Download PDF - vakbladvitruvius.nl

MMONUMENTENZORG T.G. NIJLAND EN R.P.J. VAN HEES1RESTANTEN RÖMER TUFIN BAKSTEENMETSELWERKAAN DE LAURENTIUSKERKTE BAFLO.FOTO AUGUSTUS 2004TufsteenVulkanische tufsteen, in hetbijzonder die varianten die doorde vorming van zeolietenversteend zijn, zijn als bouwsteenin veel landen gebruikt, waaronderBulgarije, Hongarije,Duitsland, Griekenland, Italië,Mexico, Roemenië en de VS.In Nederland, met haar geringehoeveelheid landseigen natuursteen,werd natuursteentraditioneel geïmporteerd,in het bijzonder uitDuitsland en België.uit de Eifel TOEPASSINGENIN NEDERLANDOnder de stenen die als eersteingevoerd werden, was tufsteenuit de Duitse Eifel,samen met Drachenfels trachietuit het Zevengebergteen noorden daarvan en enig rood zandsteenuit de stroomgebieden van Main en Weser.De namen waarmee de verschillende Rijnlandsetufstenen aangeduid worden – Römer,Weiberner/Hohenleie, Ettringer/Hasenstoppleren Riedener tuf – duiden hun lokale herkomstaan en zeggen niets over hun (al danniet overeenkomstige) eigenschappen. Tufstenenvertonen aanzienlijke variatie, ook binnenéén en hetzelfde type. Allen zijn macroporeuzegesteenten met een variabele hoeveelheidpuimsteen en gesteentefragmenten in eenfijnkorrelige matrix die oorspronkelijk uitvulkanisch glas bestond. In alle Eifel tufsoortenis dit glas omgezet naar zeolieten.De Römer tuf is afkomstig van de versteendeasstromen en -wolken van de uitbarsting vande Laacher Seevulkaan 11.900 jaar geleden.In oudere literatuur werd ze ook aangeduidals duifsteen, trastuf, lapillituf of Andernachtuf.Weiberner en Ettringer tuf worden in deoudere geologische literatuur te samen welaangeduid als selbergitische tuf. Deze tufsoortenbevatten het mineraal leuciet, en zijnversteende asafzettingen uit het aanzienlijkoudere Rieden vulkaancomplex. Hohenleie(Hohen Ley, Hochlei) is een variëteit van Weibernertuf, Hasenstoppler van de Ettringer.Oorspronkelijk gebruik vantufsteen in NederlandHet gebruik van tufsteen als bouwsteen gaatin Nederland terug tot de Romeinse tijd.Dezelfde tuf, niet voor niets als Römer tufaangeduid, wordt opnieuw gebruikt in deromaanse periode, van de 10e tot in de 13eeeuw. Het gebruik is vrij beperkt in het oosten(Twenthe) en zuidoosten (Limburg),maar uitgebreid in de rest van het land.Römer tuf was het meest gangbare typenatuursteen in die periode en werd zowel primairals secundair verwerkt. De resten vande vroeg 11e eeuwse romaanse Dom vanUtrecht, gewijd in 1023 door bisschopAdelbold zijn van Römer tuf, en materiaalvan deze Dom werd opnieuw gebruikt voorde gothische Dom, waarvan de 1e steengelegd werd in 1254 door bisschop Henryvan Vianden.Ook aan de 11e eeuwse kapittelkerken vanbisschop Bernold (Jans- en Pieterskerk inUtrecht, Lebuïnus in Deventer) werd opgrote schaal tufsteen verwerkt, soms vanopmerkelijke lengte, tot 92 cm aan dePieterskerk. Het materiaal werd ook benutvoor vele minder prominente kerken, zoalsde vele romaanse dorpskerken in Groningen(figuur 1) en kerken in de Hollanden. Ookverdedigingswerken, zoals de Burcht inLeiden, een van oorsprong 12e eeuws chateau-en-motte,en profane gebouwen, zoalshet oudste overlevende van oorsprong stenenhuis in Nederland, de Proosdij in Deventer(figuur 2), werden (deels) opgetrokken uit tufsteen,net als verschillende andere vroegmiddeleeuwsehuizen zoals Putruwiel, Lichtenbergen Drakenburg in Utrecht. In dezuidelijke Nederlanden is (secundair) Römertuf gebruikt voor enkele romaanse of vroeggothischekerken in Belgisch Limburg, en insteden die ooit over het Zwin bevaarbaar40