Rijksmuseum Amsterdam Jaarverslag 1998

Houbraken en Van Mieris
Sinds jaren streeft het Rijksmuseum ernaar
om de Nederlandse schilderkunst uit de
periode rond 1700 beter in de collectie te
vertegenwoordigen. Lange tijd werd de
kunst van het einde van de Gouden Eeuw
nauwelijks de moeite waard gevonden en
helaas heeft deze geringe waardering zijn
sporen in de verzameling nagelaten: de schilderkunst
uit dat tijdvak was maar matig en
niet met de gewenste kwaliteit aanwezig.
Topstukken zijn altijd al schaars en dat geldt ook
voor Hollandse schilderijen rond 1700. Dit jaar
zijn twee indrukwekkende schilderijen verworven
die het getoonde overzicht aanzienlijk versterken.
De Nederlandse schilderkunst uit de periode
1680-1720 wordt hierdoor nergens zo gevariëerd
en op zo’n niveau gepresenteerd als in het
Rijksmuseum.
De heropening van de Zuidvleugel en de daarmee
samenhangende nieuwe presentatie van de
18 de -eeuwse Nederlandse schilderijen in 1996 was
aanleiding om de collectie nog eens goed op haar
merites te beoordelen. Ter versterking ervan konden
enkele schilderijen van het Mauritshuis in
langdurig bruikleen worden verkregen en ook
werd toen een belangrijk schilderij van Adriaen
van der Werff als aanwinst gepresenteerd, God roept
Adam en Eva ter verantwoording uit 1717. Dit schilderij
was al sinds 1750 als verloren beschouwd
maar bleek al die tijd bij de Deense adellijke familie
Von Moltke in hoge achting te zijn gehouden.
Bij schilderijen van Adriaen van der Werff is altijd
de vraag of het eigenhandig is geschilderd: de
kunstenaar aarzelde namelijk niet om werk van
zijn broer Pieter lichtjes met het penseel te beroeren
om het vervolgens van zijn indrukwekkende
signatuur (en bijhorend prijskaartje) te voorzien.
In het geval van het aangekochte schilderij weten
we echter uit Adriaens eigen aantekenboekje dat
hij er zelf maar liefst negentien weken aan had
gewerkt en zijn broer slechts tweeëneenhalve
week, zodat duidelijk is in hoeverre we met een
echte Adriaen van der Werff te doen hebben.
Dit jaar zijn twee indrukwekkende schilderijen
verworven die het getoonde overzicht aanzienlijk
versterken. Allereerst is daar Het offer van
Iphigeneia door Arnold Houbraken (1660-1719).
Deze meester geniet meer bekendheid als schrijver
dan als schilder vanwege zijn De groote schouburgh
der Nederlantsche konstschilders en schilderessen, één
van de belangrijkste bronnen over de schilders van
de Gouden Eeuw. Dit boek werd in drie delen tussen
1718 en 1721 uitgegeven in Amsterdam. Daar
bracht de kunstenaar de laatste jaren van zijn
leven door, nadat hij in 1710 zijn geboortestad
Dordrecht had verlaten. Het offer van Iphigeneia is
ongetwijfeld nog in zijn Dordtse tijd ontstaan,
waarschijnlijk tussen 1690 en 1700.
Voorgesteld is een scene uit de strijd tussen de
Grieken en Trojanen. Toen koning Agamemnon
de Griekse vloot in de haven van Aulis bijeengebracht
had om naar Troje uit te varen, werd dit
door een lange periode van windstilte belet. De
ziener Kalchas wist dit te verklaren als tegenwerking
van de godin Artemis die door Agamemnon
beledigd zou zijn. Om de godin weer gunstig te
stemmen was het offer van diens dochter
Iphigeneia noodzakelijk. Op het moment suprême
vervangt Artemis Iphigeneia echter door een hert.
Zo althans is de afloop van het drama bij de
Griekse treurspeldichter Euripides, wiens
Iphigeneia in Aulis in de 17 de eeuw grote bekendheid
genoot mede dankzij een vertaling door Joost
van den Vondel. Op het schilderij zien we Kalchas,
gekleed als hogepriester, met het mes in de rechterhand
gereed om de geblinddoekte Iphigeneia
te offeren aan Artemis, de godin wier beeld op het
altaar achter hen is weergegeven. Het schilderij is
zonder twijfel op het hoogtepunt van Houbrakens
kunnen geschilderd. Het fraaie, warme koloriet en
de malse, vloeiende manier van schilderen zijn van
een voor hem onovertroffen kwaliteit.
42