Waar wij trots op zijn - Ontdekker van het jaar - Universiteit Leiden

Vincent Merckx
Nationaal Herbarium Nederland
Laag bij de grond
De meeste soorten planten onderhouden een goede relatie met
bodemschimmels. De schimmels voorzien de planten van water
en voedingsstoffen en krijgen daar suikers voor terug. Maar zo’n
relatie is kwetsbaar voor misbruik. Zo zijn er planten die de schim -
mels beroven van suikers. Vincent Merckx wil hier alles over weten.
Hij ging bijvoorbeeld na welke schimmels zich zo laten bedriegen.
Had u ooit gedacht dat er schurken zouden zijn in het plantenrijk?
Die zijn er wel degelijk, en Vincent Merckx heeft een zwak voor
ze. De schurken ogen onschuldig: ze zijn piepklein en zeer onopvallend;
sommige soorten dragen een beeldschoon bloemetje,
zoals het rode elfenlampionnetje uit Australië (Thismia rodwayi),
dat zo groot is als een vingernagel. Maar ondergronds misbruiken
ze schimmels.
De schimmels die hun slachtoffer zijn hebben normaal gesproken
juist een goede relatie met planten, een relatie waar beide
partners van profiteren. De schimmels groeien op plantenwortels
en helpen de planten om water en voedingsstoffen uit de bodem
op te nemen. In ruil daarvoor krijgen ze suikers terug. Planten
maken suikers uit koolstofdioxide, dat ze met behulp van energie
uit zonlicht vastleggen. Dat gebeurt in het bladgroen. Dieren en
schimmels kunnen dat niet.
Het merendeel van alle landplanten heeft zulke nuttige schimmelpartners,
waaronder alle soorten die van economisch belang zijn.
De meeste schimmels die in zo’n win-winsituatie, oftewel mycorrhiza,
leven, hebben draden die tot in de plantenwortels groeien,
zodat de goederen makkelijk uitgewisseld kunnen worden.
Die intieme relatie tussen plant en schimmel vereist natuurlijk
wederzijds ‘vertrouwen’ en ‘goed gedrag’. Maar de plantjes waarin
Merckx geïnteresseerd is bedonderen de boel. Ze gaan een relatie
aan met mycorrhiza schimmels, maar in plaats van dat ze suikers
leveren, halen ze die juist weg. De schimmels hadden het geroofde
materiaal ontleend aan een eerlijke plantenpartner. De valsspelers
parasiteren dus indirect, via de schimmel, op andere planten.
Zo hoeven ze zelf geen suikers te maken; ze hebben dan ook
geen bladgroen en zijn bruinig van kleur. Biologen noemen deze
levenswijze mycoheterotrofie (schimmelconsumptie).
De belangstelling van Merckx voor deze plantjes komt niet
helemaal uit de lucht vallen. Hij had altijd al iets met planten met
een ongewone levenswijze. Vroeger waren dat vleesetende planten
die insecten vangen in speciale bekers. Hij vertelt: “Die kweekte
ik thuis, en als tiener sliep ik letterlijk tussen de bekerplanten.”
Toen hij voor zijn promotieonderzoek in Leuven kennismaakte
met de mycoheterotrofe planten, bleken die minstens zo bijzonder.
Hij raakte hij er voorgoed aan verslingerd. Hij ging als
postdoc eerst naar Californië om verder aan deze plantjes te
werken. Dat was een buitenkansje, want hij heeft ook een passie
voor surfen, en dan is Californië the place to be. Vervolgens
kon hij voor een aantal jaar weer in Leuven terecht. Toen zijn
promotor, Erik Smets, directeur werd van het Nationaal
Her barium Nederland, kwam Merckx hem achterna; hij kon
hier een langduriger aanstelling krijgen dan hij in Leuven had.
Aan de mycoheterotrofe planten, waarover Merckx net een
boek geschreven heeft, is nog genoeg te doen. Er zijn nu zo’n
vijfhonderd van die soorten bekend; de meeste behoren tot de
43