Download PDF - vakbladvitruvius.nl

VITRUVIUS NUMMER 6 JANUARI 2009verwijzen naar de nationaliteit van de handelarendie het hout naar Spanje brachten. DeLage Landen hebben toen immers een crucialerol in de internationale houthandelgespeeld. In dit stuk zal over de mogelijkeoorsprong van het zogenaamde ‘Vlaamse’hout worden gespeculeerd. Daarbij wordtvooral aandacht besteed aan de beschrijvingvan houthandelsroutes vanaf de LateMiddeleeuwen tot de 18de eeuw van en naarhet huidige Nederland.De route naar het ZuidenIn het begin van de 16de eeuw kwamen deNederlanden onder het gezag van Karel V, deSpaanse koning en later ook keizer van hetHeilige Roomse Rijk. Reeds in de tijd vanzijn (Bourgondische) voorgangers waren stedenals Brugge en Antwerpen, maar ook Middelburgen Bergen op Zoom, van belang in decontacten met Zuid Europa. 1 Vanuit dezesteden werden houten kunst- en gebruiksvoorwerpennaar Spanje verhandeld. In dietijd werden op het Iberisch schiereiland velegoederen die uit de Lage Landen kwamen‘Vlaams’ genoemd. 2 Dat valt te verklarenvanuit de gezichtsbepalende rol die Vlaanderenop dat moment binnen de LageLanden speelde.Toen Santiago de Compostela zich in de 12deeeuw begon te ontwikkelen tot belangrijkbedevaartsoord, begon de migratie vanambachtslieden van het noorden naar hetIberisch schiereiland. Vooral langs de routesdaarheen, werden kerken, kloosters enkapellen gebouwd, versierd en ingericht.Hierdoor groeiden de commerciële bandentussen Noord en Zuid. In de 15de eeuw werdde Vlaamse kunst bewonderd – en gekocht –door de Spaanse adel en de machtige handelaren.3 Deze situatie maakte Spanje in de16de eeuw nog aantrekkelijker voor architecten,bouwmeesters, kunstenaars en ambachtsliedenuit het noorden. 4 Hieronderbevond zich ook de eerdergenoemde Roquede Balduque, beeldhouwer uit ’s-Hertogenbosch(Bolduque, in het Spaans). Met eenaantal broers vertrok hij in de eerste helftvan de 16de eeuw naar Spanje, waar ze hunnaam vestigden. 5 Tegenwoordig zijn de werkenvan Vlaamse beeldhouwers, houtsnijdersen timmerlieden te vinden op het heleIberisch schiereiland. Kunstenaars enambachtslieden uit met name de zuidelijkeNederlanden zijn daarmee verantwoordelijkvoor het noordelijk accent binnen deSpaanse gotiek. Dat klinkt nu nog door in determen ‘estilo gótico hispanoflamenco’ en ‘artehispanoflamenco’. 6‘Vlaams’ hout op hetIberisch schiereilandDe Lage Landen exporteerden dus vanaf hetbegin van de 16de eeuw kunst en kunstenaarsrichting Spanje. Beelden, altaarstukken (retabels),tapijten en andere waardevolle objectenkwamen naar het Iberisch schiereiland. Maarhet bleef niet bij kunst en hun makers, wantook (nog onbewerkt) hout werd door Nederlandse/Vlaamsehandelaren naar Spanjevervoerd. 7 Soms werd dit hout genoemd naarde haven waar het verscheept werd, zoals‘Riga grenen’. In andere gevallen werd hetaanduiding ‘de Flandes’ (uit Vlaanderen) aande houtsoort toegevoegd. De term ‘madera deborne de Flandes’ 8 (Vlaams eikenhout) is bijvoorbeeldbekend uit de opdrachtomschrijvingvan het retablo mayor van de Iglesia deSanta María la Mayor te Cáceres. 9 Aan ditaltaarstuk heeft de Bosschenaar Roque deBalduque in Spanje gewerkt in de 16de eeuw.Het is de auteurs onbekend of hij zijnopdrachtgevers specifiek om het gebruik vandit eikenhout had gevraagd. Uit dendrochronologischonderzoek is gebleken dat in dietijd kunstenaars in de Lage Landen vaakgebruik maakten van geïmporteerd Baltischhout, dat speciale kwaliteiten bezat voor hetmaken van beeldjes en panelen. 10 Zou dan dit‘Vlaamse’ eikenhout dat in Spanje werdgebruikt van Baltische herkomst kunnenzijn? Deze vraag is nog niet door dendrochronologischonderzoek beantwoord, omdatSpanje tot de gebieden behoort waarvan wijgeen dendrochronologische data van historischhout hebben (een zogeheten 'blanco'gebied). Desondanks, in de context van internationalehouthandel in de 16de eeuw, kandit hout gemakkelijk van verderweg dan deLage Landen gekomen zijn.Houthandel in de Lage Landenvanaf de Late MiddeleeuwenNet zoals elders is ook in de Lage Landen degeschiedenis van houthandel sterk verwevenmet de politieke en sociale geschiedenis. Al2 VLOT BIJ DE NONNENWHER IN PFORZHEIM,CIRCA 1890. RECHTS EEN ZAAGMOLEN.FOTO: STADTARCHIV PFORZHEIM IN SCHEIFELE, 1996,VIA L. VAN PROOIJE3HET VOC-SCHEEPSWERFTERREIN OP OOSTBURG IN AMSTERDAM. PRENT UIT 1750, OP DE VOORGRONDDE IJ-OEVER MET TWEE SCHEEPSHELLINGEN. BRON: BUREAU MONUMENTENZORG EN ARCHEOLOGIE, AMSTERDAM13