Download PDF - vakbladvitruvius.nl

MVITRUVIUS NUMMER 6 JANUARI 20094ETTRINGER TUF IN COMBINATIE MET RODE BAKSTEEN AANDE UIT 1939 DATERENDE GEVEL VAN HOOGEHUISSTRAAT 13TE EINDHOVEN. FOTO SEPTEMBER 20085ETTRINGER TUF AAN DE JACOBUS DE MEERDEREKERKTE ENSCHEDE. FOTO JUNI 2005Vervangende steenvoor Rijnlandse tufTuffen uit de Eifel reageren zeer verschillendop verwering. Typische verweringsvormenvariëren van afvallen van het gehele zichtvlaken verpoedering voor Römer, exfoliatiebij Weiberner, en vorming van grote scheurenin Ettringer. Alveoli zijn gangbaar in tuffenmet veel puimsteen, terwijl zoutuitbloei enoplossing van de matrix bij alle soorten voorkomen.Alle tuffen zijn daarnaast ontvankelijkvoor biokolonisatie. Deze verweringheeft tufsteen een niet onomstreden reputatiegegeven met betrekking tot duurzaamheid.Hoewel tufsteen ontegenzeggelijk in verschillendegevallen, afhankelijk van de steenen expositie, relatief snel verweert, laat deaanwezigheid van tufsteen uit de bouwtijdaan talrijke Nederlandse monumenten,- bijvoorbeeldde 15e eeuwse Römer en Weibernertuf op de luchtbogen van de St. Jan in ’s-Hertogenbosch-, zien dat de steen heel duurzaamkan zijn. Vaak komen ook blokkensterk verweerde tuf voor naast niet of nauwelijksverweerde blokken van dezelfde ouderdom.Gelet de vorming van dit type gesteente,asstromen en -wolken van variabele samenstelling,verkit onder invloed van in meer ofmindere mate aanwezig grondwater, is ditniet verwonderlijk. Het verdwijnen vanRömer tuf van monumenten is overigens bijlange na niet alleen te wijten aan verwering.Het gebruik van gemalen tuf als puzzolanetoevoeging aan kalkmortels (tras) speeldeeveneens een rol. Waar Nederlandse handelarenconcessies pachten om Romeinse ruïnesin Xanten voor dit doel van hun tuf teontdoen, werd ook in Nederland tuf afgenomenvoor de trasproductie. Toen na de grote stormvan 1674 de Pieterskerk in Utrecht zwaarbeschadigd was, dwong het vroedschap hetkapittel om de torens van te kerk te slopen,om met de verkoop van de zo beschikbaargekomen tufsteen het herstel van de kerk zelfte financieren. Bij de 19e eeuwse restauratievan de Domtoren in Utrecht droeg de afgenomentuf ook bij aan de financiering van derestauratie.Bij restauraties in de 19e en 20e eeuw werdEttringer tuf gebruikt als vervangende steenvoor Römer tuf, niet altijd tot hedendaagsetevredenheid. Ook andere stenen zijngebruikt, zoals Udelfanger zandsteen aan deSt. Jan in ’s-Hertogenbosch in de jaren 1880,een steen die zelf niet altijd al te duurzaam isen op veel plaatsen binnen 50 jaar vervangingbehoeft. De ideale vervangende steen voorRömer tuf zou vanzelfsprekend het oorspronkelijkemateriaal zijn. Juist dit werpt een probleemop. Gedurende de laatste decennia isslechts een betrekkelijk geringe hoeveelheidRömer tuf bij restauraties toegepast. Datmateriaal is evenwel duidelijk afwijkend vanhet oorspronkelijke materiaal, zowel quauiterlijk (door de talrijke opgenomen donkerebazaltfragmenten) als fysische eigenschappenzoals poriestructuur. Deze restauratiesteenkomt, in tegenstelling tot het oorspronkelijkemateriaal, uit het onderste deel van delaagsgewijze afzettingen. Bij de restauratievan de St. Jan kon nog de hand gelegd wordenop een, ook qua fysische eigenschappen,meer op het origineel gelijkende partij. Geletop de geringe beschikbare hoeveelheid, ligthet voor de hand te kijken naar andere vervangendesteen, bijvoorbeeld tufsteen vanelders. Italië, waar in de regio’s rond Romeen Napels als sinds pre-Romeinse tijd intufsteen gebouwd wordt, biedt wellicht alternatieven.Sommige daarvan passen qua kleuren structuur erg goed bij de Römer tuf.De vraag is wel hoe deze stenen zich zullenhouden in het Nederlandse klimaat. RecentTNO-onderzoek heeft aangetoond dat verschillendevarianten aanzienlijk mindervorstvast zijn dan goede Römer tuf.Een vervangende steen die vaak ‘tufsteen’genoemd wordt, is de begin jaren ’70 geïntroduceerdeeveneens uit Italië (omgevingViterbo) afkomstige Peperino duro. Nieuwin Nederland, maar bepaald geen nieuwebouwsteen. Marcus Vitruvius was er bekendmee en noemde hem in De Architectura:’lapidicinae Anicianae’, zijnde ‘spissis comparationibussolidatae’ (hard en compact) en met‘infinitas virtutes’ (eindeloze deugden). De42