Waar wij trots op zijn - Ontdekker van het jaar - Universiteit Leiden

Vincent Merckx
44
bloemplanten, maar er zijn ook een paar mossen en varenachtigen
bij. Ze leven in tropische regenwouden, tot vreugde van Merckx
die naar Frans en Brits Guyana, Kameroen, Madagaskar, Borneo
en Australië mocht om ze te zoeken. Dat is nog niet zo makkelijk,
want ze zijn obscuur, leven verborgen en zijn vaak moeilijk te
herkennen. Merckx: “Sommige zien er meer uit als schimmels
dan als planten.”
Hoe de plantjes de schimmels weten te bedotten, is nog niet tot
in detail bekend. “We weten dat de schimmeldraden ook bij
deze planten de wortels in groeien”, zegt Merckx. “Maar op een
gegeven moment worden ze daar afgebroken en dan kan de plant
de vrijkomende suikers opnemen.” Het is nog niet uitgezocht
hoe schadelijk het bedrog is voor de schimmel, of voor de eerlijke
planten die de gestolen suikers leveren.
En er zijn nog meer raadsels. Merckx heeft zich de laatste tijd
bezig gehouden met de vraag hoeveel mycorrhiza schimmels
vatbaar zijn voor het bedrog. Mycoheterotrofe plantjes zijn
nogal kieskeurig. Bij gewone mycorrhiza relaties kunnen zowel
planten als schimmels zaken doen met een groot aantal partners.
Maar een mycoheterotrofe plant besteelt slechts een klein aantal
schimmeltypen. Het voor de hand liggende idee was dan ook
dat er slechts een paar mycorrhiza schimmels zijn die zich laten
misbruiken.
Om te kijken of dat klopt analyseerde Merckx het erfelijk
materiaal van de schimmels die met de wortels van mycoheterotrofe
planten verbonden waren en keek tot welke typen die
schimmels behoorden. Hij had gegevens van 33 mycoheterotrofe
plantensoorten, sommige zelf verzameld, andere uit bestaande
collecties. Hij analyseerde ook materiaal van mycorrhiza
schim mels die verbonden waren met eerlijke planten. Hij
maakte een evolutionaire stamboom van al die mycorrhiza
schimmels en gaf aan op welke takken slachtoffers zaten van
mycoheterotrofe planten.
Het resultaat was anders dan verwacht. De slachtoffers waren
verspreid over de hele schimmelstamboom. En het was niet
slechts een handjevol: maar liefst 20 procent van de mycorrhiza
schimmels bleek kwetsbaar voor oplichterij.
Wat wel klopte met de verwachting was dat één mycoheterotrofe
plantensoort maar een klein aantal schimmeltypen besteelt die
bovendien nauw aan elkaar verwant zijn. De bedriegers zijn dus
behoorlijk kieskeurig; sommige hebben zelfs maar één slachtoffer.
Kennelijk vereist de diefstal toch een mate van specialiteit.
Merckx vermoedt dat er tussen een mycoheterotrofe plant en
zijn slachtoffers een wapenwedloop aan de gang is waarin de
schimmel zich tracht te verweren tegen misbruik, terwijl de
plant zich erop toelegt dat verzet te breken.
De mycoheterotrofe planten zijn erg zeldzaam; van sommige is
slechts een handvol vindplaatsen bekend. Zou dat samen kunnen
hangen met hun vergaande specialiteit? Zijn de schimmeltypen
die zo’n plantje kan bestelen wellicht zo dun gezaaid dat er voor
de plant maar weinig geschikte groeiplaatsen zijn? Het elfenlampionnetje
uit Australië is zeer kieskeurig; hij heeft maar één
schimmelpartner. Merckx is naar Australië afgereisd om de
verspreiding van dit plantje en zijn slachtoffer in kaart te brengen
om te zien of het voorkomen van de schimmel inderdaad de
mogelijkheden voor het plantje beperkt. Dat zou dan de prijs zijn
die mycoheterotrofe planten betalen voor hun oneerlijke gedrag.
Willy van Strien