen.
Uit de gezondheidsenquête komen vergelijkbare resultaten: 74% geeft aan géén vochtplekken te hebben.
15% van de respondenten heeft vochtplekken in de badkamer, 1% op de trap, 4% in de woonkamer, 3% in de slaapkamer,
4% in de kruipruimte, 1% op zolder en 2% op andere plaatsen.
Afbeelding 7.3.3
Continue ventilatie van de verschillende ruimtes
Er bestaat een relatie tussen vocht in de woning en het voorkomen van ziektesymptomen, zoals hoesten en piepen op de
borst en in mindere mate astma. Het is niet duidelijk of vochtproblemen in de woonomgeving alleen reeds bestaande luchtwegcondities
(astma, COPD) verergeren of dat deze ook primair verantwoordelijk zijn voor het ontstaan van deze aandoeningen.
Ook is niet duidelijk welke specifieke blootstellingen in vochtige woningen verantwoordelijk zijn voor de genoemde gezondheidseffecten.
De allergenen van schimmels en huisstofmijten spelen waarschijnlijk een belangrijke rol. Voor zowel schimmels als huisstofmijten
geldt vocht als een kritische factor in de ontwikkeling en overleving.
Wanneer per gemeente geanalyseerd wordt blijken de gemeenten Giessenlanden, Graafstroom, Hardinxveld-Giessendam,
Leerdam, Sliedrecht, Zederik en Zwijndrecht veel lagere percentages te hebben wat betreft goed ventileren dan de rest van
de regio (afbeelding 7.3.4).
• Allergenen
Allergenen is een verzamelnaam voor stoffen die allergische reacties kunnen veroorzaken als astma, hooikoorts of huidreacties.
Huisstofmijten, huisdieren, schimmels en pollen zijn belangrijke bronnen van allergenen. Eerder werd aangeven dat in 60%
van de huishoudens huisdieren aanwezig zijn. Dit komt overeen met de resultaten uit de gezondheidsenquête: 44% geeft aan
geen huisdieren te hebben. In 20% van de gevallen is er een kat, 15% van de respondenten heeft een hond, 8% een knaagdier
en 10% heeft een ander soort huisdier.

104
7 Milieu 105
Afbeelding 7.3.4
Percentage respondenten die continue ventileren per gemeente
Dit slechte binnenmilieu op scholen leidt tot gezondheidsklachten bij leraren en bij leerlingen.
De klachten bestaan uit:
• discomfort (bijvoorbeeld van geur, kou of warmte)
• hoofdpijn, vermoeidheid en sufheid (toenemend in de loop van de dag)
• slijmvliesirritaties
• (onnodige) overdracht van infectieziekten leidend tot bijvoorbeeld verkoudheid of griep
• verergering van allergieen (bijvoorbeeld hooikoorts)
• (extra) astma-aanvallen bij kinderen/leerkrachten met astma.
Bovenstaande klachten veroorzaken dat er (onnodig) meer kinderen en leerkrachten ziek worden, de leerprestatie dalen en
dat de leerkrachten in een relatief slechte (fysieke) arbeidsomstandigheden moeten werken.
Onderzoek waaraan de GGD Zuid-Holland Zuid (2006) heeft meegedaan wijst uit dat de binnenlucht, voor het geven van een
ventilatieadvies, zeer slecht was 16 . Grote verbetering van de binnenluchtkwaliteit, ook op langere termijn, werd behaald door
middel van een ventilatieadvies op maat in combinatie met een CO2-signaalmeter en een lespakket. (Het CO2-gehalte in de
lucht is een goede indicator voor de kwaliteit van het binnenmilieu).
Om het binnenmilieu in de school te verbeteren is het belangrijk om een goede hygiëne toe te passen, goed te ventileren en
goed te luchten. Dit voorkomt gezondheidsklachten en de gevolgen hiervan zoals ziekteverzuim.
Binnenmilieu op scholen
Het schoolgebouw, het schoolplein en de directe schoolomgeving zijn van invloed op de veiligheid, de gezondheid van de
leerlingen en op hun schoolprestaties. Omdat kinderen veel tijd op school doorbrengen kan de blootstelling aan schadelijke
stoffen langdurig zijn.
Vaak denkt men dat het binnenmilieu schoner is dan het buitenmilieu. Het tegendeel is echter waar. De lucht in een gebouw
wordt verontreinigd door uitdamping van vluchtige stoffen, uitademingslucht en geurstoffen van aanwezigen in de lokalen.
Ook stof en huisstofmijt, en bacteriën en virussen zijn enkele boosdoeners. De lucht in het binnenmilieu is zelfs vaak meer
verontreinigd dan de buitenlucht.
Het overheidsagentschap SenterNovem heeft in opdracht van het ministerie van VWS de kwaliteit van de lucht in klaslokalen
onderzocht. Uit de resultaten in 2006 blijkt dat bij tachtig procent van de onderzochte lokalen de gemiddelde CO2-waarde
vier keer hoger ligt dat de minimale norm. Een gevolg hiervan is dat er gemiddeld 2000 leraren en 20.000 leerlingen ziek zijn
als gevolg van dit slecht binnenmilieu.
Uit verschillende studies blijkt dat op de vraag of de school schoon was een eenduidig antwoord kon worden gegeven: nee.
In 61% van de scholen werd het totaalbeeld van de schoonmaakkwaliteit als onvoldoende gewaardeerd 14 . Daarnaast blijkt uit
onderzoek van de Stichting Consument en Veiligheid 15 dat 19.000 kinderen per jaar met een ongeluk in en om het schoolgebouw
van de basisschool op de Spoedeisende Hulp terechtkomen. Dat zijn omgerekend 90 kinderen per schooldag.
In het jaar 2003/2004 is een onderzoek door de GGD uitgevoerd in 20 basisscholen in de regio Zuid-Holland Zuid. Het hoofddoel
van dit onderzoek was het inventariseren van de hygiëne, veiligheid en binnenmilieu in de basisscholen. Door middel
van inspecties op de scholen zijn deze onderzoeken uitgevoerd. Op basis van het onderzoek wat GGD Zuid-Holland Zuid heeft
uitgevoerd is geconcludeerd dat er op het gebied van hygiëne, veiligheid en binnenmilieu nog veel verbeterd kan worden op
de basisscholen 17 .
De onderdelen die er het meest uitsprongen in negatieve zin:
• de veiligheid van de schoolomgeving
• de wijze van schoonmaken
• de hygiëne van het sanitair
• binnenmilieu van het sanitair
• binnenmilieu van de leslokalen
De lucht in het binnenmilieu is zelfs vaak meer verontreinigd
dan de buitenlucht

106
7 Milieu 107
7.4 Bodem
Bodemverontreiniging heeft effect op de gezondheid als iemand hieraan blootgesteld wordt. Dit kan door inademing, huidcontact,
inname van de grond (kinderen) of het eten van groente van deze grond 18 . Gezondheidseffecten als gevolg van
bodemverontreiniging treden vrijwel nooit op vanwege de geringe daadwerkelijke blootstelling. Ook wonen op verontreinigde
grond veroorzaakt, behoudens specifieke gevallen, zelden gezondheidsschade 19 .
Voorlopige cijfers uit een grootscheepse inventarisatie door provincies en gemeenten laten zien dat er ongeveer 600.000
mogelijk verontreinigde locaties zijn in Nederland. Deze plaatsen zijn verdacht omdat uit historische gegevens blijkt dat er
vroeger een stortplaats of fabriek gestaan heeft. De verwachting is dat 60.000 van deze plaatsen geheel of gedeeltelijk
gesaneerd moeten worden.
De bronnen van verontreiniging zijn stadsafval, teer en koolwaterstoffen, bestrijdingsmiddelen, olie en benzine, gechloreerde
koolwaterstoffen of chemische afval 18 .
Tevredenheid met woonomgeving
De inwoners van Zuid-Holland Zuid zijn net als de Nederlanders over het algemeen tevreden over hun buurt. Geen enkele
gemeente scoort in Nederland beneden de 70% (percentage bewoners tevreden met woonomgeving). In Zuid-Holland Zuid
scoren alle gemeenten zelfs boven de 80% (afbeelding 7.6.2). Dit blijkt uit het Woningbehoefte Onderzoek (WBO) uit 2002.
Over het algemeen zijn inwoners uit grote, stedelijke gemeenten minder tevreden met hun woonomgeving dan die in kleine(re)
gemeenten, hetgeen in Zuid-Holland Zuid ook het geval is. De gemeente Dordrecht scoort het laagste percentage inwoners
dat tevreden is met de woonomgeving (81% en Giessenlanden het hoogst (93%) 22 .
Meer dan driekwart van de Nederlanders voelt zich over het algemeen
thuis in hun buurt. Mensen in kleinere gemeenten
voelen zich over het algemeen beter thuis
7.5 Externe veiligheid
Externe veiligheid heeft betrekking op ongevallen die kunnen plaatsvinden tijdens de productie, opslag, verwerking en transport
van gevaarlijke stoffen, en in verband met de luchtvaart. Het is onmogelijk hiervoor vooraf kwantitatieve gezondheidseffecten
aan te geven. Gevaren zijn potentieel aanwezig en kunnen grote gevolgen hebben. In vergelijking met andere dagelijkse risico's
zijn deze risico's zeer klein 2 .
Afbeelding 7.6.1 Top vijf van overlast
Afbeelding 7.6.2 Tevredenheid
met woonomgeving
naar gemeente in 2002 22
7.6 Leefomgeving
De kwaliteit van de leefomgeving is, naast een goede gezondheid en goede sociale omstandigheden, één van de factoren die
onze kwaliteit van leven bepaalt. Leefomgevingskwaliteit is een breed begrip. Het heeft betrekking op de woonsituatie en
woonomgeving van mensen en is daarmee bij uitstek een buurtgebonden verschijnsel. Het is een samenspel van sociale,
fysieke en ruimtelijke factoren, zoals de kwaliteit van de woning, het aanzien van de buurt, afstand tot groen in de buurt,
goede buren, gevoelens van (on)veiligheid, de afstand tot diverse voorzieningen en de milieukwaliteit (zoals weinig lawaai
en schone lucht) 20 . Bij een onvoldoende kwaliteit van de leefomgeving is ook over het algemeen de gezondheid en het welbevinden
van de bewoners minder. Dit is het geval in 15% van de woonwijken, waar 25% van de woningvoorraad staat 21 .
In de gezondheidsenquête is nagevraagd of mensen overlast in hun woonomgeving ervaren en zo ja wat de drie belangrijkste
vormen zijn. 32% van de respondenten in de regio heeft geen overlast. De top vijf staat in afbeelding 7.6.1. Hondenpoep is
de belangrijkste veroorzaker van overlast.

108
7 Milieu 109
Sociale samenhang (cohesie)
Sociale samenhang zegt iets over de mate waarin mensen betrokken zijn bij hun buurt. Het gaat dan bijvoorbeeld om relaties
met buurtgenoten, het zich thuis voelen in de buurt, de gehechtheid aan de buurt en het gevoel medeverantwoordelijk te zijn
voor de leefbaarheid van de buurt 23 . Dit verschilt per leeftijd en geslacht. Over het algemeen voelen jongeren zich minder
betrokken dan ouderen. Jongeren in de leeftijd van 15 tot 24 jaar voelen zich het minst betrokken, mensen van 45-54 jaar het
meest. Mannen voelen zich minder actief betrokken bij de buurt dan vrouwen. Tenslotte maakt de grootte van de gemeente
een verschil; de actieve betrokkenheid is het minst in de grote gemeenten en in steden 24 . De resultaten in Zuid-Holland Zuid
bevestigen dit. De bewoners van Graafstroom voelen zich het meest actief betrokken bij de buurt (68%) en de bewoners van
Gorinchem het minst (41%) (afbeelding 7.6.3).
7.7
Afbeelding 7.6.3 Actieve betrokkenheid
Afbeelding 7.6.4 Thuis voelen in de
bij de buurt in 2002 24 buurt in 2002 25
Water
De kwaliteit van ons drinkwater en het zwemmen in open water spelen bij de gezondheid een belangrijke rol. Door de juiste
zuivering is het drinkwater in Nederland veilig. In uitzonderlijke gevallen kunnen zuigelingen die flesvoeding krijgen een
gezondheidsrisico lopen, bijvoorbeeld als zij water uit loden leidingen te drinken krijgen. In ongeveer 100.000 woningen in
Nederland komen deze nog voor. Andere risico's in drinkwater vormen micro-organismen (bijvoorbeeld legionella), nitraat,
bestrijdingsmiddelen en chloor.
Oppervlaktewater dat wordt gebruikt voor recreatie kan verontreinigd raken, waardoor mensen gezondheidsklachten kunnen
krijgen na het zwemmen in dit water. Deze klachten, vooral bestaande uit maagdarmklachten, huidklachten en oorklachten
verdwijnen echter meestal na een aantal dagen. De Ziekte van Weil kan opgelopen worden via een bacterie die gevonden
wordt in de urine van besmette ratten. Zonder behandeling kan de ziekte lever en nieren aantasten en tot geelzucht leiden 26 .
De overheid heeft normen opgesteld voor drink- en zwemwater. Bij overschrijding van de normen wordt ingegrepen.
Provincies kunnen een negatief zwemadvies uitgeven voor bepaalde locaties.
Water kan op verschillende manieren verontreinigd raken. Meestal is de mens hier direct of indirect de veroorzaker van.
De industrie via afvalwater, de landbouw via meststoffen en bestrijdingsmiddelen, huishoudens door afvalwater en transport
door ongelukken zijn voorbeelden 26 .
Meer dan driekwart van de Nederlanders voelt zich over het algemeen thuis in hun buurt. Mensen in kleinere gemeenten
voelen zich over het algemeen beter thuis. Ouderen antwoorden vaker bevestigend op de stelling 'ik voel mij thuis in deze
buurt' (92%) dan jongeren (69%) 25 . In de regio scoort de gemeente Zwijndrecht het hoogst (90%) en de gemeente Gorinchem
het laagst (79%) (afbeelding 7.6.4).

111
8 Jeugd
In dit hoofdstuk zijn enkele taakvelden van de Jeugdgezondheidszorg
in de regio Zuid-Holland Zuid uitgelicht. Zo wordt ingegaan
op de psychosociale problemen van jongeren, overgewicht, mondhygiëne
en tandzorg, logopedie en vaccinatie.

112
8 Jeugd 113
Inleiding
Nederland heeft zich aangesloten bij het Verdrag inzake de rechten van het kind van de Verenigde Naties. Dat verdrag regelt
het recht van kinderen op een zo gezond mogelijke ontwikkeling en hulp wanneer die gezonde ontwikkeling wordt bedreigd.
De Jeugdgezondheidszorg (JGZ) beoogt die hulp en bescherming te bieden. Een gezonde fysieke en psychosociale ontwikkeling
van kinderen en jongeren is van grote waarde.
Jeugdgezondheidszorg is een belangrijk domein van de openbare gezondheidszorg. Het doel van de jeugdgezondheidszorg is
het bevorderen, beschermen en bewaken van de lichamelijke en psychosociale ontwikkeling van alle jeugdigen, zowel op
individueel als op groepsniveau.
JGZ-medewerkers bevorderen en ondersteunen kinderen en hun ouders bij die ontwikkeling, signaleren potentiële bedreigingen,
grijpen in om verdere bedreiging te voorkomen en verwijzen het kind zo nodig naar gespecialiseerde zorg.
Het streven is verschillen in gezondheid te verkleinen en iedereen gelijke kansen op gezondheid te bieden. Informatieverstrekking,
vroegsignalering, toegeleiding naar professionele hulpverlening en voorzieningen, zorgcoördinatie, preventieve
activiteiten gericht op specifieke risicogroepen en een thematische benadering van leefstijlen staan voorop. Het beoogde
effect van de jeugdgezondheidszorg is een zo gezond mogelijke jeugd en het voorkomen van uitval van jeugdigen.
De benadering is multidisciplinair. De jeugdgezondheidszorg beschikt over kennis en kunde op sociaal-medisch, verpleegkundig,
(licht)pedagogisch en epidemiologisch gebied. Naast de primaire doelgroepen kinderen en jeugdigen van 0 tot 19 jaar en hun
ouders richt de JGZ zich op intermediaire doelgroepen zoals scholen, Bureau Jeugdzorg en gemeenten.
Risicokinderen en risicogroepen krijgen extra aandacht.
De jeugdgezondheidszorg volgt de ontwikkeling van alle kinderen. Ze heeft een groot bereik; ruim 95% van de baby's wordt
in hun eerste levensjaar minstens één keer op het consultatiebureau gezien. Ongeveer 80% van de peuters bezoekt jaarlijks
het CB.
In de schoolperiode bereiken jeugdartsen en verpleegkundigen meer dan 95% van de kinderen tijdens de standaardonderzoeken.
8.1 Psychosociale problemen van jongeren
in het voortgezet onderwijs
Hoe goed gaat het met de “geestelijke” gezondheid van de Nederlandse jeugd? Deze vraag wordt in het onderzoek van het
SCP duidelijk beantwoord: “Met de meeste kinderen van 0-12 jaar gaat het goed; met circa 5% zijn serieuze problemen” 1 .
Andere bronnen geven minder positieve geluiden. Zo rapporteert de Inspectie voor de gezondheidszorg dat 25% van de jongeren
problemen van psychosociale aard heeft 2,3 . Jeugdartsen constateren psychosociale problemen bij 28% van de 5-6 jarigen en 21%
van de 8-12 jarigen 3 .
Onderzoeksmethoden, gebruikte definities en de wijze van informatievergaring kunnen invloed hebben op de verschillende
uitkomsten. Ook de bron waaruit cijfers verkregen worden kan van invloed zijn op de resultaten. Bronnen zijn: de ouders
van de kinderen, de kinderen zelf, de scholen en JGZ-medewerkers.
Psychosociale problematiek wordt bij alle kinderen op drie momenten gemeten, in groep 2 en groep 7 van de basisschool en
klas 2 van het voortgezet onderwijs. Om een eenduidig beeld te kunnen geven van de psychosociale problemen bij de jeugd
in de regio Zuid-Holland Zuid, zijn gegevens gebruikt uit onderzoeken van klas 2 (KIVPA) van het voortgezet onderwijs.
Dezelfde gegevens van een aantal andere GGD-en dienen als vergelijkingsmateriaal.
Resultaten
In de regio GGD Zuid-Holland Zuid wordt in klas 2 van het voortgezet onderwijs de KIVPA afgenomen. Via deze vragenlijst kan
een indicatieve score verkregen worden over de mogelijke psychosociale problematiek van het kind. De indicatiegrens (pluis
of niet pluis) bij een KIVPA score van 6 punten of meer geldt als voorlopige landelijke richtlijn. Meerdere GGD-en hebben
gebruik gemaakt van dit instrument zodat vergelijking op beperkte schaal mogelijk is.
In het schooljaar 2004-2005 heeft van alle onderzochte leerlingen in het voortgezet onderwijs 21% een indicatieve score op
de KIVPA, wat betekent dat het vermoeden bestaat dat bij één op de vijf leerlingen iets “niet-pluis” is. (afbeelding 8.1.1)
Afbeelding 8.1.1 KIVPA / “niet pluis”score, uitgesplitst in leeftijd en geslacht

114
8 Jeugd 115
In de regio Zuid-Holland Zuid wordt vermoed dat twee keer zo veel
meisjes als jongens psychosociale problemen hebben
Meisjes hebben percentueel meer indicatieve scores dan jongens. Dit verschil neemt met de leeftijd toe. Diverse onderzoeken
tonen aan dat meisjes hoger scoren op psychosociale problematiek. Dit hoeft niet altijd met problemen te maken te hebben,
meisjes zijn meer geneigd antwoorden te geven op vragen die aanleiding zijn voor een gesprek.
Het hoge percentage bij de 15-jarige meisjes dient gerelativeerd te worden omdat het hier slechts om een gering aantal leerlingen
gaat.
De GGD Fryslân neemt in klas 3 van het voortgezet onderwijs jaarlijks de KIVPA af 11 . In 2004 overschreed 19% van de jongeren
de indicatiescore. Bij meisjes werd dit vaker geconstateerd dan bij jongens, maar nadere cijfers zijn niet genoemd.
In het onderzoek van de GGD Fryslân in schooljaar 2002-2003 scoorde 10% van de jongens en 29% van de meisjes boven
de indicatiegrens 15 . Ook was er een duidelijk verschil tussen leerlingen van het VMBO (21%), HAVO (17%) en VWO (14%).
Leerlingen in het VMBO hebben meer psychosociale problemen
dan leerlingen op HAVO/VWO
Kinderen uit gezinnen met een lage SES en kinderen van allochtone ouders hebben een verhoogd risico op psychosociale
problemen 1,3 . De JGZ registreert in het voortgezet onderwijs alleen het geboorteland van de vader en/of moeder, er zijn geen
SES gegevens op basis van opleidingsniveau.
Uit deze gegevens blijkt dat kinderen van allochtone ouders meer psychosociale problemen hebben dan Nederlandse kinderen,
respectievelijk 26% en 20%.
Om betrouwbare uitspraken te kunnen doen over elke gemeente, wordt gebruik gemaakt van de clusterindeling, zoals weergegeven
in afbeelding 8.1.2.
Het percentage psychosociale problemen bij jongeren is het hoogste in de subregio Drechtsteden. Binnen deze cluster heeft
de gemeente Hendrik-Ido-Ambacht het hoogste percentage psychosociale problematiek, namelijk 27%.
Afbeelding 8.1.2 KIVPA-score naar clusterindeling
in de regio Zuid-Holland Zuid
In het verstedelijkte
gebied van de Drechtsteden
worden meer
psychosociale problemen
gezien dan in de
landelijke gemeenten
In grote lijnen kan worden geconcludeerd dat in het verstedelijkte gebied van de Drechtsteden meer psychosociale problemen
worden gezien dan in de meer landelijke gemeenten. Ondanks dat de cluster “overige gemeenten” niet als landelijk kan worden
gekenschetst, wordt in dit cluster zes procent minder psychosociale problemen gevonden dan in de regio als totaal.
Onderzoeken vanuit diverse GGD-en over psychosociale problematiek in het voortgezet onderwijs, laten een grote variatie in
uitkomsten zien. Vaak, maar niet altijd zijn de metingen met de KIVPA uitgevoerd.
De GGD Midden-Nederland heeft onderzoek gedaan naar de lichamelijke en psychosociale gezondheid van ruim 10.000 brugklassers
en derdeklassers in 20029. In de 22 gemeenten in haar werkgebied varieerden de uitkomsten van 13% tot 28%.
24% van de jongeren haalde een indicatieve score. Er is geen informatie beschikbaar over verschillen tussen jongens en meisjes.
In de Jongerenpeiling 2003 van GGD Zuid-Holland Noord bleken eveneens grote verschillen tussen jongens en meisjes 10 .
In de leeftijdscategorie 12-14 jaar had 13% van de jongens en 18% van de meisjes een indicatieve score. In de categorie 15-17
jaar was dat respectievelijk 18% en 29%.
De GGD Zuid-Holland West kwam voor het schooljaar 2003-2004 in klas 2 via de KIVPA tot een indicatieve score van 14%
voor alle leerlingen met groot verschil tussen de geslachten 6 . Bij meer dan twee keer zo veel meisjes (19%) als jongens (9%)
werd een vermoeden van psychosociale problemen geconstateerd.
In het E-MOVO project van diverse GGD-en hebben jongeren via internet vragenlijsten ingevuld. Daarbij is ook de psychosociale
gezondheid gemeten 12 . Dit project geeft de volgende informatie:
• E-MOVO project Nijmegen constateert, in de leeftijdsgroepen van 12-17 jaar, grote verschillen in psychisch welbevinden tussen
jongens (21%) en meisjes (34%) 8 . Tussen Nederlandse en niet-westerse allochtonen zijn er nauwelijks verschillen.
• GGD Achterhoek rapporteert dat meisjes (19%) meer dan twee maal zo vaak psychosociale klachten hebben als jongens
(8%) 7 . In het VMBO zijn de percentages hoger (16%) dan op HAVO / VWO (11%).
• E-MOVO project GGD Rivierenland vindt eveneens grote verschillen tussen jongens (11%) en meisjes (21%) 13 .
Bij niet-westerse allochtone jongeren werden bijna twee keer zoveel psychische problemen aangetroffen (21%) als bij de
Nederlandse jongeren (11%). In het VMBO zijn de percentages hoger (17%) dan op HAVO/VWO (14%).
• E-MOVO project GGD Stedendriehoek 14 heeft bij meisjes (20%) tweemaal zo vaak psychisch onwelbevinden geconstateerd
als bij jongens (10%). In het VMBO zijn de percentages hoger (18%) dan op HAVO/VWO (13%).
8.1.1 Samenvatting
Er zijn grote variaties binnen de GGD-onderzoeken naar het vóórkomen of vermoeden van psychische problematiek of psychisch
onwelbevinden. Er worden verschillende meetinstrumenten en onderzoeksmethoden gehanteerd. Bij de KIVPA wordt de vragenlijst
klassikaal afgenomen en daarna besproken met een lid van het JGZ team. Bij de E-MOVO onderzoeken wordt de vragenlijst
via internet ingevuld; de jongere blijft dus anoniem.
Rekening houdend met deze verschillen in methodiek kan het volgende worden geconcludeerd:
• psychosociale problemen komen frequent voor op het voortgezet onderwijs en vaker bij meisjes dan bij jongens
• kinderen van niet-westerse allochtone ouders hebben meer psychosociale problemen dan kinderen van autochtone
Nederlanders
• in het VMBO wordt meer psychosociale problematiek aangetroffen dan op HAVO/VWO. Mogelijk hangt dit laatste samen
met de SES

116
8 Jeugd 117
8.2 Overgewicht en obesitas bij kinderen
Afbeelding 8.2.2 Percentage overgewicht en obesitas bij jongens
Dat overgewicht een belangrijk (landelijk) thema is voor zowel volwassenen als kinderen hoeft niet te worden beargumenteerd
getuige de stroom van landelijke publicaties en projecten. (zie ook hoofdstuk 6)
De gevolgen van obesitas en overgewicht voor de (volks)gezondheid kunnen ingrijpend zijn:
diabetes mellitus type II, hoge bloeddruk, hart- en vaatziekten, aandoeningen van het bewegingsapparaat. Zorgwekkend is
dat glucose-intolerantie en diabetes mellitus type II ook onder kinderen aan het toenemen zijn. In dit hoofdstuk wordt inzicht
gegeven in de omvang van overgewicht bij de jeugd in de regio Zuid-Holland Zuid, gerelateerd aan landelijke cijfers.
De afdeling JGZ onderzoekt jaarlijks alle kinderen in de regio Zuid-Holland Zuid in de groepen 2, 4 en 7 van het basisonderwijs
en klas 2 van het voortgezet onderwijs. Door het meten van lengte en gewicht kan de BMI score worden berekend (gewicht
in kg gedeeld door de lengte in meters in het kwadraat).
Voor volwassenen geldt dat bij een BMI van 25 of hoger sprake is van overgewicht, een BMI waarde van 30 of hoger wordt
obesitas genoemd. Voor kinderen geldt in verband met de leeftijd een aparte tabel 1 . Vanaf 18 jaar loopt de BMI codering in
de pas met de volwassen normen.
Recentelijk heeft het TNO cijfers uitgebracht waarbij de gegevens van 11 GGD-en zijn gebundeld over de periode 2002 tot
2004 19 . Deze resultaten geven een goede vergelijkingsmogelijkheid.
In afbeeldingen 8.2.2 en 8.2.3 is weergegeven welk percentage van de kinderen, jongens en meisjes apart, te zwaar is conform
de BMI normen. Met te zwaar wordt zowel overgewicht als obesitas bedoeld.
Afbeelding 8.2.3 Percentage overgewicht en obesitas bij meisjes
Afbeeldingen 8.2.2 en 8.2.3 laten zien hoe in de verschillende onderzoeksjaren het overgewicht én obesitas voor jongens en
meisjes apart zich ontwikkelen.
Uit beide grafieken blijkt dat de resultaten in de regio Zuid-Holland Zuid in grote lijnen overeenstemmen met de landelijke
gegevens. Bij meisjes zijn de percentages overgewicht vanaf de leeftijd van 10 jaar constant hoger dan landelijk. Wat betreft
obesitas worden zowel bij jongens als bij meisjes, weliswaar geringe, maar toch over alle jaren net hogere percentages aangetroffen.
Voor meisjes zijn de percentages overgewicht vanaf de leeftijd van 10 jaar
in de regio Zuid-Holland Zuid hoger dan landelijk
Jongens en meisjes scoren in de regio Zuid-Holland Zuid
hogere percentages voor obesitas dan landelijk

118
8 Jeugd 119
Afbeelding 8.2.4 Percentage overgewicht, alle kinderen van schooljaar 2004-2005
Afbeelding 8.2.4 toont voor het schooljaar 2004-2005 per gemeente hoeveel procent van alle onderzochte kinderen tenminste
overgewicht (inclusief obesitas) heeft. Het gemiddelde voor de gehele regio ligt op 21%. Dus méér dan een op de vijf kinderen
is in het schooljaar 2004-2005 volgens de normen te zwaar.
Tussen gemeenten bestaan aanzienlijke verschillen. Leerdam en Zwijndrecht hebben het hoogste percentage kinderen met
overgewicht (23%). Aan de andere kant zijn er drie gemeenten met een duidelijk lager percentage, te weten Alblasserdam,
Graafstroom en vooral Nieuw Lekkerland met “slechts” 14% overgewicht.
8.2.1 Samenvatting
Overgewicht bij kinderen komt in onze GGD-regio veel voor.
• Volgens het onderzoek in schooljaar 2004-2005 is gemiddeld genomen meer dan één op de vijf kinderen vanaf groep 4
te zwaar.
• De percentages overgewicht in de regio Zuid-Holland Zuid komen minstens overeen met of zijn hoger dan de landelijke
cijfers. Dit geldt met name voor overgewicht bij meisjes van tien jaar en ouder.
Het feit dat overgewicht en obesitas op een dergelijke jonge leeftijd al zo prominent aanwezig zijn baart zorgen, immers, wat
is te verwachten van het overgewicht als de kinderen de volwassen leeftijd bereiken? Actie is zeker geboden. Een voorbeeld
is het project dat de gemeente Dordrecht in het kader van het Grote Steden Beleid is gestart om overgewicht bij jongeren
terug te dringen, door het stimuleren van gezonde voeding en sport en beweging en het tegengaan van inactiviteit.
Meer dan één op de vijf kinderen in de regio Zuid-Holland Zuid
is in het schooljaar 2004-2005 volgens de normen te zwaar

120
8 Jeugd
121
8.3 Mondhygiëne en tandzorg
Het rapport van het College voor zorgverzekeringen (CVZ) gaf aan dat de verzorgingsgraad van jeugdigen de laatste jaren
significant is verslechterd 20 . De verzorgingsgraad verwijst naar het deel van de tandvlakken dat gerestaureerd moet worden,
maar ook de media melden: “Het Kindergebit verwaarloosd”. Daarnaast is in het rapport van het CVZ te lezen dat het tandartsbezoek
onder jeugdigen de laatste jaren gestaag afneemt 20 .
De afname van het tandartsbezoek wordt overigens wel bevestigd door de landelijke CBS gegevens.
Sinds 1999 is een langzame daling te zien van het percentage personen in de leeftijdscategorie tot en met 19 jaar dat jaarlijks
naar de tandarts gaat, namelijk van 85% naar 82%.
In de gemeente Den Haag vindt reeds lang periodiek onderzoek plaats naar de prevalentie van cariës 26 . In een vergelijkende
studie tussen het voorkomen van cariës in 2002 en 2005 in de leeftijdsgroepen 5-6 jarigen en 11-12 jarigen is geen verslechtering
van de gebitstoestand gevonden. Maar er is ook geen verbétering aangetroffen in de gebitsgezondheid van 5-6 jarigen
afkomstig uit de groep met een lage SES. Ongeveer de helft van deze kinderen heeft een “ernstig carieus melkgebit”.
De gaafheid van het gebit van schoolgaande kinderen is onderzocht door de GGD van de Hulpverleningsdienst Flevoland 25 .
Uit het herhalingsonderzoek van kinderen in groep 2 en groep 8 blijkt dat 70% van groep 2 een gaaf melkgebit en 94% van
groep 8 een gaaf blijvend gebit heeft. Tegelijkertijd is geconstateerd dat in groep 2 het percentage met een gaaf gebit
gedaald met 7% ten opzicht van het vorige onderzoek van zes jaar geleden. In contrast hiermee staat het 9% hogere percentage
gave gebitten in groep 8 25 .
Uit deze studie blijkt dat de gebitstoestand van de jongere kinderen slechter is.
Het blijkt dat slechts 4% van de ouders
op de hoogte is dat de aanwezigheid van zuren in snoep, frisdrank
en fruit de belangrijkste veroorzaker van tandbederf is
8.3.2 Tandartsbezoek en poetsgedrag
De kwaliteit van het gebit wordt bepaald door verstandig eten, weinig snoepen en beperkt gebruik van zoete dranken. Daarnaast
ook door een goede mondverzorging, dat wil zeggen het poetsen van de tanden en een regelmatige gang naar de tandarts.
In het kader van de reguliere JGZ-registratie beantwoorden de ouders of verzorgers van kinderen van groep 2 en 7 de volgende
vragen:
• Gaat uw kind minimaal 1x per jaar naar de tandarts?
• Poetst uw kind dagelijks het gebit?
• Zo ja, gebeurt dat dan 's morgens, 's middags, 's avonds?
Het poetsgedrag en tandartsbezoek in het schooljaar 2004-2005 in de regio Zuid-Holland Zuid is weergegeven in afbeelding
8.3.1. Nagegaan is in hoeverre de uitkomsten worden beïnvloed door andere determinanten dan de sociaal economische status
(SES) en herkomst van de ouders.
8.3.1 Tanderosie
In 2002 is in Den Haag bij de twaalfjarige kinderen een mondgezondheidsonderzoek gedaan waarbij gekeken is naar erosieve
gebitsslijtage (tanderosie).
Tanderosie is een vorm van gebitsslijtage die wordt omschreven als verlies van tandmateriaal (glazuur en dentine) door
etsing veroorzaakt door sterke zuren in bijvoorbeeld voeding, fruit, vruchtensap en frisdrank (waaronder sportdrank).
In 1998 werd bij 3% van de twaalfjarigen enige vorm van erosieve gebitsslijtage waargenomen; in 2002 is dit percentage
23%. Het onlangs gehouden TNS-NIPO onderzoek (2005) rapporteert dat de gebitten van 25% van alle 16-jarigen tanderosie
vertonen 29 . Een royale verdubbeling vergeleken met een soortgelijk onderzoek in 1998. Het is mogelijk dat deze toename deels
wordt veroorzaakt door de toenemende aandacht voor tanderosie, waardoor nu meer dan in het verleden erosieve gebitsslijtage
wordt herkend.
Het gewijzigde voedingspatroon in combinatie met onvoldoende mondhygiëne zou een belangrijke oorzaak kunnen zijn van
tanderosie.
's Middags wordt het minst vaak tanden gepoetst
Afbeelding 8.3.1 Percentage tandartsbezoek en poetsgedrag
Uit het onderzoek TNS-NIPO 2005 blijkt dat slechts 4% van de ouders op de hoogte is dat de aanwezigheid van zuren in
snoep, frisdrank en fruit de belangrijkste veroorzaker van tandbederf is 29 , terwijl 71% van de ouders veronderstelt dat erosie
het gevolg is van te weinig tandenpoetsen. Tanderosie wordt pas geconstateerd als het gebit bij wijze van spreken al in staat
van ontbinding is.
Uit recent landelijk onderzoek onder tandartsen en mondhygiënisten blijkt dat 92% van deze professionals van mening is dat
tanderosie een onderschat probleem is. Zij zien tevens een zeer sterke toename van tanderosie vanaf 13 jaar 20 .

122
8 Jeugd 123
De overgrote meerderheid van de ouders geeft aan dat hun kind minimaal één keer per jaar naar de tandarts gaat. In groep 7
is dit iets meer (99%) dan in groep 2 (95%). Vergelijkbare cijfers worden gevonden in het onderzoek van de GGD-en in Flevoland
en Nijmegen 25,23 .
Het meest wordt 's avonds gepoetst. In groep 2 is dit voor beide groepen ongeveer 97%.
De extreem lage waarde bij het 's middags poetsen kan te maken hebben met de situatie dat het kind op school overblijft en
voor dat tijdstip niet onder de “zorg” van de ouder valt. De relatief lagere cijfers bij het ochtendpoetsen kunnen te maken
hebben met het tijdstip: men moet immers op tijd op school zijn (groep 2 84%; groep 7 90%).
Afbeelding 8.3.2
Percentage tandartsbezoek en SES
Ook al zijn de verschillen doorgaans gering, toch moet worden geconstateerd dat op alle gemeten aspecten in groep 2 lagere
percentages worden gevonden. Als daling in het jaarlijks tandartsbezoek en minder tandenpoetsen op termijn een afspiegeling
worden van een slechtere gebitstoestand, zijn deze uitkomsten in overeenstemming met de in de inleiding aangehaalde conclusies
dat het slechter gaat met het gebit van met name jongere kinderen.
In de eerder genoemde onderzoeken is al gewezen op het verschil in tandartsbezoek en poetsgedrag tussen kinderen van
Nederlandse en niet-westerse afkomst en tussen lage en hoge SES 22,24,26 .
Voor de indeling naar SES is gekozen voor het opleidingsniveau van de moeder daar zij doorgaans het meest betrokken is bij
de opvoeding van het kind. Ten behoeve van het contrast worden in afbeelding 8.3.2 uitsluitend de resultaten van kinderen
met een lage versus een hoge SES getoond.
Kinderen uit gezinnen met een hoge SES gaan percentueel jaarlijks vaker naar de tandarts dan kinderen met een lage SES.
Er wordt vaker naar de tandarts gegaan door kinderen uit groep 7 dan kinderen uit groep 2, dit verschil is groter voor de
lage SES groep.
Kinderen uit gezinnen met een hoge SES gaan percentueel
jaarlijks vaker naar de tandarts dan kinderen met een lage SES
Afbeelding 8.3.3
Percentage tandartsbezoek en etniciteit
Met betrekking tot het tandenpoetsen is het grootste verschil te zien bij het poetsen in de ochtend in de groep kinderen met
een lage SES achtergrond. In groep 7 poetst 90% het gebit vóór schooltijd, tegenover 62% van groep 2. In de categorie kinderen
met een hoge SES wordt dit verschil veel geringer. Het poetsen vóór bedtijd wordt door vrijwel iedereen gedaan, dus
zowel in groep 2 als in groep 7 maar wel meer in de categorie hoge SES ( 98% en hoger versus 90%).
Uit de onderzoeken van de GGD Nijmegen en de GGD den Haag blijkt een verband tussen etniciteit en de mate van poetsgedrag
en gaafheid van het gebit 23,25 . In 2005 werd in het Haagse onderzoek bij 97% van de Nederlandse kinderen met een hoge SES
een gaaf gebit aangetroffen. Voor kinderen van Turkse en Marokkaanse nationaliteit zijn deze cijfers aanzienlijk lager namelijk
respectievelijk 84% en 77%.
Het Nijmeegse onderzoek liet zien dat 43% van de Turkse en 30% van de Marokkaanse kinderen minder dan twee keer per
dag de tanden poetst. Voor de autochtone leeftijdgenootjes is dat 20%.
Omdat het aantal kinderen van allochtone afkomst uitgesplitst naar de voornaamste groepen ( Surinaams, Antilliaanse/Arubaans,
Turks, Marokkaans en Overige niet-westerse allochtonen) te geringe aantallen oplevert om betrouwbare uitspraken te doen, is
gekozen voor het samenvoegen van deze categorieën tot één groep: niet-westerse allochtonen. Voor de kinderen van Turkse
afkomst zijn er wel voldoende aantallen aanwezig om betrouwbaar te kunnen rapporteren.

124
8 Jeugd 125
In afbeelding 8.3.3 zijn de diverse uitkomsten vergeleken met de gegevens van de Nederlandse kinderen.
Hieruit blijkt dat kinderen van niet-westerse allochtone ouders minder vaak naar de tandarts gaan en minder vaak hun tanden
poetsen dan autochtone kinderen.
Daarnaast wordt geconstateerd dat groep 2 voor wat betreft tandartsbezoek en poetsgedrag minder goed scoort dan groep 7.
Dit geldt voor zowel de Nederlandse kinderen als voor kinderen van buitenlandse afkomst.
Kinderen van niet-westerse allochtone ouders gaan minder vaak naar de
tandarts en poetsen minder vaak het gebit dan autochtone kinderen
Binnen de categorie kinderen van niet-westerse afkomst nemen de Turkse kinderen een aparte positie in. De uitkomsten van
de Turkse kinderen zijn enerzijds in overeenstemming met de resultaten in afbeelding 8.3.3, waarbij groep 2 altijd minder
gunstige resultaten heeft dan groep 7.
Anderzijds is er verschil met betrekking tot het tandenpoetsen in de ochtend: slechts 46% van de Turkse kinderen van groep
2 en 78% van groep 7 poetst 's ochtends de tanden. In de gehele categorie kinderen van niet-westerse afkomst zijn de percentages
respectievelijk 69% en 87%.
8.3.3 Samenvatting
Diverse onderzoeken in Nederland signaleren dat de toestand van het kindergebit slechter wordt. Uit wetenschappelijke hoek
wordt dit nog niet met feiten gestaafd, maar er zijn wel duidelijke aanwijzingen dat de afname van cariës in het kindergebit
stagneert c.q. niet minder wordt.
8.4 Logopedie
De GGD verzorgt in Dordrecht logopedie op basisscholen. De preventieve taken van de logopedist bestaan uit het op alle
basisscholen screenen van kinderen uit groep 2 en het verrichten van onderzoek op indicatie. Bij een onderzoek op indicatie
wordt een kind uit een willekeurige klas op verzoek van de ouders en school gezien. Op een aantal scholen voert de logopedist
ook curatieve taken uit. Dit behelst het diagnosticeren en behandelen van kinderen met logopedische stoornissen. Voor de
onderstaande beschrijving is gebruik gemaakt van registratie gegevens van het schooljaar 2004-2005. Er wordt zowel ingegaan
op de preventieve als de curatieve taken van de logopedist.
Preventieve logopedie
Kinderen in groep 2 van de basisschool komen in aanmerking voor een logopedische screening. De logopedist kijkt in een
kort onderzoek of onder andere de taal- en luistervaardigheden voldoende beheerst worden. Vroegtijdige onderkenning van
problemen in de ontwikkeling van spraak en taal is van belang om problemen in de communicatie, emotionele en sociale
stoornissen en een achterstand in het leerproces te voorkomen.
De logopedisten beoordeelden de spraak- taalontwikkeling van de kinderen in groep 2. Daarvan bleek 46% 'niet-pluis'.
Slechts 16% van deze kinderen werd daadwerkelijk doorverwezen voor logopedische behandeling. Het grootste deel van de
'niet-pluis' kinderen was gebaat bij een andere interventie zoals een advies voor de ouders of een paar oefeningen.
Daarnaast werd 244 keer de hulp van de logopediste ingeroepen voor kinderen uit groep 1. Bij 85% van deze kinderen bleek
de spraaktaalontwikkeling 'niet-pluis' te zijn. 50% van de in groep 1 aangemelde kinderen kwam in aanmerking voor logopedische
behandeling. Het feit dat deze percentages veel hoger zijn dan in groep 2 heeft te maken met de voorselectie die hierbij
van toepassing is. De groep 1 kinderen worden aangemeld voor de screening omdat ze opvallen in de klas.
Vaak blijkt er dan ook iets aan de hand te zijn, maar verwijzing is nog niet altijd nodig.
Slechts 9% van de contactmomenten werd besteed aan kinderen uit de groepen 3 t/m 8.
Tanderosie is het snelst groeiend probleem bij kindergebitten 28 . De basis voor tandvriendelijke eet- en drinkgewoonten wordt
gelegd in de leeftijd van 0 tot 4 jaar. Goede preventie en voorlichting voor ouder en kind zijn hierbij op z'n plaats.
Aangetoond is dat het jaarlijks tandartsbezoek met name onder jongeren afneemt. Verschillende GGD onderzoeken met
betrekking tot cariës, tandartsbezoek en poetsgedrag zijn vergeleken met de registratiegegevens van de JGZ Zuid-Holland
Zuid. Concluderend kan gesteld worden dat minder kinderen in groep 2 jaarlijks naar de tandarts gaan dan in groep 7.
Met betrekking tot het poetsgedrag wordt op de tijdstippen 's ochtends, 's middags en 's avonds voor groep 2 en groep 7
hetzelfde resultaat gevonden.
Van de drie tijdstippen waarop het tandenpoetsen is onderzocht valt het zeer geringe percentage “tussen de middag poetsen” op.
Kinderen van ouders met een hoge SES poetsen vaker hun tanden en gaan vaker naar de tandarts dan kinderen uit een laag
SES milieu.
Hetzelfde is geconstateerd ten aanzien van het onderscheid tussen autochtone kinderen en kinderen van allochtone afkomst.
Binnen de groep kinderen van allochtone afkomst vallen de Turkse kinderen op doordat zij percentueel minder vaak 's ochtends
hun tanden poetsen.
Wat is er aan de hand?
Voor een antwoord op de vraag wat er met de 'niet-pluis' kinderen aan de hand is, worden hier de achterstandsscholen en
overige scholen met elkaar vergeleken. Op achterstandsscholen voerde de logopedist ook behandelingen uit. Tot de achterstandsscholen
worden hier de scholen gerekend die voor extra zorg extra financiering krijgen in het kader van het project
School in de Samenleving, ofwel SIS.
Met de vergelijking van de 'niet-pluis' gevallen wordt zichtbaar hoe het aantal en de soorten logopedische problemen zich op
SIS scholen en reguliere basisscholen tot elkaar verhouden.
Kinderen op SIS-scholen worden vaker al in groep 1 gescreend omdat er problemen zijn. Eventueel volgt een controle in
groep 2. Om het aantal kinderen met logopedische problemen op SIS-scholen en reguliere basisscholen goed te kunnen
vergelijken, zijn alle kinderen van groep 2 geselecteerd die voor het éérst door de logopedist gezien werden. Daarnaast zijn
de kinderen die een of meer stoornissen hebben vergeleken met de kinderen die geen stoornissen hebben op logopedisch
gebied.
Samengevat hebben kinderen in de jongste leeftijdscategorie (groep 2) in combinatie met een lage SES een minder goede
“gebitsattitude”. Dit geldt ook voor allochtone kinderen. De landelijke signalen dat het minder goed gaat met het kindergebit
zijn zeker van toepassing op deze kinderen.

126
8 Jeugd 127
Afbeelding 8.4.1 Percentage kinderen met en zonder
stoornissen op SIS-school en reguliere school
Afbeelding 8.4.2 Percentage kinderen met diverse
stoornissen SIS-school en reguliere school
8.5 Rijksvaccinatieprogramma
Alle kinderen in Nederland krijgen vaccinaties aangeboden om hen te beschermen tegen infectieziekten. Momenteel omvat
het Rijksvaccinatieprogramma (RVP) vaccinaties die tegen tien infectieziekten beschermen (afbeelding 8.5.1 ). Op 1 april 2006
is de vaccinatie tegen pneumokokken toegevoegd.
Alleen vaccins tegen ziekten die moeilijk te behandelen zijn zitten in het RVP. De meeste van deze ziekten kunnen leiden tot
de dood. Dankzij het Rijksvaccinatieprogramma komen de ziekten veel minder vaak voor waardoor het aantal kinderen dat
overlijdt aan de gevolgen van deze ziekten spectaculair is gedaald.
Afbeelding 8.5.1 Vaccinatieschema 2005
* Het verschil tussen reguliere en SIS-scholen kan niet
op toeval berusten, het is een significant verschil.
Een andere vergelijking van de beide soorten scholen is die waarin het aantal gesignaleerde stoornissen wordt vergeleken.
Eén kind met meerdere stoornissen telt nu vaker mee.
Met name taal, spraak en luistervaardigheid zijn vaardigheden die van groot belang zijn voor het goed doorlopen van het
leerproces op school. Uit de verschillen is goed zichtbaar hoe de problemen op deze gebieden op de SIS-scholen meer voorkomen
dan op de reguliere basisscholen.
Curatieve logopedie
In aanvulling op de logopedische screening voert de GGD op een aantal (achterstands-) scholen, onder schooltijd, curatieve
logopedie uit die door de ziektekostenverzekeraar wordt vergoed. Hiervoor komen kinderen in aanmerking waarvan de ouders
niet in staat zijn om naar een vrijgevestigde logopedist te gaan of waarvan verwacht wordt dat ze er niet terecht zullen komen.
Logopedische behandeling in het kader van School in de Samenleving (SIS) richt zich met name op kinderen die moeite hebben
met tweede taalverwerving of die vanwege hun tweede taalverwerving moeite hebben met het aanleren van schoolse vaardigheden,
én waarvoor de beschikbare hulp binnen school (remedial teaching e.d.) niet voldoende is. De hulpvraag kan liggen
op het gebied van taal, spraak, auditieve vaardigheden en/of leesvoorwaarden. Behandeling vindt individueel of groepsgewijs
plaats. Deze kinderen kunnen niet terecht bij de logopedist in de vrije vestiging omdat de indicatie “tweede taalverwerving”
niet wordt vergoed door de zorgverzekeraars.
In het schooljaar 2004-2005 kregen 109 kinderen logopedie op school in het kader van SIS. Bij 37% van deze kinderen kon
de behandeling na 15 zittingen worden afgerond. Van de overige 63% van de kinderen is bekend dat ze in ieder geval meer
dan 17 zittingen nodig hadden. Ze waren bij de aanvang van het schooljaar reeds in behandeling, of de behandeling was aan
het eind van het schooljaar nog niet afgerond.
Uit onderzoek is bekend dat het niet behandelen van logopedische stoornissen de kans op onderwijsleerproblematiek vergroot.
De kinderen hebben dan onder andere meer kans op lees- en schrijfproblemen.
Als voldoende kinderen gevaccineerd zijn (de norm in Nederland is een vaccinatiegraad van minimaal 90%), worden de nietgevaccineerde
kinderen in het algemeen voldoende beschermd door groepsbescherming. In de regio Zuid-Holland Zuid
bestaan gebieden met een relatief lage vaccinatiegraad. Hier woont met name een groep mensen die om godsdienstige redenen
hun kinderen niet laten inenten. In deze groepen kunnen infectieziekten makkelijker verspreid worden. Zo is de polio-epidemie
in 1992/1993 in de gemeente Liesveld begonnen. Recent hebben ook de mazelenepidemie van 1999/2000 en de rodehondepidemie
van 2004/2005 de regio aangedaan. (Zie ook hoofdstuk 3).
In afbeelding 8.5.2. wordt de vaccinatiegraad in het werkgebied van de GGD Zuid-Holland Zuid vergeleken met de vaccinatiegraad
van Nederland. Uit afbeelding 8.5.3 wordt duidelijk dat niet alle gemeenten in de regio een lage vaccinatiegraad hebben.
In deze figuur wordt de vaccinatiegraad van Dordrecht en Gorinchem vergeleken met de twee gemeenten met de laagste vaccinatiegraad
uit de regio: Alblasserdam en Nieuw-Lekkerland.

128
8 Jeugd 129
Afbeelding 8.5.2 Vaccinatiegraad in Zuid-Holland Zuid
en Nederland (eerste revaccinatie DKTP)
Een aantal jaren geleden heeft de GGD Zuid-Holland Zuid een dossieronderzoek uitgevoerd om te achterhalen of er verandering
zit in de beweegredenen van mensen die hun kinderen niet laten vaccineren. Dit onderzoek toonde aan dat een godsdienstige
reden in onze regio met afstand de belangrijkste reden is voor ouders om hun kinderen niet te laten vaccineren. Andere redenen,
zoals weigering uit antroposofisch of kritisch oogpunt, kwamen in de regio nauwelijks voor.
Het aantal mensen dat hun kinderen niet laat vaccineren, bleef tussen 1990 en 2000 redelijk constant.
In het onderzoek kon de suggestie dat buitenlandse kinderen een steeds belangrijker aandeel krijgen in de groep mensen die
hun kinderen niet laten vaccineren, ontkracht worden. Van een afname van godsdienstige redenen voor het niet vaccineren
was evenmin sprake.
In de komende jaren zal de GGD Zuid-Holland Zuid verder onderzoek doen naar de bevolkingsgroep die hun kinderen om
godsdienstige redenen niet laten vaccineren.
Afbeelding 8.5.4
De door ouders gemelde reden van niet vaccineren in de regio Zuid-Holland Zuid
Afbeelding 8.5.3
Vaccinatiegraad per gemeente (eerste revaccinatie DKTP)

131
9 Bijzondere
aandachtsgroepen
In dit hoofdstuk wordt ingegaan op groepen die meer dan gemiddeld
gezondheidsrisico's lopen. Veelal is dit risico gerelateerd aan het
psychosociale functioneren van deze groepen.
Paragraaf 9.1 geeft inzicht in de gezondheidsproblemen van daken
thuislozen die gebruik maken van het medisch spreekuur.
Het belang van vaccinatie van specifieke doelgroepen voor de
volksgezondheid wordt toegelicht in paragraaf 9.2 en 9.3.
Paragraaf 9.5 gaat in op de problematiek van Huiselijk Geweld;
met enerzijds oog voor de aanpak van de problemen, maar anderzijds
ook aandacht voor preventieve mogelijkheden.
Financiële problemen, woonoverlast, vervuilingen, opvoedproblemen
zijn enkele componenten van complexe problemen die bij de
aandachtsgroepen voorkomen. In de laatste paragrafen komt regelmatig
de multidisciplinaire ketenbenadering ter sprake die toegepast
wordt bij de complexe aanpak van genoemde problemen.

132
9 Bijzondere aandachtsgroepen 133
9.1 Dak- en thuislozenspreekuur Leger des Heils
De GGD Zuid-Holland Zuid verzorgt spreekuren voor dak- en thuislozen in het Centrum van het Leger des Heils. Daar bieden
een huisarts en een sociaal verpleegkundige laagdrempelige eerste lijnszorg op psychosociaal en medisch gebied. De cliënten
zijn mensen die om uitlopende redenen niet bij de eigen huisarts of basisvoorzieningen terecht kunnen.
Afbeelding 9.1.2 Gezondheidsklachten van dak- en thuislozen
tijdens spreekuur op het Centrum van het Leger des Heils
In 2004 zijn 306 consulten gegeven, waarvan 236 aan verzekerden en 55 aan onverzekerden.
Het huisartsenspreekuur is één keer per week en het verpleegkundig spreekuur twee keer per week. 180 dak- en thuislozen
zijn door de verpleegkundige zelf behandeld. 113 mensen zijn doorverwezen naar het artsenspreekuur en andere instellingen
(afbeelding 9.1.1).
Afbeelding 9.1.1 Doorverwezen dak- en thuislozen door verpleegkundige
tijdens spreekuur op het Centrum van het Leger des Heils
9.2 Project Hepatitis B voor risicogroepen
De verpleegkundige biedt in de eerste plaats zorg of hulp zoals EHBO, wondverzorging, hechtingen verwijderen, inenten
tegen hepatitis B en bloeddrukmeting. Daarnaast geeft zij voorlichting over gezondheid en hulp als het gaat om minder zware
problematiek. Waar nodig wordt verwezen naar andere vormen van hulpverlening en wordt ondersteuning geboden bij het
zoeken naar hulp. De meest voorkomende problemen bij dak- en thuislozen zijn dermatologische problemen (86), sociale
problemen (45), luchtweginfecties (26), psychische problemen (24) en kleine traumatische aandoeningen (23) (afbeelding 9.1.2).
De meest voorkomende gezondheidsklachten
op het dak- en thuislozenspreekuur zijn sociale problemen en huidproblemen
Hepatitis B is een veel voorkomende ernstige infectieziekte. Wereldwijd zijn er naar schatting 200 - 300 miljoen chronische
dragers van de ziekte. Naar schatting overlijdt jaarlijks 1,2 miljoen mensen aan de gevolgen van deze infectie.
Het hepatitis B virus veroorzaakt een ontsteking van de lever, die bij pasgeborenen in 90% van de gevallen chronisch wordt,
en bij volwassenen in ongeveer 10%. Deze chronische infectie betekent dat betrokkenen besmettelijk zijn voor hun omgeving.
De ziekte wordt overgedragen door bloed-bloed contact (besmette naalden, medische ingrepen), door seksueel contact of bij
zwangerschap en geboorte van moeder op kind. In Nederland heeft 2,1% van de bevolking de infectie doorgemaakt en is
0,2% van de bevolking chronisch drager.
Op advies van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) is hepatitis B in de meeste landen in het rijksvaccinatieprogramma
opgenomen. Nederland heeft tot dusverre afgezien van opname in haar programma, omdat de ziekte hier relatief zeldzaam is
en omdat men bang is voor weerstand tegen het programma als daarin tegen meer ziekten wordt gevaccineerd. Wel is de
vaccinatie beschikbaar voor kinderen van allochtone ouders. Sinds enkele jaren bestaat een project waarin risicogroepen via
de GGD gevaccineerd kunnen worden.

134
9 Bijzondere aandachtsgroepen 135
De GGD Zuid-Holland Zuid benadert sinds 2003 een aantal risicogroepen voor deze vaccinatie:
• drugsgebruikers via Bouman, GGZ en stichting de Hoop
• mensen met homoseksuele contacten via homodisco's en de SOA-poli
• mensen met veel wisselende (hetero-) seksuele contacten via de SOA-poli
• heteroseksuele gevangenen via een samenwerking met de medische dienst van de penitentiaire inrichting de Dordtse Poorten
• prostituees via de SOA-poli en bij voorlichtingsbezoeken aan de verschillende bordelen in de regio.
Dit programma is in de regio zeer succesvol door de gedreven inzet van betrokken afdelingen, zeker omdat betrokken doelgroepen
niet erg eenvoudig te benaderen en te motiveren zijn.
waar hepatitis A een veelvoorkomende aandoening is. Bij terugkeer in Nederland wordt de ziekte met name onder kinderen
van de basisschool verspreid.
Om deze jaarlijkse cyclus te doorbreken motiveert de GGD Zuid-Holland Zuid sinds 2001 Turkse en Marokkaanse ouders van
kinderen van twee tot twaalf jaar om deze kinderen te vaccineren tegen hepatitis A. Het doel daarvan is de kans op introductie
van hepatitis A in Nederland te verminderen. Een belangrijk neveneffect is de verminderde morbiditeit onder de volwassen,
niet-immune Nederlandse bevolking die risico loopt.
De volledige vaccinatie bestaat uit twee injecties met een tussenpoos van één jaar. Na twee injecties is men minimaal vijftien
jaar beschermd tegen hepatitis A.
Sinds het begin van de campagne heeft de GGD de volgende risicogroepen gevaccineerd (afbeelding 9.2.1).
Afbeelding 9.2.1
Aantal vaccinaties voor verschillende risicogroepen
Sinds het begin van de vaccinatiecampagne in 2001
is een duidelijke afname te zien van het aantal meldingen van hepatitis A
Afbeelding 9.3.1
Opkomstpercentages
in jaren
Afbeelding 9.3.2
Meldingen hepatitis A in de regio Zuid-Holland Zuid
Het is lastig de mensen te motiveren om de serie van 3 vaccinaties af te maken. Bovenstaande cijfers zijn moeilijk te interpreteren
omdat een aantal mensen hun serie op een andere locatie afmaken. Denk bijvoorbeeld aan mensen uit de gevangenis
die weer ontslagen worden of aan bekende mobiele groepen als drugsgebruikers en prostituees die bij een andere GGD aankloppen
(Rotterdam, Den Haag). Verder zitten een aantal mensen nog in de eerste of tweede vaccinatieronde en hierdoor is
de serie nog niet afgerond.
Het is lastig de risicogroepen te motiveren
om de serie van 3 vaccinaties af te maken
9.3 Risicogroepen Hepatitis A
Hepatitis A, ofwel besmettelijke geelzucht, is een infectieziekte waarbij de lever ontstoken raakt door een virus. De ziekte is
besmettelijk en wordt vaak door kinderen overgedragen. Over het algemeen verloopt de ziekte bij jonge kinderen symptoomloos,
maar volwassenen kunnen er ernstig ziek van worden en in een enkel geval aan overlijden.
In Nederland bestaat een seizoensgebonden patroon van hepatitis A epidemieën, waarbij een stijging optreedt van de ziekte
in de herfst met een piek in de periode oktober tot december. Deze cyclus vindt zijn oorsprong in een jaarlijkse introductie
van het virus door allochtone kinderen die terugkeren van familiebezoek in de landen van herkomst, zoals Turkije en Marokko,

136
9 Bijzondere aandachtsgroepen 137
Werkwijze en registratie
De kinderen die in aanmerking komen voor de vaccinatie krijgen een persoonlijke oproepbrief van de GGD Zuid-Holland Zuid
met daarbij een informatiefolder in drie talen. De vaccinatiesessies worden op locatie georganiseerd.
De gegevens van de kinderen die verschenen zijn, worden opgeslagen in een database, waarin ook wordt bijgehouden of een
kind één of al twee injecties heeft gekregen. Op deze wijze is inzichtelijk te maken hoeveel kinderen gehoor hebben gegeven
aan de oproep en welke kinderen het volgend jaar opnieuw opgeroepen moeten worden.
Conclusie
De vaccinatiecampagne hepatitis A wordt sinds vijf jaar georganiseerd. De opkomstpercentages van de achtereenvolgende
jaren laten zien dat de campagne voorziet in een behoefte (afbeelding 9.3.1).
9.5 Huiselijk geweld
Huiselijk geweld is een groot maatschappelijk probleem dat voorkomt in alle lagen van de bevolking. Dit geweld vindt meestal
plaats achter de voordeur en is nog vaak taboe. Dit belemmert de melding en daardoor ook de hulpverlening.
Gegevens over huiselijk geweld zijn schaars en slechts het topje van de ijsberg. De politie registreerde in Nederland in 1999
42.300 gevallen van mishandeling 11 . Op basis van slachtofferenquêtes worden hogere aantallen van geweld gevonden.
Volgens de CBS-enquête POLS zijn in 1999 242.000 personen mishandeld en waren 181.000 slachtoffer van een seksueel delict 11 .
In Zuid-Holland Zuid heeft de hulpverlening vorm gekregen op basis van het Convenant Huiselijk Geweld. Het is een samenwerkingsverband
tussen politie, Openbaar Ministerie en hulpverlening. De GGD Zuid-Holland Zuid coördineert de hulpverlening.
Sinds het begin van de vaccinatiecampagne, gestart in 2001, is een duidelijke afname van het aantal meldingen hepatitis A
te zien (zie afbeelding 9.3.2). Geconcludeerd kan worden dat de campagne succesvol is.
9.4 Woningvervuilingen
9.5.1 Zuid-Holland Zuid
In de gezondheidsenquête 2005 in Zuid-Holland Zuid zijn vragen over huiselijk geweld gesteld. Van de respondenten geeft
bijna 2% aan dat zij mishandeld worden. De meeste mensen geven aan slachtoffer te zijn van psychische of emotionele
mishandeling. De pleger is in volgorde van hoogst naar laagst percentage: de partner, een 'ander familielid', de ex-partner,
iemand van buiten de familie, een kind of een huisgenoot. Het geweld is meestal gedurende een langere periode gaande,
slechts 17% zegt dat zij eenmalig slachtoffer is geweest (afbeelding 9.5.1).
Woningvervuiling is altijd een signaal en nooit een opzichzelfstaand probleem. De aanpak is gericht op het verhelderen van
het onderliggend probleem en het in gang zetten van de hulpverlening. De cliënt wordt met hulp weer “op de rails gezet” en
de vervuiling wordt aangepakt. De coördinator van het regionale project Vebreze heeft hierin een aansturende en coördinerende
rol. Het dossier wordt gesloten als de nazorg is ingezet 8 .
In regio Zuid-Holland Zuid worden de aangiftes van huiselijk geweld door de politie geregistreerd. Indien er een hulpvraag is,
wordt dit aan de GGD Zuid-Holland Zuid doorgegeven die de hulpverlening coördineert.
De politie in Zuid-Holland Zuid heeft in 2005 1934 incidenten van huiselijk geweld geregistreerd (afbeelding 9.5.2).
Deze meldingen komen voor een belangrijk deel uit Dordrecht.
Woningvervuiling zien we vooral bij mensen die ernstig lichamelijk of geestelijk beperkt zijn, die zich schamen en geen hulp
meer durven te vragen of geen hulp willen. Zij missen soms het inzicht in eigen problematiek, zien de problemen niet en
ervaren bemoeienis dan ook als een inbreuk op de privacy.
Het gaat zelden om een enkel probleem, vaak is er een combinatie van problemen en factoren; van het één komt het ander.
Voorbeelden zijn: eenzaamheid, schulden, psychiatrische problemen, (alcohol) verslaving, relatieproblemen, beperkte intelligentie
of een discrepantie tussen draagkracht en draaglast.
Woningvervuiling is altijd een signaal en nooit een opzichzelfstaand probleem
Het totaal aantal geregistreerde incidenten van huiselijk geweld is in 2005 met 34% gestegen ten opzichte van 2004.
In acht gemeenten was een stijging van het aantal meldingen van huiselijk geweld te zien, in zes gemeenten een daling
(afbeelding 9.5.3).
Het aantal geregistreerde incidenten
van huiselijk geweld
is sinds 2004 met 34% gestegen
Afbeelding 9.5.1 Het percentage
van frequentie van mishandeling
Vanaf eind 2004 zijn bij GGD Zuid-Holland Zuid afdeling gemiddeld vier meldingen per maand geregistreerd. De melders zijn
meestal hulpverleners of andere maatschappelijke instanties zoals politie en woningcoöperaties 9 .
De leeftijd van de mensen die vervuilen varieert, ongeveer de helft van de cliënten is 55 jaar of ouder 6 . Dit is vergelijkbaar
met Den Haag waar 50% van de cliënten 60 jaar of ouder was 7 . Opvallend is dat bij de GGD Zuid-Holland Zuid twee keer
zoveel mannen als vrouwen worden gemeld 6 .

138
9 Bijzondere aandachtsgroepen 139
Afbeelding 9.5.2 Incidenten Huiselijk Geweld per gemeente
geregistreerd door de politie Zuid-Holland Zuid
In 2004 was de politie gericht op het juist registreren, in 2005 ging de aandacht meer uit naar de omvang van het aantal
incidenten en het verdere proces 9 .
Het Meld- en Adviespunt Huiselijk Geweld (sinds 2006) registreert meldingen van huiselijk geweld en geeft advies.
Bij dit meldpunt kwamen in 2005 236 meldingen binnen 9 .
9.5.2 Regionaal Hulpverleningsteam Huiselijk Geweld
Het Regionaal Hulpverleningsteam (RHT) Huiselijk Geweld heeft een ketenbenadering wat betreft de aanpak van huiselijk
geweld. Zij zorgt dat zo snel mogelijk de juiste zorg wordt gevonden voor zowel slachtoffers als plegers en kinderen.
Het grote voordeel van deze manier van werken is dat de meeste hulpverleningsinstanties zitting hebben in dit team zodat
een integrale aanpak van het probleem mogelijk is.
Afbeelding 9.5.3 Percentuele verandering in geregistreerde incidenten van 2005
t.o.v 2004 door de politie Zuid-Holland Zuid
In 2005 heeft het Regionaal Hulpverleningsteam Huiselijk Geweld 234 casussen behandeld. Deze zijn aangemeld door de
politie (204 casussen, waarvan 9 recidieven), het Meld-en Adviespunt (24) en door anderen 9 .
Bij deze 234 behandelde casussen zijn in alle gevallen een slachtoffer, pleger en vaak ook kinderen betrokken. Bij elke casus
is het streven om alle bij het geweld betrokken personen in het traject van de hulpverlening te krijgen. Na de melding wordt
het slachtoffer binnen vijf werkdagen opgeroepen voor een intakegesprek. Hierin wordt het vervolgtraject afgesproken.
Wat betreft de pleger is de procedure afhankelijk van de verblijfplaats. Iemand die opgepakt is valt onder het Openbaar
Ministerie of de reclassering. In deze gevallen heeft het Regionaal Hulpverlening Team een beperkte rol. Een andere groep
plegers doet wél mee in het behandeltraject van het RHT; in 21% van de casussen heeft een intakegesprek plaatsgevonden
met de pleger 10 .
Uit het intakegesprek met het slachtoffer blijkt of kinderen getuige van of betrokken zijn bij het huiselijk geweld. Indien dat
zo is worden zij doorverwezen naar de juiste vorm van hulpverlening. Wanneer het slachtoffer en/of pleger elke vorm van
hulpverlening weigeren en er zijn kinderen bij betrokken, wordt altijd een melding bij het AMK gedaan. In 2005 was dit in
12 % van de casussen het geval 10 .
In de regio Zuid-Holland Zuid waren in 2005 410 kinderen
van 0 tot 18 jaar getuige van huiselijk geweld
9.5.3 Kinderen
Ongeveer 60% van de slachtoffers/plegers van huiselijk geweld is vroeger getuige geweest van huiselijk geweld. Het is dus
van groot belang deze kinderen te laten inzien dat huiselijk geweld niet normaal is. Identificatie en vervolgens begeleiding
van deze groep kinderen kan voorkómen dat zij later pleger of slachtoffer worden. In dit kader zijn drie projecten gestart
door de hulpverlening, onder andere 'Let op de kleintjes' en 'Leren Weren'. Het eerste project is vooral voor jonge kinderen.
In 2005 zijn hiervoor twee groepen gestart met ieder 8 kinderen. Het tweede project is voor kinderen tussen 6 en 12 jaar en
loopt sinds november 2005. Deze projecten zijn de start van een verbeterde hulpverlening aan kinderen. Een aandachtspunt
hierbij is dat in 2005 in totaal 410 kinderen van 0 tot 18 jaar getuige waren van huiselijk geweld. Van 24 van de 234 (probleem)gezinnen
zijn de kinderen doorverwezen naar de jeugdzorg (10%). 12 (5%) van de 234 gezinnen was daar al bekend 10 .
In afbeelding 9.5.4 is de leeftijdsverdeling zichtbaar van de kinderen die in 2005 getuige waren van huiselijk geweld.
Van 50 kinderen is de leeftijd onbekend. Voor de jongere kinderen tot 12 jaar zijn de eerder genoemde projecten opgestart.
Voor de kinderen vanaf 12 jaar is er tot op heden geen opvang geregeld 10 .

140
9 Bijzondere aandachtsgroepen 141
Met het project STOP huiselijk geweld bij Jonge Relatie Starters beoogt de GGD Zuid-Holland Zuid jongeren in de tweede klas
van het voortgezet onderwijs bewust te maken van het feit dat huiselijke geweld, waar dan ook, niet 'normaal' is.
Partnergeweld of wel huiselijk geweld onder jongeren lijkt steeds vaker voor te komen. 1 op de 5 jongeren heeft er mee te
maken in hun relatie. Jongeren lopen hierdoor lichamelijke en psychische schade op. Het is belangrijk om partnergeweld
onder jongeren te voorkomen, en om partnergeweld op latere leeftijd te voorkomen door voorlichting te geven aan jongeren.
Zij kunnen de toekomstige plegers en slachtoffers zijn van huiselijk geweld. Onderzoek laat zien dat volwassenen die in hun
jeugd te maken hebben gehad met huiselijk geweld een grote kans lopen zelf dader of slachtoffer te worden.
De voorlichting wordt op de middelbare school gegeven. Huiselijk geweld wordt bespreekbaar gemaakt, de jongeren worden
geïnformeerd over de vormen van huiselijk geweld, hoe vaak het voorkomt en wat zij zelf eraan kunnen doen. Zij worden op
de hoogte gebracht waar zij zelf informatie kunnen inwinnen of om hulp kunnen vragen.
In 2005 werden 3 scholen bereikt met in totaal ongeveer 450 2e klassers van het VMBO, Havo en VWO. Het project wordt de
komende jaren uitgebreid naar het trainen van docenten en jongerenwerkers.
Afbeelding 9.5.4 Aantal kinderen getuige van huiselijk geweld in 2005 in Zuid-Holland Zuid
9.6 Schuldhulpverlening
Het hebben van financiële schulden belemmert het functioneren van mensen. Met name een problematische schuldensituatie
is zeer belastend. De onbalans tussen inkomsten en uitgaven kan psychosociale problemen, huisuitzettingen, afsluiting van
energie en onevenredig hoge aflossingsverplichtingen veroorzaken. In 80 % van het totaal aantal cases dat de afdeling Vangnet
en Advies van de GGD Zuid-Holland Zuid behandelt, spelen schulden een rol 12 .
De aanpak van deze complexe problematiek bestaat uit een analyse van het totaal probleem, waarna de cliënt wordt begeleid
naar de juiste instellingen. Andere organisaties bieden hulp op deelgebieden van het probleem. Bureau schuldhulpverlening
speelt een belangrijke rol bij de aanpak van de materiele kant van het probleem. De immateriële hulpverleningstrajecten zijn
het aandachtsgebied van bijvoorbeeld algemeen maatschappelijk werk, verslavingszorg of psychiatrie. De GGD Zuid-Holland Zuid
coördineert de hulpverlening.
In 80% van het totaal aantal cases die door de afdeling Vangnet en Advies
van de GGD Zuid-Holland Zuid is behandeld,
spelen schulden een rol
9.7 Multiprobleem gezinnen
Een multiprobleem gezin is een gezin dat kampt met een chronisch complex van sociaal-economische en psychosociale problemen,
en waarvan de betrokken hulpverleners vinden dat het gezin weerbarstig is voor hulp. In het gezin zijn gedurende
een langere periode hulpverleners aanwezig, die vaak naast elkaar werken in plaats van met elkaar.
9.5.4 Samenvatting
Het totaal aantal geregistreerde incidenten van huiselijk geweld is in 2005 met 34% gestegen ten opzichte van 2004.
Uit het verschil tussen het aantal door de politie geregistreerde incidenten en het aantal door het Regionaal Hulpverleningsteam
in behandeling genomen casussen, blijkt dat veel betrokken personen niet bij de hulpverlening terechtkomen. Deels is dit te
verklaren door angst van de slachtoffers. Voorlichting is een goede manier om aan slachtoffers duidelijk te maken hoe zij
kunnen handelen bij huiselijk geweld.
De kinderen die in huiselijke kring geweld meegemaakt hebben vormen een belangrijke groep. Zij kunnen in de toekomst
potentiële slachtoffers en/of plegers worden.
Voor de plegers van huiselijk geweld is naast straf ook hulpverlening gewenst. Samenwerking tussen Openbaar Ministerie,
reclassering, GGD Zuid-Holland Zuid en politie bevordert een goede hulpverlening aan deze plegers.
Er zijn twee pilot projecten gezinscoaching gestart in Dordrecht en Gorinchem/Sliedrecht. De provincie Zuid-Holland begeleidt
en financiert de projecten vanuit de zogenaamde impulsgelden.
In Dordrecht zijn in 2005 vijftien gezinnen begeleid door drie organisaties. Voor 2006 staan 60 gezinnen op de nominatie om
in aanmerking te komen voor een gezinscoach.
In de Alblasserwaard en Vijfheerenlanden zullen twee organisaties in 2006 30 gezinnen gaan begeleiden.
Beantwoordt een multiprobleem gezin niet aan de criteria van het gezinscoach project dan wordt het gezin begeleid naar de
reguliere hulpverlening.

142
9 Bijzondere aandachtsgroepen 143
9.8 Woonproblemen
9.10 Medisch advies Politie en Justitie
“Laatste kans op wonen” is een samenwerkingsverband tussen de woningcorporaties van Dordrecht en Zwijndrecht, de GGD
Zuid-Holland Zuid en de hulpverlening. Huurders krijgen een laatste kans op huisvesting in een huurwoning van één van de
betrokken woningbouwcorporaties. Aanmelding vindt plaats naar aanleiding van overlast, ernstige huurbetalingsachterstanden
of andere problemen die de woningcorporatie signaleert. Vaak zijn er eerder huurproblemen geweest.
Forensische geneeskunde staat voor gerechtelijke geneeskunde en omvat medisch advies en dienstverlening voor Politie en
Justitie. Bij de GGD Zuid-Holland Zuid is hiervoor 24 uur per dag binnen één uur een arts beschikbaar in de gehele regio (incl.
Hoeksche Waard, totaal 450.000 inwoners). In Afbeelding 9.10.1 worden enkele gegevens uit de verrichtingenregistratie 14 vermeld.
Afbeelding 9.8.1
Meervoudige complexe problematiek OGGZ
bij de GGD Zuid-Holland Zuid
In een contract worden afspraken gemaakt over de manier
van wonen, de inzet van hulpverlening en de inzet van de
woningcorporatie. De huurovereenkomst wordt aan gegaan
voor één jaar en kan tussentijds worden opgezegd als de
huurder zich niet aan de afspraken houdt. De afdeling Vangnet
en Advies heeft hierbij een coördinerende taak.
Afbeelding 9.10.1 Onderzoekgegevens uit de verrichtingenregistratie 1
9.9 Meldpunt Zorg en Overlast
De GGD Zuid-Holland Zuid bemiddelt ook in woonproblematiek
bij overlast en dreigende ontruiming. Hierbij is de problematiek
niet zodanig complex dat het project “Laatste kans
op wonen” ingezet moet worden. Via bemiddeling naar reguliere
hulpverlening voor psychosociale problematiek en
advies aan de woningcorporatie wordt de cliënt op weg
geholpen. In 2005 zijn 87 dossiers in behandeling
genomen 13 .
Het Meldpunt Zorg en Overlast (ZO) is het regionaal meldpunt in het kader van Openbare Geestelijke Gezondheidszorg in de
regio Zuid-Holland Zuid. De problemen die gemeld worden, betreffen huiselijk geweld en individuele personen of gezinnen
die zichzelf verwaarlozen, overlast bezorgen (o.a. dak - en thuislozen), sociaal geïsoleerd zijn, de hulpvraag niet kunnen of
willen stellen, meervoudige problematiek hebben op diverse leefgebieden en/of zorgwekkend zorgmijdend gedrag vertonen.
Zowel burgers als hulpverleners kunnen gebruik maken van dit meldpunt voor advies of voor hulp.
Bij een enkelvoudige hulpvraag wordt direct doorverwezen naar de geëigende instantie zoals De Grote Rivieren, Bouman GGZ
of Bureau Jeugdzorg. Meldingen van meervoudige en complexe problemen worden in het coördinatorenoverleg besproken en
vervolgens neergelegd bij een lokaal zorgnetwerk of een specialistisch team zoals huiselijk geweld, laatste kans op wonen,
vervuiling, gezinscoaching of de afdeling Vangnet en Advies binnen de GGD.
Het meldpunt ZO wordt dagelijks van 8.30 uur tot 16.30 uur bemensd door de medewerkers van de afdeling Vangnet en
Advies van de GGD.
In 2005 werden 1297 meldingen verwerkt.
• Medische zorg (visites) voor Politie/Justitie
Iedere arrestant heeft het recht om via de politie een consult van een arts te vra¬gen. O ok kan de politie zelf een arts in
consult roepen als een arrestant onder invloed van alcohol of drugs is, of aan een ziekte lijdt (bijv. suikerziekte).
Verder beoordeelt de arts op het politiebureau of psychiatrische of andere hulp noodzakelijk is.
• Lijkschouw
De forensisch arts verricht lijkschouw bij een niet-natuurlijk overlijden (ongeval, zelfmoord, euthanasie, misdrijf), bij overlijden
in de openbare ruimte (“op straat”) en wanneer een behandelend arts twijfelt aan natuurlijk overlijden. De forensisch arts
onderzoekt het lichaam en stelt (vaak samen met de politie) een onderzoek in naar de feiten en omstandigheden rondom
het overlijden, om zodoende de doodsoorzaak te achterhalen en een schatting te geven van het tijdstip van overlijden.
Alleen de buitenkant van het lichaam wordt onderzocht. Bij een niet-natuurlijk overlijden kan de GGD-arts de Officier van
Justitie adviseren om een gerechtelijke sectie uit te laten voeren.
• Bloedproef
Als het blazen mislukt, kan de arts op het politiebureau of op de spoedeisende hulp, bloed afnemen ter vaststelling van
het alcoholgehalte in het bloed (soms ook drugs of medicijnen). Het afnemen van bloed moet door een onafhankelijk arts
gebeuren; dus niet door een behandelend arts van het ziekenhuis. De feitelijke bepaling van gehaltes vindt plaats in het
Nederlands Forensisch Instituut (NFI).
• Letselverklaringen/zedenzaken
Op verzoek van de politie - en met toestemming van betrokkene - kan een slachtoffer van geweld door een forensisch arts
onderzocht worden. De arts beschrijft de bevindingen in begrijpelijk Nederlands, zodat deze in de rechtsgang gebruikt kunnen
worden. Een bijzondere vorm van geweld betreft zedenzaken. Op verzoek van de Jeugd- en Zedenpolitie kan de forensisch
arts onderzoek doen naar eventuele sporen en letsels. Dit gebeurt vrijwel altijd in samenwerking met een gynaecoloog.
Hierbij wordt gebruik gemaakt van de Onderzoeksset Zedendelicten van het NFI. Ook verdachten van zedenzaken worden
onderzocht. Het aantal verrichtingen voor arrestanten en personen onder de hoede van de politie is de afgelopen jaren
gestegen. De overige verrichtingen zijn min of meer gelijk gebleven.

145
10 Methodologie
De methodologie beschrijft de wijze van onderzoek en de bronnen
van de gegevens die gepresenteerd worden in dit rapport.
Grofweg zijn er drie belangrijke bronnen: gepubliceerde (grijze)
literatuur of rapporten, de gezondheidsenquête van Zuid-Holland
Zuid en gegevens verkregen uit eigen registraties binnen de GGD.
Bronnen en gegevens over eigen registraties zijn opgenomen in
de literatuurlijst achter in dit rapport. In dit hoofdstuk wordt
ingegaan op de methodiek van de gezondheidsenquête en de
belangrijkste achtergrondkenmerken van de respondenten.

146
10 Methodologie 147
10.1 Opzet en uitvoering van het onderzoek
Voor de Gezondheidsmonitor is een begeleidingscommissie ingesteld, bestaande uit beleidsmedewerkers van de GGD Zuid-
Holland Zuid, vier ambtenaren Volksgezondheid van gemeenten in de regio Zuid-Holland Zuid en medewerkers van de afdeling
GBO. De begeleidingscommissie is gestart in juni 2004. De enquête is uitgevoerd in september en oktober 2005. Uitgangspunt
voor de vragenlijst vormde de indicatorenlijst zoals vastgesteld in de Landelijke Monitor Volksgezondheid. Het project
Lokale en Nationale Monitors Gezondheid is een samenwerkingsproject tussen GGD Nederland en het Rijksinstituut voor
Volksgezondheid en Milieu (RIVM). Het project ondersteunt het lokale en landelijke gezondheidsbeleid door een uniforme
werkwijze te ontwikkelen voor gegevensverzameling en monitoring door GGD-en en Thuiszorginstellingen. De vraagstellingen
over gezondheid zijn geüniformeerd (standaardvraagstellingen). Daardoor wordt het mogelijk om in de toekomst landelijke
referentiecijfers samen te stellen. Hierop vooruitlopend hebben in de provincie Zuid-Holland zeven van de acht GGD-en de
gezondheidsenquête op hetzelfde moment, met voor een deel dezelfde vragen afgenomen. Het doel is deze gegevens in een
provinciaal bestand te bundelen.
gemaakt van de chi-kwadraat-toets. De variantieanalyse (ANOVA) is gebruikt bij het nagaan of de gemiddelden van meer dan
twee groepen voor een variabele gemeten van elkaar significant verschillen (nominale variabele en een metrische variabele).
Er is sprake van een statistisch significant verschil (*) als de kans dat het verschil op toeval berust kleiner is dan 5%.
Er worden alleen percentages gepresenteerd
als deze betrekking hebben op ten minste 100 respondenten
In deze rapportage worden alléén cijfers gepresenteerd als deze betrekking hebben op minstens honderd respondenten.
De gegevens die gepresenteerd worden zijn gewogen. Deze weging wordt gedaan om te zorgen dat de respondenten van de
enquête een juiste afspiegeling zijn van de bevolking waaruit de respondenten komen. In deze dataset is gewogen naar leeftijd
en geslacht voor gegevens op het niveau van Zuid-Holland Zuid. De gegevens op gemeentelijk niveau zijn gewogen naar leeftijd,
geslacht en gemeente. Om die reden staan in afbeeldingen die betrekking hebben op de regio Zuid-Holland Zuid afgeronde
percentages.
10.2 Dataverzameling en steekproeftrekking
Met medewerking van de gemeenten is via de Gemeentelijke Basis Administratie (GBA) een aselecte steekproef getrokken van
vier procent. Uit de ingeschreven bewoners zijn zelfstandig wonende personen in de leeftijdscategorie van 19 jaar en ouder
geselecteerd. De GGD Zuid-Holland Zuid heeft deze gegevens omgezet in een werkbare adreslijst aan de hand waarvan de
personen konden worden aangeschreven.
Er is gekozen voor twee methoden om de vragenlijst in te vullen.Ten eerste ontvingen alle geselecteerde inwoners een
ansichtkaart met daarop een inlogcode waarmee de vragenlijst via internet kon worden ingevuld. Degenen die dit na drie
weken nog niet gedaan hadden, ontvingen een papieren versie. Wederom drie weken later hebben de mensen een herinnering
ontvangen om alsnog de enquête in te vullen en per post of digitaal te versturen. In totaal zijn 12.075 mensen aangeschreven
verdeeld over veertien gemeenten.
De verzending en het bijhouden van de respons is, evenals het inscannen van de vragenlijsten, uitbesteed aan het bedrijf
Scan Serve B.V. Iedere enquête heeft hierbij een volgnummer toegekend gekregen. De gescande gegevens van de papieren
vragenlijst en de internetgegevens zijn aangeleverd in twee aparte SPSS datafiles die door de epidemiologen van de GGD zijn
bewerkt en samengevoegd. Hierin staan alleen de gegevens ingevuld door de respondent, de originele adresgegevens zijn na
de herinnering vernietigd. Na ontvangst zijn de ruwe gegevens opgeschoond. Daarnaast zijn de antwoorden op de open vragen
ingelezen, gecodeerd en vervolgens ingedeeld in categorieën en aan de datafile toegevoegd.
Voor elke leeftijdsklasse en elke gemeente worden de volgende aantallen vastgesteld:
r = aantal respondenten van leeftijdsklasse X en geslacht Y in regio Z in de steekproef
p = aantal inwoners van leeftijdsklasse X en geslacht Y in regio Z in onderzoekspopulatie
R = totaal aantal respondenten in regio Z in steekproef
P = totaal aantal inwoners in regio Z in onderzoekspopulatie
Afbeelding 10.3.1 Voorbeeldberekening van gewichten voor de hele regio.
10.3 Analysemethoden en toetsen
De gegevens zijn verwerkt met behulp van het statistisch pakket SPSS (SPSS voor Windows, versie 14.0). De verkregen percentages
benaderen het werkelijke percentage in de betreffende bevolkingsgroep. Daarom wordt in een aantal gevallen een
95% betrouwbaarheidinterval (95%BI) berekend. Zo'n interval geeft aan dat de kans 95% is dat de werkelijke waarde van de
prevalentie tussen de hoogste en de laagste waarde ligt.
Om te toetsen of er significante verschillen zijn tussen bepaalde groepen die op nominaal niveau gemeten zijn, is gebruik
In afbeelding 10.1 getoonde wijze worden gewichten berekend voor mannen en vrouwen apart per leeftijdsklasse per gemeente.
In totaal zijn per leeftijdsklasse en geslacht twee gewichten berekend.
Het eerste gewicht wordt toegepast wanneer de analyses op regionaal niveau gedaan zijn. Het tweede gewicht wordt gebruikt
bij analyses op gemeenteniveau. Beide keren zorgt de weegfactor dat de respondenten van de enquête een goede afspiegeling
zijn van de werkelijke bevolking woonachting in de regio of gemeente.

148
10 Methodologie 149
10.4 Respons
10.5 Beschrijving respondenten
In totaal hebben 6.315 personen (52%) de enquête ingevuld en teruggestuurd. Hiervan hebben 1589 personen (26%) via het
internet de enquête ingevuld. De respons varieerde per gemeente van 42% in Leerdam tot 59% in de gemeente Liesveld
(afbeelding 10.2)
Afbeelding 10.4.1 Respons naar gemeente in aantal en percentages
De steekproef is een aselecte keuze uit de bevolking van Zuid-Holland Zuid. Niet iedereen zal de moeite nemen om de
enquête in te vullen. Bekend is bijvoorbeeld dat naar verhouding minder allochtonen reageren op een schriftelijke enquête
dan autochtonen. Dat kan verschillende oorzaken hebben. Allochtonen kunnen een lagere respons hebben omdat zij de
Nederlandse taal minder goed beheersen. Een andere reden is dat zij niet bekend zijn met het fenomeen enquête. Het kan
ook onwetendheid zijn: men is niet op de hoogte van de functie en doel van de GGD. Tenslotte kan wantrouwen naar overheidsinstanties
veroorzaakt in het land van herkomst een rol spelen.
In afbeeldingen 10.5.1 tot en met 10.5.8 worden de achtergrondvariabelen van de respondenten in tabellen weergegeven.
Aan de respondenten is gevraagd naar de persoonshuishouden, burgerlijke staat, etniciteit geloofsovertuiging, opleiding
en tot slot werksituatie.
• Persoonshuishouden
Van de respondenten woont 85% in een huishouden met twee of meer personen
Van de respondenten maakt 4% deel uit van een éénoudergezin.
In ruim 40% van de gevallen wonen er nog kinderen in het gezin.
Afbeelding 10.5.2 Percentage
éénoudergezinnen respondenten
Afbeelding 10.5.3 Verdeling huishoudens
zonder en met thuiswonende kinderen
in de regio Zuid-Holland Zuid
Vragenlijsten zijn buiten beschouwing zijn gelaten indien de postcode, leeftijd of geslacht niet waren ingevuld.
Hierdoor bleven er 6.185 enquêtes over voor analyses.
• Burgerlijke staat
In de regio Zuid-Holland Zuid woont 76% van de bevolking samen of is gehuwd.
In totaal is de respons op de enquête 52%
Afbeelding 10.5.4 Burgerlijke staat
van de bewoners in de regio
Zuid-Holland Zuid

150
10 Methodologie 151
• Etniciteit
De etniciteit is berekend volgens de werkwijze van het CBS.
Van de respondenten is 90% autochtoon. De andere bevolkingsgroepen zijn zeer klein.
Afbeelding percentage 10.5.5 Verdeling in etniciteit
Autochtoon volgens CBS-classificatie 90 onder de
bevolking in de regio Zuid-Holland Zuid
• Opleiding
De vraag over het opleidingsniveau van de respondenten is teruggebracht naar vier categorieën.
LO omvat de groep mensen die lager onderwijs of geen onderwijs hebben genoten, van de respondenten in Zuid-Holland
Zuid is dat 13%. De grootste groep zijn de respondenten in de middencategorie; opgeteld 68%. Tenslotte is 19% van de
respondenten hoog opgeleid, HBO of Wetenschappelijk Onderwijs. De hoog opgeleide respondenten maken 19% uit van het
totaal.
Afbeelding 10.5.7 Verdeling in
opleidingsniveau onder de bevolking
in de regio Zuid-Holland Zuid
• Geloofsovertuiging
Bij de helft (46%) van respondenten zijn Protestants Christelijk, de tweede grootste groep zegt dat ze geen geloof aanhangt
(38%).
Personen die Joods, Boeddhistisch of Hindoeïstisch zijn, worden in de tabel samengevoegd. Per geloofsgroep was dit lager
dan een half procent. Opgeteld komen deze godsdiensten beneden één procent uit.
Afbeelding percentag 10.5.6 eGeloofsovertuiging onder de
Rooms bevolking Katholiek in de regio 9 Zuid-Holland Zuid
• Werksituatie
De werksituatie bestaat voor de meeste respondenten uit een baan van 32 uur of meer per week, de tweede groep zijn de
gepensioneerden.16% van de respondenten is huisvrouw/man. Slechts één procent van de respondenten heeft een bijstandsuitkering.
Afbeelding 10.5.8 Verdeling werksituatie
onder de bevolking in de regio
Zuid-Holland Zuid

152
Begrippen 153
Begrippen en gebruikte afkortingen
amk
advies- en meldpunt voor kindermishandeling
bi
betrouwbaarheidsinterval van 95%. Dit betekent dat met 95% zekerheid gezegd kan worden dat de
waarde binnen het gegeven domein valt
dlo
endogene factoren
gbo
doorlopend leefsituatie onderzoek (CBS). Sinds 1997 overgegaan in POLS, gezondheid en welzijn
erfelijk (zoals bijvoorbeeld erfelijke ziekten) of in de loop van het leven verworven
gezondheidsbevordering en onderzoek
binge drinken
in korte tijd veel alcohol drinken
ggz
geestelijke gezondheidszorg
bkz
baarmoederhalskanker Zuidwest-Nederland
hvz
hart-en vaatziekten
bmi
Body Mass Index (BMI) wordt berekend door het lichaamsgewicht in kg te delen door het kwadraat
iddm
insulineafhankelijke diabetes mellitus (insulin-dependent diabetes mellitus)
van de lichaamslengte in meters. Voor de volwassen Kaukasische bevolkingsgroepen geldt de volgende
indeling voor overgewicht. De indeling van de drie obesitas niveaus zijn niet gebruikt
ischemische hartziekte
aandoeningen van het hart als gevolg van vernauwingen van de kransslagaderen
lso
leefsituatie onderzoek (CBS)
jgz
jeugdgezondheidszorg
mantoux-onderzoek
onderzoek of iemand aan tuberculose lijdt, dan wel in het verleden hiermee in aanraking is geweest
metrische variabele
kwantitatieve variabele, bijvoorbeeld leeftijd in jaren, gewicht in kg
casa
centra voor anticonceptie, sexualisteit en abortus
morbide obesitas
ernstig overgewicht (vetzucht); bmi > = 30kg/m 2 (zie bij bmi)
cbs
centraal bureau voor de statistiek
nieuwvormingen
ziekelijke weefselontaardingen, goedaardig en kwaadaardig
cbs statline
Elektronische databank van het CBS. Bevat statistische informatie over vele maatschappelijke en
economische onderwerpen in de vorm van tabellen en grafieken
niddm
niet-insulineafhankelijke diabetes mellitus (non-insulin-dependent diabetes mellitus)
cbs-polsenquête
permanent onderzoek leefsituatie, uitgevoerd door het cbs
nigz
nationaal instituut voor gezondheidsbevordering en ziektepreventie
clusterindeling
contactonderzoek
crs
cva
verdeling van de gemeenten in de regio Zuid-Holland Zuid in:
Binnenwaard: Graafstroom, Nieuw-Lekkerland, Giessenlanden, Zederik en Liesveld
Drechtsteden: Alblasserdam, Dordecht, Sliedrecht, Papendrecht, Zwijndrecht en Hendrik-Ido-Ambacht
Alblasserwaard - Vijfheerenlanden: Graafstroom, Nieuw-Lekkerland, Giessenlanden, Zederik, Liesveld,
Hardinxveld, Leerdam en Gorinchem
Overig: Gorinchem, Hardinxveld-Giessendam, Leerdam
onderzoek om erachter te komen of er mensen in de omgeving van een patiënt met een infectieziekte
zijn die mogelijk ook besmet zijn
congenitaal rubella syndroom
cerebrovasculair accident
nivel
nederlands instituut voor onderzoek van de gezondheidszorg
nngb
nederlandse norm gezond bewegen
nominale variabele kwalitatieve, categorische variabele, bijvoorbeeld MAVO, VWO, SES, etniciteit
obesitas
te veel aan lichaamsvet (zie bij bmi)
opleidingsniveau laag -geen opleiding (lager onderwijs: niet afgemaakt)
-lager onderwijs (basisschool, speciaal onderwijs)
midden 1 -lager of voorbereidend beroepsonderwijs (zoals LTS, LEAO, LHNO, VMBO)
-middelbaar algemeen voortgezet onderwijs (zoals MAVO, (M)ULO, MBO-kort, VMBO-t)
midden 2 -middelbaar beroepsonderwijs en beroepsbegeleidendonderwijs

154 Literatuur en andere bronnen 155
peers
pgo
pols
(zoals MBO-, lang, MTS, MEAO, BOL, BBL, INAS)
-hoger algemeen en voorbereidend wetenschappelijk onderwijs
(zoals HAVO, VWO, Atheneum, Gymnasium, HBS, MMS)
hoog -hoger beroepsonderwijs
(zoals HBO, HTS, HEAO, HBO-V, kandidaats wetenschappelijk onderwijs)
-wetenschappelijk onderwijs (universiteit).
voorbeeldgroepen
periodiek gezondheidsonderzoek
permanent onderzoek leefsituatie, gezondheid en welzijn (CBS)
Literatuur en andere bronnen
Hoofdstuk 1
Auteur: J. Leeuwenburg
1. CBS Statline, tabellen bevolking 2005
2. Gezondheidsraad; rapport “vergrijzen met ambitie” 2005
3. RIVM, Nationaal Kompas Volksgezondheid
4. SCP, De Sociale Staat van Nederland, 2005
5. RIVM, Atlas Volksgezondheid
6. CWI District Zuidwest Nederland
7. UWV district Zuidwest Nederland
radon
rht
rivm
rlm
ses
sense
sf12
smr
radon is een radioactief edelgas dat vrijkomt uit bouwmaterialen en uit de bodem. In woningen
(en vooral kruipruimtes) kan radon zich in de lucht ophopen
regionaal hulpverleningsteam
rijksinstituut voor volksgezondheid en milieu
regionaal laboratorium voor medische microbiologie
sociaal-economische status, meestal gemeten met behulp van opleidingsniveau en/of inkomen
samenwerkingsverband tussen de Soa-poli van het Erasmus MC, GGD Rotterdam e.o., CASA en GGD
Zuid-Hollandse Eilanden om voorlichting en beleid omtrent seksuele gezondheidszorg te bevorderen
short format 12 is een veelgebruikte internationale standaard van een generieke gezondheidsmaat
en is in de Verenigde Staten ontwikkeld
standardized mortality ratio. De SMR is een relatieve maat voor sterfte in een indexpopulatie ten
opzichte van een standaardpopulatie. De SMR is gecorrigeerd voor populatieomvang en leeftijdsopbouw
Hoofdstuk 2
Auteur: J.S. Terpstra
1. Lier A van. Sterftecijfers in Zuid-Holland. Analyse van sterftecijfers in de provincie Zuid-Holland 1996-2002. December
2005
2. Mackenbach JP, Kunst AE, Looman CWN, Beeck EF van. Regionale sterfteverschillen: een bundel met artikelen ten behoeve
van het symposium “Regionale sterfteverschillen” dd 9 november 1990. Rotterdam: Instituut voor Maatschappelijke
Gezondheidszorg, Erasmus Universiteit Rotterdam
3. Ruwaard D, Kramers PGN. Volksgezondheid Toekomst Verkenning: De gezondheidstoestand van de Nederlandse bevolking
in de periode 1950-2010. Bilthoven: RIVM (1993)
4. Burgess A, Comparet M, Davies U, Doyle M, Foote L, Heine C, Howard C, Jones S, McKelvey D, Potter K, Wright S.
The Economist, Pocket, World in Figures. 2004
5. Oers JAM van. Gezondheid op Koers? Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2002. Bilthoven RIVM (2002)
6. Nationale Atlas Volksgezondheid. Gezonde levensverwachting 2001-2004. RIVM Bilthoven. Geraadpleegd 15 mei 2006
7. Voogd AC. Borstkanker: borstkanker samengevat. In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid
geraadpleegd 15 mei 2006
8. Hoogenboezem J, Garssen J. Kanker nu bij mannen doodsoorzaak nummer 1. in het Webmagazine van het CBS 15 mei 2006
tia
vcp
vws
wcpv
ypll
transcient ischemic attack oftewel voorbijgaande beroerte
voedselconsumptiepeiling
Ministerie van Volksgezondheid Welzijn en Sport
Wet Collectieve Preventie Volksgezondheid
Years of Potential Life Lost is een maat die aangeeft hoeveel levensjaren er in een de bevolking
verloren gaan door (vroegtijdige) sterfte ten opzichte van een vastgestelde grensleeftijd
Hoofdstuk 3
Auteur: J.H.T.C. van den Kerkhof, J.S. Terpstra, J.C. Sonneveld, F.L Sanavro, I. Adriaans
1. Chronische ziekte. (2006, april 16). Wikipedia, de vrije encyclopedie
http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Chronische_ziekte&oldid=3700400
2. Hart- en vaatziekten. (2006, mei 10). Wikipedia, de vrije encyclopedie
http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Hart-_en_vaatziekten&oldid=3915606
3. Hoogenboezem J, Garssen J. Kanker nu bij mannen doodsoorzaak nummer 1. in het Webmagazine van het CBS 15 mei 2006
4. Koek HL, Engelfriet-Rijk CJM, Bots ML. Hart en vaatziekten in Nederland, In: Jager-Geurts MH, Peters RJG, van Dis SJ, Bots
ML. Hart- en vaatziekten in Nederland 2006, cijfers over ziekte en sterfte. Den Haag: Nederlandse Hartstichting, 2006

156
Literatuur en andere bronnen 157
5. Diabetes mellitus. (2006, mei 17). Wikipedia, de vrije encyclopedie
http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Diabetes_mellitus&oldid=3987489
6. van Leest LATM, Verschuren WMM. Leeftstijl- en risicofactoren voor hart- en vaatziekten in de Nederlandse bevolking:
prevalentie en trends, In: Jager-Geurts MH, Peters RJG, van Dis SJ, Bots ML. Hart- en vaatziekten in Nederland 2006,
cijfers over ziekte en sterfte. Den Haag: Nederlandse Hartstichting, 2006
7. Poos MJJC (RIVM). Welke ziekten hebben de hoogste prevalentie? In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal
Kompas Volksgezondheid. Bilthoven: RIVM, geraadpleegd 23 mei 2006
http://www.nationaalkompas.nl> Gezondheid en ziekte\ Ziekten en aandoeningen, 13 december 2004
8. Smit J en Plooij M. Diabetes Mellitus, In: Haalboom JRE en Smit J (red). Silhouet van de interne geneeskunde. Bohn
Stafleu Van Loghum Houten/Diemen, 1995
9. Lier A van. Sterftecijfers in Zuid-Holland. Analyse van sterftecijfers in de provincie Zuid-Holland 1996-2002. December
2005
10. Nieuwsbrief nummer 3 april 2006. Uitgave van het Ministerie van Volksgezondheid Welzijn en Sport. Uitgave van de
projectgroep “Kiezen voor Gezond Leven”. Den Haag (2006)
11. GGD Zuid-Holland Zuid, registratie afdeling infectieziekten
12. RIVM, registratie 2006, Landelijk Centrum Infectieziektenbestrijding, geraadpleegd door H. van der Kerkhof, mei 206
13. Gils A van, Vries J de, Wolthuis M, Continue Vakantie Onderzoek 2005 (NIPO)
14. Continu Schiphol Survey / Glaxo Smth Kline /2005
15. GGDZHZ Afdeling Reizigersadvisering
16. Intern Rapport Tevredenheidsonderzoek GGDZHZ/januari 2006
Hoofdstuk 4
Auteur: J.S. Terpstra
1. Schoemaker C (RIVM), Hoeymans N (RIVM). Wat is psyschische gezondheid en hoe wordt het gemeten? In: Volksgezondheid
Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. Bilthoven: RIVM,
http://rivm.nl/vtv/object_document/02928n18746.html> 6 april 2006
2. Lindert H van (NIVEL), Droomers M (RIVM), Westert GP. Tweede Nationale studie naar ziekten en verrichtingen in de huisartsenpraktijk.
Een kwestie van verschil: Verschillen in zelfgerapporteerde leefstijl, gezondheid en zorggebruik. Nivel
Utrecht, RIVM Bilthoven (2004)
3. Acker MB van, Laméris IC. Gezondheidspeiling 2004. GGD Gooi & Vechtstreek. Drukkerij Almere (2005).
4. Centraal Bureau voor de Statistiek, Permanent Onderzoek Leefsituatie (POLS) module Gezondheid en Arbeid. www.cbs.nl
Statline Databank. 20 april 2006
5. Uitenbroek DG, Ujcic-Voortman JK, Janssen AP, Tichelman PJ, Verhoeff AP. Gezond Zijn en Gezond Leven in Amsterdam.
Amsterdamse Gezondheidsmonitor Gezondheidsonderzoek 2004. Drukkerij de Bij, Amsterdam (2006)
6. Vos N de. Gezondheidspeiling volwassenen 2004. Resultaten van een gezondheidspeiling onder volwassenen van 20-65
jaar in de regio Eemland. GGD Eemland (2005)
7. Sociaal Cultureel Planbureau. De sociale staat van Nederland 2003. Hoofdstuk 5: Gezondheid en Zorg. Den Haag 2003
8. Sociaal Cultureel Planbureau. De sociale staat van Nederland 2005. Hoofdstuk 6: Gezondheid en Zorg. Den Haag 2005
9. Bandell-Hoekstra ENG. Basisrapport Gezondheidsenquête volwassenen 2001. GGD Hart voor Brabant, 's Hertogenbosch (2003)
10. Rapport Gooi & Vechtstreek. Rapport Gezondheidspeiling 2004 GGD Gooi & Vechtstreek, september 2005. Drukkerij
Almere. Bussum (2005)
11. Schoenmaker (RIVM), Hoeymans N (RIVM) Psychische gezondheid. Omvang van het probleem. Hoeveel mensen hebben
psychische problemen? In: VTV, Nat Kompas Volksgezondheid Beilthoven: RIVM (1 mei 2006)
Hoofdstuk 5
Auteur: F.L. Sanavro, J.S. Terpstra
1. Gezondheidsmonitor Zuid-Holland Zuid 2000. Hoofdrapport, profiel van de gezondheid in de GGD-regio Zuid-Holland
Zuid. Sociaal Geografisch Bureau Dordrecht/GGD Zuid-Holland Zuid. Juni 2001
2. H VAN Leendert, M Droomers, GP Westert.Tweede nationale studie naar ziekten en verrichtingen in de huisartspraktijk.
Een kwestie van verschil: verschillen in zelfgerapporteerde leefstijl, gezondheid en zorggebruik. Utrecht/Bilthoven:
NIVEL/RIVM,2004
3. CBS Statline. Gebruik medische voorzieningen
4. M. Foets, F. van der Lucht, M. Droomers. Etniciteit relatie volksgezondheid. Allochtonen en zorggebruik.
http://www.rivm.nl/vtv/object_¬document/03790n21020.html
5. M.B. van Acker. Gezondheidspeiling GGD Gooi & Vechtstreek 2004
6. F. van der Lucht. Sociaal-economische gezondheidsverschillen samengevat.
http://www.rivm.nl/vtv/object_document/o1696n21022.html
7. Boerakker, R. Otten. R.D. Friele. Algemene mondzorg. Feiten en cijfers.
http://www.brancherapporten.minvws.nl/object_document/o283n404.html
8. Van Dale Online woordenboek http://www.vandale.nl/opzoeken/woordenboek/
9. MEZZO Landelijke vereniging voor Mantelzorg en Vrijwilligerszorg www.mantelzorg.nl
10. Exel J van, Berg B van den, Bos T van den, Koopmanschap M, Brouwer W. Mantelzorg in Nederland. Een situatieschets
van mantelzorgers bereikt via de Steunpunten Mantelzorg. Intitute for Medical Technology Assesment (iMTA) Erasumus
MC, Rotterdam (iMTA rapport 02.58) en Rijksintituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) Bilthoven (RIVM rapport
282701003) december 2002
11. Boer AH de, Schellingerhout R, Timmermans JM. Mantelzorg in getallen. Sociaal en Cultureel Planbureau. Den Haag,
oktober 2003.
12. Ramakers C, Wijngaart M van den. Persoonsgebonden budget en mantelzorg. Onderzoek naar de aard en omvang van de
betaalde en onbetaalde mantelzorg. ITS, Radboud Universiteit Nijmegen, 2005
13. Schnabel P. Haalt de mantelzorg 2020. Eerste Nationale Mantelzorglezing, 6 november 2003
14. Oudenampsen D, Vliet K van. Handreiking voor het betrekken van mantelzorgers bij het indicatieproces. Verwey-Jonker
Instituut, mei 2003
15. Mantelzorg …onbetaalbaar? Verslag van het debat gehouden in Utrecht, 26 februari 2006
16. Boer A de (red.). Kijk op de informele zorg. Sociaal en Cultureel Planbureau. Den Haag, september 2005
17. Vos N de. Gezondheidspeiling volwassenen 2004. Resultaten van een gezondheidspeiling onder volwassenen van 20-65
jaar in de regio Eemland. GGD Eemland (2005)
18. CIZ Protocol Gebruikelijke Zorg. Driebergen: Centrum voor Indicatiestelling Zorg, 2005Boer AH de, Relatie tussen mantelzorg
en thuiszorg. In: J.M. Timmermans (red.). Mantelzorg; over de hulp van en aan mantelzorgers. Den Haag: Sociaal en
Cultureel Planbureau, 2003
19. Rapport Gezondheidspeiling 2004 GGD Gooi en Vechtstreek, september 2005
20. Tromp E, Bun C, Een gezonde kijk op volwassenen. Resultaten van de gezondeheidsenquête Regio Midden-Nederland.
GGD Midden-Nederland. Zeist, 2005

158
Literatuur en andere bronnen 159
21. Boer AH de (SCP), Klerk MMY de (SCP). Informele zorg. Aanbod. Hoe groot is het aanbod en neemt het toe of af?
Nationaal Kompas Volksgezondheid (www.nationaalkompas.nl). RIVM Bilthoven. Geraadpleegd 2 mei '06
22. Boer AH de (SCP), Schellingerhout R (SCP), Klerk MMY de (SCP), Timmermans JM (SCP). Informele zorg. Informele zorg
samengevat. Nationaal Kompas Volksgezondheid (www.nationaalkompas.nl). RIVM Bilthoven. Geraadpleegd 2 mei '06
23. Schellingerhout R. De mantelzorger. In: J. Timmermans (red.), Mantelzorg. Over de hulp van en aan mantelzorgers.
Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau, 2003
24. Boer AH de (SCP), Klerk MMY de (SCP). Informele Zorg. Hoe groot is het aanbod en neemt het toe of af? Nationaal Kompas
Volksgezondheid (www.nationaalkompas.nl). RIVM Bilthoven. Geraadpleegd 2 mei '06
25. Boer AH de (SCP). Informele Zorg. Aanbod. Zijn er regionale verschillen in het aanbod? Nationaal Kompas Volksgezondheid
(www.nationaalkompas.nl). RIVM Bilthoven. Geraadpleegd 2 mei '06
26. Schellingerhout R. (SCP), Klerk MMY de (SCP). Informele Zorg. Vraag en gebruik. Zijn er verschillen naar etniciteit. Nationaal
Kompas Volksgezondheid (www.nationaalkompas.nl). RIVM Bilthoven. Geraadpleegd 2 mei '06
27. Nivel. Samenvatting op het internet van het rapport: Thuiszorg voor terminale Turkse en Marokkaanse patienten. Ervaringen
en opvattingen van naasten en professionals. Eindrapport. Utrecht Nivel, 2005
http://www.nivel.nl/oc2/page.asp?PageID=5103
Hoofdstuk 6
Auteur: J.S. Terpstra, F.L. Sanavro
1. Jansen J, Schuit AJ, Lucht van der F. Tijd voor gezond gedrag. Bevordering van gezond gedrag bij specifieke groepen.
Centrum voor Volksgezondheid Toekomst Verkenningen RIVM Bilthoven (2002)
2. Brug J, Lendthe F van (eds). Environmental determinants and interventions for physical activity, nutrition and smoking:
A review (2005)
3. Leest LATM van (RIVM) Lichamelijke activiteit. Kort en bondig. Lichamelijke activiteit samengevat. Nationaal Kompas
Volksgezondheid. RIVM. Bilthoven, geraadpleegd 18 mei 2006
4. CBS Statline. Elektronische databank van het CBS. Geraadpleegd 22 mei 2006
5. Hildebrandt VH, Ooijendijk WTM, Stiggelhout M, Hopman-Rock M. Trendrapport Bewegen en Gezondheid 2002/2003.
TNO (2004) Samenvatting
6. Schuit AJ (RIVM), Leest LATM van (RIVM) Lichamelijke activiteit. De determinant, gezondheidsgevolgen en oorzaken.
Wat zijn de mogelijke oorzaken van onvoldoende lichamelijke activiteit. Nationaal Kompas Volksgezondheid. RIVM.
Bilthoven, geraadpleegd 18 mei 2006
7. van Leest LATM, Verschuren WMM. Leeftstijl- en risicofactoren voor hart- en vaatziekten in de Nederlandse bevolking:
prevalentie en trends, In: Jager-Geurts MH, Peters RJG, van Dis SJ, Bots ML. Hart- en vaatziekten in Nederland 2006,
cijfers over ziekte en sterfte. Den Haag: Nederlandse Hartstichting, 2006
8. Schuit AJ (RIVM), Leest LATM van (RIVM) Lichamelijke activiteit. Omvang van het probleem. Zijn er verschillen naar sociaal
economische status? & Zijn er verschillen naar etniciteit? Nationaal Kompas Volksgezondheid. RIVM. Bilthoven, geraadpleegd
18 mei 2006
9. Kreijl CF van, Knaap AGAC onder redactie van, pagina 24 . In: Ons eten gemeten. Gezonde voeding en veilig voedsel in
Nederland. Rapportnummer 270555007. Houten. Bohn Stafleu Van Loghum, 2004
10. Leent-Loenen HMJA van (RIVM), Leest LATM van (RIVM). Voeding. Kort en bondig. Voeding samengevat. Nationaal Kompas
Volksgezondheid, RIVM Bilthoven, geraadpleegd 17 mei 2006
11 Jansen J, Schuit AJ, Lucht van der F. Tijd voor gezond gedrag. Bevordering van gezond gedrag bij specifieke groepen.
Centrum voor Volksgezondheid Toekomst Verkenningen RIVM Bilthoven (2002)
12. van Leest LATM, Verschuren WMM. Leeftstijl- en risicofactoren voor hart- en vaatziekten in de Nederlandse bevolking:
prevalentie en trends, In: Jager-Geurts MH, Peters RJG, van Dis SJ, Bots ML. Hart- en vaatziekten in Nederland 2006,
cijfers over ziekte en sterfte. Den Haag: Nederlandse Hartstichting, 2006
13. Verschuren WMM, Hoogenveen RT, Kramers PGN, Kromhout D, Ocké MC. Te behalen gezondheidswinst door verbeteringen
in de voeding. In: Ons eten gemeten. Gezonde voeding en veilig voedsel in Nederland. Rapportnummer 270555007.
Houten. Bohn Stafleu Van Loghum, 2004
14. Leest LATM van (red.) Voeding. De determinant, gezondheidsgevolgen en oorzaken. Hoeveel gezondheid gaat verloren
door een ongezond voedingspatroon. Nationaal Kompas Volksgezondheid, RIVM Bilthoven, geraadpleegd 17 mei 206
15. Ocké MC (RIVM), Hulshof KFAM (TNO Kwaliteit van Leven), Löwik MRH (TNO Kwaliteit van Leven). Voeding. Omvang van
het probleem. Hoeveel mensen hebben een ongezond voedingspatroon? Nationaal Kompas Volksgezondheid, RIVM Bilthoven,
geraadpleegd 17 mei 206
16. Hulsfhof KFAM, Ocké MC; van Rossum CTM, Buurma/Rethans EJM, Brants HAM, Drijvers JJMM, ter Doest D. Resultaten van
de Voedselconsumptiepeiling 2003. RIVM rapport 350030002/2004. RIVM. Bilthoven (2004)
17. Vereniging Intergale Kankercentra, Utrecht, Feiten en Fabels 2005
18. Gezondheidsraad. Overgewicht en obesitas. Den Haag: Gezondheidsraad, 2003; publicatie nr 2003/07
19. LATM van Leest, SJ van Dis WMM Verschuren. Hart- en vaatziekten bij allochtonen in Nederland. Een cijfermatige verkenning
naar leefstijl- en risicofactoren, ziekte en sterfte. Bilthoven: RIVM, 2002; (rapport 261858006/2002)
20. Nederland wordt gewichtiger. CBS Statline. http://www.cbs.nl/nl-nl/menu/themas/mens-maaatschappij/gezondheid-welzijn/
publicaties/artikelen/archief/2003
21. MORGEN-project (Monitoring van Risicofactoren en Gezondheid in Nederland) RIVM, 2003
22. Tweede nationale studie naar ziekten verrichtingen in de huisartspraktijk. Nivel, Utrecht 2004
23. C. Enthoven, A.J. Schuit, T.L.S. Visscher. Preventie van Overgewicht. Kort en bondig.
http://www.rivm.nl/vtv/object_document/o2931n19669.html
24. C. Enthoven, A.J. Schuit, T.L.S. Visscher. Preventie van Overgewicht. Kwaliteit en doelmatigheid. Wat zijn de effecten?
http://www.rivm.nl/vtv/object_document/o3013n19669.html
25. C. Enthoven, A.J. Schuit, T.L.S. Visscher. Preventie van Overgewicht. Wat is het doel en welke methoden worden gebruikt?
http://www.rivm.nl/vtv/object_document/o3081n19669.html
26. Rapport Gezondheidspeling 2004 GGD Gooi & Vechtstreek.2005
27. Gezond zijn en gezond leven in Amsterdam. GGD Amsterdam. 2005
28. MC Willemsen (STIVORO). De determinant, gezondheidsgevolgen en oorzaken
http://www.rivm.nl/vtv/object_document/o1208n19085.html
29. Bevorderen van stoppen met roken bij achterstandsgroepen en allochtonen op lokaal niveau. NIGZ Stivoro. Woerden/
Den Haag 2005
30. G. Zeeman (STIVORO), RI Overberg (RIVM), MCM Busch (RIVM). Preventie gericht op roken.
http://www.rivm.nl/vtv/object_document/o2909n19459.html
31. CBS statline. Gerapporteerde gezondheid en leefstijl. 2000-2005
32. MC Willemsen(STIVORO) http://www.rivm.nl/vtv/object_document/o1209n19085.html
33. Gezondheidsmonitor Zuid-Holland Zuid 2000. Hoofdrapport, profiel van de gezondheid in de GGD-regio Zuid-Holland
Zuid. Sociaal Geografisch Bureau Dordrecht/GGD Zuid-Holland Zuid. Juni 2001
34. J. Jansen, A.J. Schuit, F. van der Lucht. Tijd voor gezond gedrag. Bevordering van gezond gedrag bij specifieke groepen.
Volksgezondheid Toekomstverkenning. RIVM 2002
35. Rapport Gezondheidspeiling 2004 GGD Gooi & Veenstreek 2004

160
Literatuur en andere bronnen 161
36. Basisrapport gezondheidsenquête volwassenen 2001, GGD Hart voor Brabant 2003
37. Gezondheidspeiling volwassenen 2004, GGD Eemland, 2005
38. Gezond zijn en gezond leven in Amsterdam, GGD Amsterdam 2006
39. Gezondheidsenquête 2002 GGD Midden Holland
40. Volksgezondheidmonitor Utrecht 2005, GG&GD Utrecht
41. Lindert H van, Droomers M, Westert GP. Tweede nationale studie naar ziekten en verrichtingen in de huisartsenpraktijk.
Een kwestie van verschil: Verschillen in zelfgerapporteerde leefstijl, gezondheid en zorggebruik. NIVEL en RIVM (2004)
42. Gemeente Den Haag, Dienst Onderwijs, Cultuur en Welzijn, Productgroep Epidemiologie, Gezondheidsvoorlichting en
GGD-beleid, Afdeling Epidemiologie. Gezondheidsmonitor 2006
43. Uitenbroek DG, Ujcic-Voortman JK, Janssen AP, Tichelman PJ, Verhoeff AP. Gezond Zijn en Gezond Leven in Amsterdam.
Amsterdamse Gezondheidsmonitor Gezondheidsonderzoek 2004. Drukkerij de Bij, Amsterdam (2006)
44. Tromp E, Bun C, Een gezonde kijk op volwassenen. Resultaten van de gezondeheidsenquête Regio Midden-Nederland.
GGD Midden-Nederland. Zeist, 2005
45. Vos N de. Gezondheidspeiling volwassenen 2004. Resultaten van een gezondheidspeiling onder volwassenen van 20-65
jaar in de regio Eemland. GGD Eemland (2005)
46. Bandell-Hoekstra ENG. Basisrapport Gezondheidsenquête volwassenen 2001. GGD Hart voor Brabant, 's Hertogenbosch
(2003)
47. World Health Organization (WHO). Framework for alcohol policy in the WHO European Region. Copenhagen, Denmark
(2006).
48. Leest LATM van (RIVM). Alcoholgebruik. Kort en Bondig. Nationaal Kompas Volksgezondheid (www.nationaalkompas.nl)
Geraadpleegd 8 mei 2006 (http://www.rivm.nl/vtv/object_document/o4237n16906.html)
49. Laar M van (Trimbos-instituut) Alcoholgebruik. De determinant en de gevolgen voor gezondheid. Wat zijn de mogelijke
gezondheidsgevolgen van alcoholgebruik? Nationaal Kompas Volksgezondheid (www.nationaalkompas.nl). Geraadpleegd
8 mei 2006. (http://www.rivm.nl/vtv/object_document/o4237n16906.html)
50. Laar M van (Trimbos-instituut) Alcoholgebruik. Oorzaak en preventie. Wat zijn de mogelijke oorzaken van alcoholgebruik?
Nationaal Kompas Volksgezondheid (www.nationaalkompas.nl). Geraadpleegd 8 mei 2006
(http://www.rivm.nl/vtv/object_document/o4237n16906.html)
51. Laar M van (Trimbos-instituut) Alcoholgebruik. Omvang van het probleem. Hoeveel mensen hebben een overmatig alcoholgebruik.
Nationaal Kompas Volksgezondheid (www.nationaalkompas.nl). Geraadpleegd 8 mei 2006
(http://www.rivm.nl/vtv/object_document/o4237n16906.html)
52. Laar M van (Trimbos-instituut) Alcoholgebruik. Omvang van het probleem. Neemt het mensen met overmatig alcoholgebruik
toe of af? Nationaal Kompas Volksgezondheid (www.nationaalkompas.nl). Geraadpleegd 8 mei 2006
(http://www.rivm.nl/vtv/object_document/o4237n16906.html)
53. Laar M van (Trimbos-instituut) Alcoholgebruik. Omvang van het probleem. Zijn er verschillen naar sociaal-economische
status? Nationaal Kompas Volksgezondheid (www.nationaalkompas.nl). Geraadpleegd 8 mei 2006
(http://www.rivm.nl/vtv/object_document/o4237n16906.html)
54. Laar M van (Trimbos-instituut) Alcoholgebruik. Omvang van het probleem. Zijn er verschillen naar etniciteit? Nationaal
Kompas Volksgezondheid (www.nationaalkompas.nl). Geraadpleegd 8 mei 2006 (http://www.rivm.nl/vtv/object_document/
o4237n16906.html)
55. Kostalova B (RIVM), Frenken F (CBS). Veel drinkers in Amsterdam en Zuidoost-Brabant. Nationale Atlas Volksgezondheid
(www.zorgatlas.nl). RIVM Bilthoven. Geraadpleegd 8 mei 2006
(http://www.rivm.nl/vtv/object_document/o4237n16906.html)
56. Kostalova B (RIVM), Frenken F (CBS). Meer geheelonthouders in het midden van het land. Nationale Atlas Volksgezondheid
(www.zorgatlas.nl). RIVM Bilthoven. Geraadpleegd 8 mei 2006
(http://www.rivm.nl/vtv/object_document/o4237n16906.html)
57. Haren N van, Wilk EA van der (RIVM), Laar M van (Trimbos-instituut). Alcoholgebruik. Geografische verschillen. Zijn er
verschillen tussen Nederland en andere landen? Nationaal Kompas Volksgezondheid (www.nationaalkompas.nl).
Geraadpleegd 8 mei 2006 (http://www.rivm.nl/vtv/object_document/o4237n16906.html)
58. Nieuwsbrief nummer 3 april 2006. Uitgave van het Ministerie van Volksgezondheid Welzijn en Sport. Uitgave van de projectgroep
“Kiezen voor Gezond Leven”. Den Haag (2006)
59. Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG). Werken aan gezondheid. Een introductie op gemeentelijk gezondheidsbeleid.
Verschijning in het kader van het Netwerk Gezonde Gemeenten van de VNG. Den Haag (2006)
60. Centraal Bureau voor de Statistiek. Statline [website gegevens]. Den Haag: CBS, 2006 [www.statline.cbs.nl, geraadpleegd
11 mei 2006]
61. Macdonald I (ed), Health Issues Related to Alcohol Consumption. International Life Sciences Intstitute, Cornwall (1999)
62. NIGZ website. [www.nigz.nl] informatie over alcohol. Woerden:NIGZ 2006 geraadpleegd 11 mei 2006
63. GHE2005. Provinciale samenwerking bij het uitvoeren van de gezondheidsenquête in de GGD regio's Midden-Holland,
Nieuwe Waterweg Noord, Rotterdam e.o, Zuid-Hollandse Eilanden, Zuid-Holland Noord, Zuid-Holland West en Zuid-Holland
Zuid. Eerste resultaten 10 mei '06
64. Trimbos website [www.trimbos.nl]
65. Epidemiologie GGD ZHZ. Interne registratie gegevens Jeugd gezondheidszorg. Schooljaar 2004-2005. Anonieme medische
vragenlijst
66. Laar M van (Trimbos-instituut), Alcoholgebruik, omvang van het probleem, Neemt het aantal mensen met overmatig alcoholgebruik
toe of af?, Nationaal Kompas Volksgezondheid (www.nationaalkompas.nl) geraadpleegd 8 mei 2006
67. Haren N van, Wilk EA van der (RIVM), Laar M van (Trimbos Instituut), Alcoholgebruik, gegorafische verschillen, zijn er
verschillen tussen Nederland en andere landen? Nationaal Kompas Volksgezondheid RIVM, Bilthoven 2006, geraadpleegd
8 mei 2006
Hoofdstuk 7
Auteur: J.S. Terpstra, I.G. Akkersdijk, L.M. Ruhaak, C.L. Koeveringe
1. Rijks Instituut voor Voedsel en Milieu (RIVM), website Gezondheid en milieu
http://www.rivm.nl/gezondheidenmilieu/milieu_gezondheid/ Geraadpleegd 24 mei 2006
2. Gezondheid en milieu, Opmaat voor een beleidsversterking, Ministerie van VROM,Den Haag november 2001
3. Franssen EAM, van Dongen JEF, Ruysbroek JMH, Vos H, Stellato RK. Hinder door milieufactoren en de beoordeling van de
leefomgeving in Nederland, inventarisatie verstoringen 2003. RIVM, 2004, rapportnr. 815120001/2004)
(http://www.rivm.nl/bibliotheek/rapporten/815120001.html)
4. Rijks Instituut voor Voedsel en Milieu (RIVM), website Gezondheid en milieu, themapagina gezondheid en milieu (thema's
geluid, lucht, binnenmilieu, bodem, externe veiligheid, leefomgeving en water)
http://www.rivm.nl/gezondheidenmilieu/themas/ Geraadpleegd 24 mei 2006
5. De Provincie ZH voert tweejaarlijks een milieubelevingsonderzoek uit op een aantal vaste locaties, waaronder Dordrecht,
Zwijndrecht en (in 2005 voor het eerst) Sliedrecht. Het is gericht op de beleving van milieuhinder door de industrie.
(http://www.zuid-holland.nl/thema/milieu_natuur_en_water/milieu/zuid_hollanders_en_milieu/index.jsp)
6. Gezondheid en milieu, Opmaat voor een beleidsversterking, Ministerie van VROM,Den Haag november 2001
7. Rijks Instituut voor Voedsel en Milieu (RIVM), website Gezondheid en milieu, themapagina gezondheid en milieu (thema's

162
Literatuur en andere bronnen 163
geluid, lucht, binnenmilieu, bodem, externe veiligheid, leefomgeving en water)
http://www.rivm.nl/gezondheidenmilieu/themas/ Geraadpleegd 24 mei 006
8. Franssen EAM, van Dongen JEF, Ruysbroek JMH, Vos H, Stellato RK. Hinder door milieufactoren en de beoordeling van de
leefomgeving in Nederland, inventarisatie verstoringen 2003. RIVM, 2004, rapportnr. 815120001/2004)
(http://www.rivm.nl/bibliotheek/rapporten/815120001.html)
9. De Provincie ZH voert tweejaarlijks een milieubelevingsonderzoek uit op een aantal vaste locaties, waaronder Dordrecht,
Zwijndrecht en (in 2005 voor het eerst) Sliedrecht. Het is gericht op de beleving van milieuhinder door de industrie.
(http://www.zuid-holland.nl/thema/milieu_natuur_en_water/milieu/zuid_hollanders_en_milieu/index.jsp)
10. Rijks Instituut voor Voedsel en Milieu (RIVM), website Gezondheid en milieu, themapagina gezondheid en milieu (thema's
geluid, lucht, binnenmilieu, bodem, externe veiligheid, leefomgeving en water)
http://www.rivm.nl/gezondheidenmilieu/themas/ Geraadpleegd 24 mei 2006
11. Gezondheid en milieu, Opmaat voor een beleidsversterking, Ministerie van VROM,Den Haag november 2001
12. Gezond Binnen van Platform Binnenmilieu, website www.gezondbinnen.nl Geraadpleegd 24 mei 2006
13. Busch MCM (RIVM), Kostalova B (RIVM). Tevredenheid met woonomgeving 2002. In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning,
Nationale Atlas Volksgezondheid. Bilthoven: RIVM, www.zorgatlas.nl\ Beïnvloedende factoren\ Sociale omgeving\ Buurtbeleving,
30 november 2004
14. Masterkey-Plus B.V., Onderzoek schoonmaakkwaliteit Primair Onderwijs in Nederland, in opdracht van het Ministerie van
Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen, november 2002
15. Stichting Consument en Veiligheid 2002
16. Gezond (venti-)leren op school!, Bureau medische Milieukunde van de GGD 'en Brabant/Zeeland, 2006
17. Evaluatie Pilotproject, Veiligheid, hygiëne en binnenmilieu op basisscholen in de regio Zuid-Holland Zuid, GGD Zuid-Holland
Zuid, oktober 2004
18. Rijks Instituut voor Voedsel en Milieu (RIVM), website Gezondheid en milieu, themapagina gezondheid en milieu (thema's
geluid, lucht, binnenmilieu, bodem, externe veiligheid, leefomgeving en water)
http://www.rivm.nl/gezondheidenmilieu/themas/ Geraadpleegd 24 mei 2006
19. Gezondheid en milieu, Opmaat voor een beleidsversterking, Ministerie van VROM,Den Haag november 2001
20. Rijks Instituut voor Voedsel en Milieu (RIVM), website Gezondheid en milieu, themapagina gezondheid en milieu (thema's
geluid, lucht, binnenmilieu, bodem, externe veiligheid, leefomgeving en water)
http://www.rivm.nl/gezondheidenmilieu/themas/ Geraadpleegd 24 mei 2006
21. Gezondheid en milieu, Opmaat voor een beleidsversterking, Ministerie van VROM,Den Haag november 2001
22. Busch MCM (RIVM), Kostalova B (RIVM). Tevredenheid met woonomgeving 2002. In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning,
Nationale Atlas Volksgezondheid. Bilthoven: RIVM, www.zorgatlas.nl\ Beïnvloedende factoren\ Sociale omgeving\ Buurtbeleving,
30 november 2004
23. Rijks Instituut voor Voedsel en Milieu (RIVM), website Gezondheid en milieu, themapagina gezondheid en milieu (thema's
geluid, lucht, binnenmilieu, bodem, externe veiligheid, leefomgeving en water)
http://www.rivm.nl/gezondheidenmilieu/themas/ Geraadpleegd 24 mei 2006
24. Busch MCM (RIVM), Kostalova B (RIVM). Actieve betrokkenheid bij buurt 2002. In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning,
Nationale Atlas Volksgezondheid. Bilthoven: RIVM, Beïnvloedende factoren\ Sociale omgeving\
Buurtbeleving, 6 december 2004
25. Busch MCM (RIVM), Kostalova B (RIVM). Thuis voelen in de buurt 2002. In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning,
Nationale Atlas Volksgezondheid. Bilthoven: RIVM, Beïnvloedende factoren\ Sociale omgeving\
Buurtbeleving, 8 december 2004
26. Rijks Instituut voor Voedsel en Milieu (RIVM), website Gezondheid en milieu, themapagina gezondheid en milieu (thema's
geluid, lucht, binnenmilieu, bodem, externe veiligheid, leefomgeving en water)
http://www.rivm.nl/gezondheidenmilieu/themas/ Geraadpleegd 24 mei 2006
27. Gezondheid en milieu, Opmaat voor een beleidsversterking, Ministerie van VROM,Den Haag november 2001
Hoofdstuk 8
Auteur: F.L. Sanavro, W.A. Karst, C.M.C. Abbing, M. Schaap, J.J. Kargbo
1. Kinderen in Nederland. Sociaal en Cultureel Planbureau. Den Haag, april 2005
2. Psychosociale problemen bij jeugdigen. TSG Tijdschrift voor gezondheidswetenschappen. 2006 nr 3. Blz 133-137
3. Staat van de gezondheidszorg 2005. Openbare gezondheidszorg: Hoe houden wij het volk gezond? Inspectie voor de
gezondheidszorg. Den Haag 2005
4. Kinderen in Nederland. TSG Tijdschrift voor gezondheidswetenschappen. 2006 nr 5. Blz 253-256
5. Handleiding voor het gebruik van de KIVPA. Landelijke werkgroep Signaleringsinstrumenten Psychosociale Problematiek
Jeugd (LSPPJ) J.van Ede, GGD Fryslân. 2004
6. GGD Zuid-Holland West. Factsheet 2 2005. Periodiek gezondheidsonderzoek Jeugdgezondheidszorg
7. Jeugd. Gezondheid,welzijn en leefstijl. Verslag van een onderzoek onder jeugd in de Achterhoek 2004. E-MOVO. GGD
Achterhoek 2004
8. Beknopte gecombineerde samenvatting van jeugdmonitor en E-MOVO. O&S gemeente Nijmegen, GGD Regio Nijmegen.
September 2004
9. Resultaten scholierenonderzoek. Cijfers per gemeente en achtergrondinformatie. GGD Midden-Nederland 2002
10. Jongerenpeiling 2003.Gezondheid en welzijn. GGD Zuid-Holland Noord. 2004
11. Psychosociale problematiek bij adolescenten in de provincie Fryslân. http:://www.ggdfryslan.nl
12. Elektronische Monitor en Voorlichting E-MOVO. Evaluatie van het project. 2006
13. Leefstijl en gezondheid van jongeren in de regio Rivierenland 2004. E-MOVO GGD Rivierenland
14. Gezondheid en leefwijze van jongeren in de regio stedendriehoek. E-MOVO GGD Stedendriehoek
15. Gezondheid in Fryslân. GGD Fryslân 1005
16. Handleiding ten behoeve van de landelijke signaleringshulp psychosociale problematiek kleuters (LSPPK 2004) GGD
Kennisnet zoeknummer 24736
17. PSYBOBA. Een pilotstudie naar de mogelijkheden van gebruik van een signaleringsinstrument voor Psychosociale problematiek
in de Bovenbouw van het Basisonderwijs. Landelijke werkgroep Signaleringsinstrumenten Psychosociale Problematiek
Jeugd. GGD Nederland, Mei 2003
18. SDQ Strengths and Difficulties Questionnaire. Handleiding voor het gebruik van de SDQ binnen de jeugdgezondheidszorg.
GGD Nederland. 2006
19. Prevalentie van overgewicht en obesitas bij jeugdigen 4-15 jaar in de periode 2002-2004. TNO-rapport KvL/JPB/2006.010
Leiden 2006
20. Abbink EJAA, Dekker J den, Signalement mondzorg 2004. College voor zorgverzekeringen. Diemen april 2005
21. CBS Statline
22. Mondzorg. http:://www.minvws.nl/dossiers/eerstelijnszorg/mondzorg
23. Mondgezondheid van de jeugd in de regio Nijmegen. GGD regio Nijmegen 2004
24. Kalsbeek H., Poorterman J.H.G., Eijkman M.A.J., Verrips G.H.. Tandheelkundige verzorging jeugdige ziekenfondsverzekerden.
NederlandsTijdschrift voor Tandheelkunde. September 2002: 109: 339-343
25. Kiezen voor je tanden - Gemeente Zeewolde. Hulpverleningsdienst Flevoland Dienst GGD. 2005

164
Literatuur en andere bronnen 165
26. Suiker in perspectief. Nieuwsbrief: Mondgezondheid. http://www.suikerinfo.nl/nl/professionals
27. Gezondheidsmonitor 2006. Gemeente den Haag. Dienst Onderwijs, Cultuur en Welzijn. Productgroep Epidemiologie,
Gezondheidsvoorlichting en GGD-beleid
28. Truin GJ, Rijkom HM van Mulder J, Kootwijk AJ, Jong E de, Veranderingen in prevalentie van tandcaries en erosieve gebitsslijtage
bij de Haagse jeugd: Goed en slecht nieuws. Epidemiol Bul Grav 2003; 38(4): 2-11
29. Abrams L. Tanderosie? Nooit van gehoord? De (on)bekendheid van tanderosie onder ouders en tandspecialisten (B9390)
Amsterdam: TNS Nipo, april 2005
Hoofdstuk 9
Auteur: A.M.S.L. Verbraak, R. de Kort, A. Hamburg, H.T.G. Nijs, J.M. Sanders, J.S. Terpstra, L.B.C. Walter
1. Verslag en evaluatie Hepatitis-A vaccinatie project, K. Oudshoorn
2. Projectverslag 2002 vaccinatiecampagne hepatitis A, L. Walter, november 2002
3. Projectverslag 2003 vaccinatiecampagne hepatitis A, L. Walter, december 2003
4. Projectverslag 2004 vaccinatiecampagne hepatitis A, L. Walter, oktober 2004
5. Projectverslag 2005 vaccinatiecampagne hepatitis A, L. Walter, februari 2006
6. Persoonlijke communicatie A. Hamburg, Dordrecht: GGD Zuid-Holland Zuid, afdeling AGZ, maart 2006
7. Gemeente Den Haag, Dienst Onderwijs, Cultuur en Welzijn. Gezondheidsmonitor 2006. Den Haag, januari 2006
8. Vebreze, regionaal protocol aanpak woningvervuiling, GGD Zuid-Holland Zuid, juni 2004
9. Nieuwsbrief Regionale Aanpak Huiselijk Geweld Zuid-Holland Zuid, uitgave van de stuurgroep Huiselijk Geweld regio
Zuid-Holland zuid nummer 3 maart 2006
10. Sanders H (coördinator RHT). Eigen registratie van gegevens van de GGD 2005
11. Ministerie van Justitie.Criminaliteit en rechtshandhaving 2000; Ontwikkelingen en samenhangen. Eindred.: F.W.M. Huls,
M.M. Schreuders, M.H. ter Horst-van Breukelen, F.P. van Tulder. Gezamenlijke uitgave van: CBS en WODC. Onderzoek en
beleid, nr. 189, 2000a in RIVM Nationaal Kompas Volksgezondheid Bilthoven, geraapdpleegd 19 mei 2006. Geweld.
Omvang van het probleem Hoe vaak komt letsel ten gevolge van geweld voor en hoeveel mensen sterven erdoor?
12. Orion GGD Zuid-Holland Zuid, 2005
13. Orion GGD Zuid-Holland Zuid, 2005
14. Forgis GGD Zuid-Holland Zuid, Verrichtingenregistratie en Elektronisch Medische Dossierperiode 2002-2005
Hoofdstuk 10
Auteur: J.S. Terpstra

Colofon
binnenzijde cover
De Gezondheidsmonitor 2006 is een uitgave van
GGD Zuid-Holland Zuid
In opdracht van de gemeenten in de volksgezondsheidsregio
Zuid-Holland Zuid
Coördinatie
Redactie
Vormgeving
Graphics
Technische realisatie
Drukwerk
Oplage
Met dank aan de begeleidingscommissie
Postbus 166
3300 AD Dordrecht
tel: 078 6321832
e-mail: mail@ggdzhz.nl
website: www.ggdzhz.nl
© GGD Zuid-Holland Zuid
Overname van gegevens is toegestaan, mits voorzien van duidelijke
bronvermelding: auteur, Gezondheidsmonitor Zuid-Holland Zuid 2006
M.A.M. Batenburg, GGD Zuid-Holland Zuid
A.H. Nefs, GGD Zuid-Holland Zuid
G. Meijer, Medisource
M.F. Elderson, Medisource
Raaf, Breda
F.E.J. Murk, GGD Zuid-Holland Zuid
L. de Jongh, GGD Zuid-Holland Zuid
L.H. van Meurs, GGD Zuid-Holland Zuid
Drukkerij van Dongen
500 stuks
E.A. Kanters, Sliedrecht, vertegenwoordiger gemeenten GGDZHZ
F.J.N Zebel, Dordrecht, vertegenwoordiger gemeenten GGDZHZ
A.C. Mellaard, Zwijndrecht, vertegenwoordiger gemeenten GGDZHZ
M. v.d. Gronden, Leerdam, vertegenwoordiger gemeenten GGDZHZ
M.H.H. Sipkens, GGD Zuid-Holland Zuid
J. Leeuwenburg, GGH Zuid-Holland Zuid
F.L. Sanavro, GGD Zuid-Holland Zuid
J.S Terpstra, GGD Zuid-Holland Zuid
J.C. Boogaard, GGD Zuid-Holland Zuid
niet uitdraaien.
Zie document 'cover'