Eene bladzijde uit de geschiedenis van de Sijpekerk
Lezing bij de herdenking van het 300-jarig zelfstandig bestaan van de Ned. Herv. Gemeente NIEUW-LOOSDRECHT, op 20 december 1903 door Dr. G. Vellenga
Lezing bij de herdenking van het 300-jarig zelfstandig bestaan van de Ned. Herv. Gemeente NIEUW-LOOSDRECHT, op 20 december 1903 door Dr. G. Vellenga
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>Eene</strong> Bladzij<strong>de</strong> <strong>uit</strong> <strong>de</strong> Geschie<strong>de</strong>nis<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>Sijpekerk</strong>.<br />
·----- --+ -<br />
LEZING<br />
bJj <strong>de</strong> Her<strong>de</strong>nking <strong>van</strong> het 300-jnrig zelfstandig<br />
bestaan <strong>van</strong> <strong>de</strong> Ned. Herr. Gemeente<br />
NIEUW -LOO SDRECHT,<br />
op 20 December 1903<br />
DOOR<br />
D r. G. V E L L E N G A.<br />
I
•<br />
<strong>Eene</strong> Bladzij<strong>de</strong> <strong>uit</strong> <strong>de</strong> Geschie<strong>de</strong>nis · ·<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>Sijpekerk</strong>.<br />
•<br />
. . .<br />
LEZING·<br />
bij <strong>de</strong> Her<strong>de</strong>nking <strong>van</strong> het 300-jarig zelfstandig<br />
bestaan <strong>van</strong> <strong>de</strong> Ned. Herv. Gemecnte<br />
NIEUW -LOO SDRECHT,<br />
op 20 December 1903<br />
DOOR<br />
D r. G. V E L L E N G A.
~~-~--~~--~~--~~~--~--~<br />
EENE BLADZIJDE Ul'£ DE GESCHIEDENIS<br />
VAN DE SIJPEKERK.<br />
T 0 E LICHT IN G.<br />
Bij bet lezen en beoor<strong>de</strong>clen <strong>van</strong> <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong> <strong>bladzij<strong>de</strong></strong>n<br />
bou<strong>de</strong> men rekening met <strong>de</strong> gelegenbeid en <strong>de</strong><br />
plaats 1 waarbij en waar <strong>de</strong>ze lezing gehou<strong>de</strong>u werd.<br />
Om dat cachet te bewaren, verschijnt <strong>de</strong> Lezing geheel<br />
in <strong>de</strong>nzelf<strong>de</strong>n vorm, waarin zij <strong>uit</strong>gesproken we rd. De<br />
inhoud is zoo vee! mogelijk streng historisch, waarom<br />
dan ook <strong>de</strong> bronnen nauwkeurig aangegeven zijn. Om<br />
<strong>de</strong>ze geschiedkundige waar<strong>de</strong> nog eenigszins te verhoog.en,<br />
bracht ik in <strong>de</strong> Aanteekeningen nog eenige<br />
bijzon<strong>de</strong>rhe<strong>de</strong>n saam. V.<br />
Deut. 32 :7a. Ge<strong>de</strong>nk aan <strong>de</strong> dagen nn ouds,<br />
merk op <strong>de</strong> jaren <strong>van</strong> elk geslacht.<br />
Schrijven wij he<strong>de</strong>n 20 Dec. 1903, op <strong>de</strong>nzelf<strong>de</strong>n dag
4 EENE BLADZIJDE UIT DE GESCHIEDENIS<br />
<strong>van</strong> Win terrnaand, maar <strong>van</strong> het jaur oozes Heeren 1712 1<br />
geschied<strong>de</strong> er in <strong>de</strong> Nieuwe Kerk tot Loosdrecht iets 1<br />
dat <strong>de</strong> Gemeente niet min<strong>de</strong>r bezig hield dan het 300-<br />
jat·ig zelfstandig bestaan ~an <strong>de</strong> Sijpeker k 1 't welk wij<br />
<strong>de</strong>zen morgen in plechtige sarnenkornst herdachten en<br />
waaraan wij in <strong>de</strong>ze avonduren eenige geschiedkundige<br />
herinneringen willen wij<strong>de</strong>n.<br />
Ik zei<strong>de</strong> 1 dat bedoel<strong>de</strong> zaak in 1712 <strong>de</strong> Gemeente<br />
be zig hield. Maar da<strong>de</strong>lijk moet 'k er nu bijvoegen 1 dat<br />
het eene pijnlijke aangelegenheid was 1 die, reeds al te<br />
lang op aller lippen 1 thans hare eindbeslissing zou erlangen.<br />
Openlijk en vrij<strong>uit</strong> durf<strong>de</strong> men er niet over<br />
spreken. W el staken <strong>de</strong> hoof<strong>de</strong>n <strong>van</strong> geburen bij elkan<strong>de</strong>r;<br />
wei wist <strong>de</strong> een al meer dan <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r in vertrouwelijk<br />
samenspreken <strong>uit</strong> <strong>de</strong> school te klappen; maar<br />
toch, <strong>de</strong> zaak was te te~r en greep te diep in het<br />
welzijn <strong>van</strong> het gemeenteleven 1 dan dat men het voot·<br />
eene bagatelle reken<strong>de</strong>.<br />
Zullen wij pogen er achter te kornen 1 wat er dan<br />
wei stood te geschie<strong>de</strong>n?<br />
Reeds is <strong>de</strong> Raad <strong>de</strong>r Kerk aanwezig en voltallig.<br />
Aan het hoofd <strong>van</strong> <strong>de</strong> tafel zit Ds. Petrus Heyblorn 1<br />
se<strong>de</strong>rt 1692 Dienaat· <strong>de</strong>s W oords te Sijpe en thana .nog<br />
waardig voorzitter <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze eerwaar<strong>de</strong> verga<strong>de</strong>ring. Tien<br />
jaren later, wanneer hij zelf reeds in <strong>de</strong> ruste is ingegaan 1<br />
zal men hem nog prijzen als een Leeraar 1 die geduren<strong>de</strong><br />
zijn Ieven met vee! lief<strong>de</strong> en groote getrouwheid <strong>de</strong>n<br />
dienst te <strong>de</strong>zer plaatse waargenomen heeft. Hij was <strong>de</strong><br />
twee<strong>de</strong> opvolger <strong>van</strong> Jacobus Heirrnans, wiens marrncren
VAN DE SIJPEKERK. 5<br />
graftombe 1) 1 tegen <strong>de</strong>n mnur ,·an ons kerkgebouw en<br />
recht tegenover <strong>de</strong> <strong>de</strong>ur <strong>van</strong> onze pastorie 1 zijne nagedachtenis<br />
nog altijd in eere houdt. Op die pastorie had<br />
Heyblom zelf meer dan gewone betrekking. On<strong>de</strong>r hem<br />
toch 1 in 't eerste vre<strong>de</strong>jaar 1 1698 1 was dit Leeraarshuis<br />
gebouwd. Eeu steen hoven <strong>de</strong>n in gang meldt ie<strong>de</strong>r, die<br />
ter <strong>de</strong>ure ingaat 1 dit gewichtige feit. Tot 1718 reikte<br />
zijn Ieven 2). Op dit oogenblik 1 dat wtj hem daar zien<br />
zitten 1 zullen hem nog zes jaren levens res ten en<br />
heeft hij nu twintig volle jaren dienst. Wij kunnen<br />
dus gerust zijn. Zijne rtjpe levenservaring, die <strong>de</strong>n<br />
ijver <strong>van</strong> zijne jeugd niet vermin<strong>de</strong>rd maar gelouterd<br />
en vere<strong>de</strong>ld he eft, zal <strong>de</strong>ze te~re tuchtzaak niet verkeerdclijk<br />
lei<strong>de</strong>n.<br />
Evenmin hebben wij dat te vreezen <strong>van</strong> <strong>de</strong> v1er<br />
an<strong>de</strong>re !e<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong>zen Raad. Rechts <strong>van</strong> <strong>de</strong> Praeses<br />
ziet ge zitten Gtjsbert Jan sen Horst, oudste ou<strong>de</strong>rling.<br />
Naast hem heeft zich gezet Dirk Mijn<strong>de</strong>rtsen Sel<strong>de</strong>nrijk.<br />
Tegenover <strong>de</strong>ze bei<strong>de</strong> ou<strong>de</strong>rlingen 1 links <strong>van</strong> <strong>de</strong>n Pracses,<br />
zitten Cornel is Rebel en Jakob Jansen Pos, die 1 naar<br />
1) Op het voorstnk is ean man <strong>uit</strong>gehouwen. ITU ste·t <strong>de</strong>n ehristenkrijgsman<br />
voor, nnar Ef. VI, met het borstwapen <strong>de</strong>r gerechtigheid, <strong>de</strong>n<br />
helm <strong>de</strong>r znligheicl, het ~child <strong>de</strong>s geloofs en het zwaard clei Oeestes.<br />
2) Heyblom werd alhier begrnvcn. Op zijn grnfsteen, in het koor vnn<br />
<strong>de</strong> kerk' staan <strong>de</strong>ze regelen' vnn <strong>de</strong> hand YRll n •. Steenwiukel' zijn<br />
opvolger: Hier on<strong>de</strong>r <strong>de</strong>e1.en znrk, Rust Heybloms koudt gebeente, Die<br />
nu het loon <strong>van</strong> een getrouwon dienstkncgt lweft, Dewijl 's mnns o.anl'gc<br />
ziel bij zijneu Schepper leeft, En zijn gedachteuis in 't hart <strong>van</strong> ilcez'<br />
Gemeeutc.
6 EENE BLADZIJDE UIT DE GESCHIEDENIS<br />
<strong>de</strong> wijze <strong>van</strong> die dagen, diaconcn genoemd wor<strong>de</strong>n.<br />
Namen alzoo, die he<strong>de</strong>n 20 Dec. 1903, nog allen te<br />
Nieuw Loosdrecht te vin<strong>de</strong>n zijn. En wat <strong>de</strong> personen<br />
betreft, <strong>uit</strong> heel hun optre<strong>de</strong>n en tbans nog beter <strong>uit</strong><br />
<strong>de</strong> getuigenis om trent hunne waardigheid 1 in <strong>de</strong> notulen<br />
bewaard, mer ken wij da<strong>de</strong>lijk, dat <strong>de</strong>ze tuchtzaak aan<br />
christelijke Lan<strong>de</strong>n is toevertrouwd. Eenige jaren later<br />
zal er nog <strong>van</strong> hen getuigd wor<strong>de</strong>n, dat het mannen<br />
waren, in wier hand <strong>de</strong> sleutelen <strong>van</strong> bet hemelrijk<br />
v~ilig berustten.<br />
Maar reeds genoeg <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze verga<strong>de</strong>ring zelve. G~j<br />
verlangt <strong>de</strong> oorzaak en hare na<strong>de</strong>re toelichting te hoorcn<br />
<strong>van</strong> dat gewichtige feit, waarom <strong>de</strong> eerwaar<strong>de</strong> Kerkeraad<br />
thans te zamen was. Gij vraagt met belangstelling en<br />
niet zon<strong>de</strong>r onrust: wat was er toch gaan<strong>de</strong>, dat <strong>de</strong>ze<br />
b<strong>uit</strong>engewone Kerkeraadsverga<strong>de</strong>ring noodig maakte en<br />
't welk zoo grooten ernst reeds <strong>van</strong> te voren op het<br />
gelaat barer !e<strong>de</strong>n legt? Wilt gij dan weten, wat 20<br />
Dec. 1712 geschied<strong>de</strong>? Reeds begrijpt gij, dat het eene<br />
tuchtzaak was. Ook voelt ge bet zwaarwichtige er <strong>van</strong>.<br />
Maar, ik <strong>de</strong>e! u oogenblikkelijk niets meer me<strong>de</strong>. Wilt<br />
geduldig wachten, tl)tdat we er misschien straks op terug<br />
komen, en wilt mij tot zoolang 1 en ook dan nog, uwe<br />
welwillen<strong>de</strong> en op prijsgestel<strong>de</strong> aandacht schenken, als<br />
ik u tracht te schrijven<br />
<strong>Eene</strong> <strong>bladzij<strong>de</strong></strong> <strong>uit</strong> <strong>de</strong> geschie<strong>de</strong>nis <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>Sijpekerk</strong>.<br />
Dit, wat ik tot dusverre schreef 1 dien<strong>de</strong> slechts als<br />
inleiding en, eerlijk gezegd, ook om uwe belangstellen<strong>de</strong>
VAN DE SIJPEKERK. 7<br />
nieuwsgierigbeid te prikkelen. Edocb, reeds voor<strong>uit</strong><br />
bield ik er mij <strong>van</strong> verzekerd 1 dat zulk een schetsje<br />
<strong>van</strong> uwe Kerk u meer dan welkom was 1 terwijl ik <strong>van</strong><br />
mijne zij<strong>de</strong> u gaarne wil bekennen 1 dat <strong>de</strong> samenlezing<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong>ze geschiedkundige aren mij wei menig uurtje<br />
druk be zig hield, maar tegelijkertijd mij genot verschafte,<br />
En ook <strong>de</strong> H. Schrift maant bij mon<strong>de</strong> <strong>van</strong> Mozes:<br />
ge<strong>de</strong>nk aan <strong>de</strong> dagen <strong>van</strong> ouds en merk op<br />
<strong>de</strong> jar en <strong>van</strong> elk g e s l a c h t (Dent. 32 : 7).<br />
Ik stel mij voor over Loosdrecht en ult Loosdrecht<br />
te klappen. Eerst sla ik het oog op hare oudste geschie<strong>de</strong>nis<br />
en daarna staan wij stil bij het ke?·kelyke leven.<br />
I.<br />
Wij mogen niet al te eigenlievend zijn 1 niet altijd<br />
maar blijven ronddraaien binnen het cirkeltje 1 getrokken<br />
door onze Kerk. N een 1 wij will en, om te beginnen, <strong>de</strong><br />
Wereldlyke Regeering eeren en per fiets 1 hoe kon het<br />
tegenwoordig an<strong>de</strong>rs! een kleinen toer maken door het<br />
Ou<strong>de</strong> en bet Nieuwe Loosdrecbt <strong>van</strong> vroegere dagen.<br />
En dan moe ten wij 1 niet aileen om <strong>de</strong>n tegenwoordigen<br />
Ambachtsheer 1 die op zulk eene verplichten<strong>de</strong> wijze<br />
<strong>de</strong>elnam aan onze Her<strong>de</strong>nking 1 te eeren, maar ook op<br />
eisch <strong>de</strong>r geschie<strong>de</strong>nis 1 met het Heerschap <strong>van</strong> Mijn<strong>de</strong>n<br />
en Loosdrecht aan<strong>van</strong>gen. Misscbien klinkt bet eenigszins<br />
won<strong>de</strong>r in uwe ooren, dat <strong>de</strong> Ambacbtsheer zich naar<br />
Mijn<strong>de</strong>n noemt en toch Heer <strong>van</strong> Loosdrecht is. In<strong>de</strong>rdaad<br />
ligt bier nog veel in bet duister. De juiste ver-
8 EENE BLADZIJDE UIT DE GESCHIEDENlS<br />
binding <strong>van</strong> Mijn<strong>de</strong>n en Loosdrecht is wellicht niet meer<br />
aan te toonen. Kan het ook zoo geweest zijn, dat<br />
Mijn<strong>de</strong>n een leen <strong>van</strong> Amstel en Loosdrecht weer een<br />
achterleen <strong>van</strong> Mijn<strong>de</strong>n was? Ook <strong>de</strong> vraag, of Loosdrecht<br />
oorspronkelijk een heerlijkheid Loosdrecht dan<br />
wei twee heerlijkhe<strong>de</strong>n, Loosdrecht en Sijpe, waren,<br />
kunnen en mogen wij hier niet trachten te beantwoor<strong>de</strong>n.<br />
Genoeg zij het ons te we ten I dat reeds voor 1400 <strong>de</strong><br />
_}<br />
Heer <strong>van</strong> Mijn<strong>de</strong>n e~!l sch~ut in L,oosdre,cht aangesteld<br />
ha~~~~<br />
Huis te :,;;~:~·~ : c~;n~~;:;~:t 1 geweest te zijn<br />
en 1 naar <strong>de</strong> latere overblijfselen gerekend, rond <strong>van</strong><br />
vorm 1 zooals dat bij kasteelen <strong>uit</strong> <strong>de</strong>n ou<strong>de</strong>n tijd meer<br />
I*'"' • 'JS,_-<br />
het geval was 2). Aegidius <strong>van</strong> Amstel moet het in J27"1 - .,.. "' ...<br />
gebouwd hebben. Thans is alles weg.<br />
Wij hebben geen tijd, om bij <strong>de</strong> bouwvallen Ianger<br />
te zoeken. Ons roept <strong>de</strong> heerlijkheid Loosdrecht 3 ).<br />
Een Heer <strong>van</strong> Loosdrecht had in <strong>de</strong> ou<strong>de</strong> dagen heel<br />
wat in te brengen. De wereldlijke regeering berustte<br />
voor een belangrijk <strong>de</strong>el bij hem. Hij stel<strong>de</strong> schout en<br />
1) Fuudatiebrief <strong>van</strong> 't regt <strong>van</strong> patronaatschap en collatie <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
Nieuwe Kerk tot Loosdregt.<br />
2) Zoo waren b.v. Heemskerk en Vollenhoven roud. Montfoort schijnt<br />
een ~waar half rond gebouw geweest te zijn. V gl. Kort overzicht over<br />
<strong>de</strong> ou<strong>de</strong> verstcrkingen en kasteelen in ons Land, tot op <strong>de</strong> 1Ge eeuw,<br />
door F. N. M. Eyck <strong>van</strong> Zuylichem, 1855, bl. 27.<br />
3) Voor dit en htt volgen<strong>de</strong> ge<strong>de</strong>~lte over Oud en Nieuw Loosdrecht<br />
gebruikte ik: De Ne<strong>de</strong>rlandsche Stad- en Dorpbeschrijver, door L. v.<br />
Ol!~fen, Amsterdam 1 1795; IIIe <strong>de</strong>el, Amstelland, en.z.
VAN DE SIJPEKJ
10 EEI'IE BLADZIJDE UIT DE GESCHIEDENIS<br />
,Oud Loosdrecht is 't, dat <strong>de</strong> oogen streelt 7<br />
,Door schoon geboomt en vette wei<strong>de</strong>n 7<br />
,Door <strong>uit</strong>zicht op bebouw<strong>de</strong> hei<strong>de</strong>n,<br />
,Maar 't meest 7 doordat het steeds in diepe vre<strong>de</strong> <strong>de</strong>elt.''<br />
Een wan<strong>de</strong>laar, gekleed in ou<strong>de</strong> kleedij 1 vertelt ons<br />
even 7 dat hij dit dorp een aardsch paradijs vindt. 't Is<br />
zeker een Oud-Loosdrechter. In 1632 was er in Loosdrecht<br />
(Nieuw er on<strong>de</strong>r begrepen) mMr grond 7 maar<br />
hon<strong>de</strong>rd jaren later waren er een 150 huizen meer. Na<br />
dien tijd he eft <strong>de</strong> turf <strong>de</strong> menschen rijk 7 maar het dorp<br />
arm gemaakt. Ziet gij daar dat huis? Dat is <strong>de</strong> porseleinbakkerij<br />
<strong>van</strong> Ds. Mol. Ds. Plancius <strong>van</strong> Amsterdam<br />
maakte kaarten 7 die nog in eere zijn 7 en Ds. Mol <strong>uit</strong><br />
Oud-Loosdrecht porselein, dat nog zeer gezocht is bij<br />
kenners <strong>de</strong>r oudheid.<br />
Wan<strong>de</strong>len wij nu door Nieuw-Loosdrecht. In 1300<br />
bestond bier reeds <strong>de</strong> , villa ter Sipe'' 1), In 1400<br />
we~d er reeds geklaagd over ,<strong>de</strong> natte weegen'' 2). In<br />
1578 had <strong>de</strong> Hervorming hier reeds eenigszins haar<br />
beslag gekregen 8). In 1672 heeft het dorp Sijpe veel<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> Franschen gele<strong>de</strong>n 4). Aan <strong>de</strong> twisten tusschen<br />
1) In een gift brief <strong>van</strong> het jaar 1300, bernsten<strong>de</strong> in <strong>de</strong> archieven <strong>van</strong><br />
het Kapittel <strong>van</strong> <strong>de</strong> Domkerk te Utrecht, wordt <strong>van</strong> land in , villa ter<br />
Sipc" en ,.in jurisdictione ter Sipe" gesproken. Dit en eenige an<strong>de</strong>re<br />
feiteu, na<strong>de</strong>r te mel<strong>de</strong>n, wer<strong>de</strong>n mij welwillend me<strong>de</strong>ge<strong>de</strong>eld door Jhr.<br />
C. H. C. A. <strong>van</strong> Sypesteyn nit <strong>de</strong>n Haag.<br />
2) Fnnda tiebrief.<br />
3) Dr. G. J. Vos; .Amstels Kerkelijk Ieven, bl. 64.<br />
4} In dat jaar 1672 moet ook het slot Sype1teyn, dat tij<strong>de</strong>ns <strong>de</strong>
VAN DE SJJPEKEltK.<br />
1l<br />
Prinsgezin<strong>de</strong>n en Patriotten nam Loosdrecht geen <strong>de</strong>el.<br />
Het is altoos in merg en been oranjeklant geweest.<br />
Toch he eft het vee! moeten lij<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong> Pruisen 1 die<br />
bet dorp 1 en vooral het huis <strong>van</strong> <strong>de</strong>n toenmaligen<br />
Ambachtsbeer 1 staan<strong>de</strong> op Nooitgedacbt, een weinig<br />
terug achter het u beken<strong>de</strong> witte toegangshek 1 niet<br />
hebben ontzien.<br />
Ook op Nieuw-Loosdrecbt beb ik een rijmpje. Een<br />
oud rijmpje. Ik vraag u verlof het me<strong>de</strong> te <strong>de</strong>elen:<br />
,Nieuw Loosdrecht 1 dat geheel in 't groen geboomt<br />
gelegen 1<br />
,Het oog <strong>de</strong>s wandlaars door natuurlijk schoon verrukt,<br />
,Biedt zijn bewoneren nocbtans geen ruimen zegen 1<br />
,Daar 't algemeen verval bet zeer gevoelig drukt."<br />
Ook wij ontmoeten dien , wan<strong>de</strong>laar 1 door natuurlijk<br />
schoon verrukt." Hij vindt Nieuw mooier dan Oud.<br />
Dat is zeker een Ni~uw Loosdrechter. Ziet gij daar<br />
Hervorming beschadigd en se<strong>de</strong>rt onbewoond was, bijna met <strong>de</strong>n grond<br />
gelijk gemaakt zijn.<br />
De groote torenklok, waar<strong>van</strong> ik in <strong>de</strong> morgenre<strong>de</strong> sp1•ak (De Recht·<br />
vaardige niet verlaten, Kemink en Zoon Utrecht, bl. 14), werd in datzelf<strong>de</strong><br />
noodlottige jaar door <strong>de</strong> Franschen verbrijzeld. De tegenwoordige<br />
k!ok, nit <strong>de</strong> stukken <strong>van</strong> <strong>de</strong> ou<strong>de</strong> gegoten, heeft tot opschrift:<br />
'K wyerd <strong>van</strong> 6000 pont door 't frans geboeft tot gruys;<br />
'K weech 1700 nu en dyen op nyeuw Go<strong>de</strong>a buys.<br />
Yan Adryaens Gu<strong>de</strong>nsteyn en<strong>de</strong> Yan Gerryts Roeys<br />
Kerckmesters yn<strong>de</strong>rtyt, an no 1675.<br />
Op <strong>de</strong> kleine klok staat, anno 1769 me fecit Pieter Seest Amstel!odami.<br />
-1
12 EENE BLADZIJDE UIT DE GESCHlEDE.NIS<br />
die rijke boekweitvel<strong>de</strong>n? Nil niet meer. En die lakenweverijen?<br />
Bestaan ook al sinds lang niet meer. Laten<br />
wij nog even binnen loopen bij een ou<strong>de</strong>n spinner.<br />
Ziet gij daar dat kleine meisje druk bezig? En wat,<br />
meent ge 1 verdient het? W el 1 zoo'n spinstertje <strong>van</strong><br />
zeven of acht jaar verdient per week acht stuivers 1 en<br />
-<br />
dat kleine ding krijgt cr nog eene halve stuiver bij 1<br />
omdat bet zoo ijverig is. Ook die tijd is voorbij.<br />
Maar reeds genoeg. W~j keeren terug naar onze<br />
Sfipekerlc. Ook <strong>van</strong> hare geschie<strong>de</strong>nis wilt gij wei wat<br />
meer weten. Welnu 1 als wetenschappelijk man ver<strong>de</strong>el<br />
ik dit stukje geschie<strong>de</strong>nis in drie <strong>de</strong>e! en 1 die acbtereenvolgens<br />
<strong>de</strong>ze opschriften dragen: a <strong>de</strong> Capelle in <strong>de</strong>r<br />
Sype; b <strong>de</strong> Nieuwe Kercke tot Loosdrecht; en c Nieuw<br />
Loosdrecbt tot 1603.<br />
Van schier aile beroem<strong>de</strong> mannen en groote plaatsen<br />
ligt het eerste beginsel in bet ondoordringbaar duister<br />
<strong>de</strong>r verle<strong>de</strong>n tij<strong>de</strong>n verscholen. Zoo ook <strong>van</strong> onze <strong>Sijpekerk</strong>.<br />
Ja 1 had Jhr. Catbarinus Henri Cornelia Ascanius<br />
<strong>van</strong> Sypesteyn in <strong>de</strong>ze laatste jaren niet al <strong>de</strong> ou<strong>de</strong><br />
bistorische herinneringen op velerlei wijze verlevendigd 1)1<br />
bet volgen<strong>de</strong> geslacht zou niet meer geweten hebben,<br />
i) Van het terrein, waarop het slot Sypesteyn stond, is reeds een<br />
ge<strong>de</strong>elte opnieuw beplnnt, terwijl ook een <strong>de</strong>cl <strong>van</strong> <strong>de</strong> slotgracht weer<br />
gegraven is. Om trent <strong>de</strong> tentoonstelling <strong>van</strong> oudhe<strong>de</strong>n, op beschei<strong>de</strong>n<br />
voet, leze men Het N. v. d. Dag <strong>van</strong> 8 Aug. 1 go2.<br />
In 1903 kocht genoem<strong>de</strong> Heer <strong>de</strong> villa Elim aan <strong>de</strong>n Nootweg, herdoopte<br />
haar tot Ter Sype, en woou<strong>de</strong> er <strong>de</strong>s zomers geduren<strong>de</strong> eenigen tijd.
,<br />
VAN DE SIJPEKERK. 13<br />
dat wij eigenlijk Sijpers zijn. Zij zou<strong>de</strong>n gansch misverstaan<br />
hebben <strong>de</strong> <strong>uit</strong>drukking: Sijpe en Oukerk. Ze<br />
zou<strong>de</strong>n gedacht hebben aan Zijpe in Noord Holland en<br />
niet aan ons goe<strong>de</strong> Nieuw LooRdrecht.<br />
Wat nu die Capelle in <strong>de</strong>r Sjjpe betreft, <strong>de</strong>ze is<br />
waarschijnltjk gebouwd door Maarten <strong>van</strong> Sypesteyn 1<br />
die een tocht naar het Heilige land <strong>de</strong>ed en in 1350<br />
stierf. Deze Maarten was <strong>de</strong> zoon <strong>van</strong> Will em <strong>van</strong> Sype 1<br />
die <strong>van</strong> graaf Floris V hcerlijke rechten en verplichting<br />
en toestemming kreeg tot het bouwen <strong>van</strong> een kasteel,<br />
<strong>de</strong> Sypesteyn 1 waarnaar hij evenals zijne nazaten zich<br />
noem<strong>de</strong>n 1 ). Merkwaardig is <strong>de</strong> aanleiding tot het sticbten<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> Sijpekapel. De overlevering heeft het tot op<br />
onzen tijd <strong>van</strong> mond tot mond doen gaan en <strong>de</strong> familiepapieren<br />
<strong>van</strong> genoemd a<strong>de</strong>lijk geslacht bevestigen dit<br />
verhaal, dat ooze Capelle gesticht moet zijn ingevolge<br />
eene gelofte of boetedoening bij Maartens tocht naar<br />
het Heilige land.<br />
Wij zien dus omstreeks 1350 <strong>de</strong> Capelle in <strong>de</strong>r Sijpe<br />
verrijzen. Maar het is een kapel en nog geen kerk.<br />
Een kapel is eene bijkerk, eene hulpkerk, die wei een<br />
altaar heeft, maar geen doopvont en ook geen bewaarplaats<br />
voor <strong>de</strong> hostie, voor <strong>de</strong> h. olie en voor <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re<br />
sacramenten. W elnu, <strong>van</strong> kapel tot kerk werd zij ver·<br />
heven door Fre<strong>de</strong>rik <strong>van</strong> Blankenhem , Bisschop <strong>van</strong><br />
Utrecht, in het jaar <strong>van</strong> <strong>de</strong> geboorte Christi een Duysent<br />
Vier hon<strong>de</strong>rt, <strong>de</strong>n ses<strong>de</strong>n dagh na <strong>de</strong>n Zondagh,<br />
1) Zie aanteekening 1 op bl. 10.
14 EENE BLADZIJDE UlT DE GESCHIEDENIS<br />
op welcke men zingt in <strong>de</strong> Kercke Gods judica 1 d. 1.<br />
even voor Paschen 1400.<br />
De Nieuwe Kercke tot Loosdrecht, als zelfstandige<br />
katholieke gemeente 1 dateert dus <strong>van</strong> 1400. De wijze<br />
waarop <strong>de</strong>ze verheffing geschied<strong>de</strong> 1 vraagt een oogenblik<br />
onze aandacht. Maar vooraf wil ik nog met groote<br />
erkentelijkheid vermel<strong>de</strong>n 1 dat zoowel Jhr. <strong>van</strong> Sypesteyn<br />
als onze Ambachtsheer mij zeer welwillend gegevens<br />
en documenten verschaften. Laatstgenoem<strong>de</strong> Heer<br />
bezorg<strong>de</strong> mij <strong>uit</strong> zijn particulier archief een Translaat<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> stichtingsoorkon<strong>de</strong> <strong>van</strong> onze Kerk.<br />
Uit <strong>de</strong>ze Stichtingsoorkon<strong>de</strong> moge ik iets me<strong>de</strong><strong>de</strong>elen.<br />
Bisschop Fre<strong>de</strong>rik begint met te wijzen op het groote<br />
nut <strong>van</strong> nieuwe kerken. Hij zegt: <strong>de</strong> kerken moeten<br />
vermenigvuldigd wor<strong>de</strong>n als olijfplanten rondom Gods<br />
tafel. En dan eerst wordt <strong>de</strong> bisschoppelijke waardigheid<br />
ten toppunt verheven, wanneer zij <strong>de</strong> bewegingen <strong>van</strong><br />
hare toegenegenbeid daarhenen richt 1 om Kerken te<br />
bouwen 1 tot vermeer<strong>de</strong>ring <strong>van</strong> <strong>de</strong>n god<strong>de</strong>lijken dienst<br />
en tot aanwas <strong>van</strong> <strong>de</strong> christelijke <strong>de</strong>votie.<br />
N u he eft Rid<strong>de</strong>r W outer <strong>van</strong> Mijn<strong>de</strong>n, ook <strong>uit</strong> naam<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re parochianen en inwoners <strong>van</strong> <strong>de</strong> parochiale<br />
kerk <strong>van</strong> Loosdrecht (,Oud Loosclrecht") 1 aan <strong>de</strong>n Bisschop<br />
bet ootmoedig verzoek geclaan 1 om <strong>de</strong> Impel <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> Sijpe tot eene nieuwe parochiale kerk te verheffen.<br />
Waarom? Omdat <strong>de</strong> Moe<strong>de</strong>rkerk zoo ver is en <strong>de</strong> weg<br />
<strong>de</strong>s winters zoo slecht; omdat <strong>de</strong> behoorlijke hediening 1<br />
vooral <strong>van</strong> <strong>de</strong> laatste sacramenten 1 dikmaals tot scha<strong>de</strong>
I<br />
VAN DE SIJPEKERK, 15<br />
<strong>de</strong>r zielen 1 niet kon geschie<strong>de</strong>n; en ein<strong>de</strong>lijk om verschei<strong>de</strong>ne<br />
an<strong>de</strong>re red en en 1 als bekend veron<strong>de</strong>rsteld en<br />
dus niet genoemd. De Bisschop geeft zijne toestemming<br />
en verheft <strong>de</strong> kapel tot eene kerk 1 die gewijd zal wor<strong>de</strong>n<br />
,ter Eeren <strong>van</strong> Godt Almachtig 1 en<strong>de</strong> <strong>de</strong>n Reyligen<br />
Apostel Paulus 1 midsga<strong>de</strong>rs Anthonius <strong>de</strong>n Belij<strong>de</strong>r 1<br />
en<strong>de</strong> <strong>de</strong>n Paus en Martelaar Cornelius".<br />
Deze verheffing eischte eenige scha<strong>de</strong>vergoeding aan<br />
<strong>de</strong> Moe<strong>de</strong>rkerk en eveneens regeling <strong>de</strong>r grenzen tusschen<br />
<strong>de</strong> ou<strong>de</strong> en <strong>de</strong> nieuwe Kerk. Die grens werd<br />
getrokken , ,alwaar teegenwoordig <strong>de</strong> Moolen stant <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong>n Heer Vvouier <strong>van</strong> Mijn<strong>de</strong>n"; eene scheiding <strong>de</strong>rhalve,<br />
die tot op <strong>de</strong>zen dag bestaat. Wij bepalen ons<br />
evenwel tot twee an<strong>de</strong>re noodzakelijkhe<strong>de</strong>n 1 voortvloeien<strong>de</strong><br />
<strong>uit</strong> <strong>de</strong> verheffing <strong>van</strong> Sijpes kapel tot parochiale kerk.<br />
Allereerst mo est <strong>de</strong> kapel nieuw ingericht en dus omgebouwd<br />
wor<strong>de</strong>n. Zij kreeg nu <strong>de</strong> zorg <strong>de</strong>r zielen; <strong>de</strong><br />
bewaring <strong>de</strong>r relequien; een doopvont; bewaarplaatsen<br />
voor <strong>de</strong> hostie 1 voor <strong>de</strong> h. olie en voor <strong>de</strong> sacramenten;<br />
een kerkhof en vrije begraafplaats; met alle overige<br />
rechten en waardighe<strong>de</strong>n <strong>van</strong> eene parochiekerk.<br />
Thans erlang<strong>de</strong> zij ook een eigen priester in <strong>de</strong>n<br />
persoon <strong>van</strong> Johannes Smijt 1 een geestelijke <strong>uit</strong> het<br />
Bisdom. Deze werd ditmaal 1 bij <strong>uit</strong>zon<strong>de</strong>ring, benoemd<br />
door Theodoricus <strong>van</strong> Benthem 1 Recteur <strong>van</strong> <strong>de</strong> Moe<strong>de</strong>rkerk<br />
1 maar vervolgens en ver<strong>de</strong>r ten eeuwigen dage<br />
door Rid<strong>de</strong>r W outer <strong>van</strong> Mijn<strong>de</strong>n , en <strong>de</strong> zijne Erfgenaamen<br />
ofte Successeuren". En alzoo is <strong>de</strong> Capelle in<br />
<strong>de</strong>r Sype <strong>de</strong> Nieuwe Kercke tot Loosdrecht gewor<strong>de</strong>n.
16 EENB BLADZIJDE UIT DE GESCHIEDENIS<br />
De kapel was dus eene kerk 1 maar eene roomsch<br />
katholieke kerk. Hoe werd nu <strong>de</strong>ze roomsche kerk<br />
eene protestantsche kerk? Op die vraag kan ik niet 1<br />
met <strong>de</strong> stukken in <strong>de</strong> hand, bet antwoord geven. Die<br />
tij<strong>de</strong>n waren al te bewogen dau dat men er aan dacht 1<br />
vee! voor bet nageslacht op schrift te brengen. Hoe<br />
<strong>de</strong> Reformatie tot stand kwam is voor <strong>de</strong> meeste plaatsen<br />
eene duistere zaak.<br />
Ook voor Nieuw Looad1·echt. Aileen kan onze Gemeente<br />
er met beschei<strong>de</strong>nheid roem op dragen 1 dat zij<br />
een <strong>van</strong> <strong>de</strong> oudste in <strong>de</strong>ze streken is. In 1578 was<br />
hier alles reeds eenigszins geor<strong>de</strong>nd en op streek gebracht.<br />
· De notulen <strong>van</strong> <strong>de</strong> Amsterdamsche Classis beginnen<br />
met 1582 en vermel<strong>de</strong>n <strong>van</strong> meet af aan <strong>de</strong><br />
gemeente Loosdrecht.<br />
Maar welk LooRdrecht wordt daarme<strong>de</strong> bedoeld 1 Oud<br />
of Nieuw? Zietdaar eene vraag 1 die tot nu toe an<strong>de</strong>rs<br />
beslist is dan ik haar meen te moeten beantwoor<strong>de</strong>n.<br />
Gaat zelfs Dr. G. J. Vos in zijn pracht- en standaardwerk<br />
,Amstels kerkelijk Ieven'' nit <strong>van</strong> <strong>de</strong> gedachte,<br />
dat Nieuw <strong>van</strong> Oud Iosgemaakt is 1 ); en al hebben<br />
gindsche bor<strong>de</strong>n met <strong>de</strong> namen <strong>de</strong>r predikanten <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong><br />
voorstelling; ja al is dat tot nu toe <strong>de</strong> gang bare en<br />
algemeene voorstelling geweest; op grond <strong>van</strong> m~jn<br />
1) Dr. G. J. Vos, Ams!els Kerkelijk leven, bl. 64 ,De Ou<strong>de</strong> Kerk<br />
was a] in 1578 voorzien (ecrat vereeuigd met <strong>de</strong> Nieuwe) met Nicolaas<br />
Jansen".
~-~ ' ?·- }r;:<br />
~~··-.,~ :...1-#l-<br />
/A.A ,q., 4, J · I<br />
cA!' ... . I'· ·'· /· ~~·.V;.<br />
,< J . ·~· I I<br />
-}.-l ..-.< ~1!.-.~t o~, .,r,,.,; , /.J ,~·IOJ'-·<br />
VAN DE SIJPEKERK. 17<br />
on<strong>de</strong>rzoek, dat ik na<strong>de</strong>r hoop voort te zetten, kom ik<br />
tot <strong>de</strong>ze slotsom: Oud is <strong>van</strong> Nleuw geschei<strong>de</strong>n.<br />
Gij staat mij wel toe <strong>de</strong>ze zaak, niet <strong>van</strong> \elangrijkheid<br />
ontbloot voor <strong>de</strong> Her<strong>de</strong>nking, die wij he<strong>de</strong>n vieren,<br />
eenigszins na<strong>de</strong>r toe te lichten. Of Nicolaas Jobannis -<br />
-in gewoon Hollandsch: Klaas Jansen - eerst roomsch<br />
priester geweest zij 1 ), dit durf ik noch toestemmen<br />
noch ontkennen. Ik laat dit oogenblikkel~jk in het<br />
mid<strong>de</strong>n. Maar <strong>de</strong>ze Nicolaas J ohannis kan niet in 1591,<br />
en zelfs niet in 1597 2), overle<strong>de</strong>n zijn. Immers, ik<br />
1) In Nieuw Kerkl. Handboek voor 1395 staat on<strong>de</strong>r Nie';1w Loosdrecht<br />
(bl. 179) een nnamlijst <strong>de</strong>r predikanten. Voor zooverre wij haar<br />
in <strong>de</strong>ze Lezing noodig hebben, volge zij bier.<br />
Predikanten <strong>van</strong> <strong>de</strong> bei<strong>de</strong> Loosdrechten. Nicolaas Johannis Tho!,<br />
eerst Roomsch priester. Tot predikant beroepen 1584 t 1591; Pieter<br />
Poppen E<strong>de</strong>sz., beroepen <strong>van</strong> Ou<strong>de</strong>rkerk en Amstelveen 1597 t te Oud<br />
Loosdrecht 1607. De Loosdrechten geschei<strong>de</strong>n in 1603. Predikanten <strong>van</strong><br />
Nieuw Loosd1·echt: Nicolaus Bo<strong>de</strong>cherus, ber. <strong>van</strong> Zni<strong>de</strong>rwou<strong>de</strong> 1603,<br />
verb·. n. Alkmaar 1611; Theodorus Hondmannus, b<strong>uit</strong>en dienst, her.<br />
1611 t 162\!; Hendrikus Britmanuns, propt., beroepen 1629 t 1652;<br />
Jacobus Heirmans, propt., 1653 t 1683; NJEolans Ruymvelt, propt.<br />
] 681, n. Delft 1690; Petrus Heyblom, propt. ; 692 t 17 i 8; Di<strong>de</strong>rik I<br />
Steenwinkel, propt. 1719, n. 's Bosch 1723; Hieronimus <strong>van</strong> Alphen,<br />
propt. 1724, n. Leeuwar<strong>de</strong>n o726; Gerardus Kulenkamp, prop. 1726,<br />
n. Delft 1729.<br />
Deze naamlijst is h. w. s. overgenomen vau <strong>de</strong> bei<strong>de</strong> bor<strong>de</strong>n, die in<br />
<strong>de</strong> Kerk haugen. Het eerste ge<strong>de</strong>elte, n.l. predikanten <strong>van</strong> <strong>de</strong> bei<strong>de</strong><br />
Loosdrechten, heeft belangrijke correctie noodig.<br />
2) In H97 zou Pieter P. E<strong>de</strong>sz. voor <strong>de</strong> bei<strong>de</strong> Loosdrechten gekomen<br />
zijn, vgl. aant. 1 <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze zelf<strong>de</strong> <strong>bladzij<strong>de</strong></strong>.<br />
..<br />
,
18 EENE BLA.DZIJDE UIT DE GESCHIEDENIS<br />
vond m <strong>de</strong> notulen <strong>van</strong> <strong>de</strong> Classis Amsterdam - waartoe<br />
Loosdrecbt reeds toen en later nog vele jaren behoor<strong>de</strong> -<br />
dit: l J uni 1598 1 praeses <strong>de</strong>r Classis Ds. Nicolaas<br />
Jansen, dienaar <strong>de</strong>s Woords tot Nieuwe Kerk in<strong>de</strong><br />
Loosdrecbt 1 ). Tweeerlei maakt dit korte zinnetje dui<strong>de</strong>lijk.<br />
Eerstens dat hij 1 die in 1598 nog voorzitter<br />
<strong>van</strong> eene verga<strong>de</strong>ring was, niet in '97 overla<strong>de</strong>n kon<br />
zijn 2), En in <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re plaats, dat in 1598 <strong>de</strong> domine<br />
niet in Oud 1 maar in Nieuw woon<strong>de</strong>. Dit reeds doet<br />
ons vermoe<strong>de</strong>n 1 dat Nieuw niet <strong>van</strong> Oud 1 maar Oud<br />
<strong>van</strong> Nieuw Iosgemaakt is.<br />
W elk vermoe<strong>de</strong>n hoven allen twijfel wordt verheven<br />
door 't geen op 5 Aug. 1596 ter classis geschied<strong>de</strong>. Op<br />
die verga<strong>de</strong>ring brengt Ds. Klaas Jansen, met twee<br />
me<strong>de</strong>broe<strong>de</strong>rs, verslag <strong>uit</strong> omtrent hun bezoek aau<br />
Ou<strong>de</strong>kerk in <strong>de</strong> Loosdrecht. Die plaats 1 dat Ou<strong>de</strong>kerk<br />
in <strong>de</strong> Loosdrecht, was in gewichtigheid <strong>de</strong>s volks alzoo<br />
1) Class. Act. I, 1U.<br />
2) Nicolaae J obannis, in <strong>de</strong> Class. A.cten ook Clans Jansen genoemd;<br />
6 Aug. 1M4 klacbt <strong>de</strong>r verga<strong>de</strong>ring, dat bij zcl<strong>de</strong>n compareert; 1 April '85<br />
~"praeses <strong>van</strong> <strong>de</strong> Cl. Verg., <strong>de</strong>elt daarbij me<strong>de</strong>, dat een <strong>van</strong> zijne ou<strong>de</strong>t•<br />
lingen tot <strong>de</strong> W e<strong>de</strong>rdoopers overgegaan is; 5 Aug. '85 klaagt over <strong>de</strong><br />
slechte <strong>uit</strong>betaling <strong>van</strong> zijn stipendium, welke zaak 2 Sept. d. o. v. nog<br />
niet in or<strong>de</strong> was; 4 Mei '87 naar omgaan<strong>de</strong> or<strong>de</strong> weer praeses; 17 April '89<br />
klaagt opnieuw over <strong>de</strong> <strong>uit</strong>betaling <strong>van</strong> zijn tractement; 6 Mei '91 op<br />
nieuw praeaes; 5 Aug. '96 brengt met Ds. Ravenstein en Ds. Strytholt<br />
versing <strong>uit</strong> over bun bezoek nan da Ou<strong>de</strong>kerk in <strong>de</strong> Loosdrecht; 7 Oct. '96<br />
en 1 J uni '98 praeses; 19 April '99 ont<strong>van</strong>gen ,Us. Pieter E<strong>de</strong>tz. en<br />
Ds. Clans Jansen, dienaren in <strong>de</strong> Loosdrecht", eene opdracht, welke<br />
zij 17 Mei d. o. v. nog niet volbracht bnd<strong>de</strong>n.
VAN DE SIJPEKERK. 19<br />
bevon<strong>de</strong>n 1 dat men aldaar vrien<strong>de</strong>lijk kon en ook kwam<br />
verzoeken 1 dat men hen met een getrouwen predikant<br />
wil<strong>de</strong> verzorgen 1 zooals dat reeds aan <strong>de</strong>n Heer <strong>van</strong><br />
Kroonenburg en aan <strong>de</strong>n Magistraat verzocht was; en<br />
ver<strong>de</strong>r ( voegt <strong>de</strong> verslaggever er bij) 1 dat <strong>de</strong> Classis<br />
wil<strong>de</strong> bewerken 1 dat <strong>de</strong> Staten <strong>de</strong>n Dienaat• 1 die daar<br />
ter plaatse beroepen zal wor<strong>de</strong>n 1 een behoorlijk on<strong>de</strong>rhoud<br />
willen verstrekken t).<br />
Deze notulen maken mijns inziens dui<strong>de</strong>lijk en onweerlegbaar,<br />
dat Oud <strong>van</strong> Nieuw losgemaakt is. Ik zou<br />
hier<strong>van</strong> nog meer kunnen zeggen, maar <strong>de</strong>ze gelegenheid<br />
werd nu juist niet gebo<strong>de</strong>n 1 om allerlei on<strong>de</strong>rgeschikte<br />
bijzaken te bespreken. De hoofdzaak is en<br />
blijft 1 dat Oud <strong>van</strong> Nieuw geschei<strong>de</strong>n is.<br />
Thans evcnwel merk ik een glimlach op uw gelaat.<br />
V ertrouwelijk met <strong>de</strong> oogen knippen<strong>de</strong> fluistert gij me<br />
1) Class. Act. I, 9i . .Afschrift <strong>uit</strong> <strong>de</strong>ze Acten:<br />
.Anno 1596 <strong>de</strong>n 5 Augusti,<br />
Praeses Gerard us <strong>van</strong> Ravenstein, Diennar tot W esop.<br />
Gerardus Ravenstein, Claes Jansen en Johannes Stryt.holt hebben ingebracht<br />
datse nae voorgann<strong>de</strong> last ;y geweest tot Ou<strong>de</strong>kerck in<strong>de</strong> Loosdrecht,<br />
en hebben die plaetse en gewichtigheit <strong>de</strong>s volks alsoo bevon<strong>de</strong>n,<br />
datse vruntlick versoecken datmen haer met eenen ghetrouwen predicat<br />
wil versorgen, ghelyck oock 'tself<strong>de</strong> soo <strong>van</strong> <strong>de</strong>n E. Heeren <strong>van</strong> Kroonenborch,<br />
als oock <strong>van</strong><strong>de</strong>n Magistraat aldaer is begeert, doch alsoo dat<br />
gen. Classis wil arbei<strong>de</strong>n aau <strong>de</strong>n E Heeren Staten dat die Dienaer,<br />
welcke ter selvigen plaetse sal beroepen wer<strong>de</strong>n, met behoorlick on<strong>de</strong>rhoot<br />
voorsien mach wer<strong>de</strong>n.<br />
Bedoel<strong>de</strong> opdracht was gegeven 1 .Tuly '96.
20 EENE BLADZIJDE UIT DE GESdHIEDENIS<br />
in het oor: moest dan Oud Loosdrecht niet veeleer dan<br />
Nieuw <strong>van</strong>daag haar 300-fa?"iy zelfstand£g bestaan vieren?<br />
Ik antwoord: zij zou het kunnen do en 1 maar ook wij<br />
hebben er evenveel recht op 1 omdat ook Nieuw Loos-.<br />
drecht to en eerst 1 door die scheiding 1 tot zelfstandigheid<br />
kwam. Voor <strong>de</strong>ze scheiding spreken <strong>de</strong> notulen <strong>van</strong><br />
Loosdrecht 1 na die scheiaing <strong>van</strong> <strong>de</strong> Loosdrechten. Zoo<br />
staat er on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> lijst <strong>van</strong> classicale onkosten 1 an no<br />
1598: <strong>de</strong> Nieuwe kerk te Loosdrecht f 2 en 6 st.,<br />
oudkcrk aldaar f 1 1 14 st. t).<br />
Maar <strong>de</strong>ze laatste aantcekening 1 <strong>van</strong> 1598, doet u mij<br />
niet zon<strong>de</strong>r verbazing in <strong>de</strong> re<strong>de</strong> vallen: is 1603 het<br />
scbeidingsjaar wei, wanneer Oud en Nieuw in 1598 al<br />
geschei<strong>de</strong>n waren? lk wil bekennen 1 dat <strong>de</strong>ze zaak mij<br />
niet a! tc hel<strong>de</strong>r is. Tot nu toe heeft men altijd 1603<br />
als scbeidingsjaar opgegeven 1 en ik heb geen bewijs in<br />
hand en 1 dat bet niet zoo is. W el bleek mij 1 dat er<br />
eenige tijd verloopen is, aleer <strong>de</strong> zaak geheel haar<br />
beslag kreeg. Want Oct. 1596 verscbijnen <strong>de</strong> kerkmeesters<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> ou<strong>de</strong> kerk in LooKdrecbt in <strong>de</strong> classicale<br />
verga<strong>de</strong>ring 1 om te booren 1 wat er in zake bet stipen-<br />
dium (tractement) <strong>van</strong> <strong>de</strong>n te beroepen predikant gedaan<br />
was 2). Zij vern em en, dat <strong>de</strong> Staten nog geene beslissing<br />
genomen had<strong>de</strong>n en dat dientengevolge het beroepen<br />
moest wor<strong>de</strong>n <strong>uit</strong>gesteld. Tot 1603? lk weet bet niet.<br />
Maar 't is best mogelijk 1 want zulke zaken gaan dikwijls<br />
l) Class. Act. I, 118.<br />
2) Class. Act. I, ll9.
•<br />
VAN DE SIJPEKERK. 21<br />
heel langzaam. Wij hou<strong>de</strong>n ons bij 't jaar, dat ik niet<br />
alleen hier 1 maar ook el<strong>de</strong>rs vond 1).<br />
Edoch 1 vraagziek als gij <strong>de</strong>zen avond zijt 1 legt gij<br />
on<strong>de</strong>ugend uw vinger op <strong>de</strong> kennisgeving 1 waarop Oud<br />
Loosdrecht als Moe<strong>de</strong>rgemeente geeerd wordt. Is, zoo<br />
voegt gij me met een onnoozel gezicht toe 1 is Oud<br />
Loosdrecht wei <strong>de</strong> moe<strong>de</strong>rgemeente, als Nieuw niet<br />
<strong>van</strong> . Oud 1 maar Oud <strong>van</strong> Nieuw losgemaakt werd?<br />
Komt Nieuw Loosdrecht <strong>de</strong>ze eer nu ook niet toe? Ja<br />
en neen. Wil men het d~s 1 dan was in 1603 Nieuw<br />
Loosdrecht <strong>de</strong> moe<strong>de</strong>rgemeente 1 ook al schijnt het m~j<br />
dan toe, op g1·ond <strong>van</strong> nu niet aan te halen beschei<strong>de</strong>n 1<br />
~<br />
1) Op het eerste blad <strong>van</strong> <strong>de</strong> 01. Acten (I, I 582-1605) staan twee<br />
lijsten <strong>van</strong> predikanten omtrent <strong>de</strong> or<strong>de</strong> <strong>de</strong>r classicale verga<strong>de</strong>ringen. Op<br />
<strong>de</strong> eerste lijst staat achter no 10 Nicolaas Johannis tot Loosdrecbt. Op<br />
<strong>de</strong> an<strong>de</strong>re lijst slant: no 13 Nicolaas Johannis tot nieuwe kerck ind<br />
Loosdrecht, eu no 14 Pieter E<strong>de</strong>sz. tot ou<strong>de</strong> kerck in <strong>de</strong> Loosdrecht.<br />
Dit laatste lijstjo is er dus later, toen <strong>de</strong> Loosdrechten reeds geschei<strong>de</strong>n<br />
waren, bijgevoegd. Bei<strong>de</strong> lijsten hebben heel wat doorhaliugen en correcties.<br />
Verwarring kon er ook lichtelijk ontstaan, wijl P. E<strong>de</strong>sz. eerst<br />
predikant was te Ouwkerk (= Ou<strong>de</strong>rkerk afd Amstel) en later te Oukerk<br />
(= Oud Loosdrecht):<br />
~~s Pie~r E<strong>de</strong>sz. te Oud Loosdrecht gekomen? H. w. s. in<br />
1597. In 't !aatst <strong>van</strong> '96 heeft bij er een lief<strong>de</strong>beurt vervuld (Cl. Act.<br />
<strong>van</strong> 2 Sept. 1596), waarop een beroep gevolgd is. On<strong>de</strong>r <strong>de</strong> Acten <strong>van</strong><br />
1599 (I, 125) staat: ,,Ds. Pieter E<strong>de</strong>sz. en Ds. Claas Jansen dienaren<br />
in <strong>de</strong> Loosdrecht".<br />
Ret sterfjnar <strong>van</strong> Nicolaas Johannis beb ik niet kunnen vin<strong>de</strong>n. Of<br />
<strong>de</strong> eindregeling <strong>de</strong>r scbeiding, dio nog al heel wat voeten in <strong>de</strong> aar<strong>de</strong><br />
had, omdat <strong>de</strong> Staten, <strong>de</strong> Magistraat en <strong>de</strong> Heet• <strong>van</strong> Kroonenburg er<br />
bij betrokken waren, llfl zijn dood, eerst tegen 1603 plaats had?<br />
~
•<br />
22 J;;ENE BLADZlJDJ
VAN DE SlJPEKERK, 23<br />
Ala wij <strong>de</strong>zc jaartallen on<strong>de</strong>rling met elkan<strong>de</strong>r verge·<br />
lijken en bij bet groote aantal op een twee- of drietal<br />
niet I etten 1 dan krijgt <strong>de</strong>ze Her<strong>de</strong>nking een b<strong>uit</strong>engcwoon<br />
belangrijk karakter. Want dan vieren wij niet<br />
aileen bet 300-jarig zelfstandig bestaan <strong>van</strong> onze Gemeente<br />
1 maar daarnaast ook het 500-jarig bestaan als<br />
christelijke kerk 1 en bovendien nog, hoe minstens 550<br />
jaren gele<strong>de</strong>n <strong>de</strong> eerste steen <strong>van</strong> <strong>de</strong> Capelle gelegd<br />
wierd.<br />
J a 1 daar is nog eene vier<strong>de</strong> merkwaardigheid aan<br />
toe te voegen. Omstreeks 1400 1) rnoet het kerkge·<br />
bouw, waarin wij he<strong>de</strong>n 1 20 Dec. 1903, onzc Her<strong>de</strong>n<br />
king vieren 1 <strong>de</strong>n tegenwoordigen vorm 1 in hoofdlijnen<br />
althans 1 gekregen hebben. Vier vreug<strong>de</strong>volle<br />
feiten alzoo mag ik in dankbare herinncring brcngen.<br />
Twee betreffen het gebouw en twce mken <strong>de</strong> gerneente.<br />
In 1350 verrees <strong>de</strong> kapcl en ten jare lt!OO werd <strong>de</strong><br />
kerk gebouwd. In dat jaar ook werd dit <strong>de</strong>el <strong>van</strong><br />
Loosdrecht eene zelfstandige katholieke Gemeente en<br />
anno 1600 eene zelfstandige protestantsche Kerk.<br />
Waar in ons Va<strong>de</strong>rland is te vin<strong>de</strong>n eene twee<strong>de</strong><br />
Gemecnte 1 die 1 met <strong>de</strong> bew~jsstukken er bij 1 znlke<br />
merkwaar.dige en eerbied afdwingen<strong>de</strong> verjaardagen op<br />
hare kalen<strong>de</strong>r he eft staan? En <strong>de</strong><strong>de</strong>n wij verkeerd 1<br />
to en wij u <strong>uit</strong>noodig<strong>de</strong>n 1 om met elkan<strong>de</strong>r te ge<strong>de</strong>nken<br />
die dagen <strong>van</strong> ouds?<br />
--<br />
1) Naar an<strong>de</strong>ren moet dit, ten gevolge <strong>van</strong> <strong>de</strong> toenmalige woelingen 1<br />
eerst tegen 1450 geschied zijn.
24 EMNE BLADZIJDE UIT DE GESCllllWENIS<br />
II.<br />
Op mijn eerste ge<strong>de</strong>elte 1<br />
over <strong>de</strong> gescbie<strong>de</strong>nis <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>Sijpekerk</strong> 1 zou ik een an<strong>de</strong>r <strong>de</strong>el Iaten volgen 1<br />
over haar lcerkelyk leven. Maar weet ik eigenlijk wel 1<br />
wat ik doe? Is bet kerkelijke Ieven niet eene al te<br />
teed ere zaak, om bet zoo maar openlijk te beban<strong>de</strong>len,<br />
ook al mag ik bet bier ter plaatse en op <strong>de</strong>zen ge<strong>de</strong>ukdag<br />
do en? Is het kerkelijke samenleven niet een<br />
familieleven in 't groot? En <strong>uit</strong> <strong>de</strong> familie moet niemand<br />
graag klappen. Een fransc.b gezeg<strong>de</strong> kleedt <strong>de</strong>ze waarhcid<br />
in eigenaardige beeldspraak. Zal ik bet dan wei<br />
doen <strong>uit</strong> het familieleven <strong>van</strong> onze kerk?<br />
Bovendien zou bet kunnen gebeuren 1 dat ik nameu<br />
noem<strong>de</strong>, eu reeds <strong>de</strong>ed ik bet 1 <strong>van</strong> person en, wier<br />
nageslacht <strong>de</strong>zen zelf<strong>de</strong>n avond nog in dit Be<strong>de</strong>huis<br />
zit. En 1 zoo het iets min<strong>de</strong>r aangenaams ware 1 wat<br />
ik vertel<strong>de</strong>, dan zou allic.bt zulk een familielid een niet<br />
al te vrien<strong>de</strong>l~jk oog mij toewerpen, met <strong>de</strong> sprake:<br />
voorganger, gij gaat verkeerd voor.'' Het zou mij geenszins<br />
baten 1 zoo ik mij beriep op onzen em·sten Minister,<br />
die ook op al te ron<strong>de</strong> wijze ou<strong>de</strong> menschen besprak.<br />
En bij alles komt ein<strong>de</strong>lijk nog dit, dat in eene<br />
gewone familie bet loflijke voor bet nageslacbt bewaard<br />
wordt 1 terwijl in <strong>de</strong> kerkfamilie gewoonlijk bet min<strong>de</strong>r<br />
goe<strong>de</strong> wordt aangeteekend. Dbs vond ik bet ook in <strong>de</strong><br />
notulen <strong>van</strong> onze kerk. Zij lieten mij haast nog meer<br />
leeds dan liefs lezen.<br />
Trots dit alles wenscb ik mijn woord gestand te doen.
VAN DE SIJPEKERK. 25<br />
Wij moeten Nieuw Loosdrecht <strong>van</strong>daag ook in haar<br />
)even zien en iets althans er <strong>van</strong> hooren 1 wat oudtijds<br />
bier voorviel. Aileen zal ik zoo vrij zijn 1 waar mij dat<br />
wenschelijk dunkt, <strong>de</strong> namen weg te laten of te veran<strong>de</strong>ren.<br />
Zulks schaadt <strong>de</strong> zaak niet en laat <strong>de</strong>n persoon<br />
onbesproken.<br />
Letten wij op School, Kerk 1 Gemeente en Tucht.<br />
Maar waarom al da<strong>de</strong>lijk met <strong>de</strong> School begonnen?<br />
Omdat ik <strong>de</strong>ze hier wensch te eeren 1 zooals ik <strong>de</strong>n<br />
Magistraat eer<strong>de</strong> in het vorige <strong>de</strong>el. En ook 1 en vooral,<br />
omdat <strong>de</strong> kerk nog meer met <strong>de</strong> school had <strong>uit</strong> te staan<br />
dan met <strong>de</strong>n Magistraat. School en kerk waren in<br />
vroegere eeuwen zeer nauw verbon<strong>de</strong>n. Ook was <strong>de</strong><br />
meester <strong>van</strong> <strong>de</strong> school veelal koster <strong>van</strong> <strong>de</strong> kerk. In<br />
bei<strong>de</strong> qualiteiten maken wij <strong>van</strong> avond met hem kennis.<br />
Hoe <strong>de</strong> schooltoestan<strong>de</strong>n bier omstreeks 1700 waren,<br />
blijkt genoegzaam <strong>uit</strong> een beroepbrief, dato 1 Nov.<br />
1674, waarbij Gillis Paack tot koster en schoolmeester<br />
te Nieuw Loosdrecht aangesteld werd 1 ). V olgens <strong>de</strong>ze<br />
instructien had <strong>de</strong> meester het geheele jaar door,<br />
's morgens <strong>van</strong> 8-11 en 's namiddags <strong>van</strong> 2--4, les te<br />
geven. Maar, staat er bij, ,in <strong>de</strong>n hooybouw" heeft hij<br />
verlof. De morgenschool moest hij beginnen met het<br />
morgengebed en eindigen met het gebed voor eten 1<br />
1) Resolutien <strong>van</strong> <strong>de</strong> Kercken-Raad, a• 000 ad 1781, png. 7-11.<br />
Acte ofte Beroep-brief <strong>van</strong> Gillis Isacksz. Paack tot Coster enz. <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
N.-Loosdrecht, <strong>de</strong>n in November 1674 (copia).
26 EENE B.LADZIJDE UIT DE GESCHI!l:DENIS<br />
terwijl men <strong>de</strong> middagschool open<strong>de</strong> met het gebed na<br />
het eten en sloot met het avondgebed. Ook moesten<br />
<strong>de</strong> psalm en gezongen wor<strong>de</strong>n 1 opdat <strong>de</strong> jon gens er<br />
vast in zou<strong>de</strong>n zijn. Op mooi schrijven werd nadruk<br />
gelegd 1 terwijl ook het lezen natuurlijk niet vergeten<br />
moest wor<strong>de</strong>n. Maar toch vbor al het an<strong>de</strong>re moest<br />
aangekweekt <strong>de</strong> vreeze Gods, die het beginsel <strong>van</strong> alle<br />
wijsheid is. V er<strong>de</strong>r moest <strong>de</strong> me ester er op bedacht<br />
wezen 1 goe<strong>de</strong> manieren in te scherpen. B. v. <strong>de</strong> jongens<br />
moesten <strong>de</strong>n hoed afdoen voor alle eerlijke lie<strong>de</strong>n, die<br />
hen ontmoetten. Als zij <strong>uit</strong> school thuis kwamen 1 moesten<br />
ztj ou<strong>de</strong>rs en huisgenooten groeten. Ter bevor<strong>de</strong>ring<br />
<strong>van</strong> een en an<strong>de</strong>r moest <strong>de</strong> meester op <strong>de</strong>n weg hen<br />
soms , wat naarvolgen". Don<strong>de</strong>rdag namiddags had<strong>de</strong>n<br />
<strong>de</strong> kiu<strong>de</strong>ren oorloff en Zaterdags on<strong>de</strong>rwijs in <strong>de</strong> fundamenten<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> christelijke religie.<br />
In vergelijking met <strong>de</strong>ze booge eischen was het salaris<br />
niet al te groot. Meester Paack begon met 100 carolis<br />
gul<strong>de</strong>ns en eenige bijverdiensten. En <strong>van</strong> dat geld moest<br />
hij met vrouw ,en bijnaar vier kin<strong>de</strong>ren" Ieven. Met<br />
hoe groote blijdschap zal hij 28 Dec. 1680 I) in zijne<br />
qualiteit <strong>van</strong> Koster een stuk gepubliceerd en geaffigeerd<br />
hebben in <strong>de</strong> <strong>Sijpekerk</strong> tot Loosdregt, dat verhooging<br />
<strong>van</strong> 's mans tractement bevatte 2). De aanvraag daartoe<br />
was, bij missicve <strong>van</strong> Kcrkeraad en Kerkmcesters 1 gericht<br />
•<br />
1) Resolutiiin, pag. 13.<br />
2) Res. p. 12, Extract uijt <strong>de</strong> Resolutien genomen bij Schout,<br />
Buurmeester & Schepenen <strong>van</strong> <strong>de</strong> loosdrecht, op <strong>de</strong>n ii December A •<br />
1680, op approbatie <strong>van</strong> <strong>de</strong> Heer <strong>van</strong> Loosdregt (copia).
~<br />
VAN DE SIJP EKERK, 27<br />
'<br />
aan <strong>de</strong>n Heer Jacob <strong>van</strong> Dam, momber <strong>van</strong> <strong>de</strong>n E<strong>de</strong>lgehoren<br />
Jonker Steven <strong>van</strong> Lin<strong>de</strong>n 1). Wat <strong>de</strong>n meester<br />
ook afbreuk in zijne inkomsten had gedaan, was eene<br />
bijschool, die in <strong>de</strong> buurt <strong>van</strong> <strong>de</strong> Meent schijot gehou<strong>de</strong>n<br />
te zijn. V eel <strong>van</strong> die b~jschool kon ik niet vin<strong>de</strong>n, maar<br />
dui<strong>de</strong>lijk genoeg bleek, dat <strong>de</strong> nieuwe school trachtte<br />
te maaien , waar <strong>de</strong> ou<strong>de</strong> school wil<strong>de</strong> zaaien.<br />
Was het safaris <strong>van</strong> <strong>de</strong>n me ester niet hoog, <strong>de</strong> vruchten<br />
<strong>van</strong> zijn on<strong>de</strong>rwijs waren ook gansch niet <strong>van</strong> <strong>de</strong> beste<br />
qualiteit. Den 22n Januari 1713 wer<strong>de</strong>n door <strong>de</strong>n Kerkeraad<br />
<strong>de</strong> Praeses en <strong>de</strong> oudste ou<strong>de</strong>rling afgevaardigd 1<br />
, het school exact te visiteeren" en zulks om <strong>de</strong> toenemen<strong>de</strong><br />
klachten 1 dat <strong>de</strong> kin<strong>de</strong>ren op school niets<br />
leer<strong>de</strong>n 2 ). Ook na <strong>de</strong>n dood <strong>van</strong> meester Gillis Paack<br />
kwam' er langzamerhand weer verslapping. Ret bezoeken<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> school, dat een tijdlang schijnt nagelaten te zijn,<br />
werd bij kerkeraadsbesl<strong>uit</strong> <strong>van</strong> 6 Januari 1729 opnieuw<br />
geor<strong>de</strong>nd en vastgesteld op viermaal per jaar 5). W el<br />
een bewijs, dat <strong>de</strong> toe stand en op schoolgebied vroeger<br />
vee! te wenschen overlieten. N og in 1735 vond ik on<strong>de</strong>r<br />
een stuk twee merkteekens in plaats <strong>van</strong> handteekeningen 1<br />
omdat die bei<strong>de</strong> menschen <strong>de</strong> schrijfkonst nog niet verston<strong>de</strong>n<br />
4).<br />
1) Res. p. 11, Missieve <strong>van</strong> Kkraad & Ke1ckmeesters <strong>van</strong> N.-Loosdregt<br />
aan <strong>de</strong> Heer Jacob <strong>van</strong> Dam, momber <strong>van</strong> <strong>de</strong> E<strong>de</strong>l gebooren<br />
joncker Steven <strong>van</strong> Lin<strong>de</strong>n, 1 Decemb. 1680 (copia).<br />
2) Res. p. 31.<br />
3) Res. p. 112.<br />
4) Res. p. 131.
28 EENE BLADZIJDE UIT DE GESCHIEDENIS<br />
Tbans is <strong>de</strong> koster <strong>van</strong> <strong>de</strong> Kerlc zoo vrien<strong>de</strong>lijk, ons<br />
eenige inlichtingen te verschaffen omtrent zijne bezighe<strong>de</strong>n<br />
ten jare 1675 1). In velerlei opzicht stemmen<br />
<strong>de</strong>ze bezighe<strong>de</strong>n met die <strong>van</strong> 1903 overeen. Bet was<br />
in 1675 al een oud gebruik driemaal <strong>de</strong> klok te lui<strong>de</strong>n<br />
voordat <strong>de</strong> kerkdienst aanving. Bet gescbied<strong>de</strong> 's morgens<br />
7 1 7 3 /4 en 8 1/2 uur en <strong>de</strong>s middags om 12, 12 3 /t en<br />
1 1 /2 uur. Bebben onze oudste broe<strong>de</strong>rs <strong>de</strong> kaarsen nog<br />
gekend, <strong>de</strong> koster <strong>van</strong> 1680 moest ze op <strong>de</strong> kronen.<br />
zetten en 1 staat er <strong>uit</strong>drukkelijk b!j, die in <strong>de</strong> pijp<br />
begiunen te bran <strong>de</strong>n b!jtijds <strong>uit</strong>doen, ,om <strong>de</strong>n stanck<br />
voor te komen".<br />
Nauwkeurig staat ook beschreven 1 wat <strong>de</strong> koster te<br />
doen had in zake bet schoon hou<strong>de</strong>n <strong>van</strong> kerkgebouw<br />
en aanliggend terrein. Minfltens eenmaal per jaar moest<br />
hij spin rag en an<strong>de</strong>re , vuylighe<strong>de</strong>n" wegdoen. Ook moest<br />
hij het gras <strong>van</strong> <strong>de</strong> pa<strong>de</strong>n hou<strong>de</strong>n 1 ,opdat <strong>de</strong> vrouwlie<strong>de</strong>n<br />
hare klee<strong>de</strong>ren niet nat en maacken". Een en<br />
an<strong>de</strong>r geeft nog al te <strong>de</strong>nken 2).<br />
Ons valt nog in bet oog 1 bij <strong>de</strong>n in gang <strong>de</strong>r kerk<br />
tegen <strong>de</strong>n zijmuur, bet kostershuisje 3 ). Daarin stond <strong>de</strong><br />
ko~ter, wanneer hij ambtshalve iets moest aflezen. Deze<br />
afkondiging moest, zoo staat er 1 perfect en <strong>de</strong> luy<strong>de</strong><br />
1) .Acte ofte Beroepbrief, Aangaan<strong>de</strong> <strong>de</strong> Kerck.<br />
2) Zoo wordt hem opgedragen niet alleen elken middag <strong>de</strong> klok te<br />
lui<strong>de</strong>n en geregeld het uurwerk te verzorgen, maar ook toe te zien, da t<br />
<strong>de</strong> klok behoorlijk op tijd elaat.<br />
3) Stad- en Dorpbeschrijver, Nieuw Loosdrecht, bl. 3.
VAN DE BIJPEKERK. 29<br />
<strong>uit</strong>geroepen, tegen bet salaris <strong>van</strong> een stuijver daartoe<br />
staan<strong>de</strong>.<br />
Maar Iaten wij I)Vergaan tot bet eigcnlijk kerkelyke<br />
leven. Eershalve willen wij bt'ginnen met Ds. Nicolaas<br />
Bo<strong>de</strong>cberus 1 die bier in 1603 kwam en in 1611 naar<br />
Alkmaar too g. AI vertrok bij niet met <strong>de</strong> noor<strong>de</strong>rzon,<br />
wei zon<strong>de</strong>r goedkeuring <strong>van</strong> <strong>de</strong> Ciassis. In zijne nieuwe<br />
Gemeente werd hij als remonstrant een tijdiang afgezet 1).<br />
Dat het beroepcn <strong>van</strong> een predikant niet altijd even<br />
gemakkeiijk in zijn werk ging 1 blljkt <strong>uit</strong> betgeen in<br />
1629 geschied<strong>de</strong>. AI had <strong>de</strong> Patroon het recht <strong>van</strong><br />
collatie 1 een ordinaria Her<strong>de</strong>r en Leeraar te benoemen 1<br />
<strong>de</strong> Nieuwe Kerk tot Loosdregt sprak zt>Ive ook een<br />
woordje mee. Bij het beroepen <strong>van</strong> <strong>de</strong>n proponent<br />
Britmannus in 1629 kwam zelfs <strong>de</strong> Classis te pas. Twee<br />
predikanten wer<strong>de</strong>n door <strong>de</strong> Classis Amsterdam afgevaardigd<br />
naar Nieuw Loosdrecbt, om tot eene vreedzame<br />
beroeping te maneu. Daartoe moesten zij na afloop <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> predikatie het volk verzoeken nog eenige oogenblikken<br />
te blijven 2). Ziet 1 als dit alles noodig was voor <strong>de</strong>n<br />
goe<strong>de</strong>~ gang <strong>van</strong> zaken 1 dan begrijpt men Iicht 1 dat<br />
het beroepingswerk in die dagen ook al niet al te vlug<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> hand ging.<br />
Omdat <strong>de</strong> Praeses zelf Scriba was en dus 1 voor zooverre<br />
men dat to en <strong>de</strong>ed 1 alles boekte 1 beeft men niet<br />
1) G. J. Vos 1 Amstels Kerkelijk ~'!ven, bl. 177 v.<br />
2) Class. Act. III, 99.
30 Kl'i.NE BLADZIJDE UIT DJIJ GESCHIEDENIS<br />
te <strong>de</strong>nken, dat er veel ergerlijks om trent <strong>de</strong>n Predikant<br />
opgcteekend staat. W el kan men merken <strong>uit</strong> titulatuur<br />
en wijze <strong>van</strong> optre<strong>de</strong>n 1 dat een Domine anno 1700<br />
zijne waardigheid nog al voel<strong>de</strong>. Ds. Steenwinkel wordt 1<br />
bij zijn vertrek naar 1 B Hertogenbosch ten jare 1723 1<br />
<strong>de</strong> Eerwaardige Godzalige en Welgeleer<strong>de</strong> Heer genoemd<br />
t). Trouwens 1 in bet stuk <strong>van</strong> titnlatuur wist<br />
<strong>de</strong> ou<strong>de</strong> Kerk nog al <strong>van</strong> het mijn en dijn te spreken.<br />
Bij <strong>de</strong>n Dienaar <strong>de</strong>s W oords behoort <strong>de</strong> Ke1·kercad.<br />
Zij zijn haast niet te schei<strong>de</strong>n. Een Raad zon<strong>de</strong>r<br />
Praescs is eon lichaam zon<strong>de</strong>r hoofd. Dat geldt nog<br />
voor ooze dagen en was reeds zoo in <strong>de</strong>n ou<strong>de</strong>n tijd.<br />
Ook onze kerkeraadsnotulen Iaten dat tnsschen <strong>de</strong> regels<br />
door lezen. Men kon het hier vroeger 1 evenals nu nog 1<br />
best met elkan<strong>de</strong>r vin<strong>de</strong>n. Maar zelfstandig optre<strong>de</strong>n<br />
<strong>de</strong>ed men liever niet. lVIisschien <strong>uit</strong> beschei<strong>de</strong>nheid en<br />
voorzichtigheid. Edoeh 1 't ging wei eens wat te ver.<br />
Toen Ds. Kulenkamp in 1729 zou vet trekken 1 w~nschto<br />
hij voor zijn heengaan alles voor zijn opvolger in or<strong>de</strong><br />
te brengen. On<strong>de</strong>r meer wenschte hij <strong>de</strong> oefeningen,<br />
door hem pal'ticuliere verga<strong>de</strong>ringen genocmd 1 kerkelijk<br />
te regelen door een soort <strong>van</strong> reglement te maken.<br />
Hij erken<strong>de</strong> 1 dat <strong>de</strong>ze oefeningen niet zon<strong>de</strong>r veel nuttigheid<br />
en stichtinge gehou<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n, maar toch<br />
wenschte hij haar in een passend kleed te steken. Hij<br />
1) Res. p. 77.
-<br />
1<br />
VAN D)!] SIJPEKERK. 31<br />
wil<strong>de</strong> haar <strong>van</strong> <strong>de</strong>n batelijkeu naam <strong>van</strong> Conventiculen<br />
bevrij<strong>de</strong>n door het zegel <strong>van</strong> <strong>de</strong> Kerk et' op te drukken.<br />
De kerkeraad wa:l er best mee eens, maar- <strong>de</strong> Domine<br />
stoud been te gaau en dus liet men alles op <strong>de</strong>n ou<strong>de</strong>n<br />
voet blijven 1 ).<br />
Deze voorgestel<strong>de</strong> regeling <strong>van</strong> <strong>de</strong> bestaan<strong>de</strong> conventiculen<br />
gaf ous reeds eenig i<strong>de</strong>e <strong>van</strong> <strong>de</strong> Gemeente.<br />
Maat· vooraf willen wij nog een 'woord aan <strong>de</strong> ou<strong>de</strong><br />
Kerkmeesters wijd~::n. Kerkeraad en Kerkmeesters zijn<br />
<strong>de</strong> rechterhand en <strong>de</strong> liukerhaud <strong>van</strong> <strong>de</strong>n Predikant.<br />
:Moeite met <strong>de</strong>n eeu is a! even onpleizierig als tegenwerking<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong>n an<strong>de</strong>r. Dat on<strong>de</strong>rvond reeds <strong>de</strong> oudste<br />
domine <strong>van</strong> N. Loosdrecbt. In <strong>de</strong> classicale notulen<br />
<strong>van</strong> 1585 komt een klacht voor <strong>van</strong> Nicolaus J ohannis 1<br />
dat <strong>de</strong> Kerkmeesters hem zijn tractemeut niet behoorlijk<br />
<strong>uit</strong>betaal<strong>de</strong>n. De verga<strong>de</strong>riug raad<strong>de</strong> hem 1 <strong>de</strong> zaak nog<br />
eeus met heeren Kerkmeesters te overleggen, maar,<br />
als bet niet au<strong>de</strong>rs kon, moest bij <strong>de</strong> hulp <strong>de</strong>r plaatt~elijke<br />
regeeriug inroepen 2). Men mag vrijelijk <strong>de</strong>nken 1<br />
dat er over <strong>de</strong>ze gol<strong>de</strong>n heel wat gekaveld is in <strong>de</strong><br />
Gemeentc 1 voordat zij ter Classis besproken wer<strong>de</strong>n.<br />
En iu<strong>de</strong>rdaad, <strong>de</strong> regeling he eft heel wat voeten in <strong>de</strong><br />
aar<strong>de</strong> gehad 1 want in 1589 klaagt Ds. Claas Jansen<br />
opnicuw over <strong>de</strong> slechte <strong>uit</strong>betaling <strong>van</strong> zijn tractement 8).<br />
Hoe <strong>de</strong>ze quaestio aan haar ein<strong>de</strong> kwam 1 weet ik niet,<br />
1) Res. p. 113.<br />
2) (]lass. Act. I, 18.<br />
3) Class • .A ct. I, 43; cf. 44.
32 EENE BLADZIJDE UIT DE GESCHIEDENIS<br />
maar <strong>de</strong>s te beter weet ik u in te lichten omtrent <strong>de</strong><br />
Kerkmeesters <strong>van</strong> 1903, die ook niet een dag <strong>de</strong>n<br />
Predikant op zijn stipendium lieten wachten.<br />
<strong>Eene</strong> Gemeente omstreeks 1700 1). Dat zal een verrukkelijk<br />
gezicht zijn I Een en al geloof, hoop en<br />
lief<strong>de</strong>! Zacht wat. Reeds hoor<strong>de</strong>n wij <strong>van</strong> bijzon<strong>de</strong>re<br />
samenkomsten en 1 dat <strong>de</strong> domine <strong>de</strong>ze gaarne wat<br />
kerkelijker zag. En ook <strong>de</strong> kerkeraad wenschte het<br />
wei, maar durf<strong>de</strong> <strong>de</strong> zaak niet a! te goed aan. Zulke<br />
aanteekeningen hrengen heel wat wol voor het spinnewiel<br />
<strong>de</strong>r verbeelding 2).<br />
Als wij nu hier ter sprake brengen het kerkelijk Ieven,<br />
in on<strong>de</strong>rscheiding <strong>van</strong> het geestelijke Ieven, waarop wij<br />
dan bij <strong>de</strong> Tueht !etten, dan valt er niet alleen bij Let<br />
begin 1 to en alles nog ongeor<strong>de</strong>nd wa;:~ 1 maar ook later,<br />
ten jare 1700 1 heel wat te klagen over het niet of<br />
ongeregeld volbrengen <strong>de</strong>r kerkelijke plichten. In eene<br />
resolutie <strong>van</strong> 6 Januari 1700 staat on<strong>de</strong>r art. 7: De<br />
arm en 1 gesont sijn<strong>de</strong> 1 sullen gehou<strong>de</strong>n sijn 1 neerstig ter<br />
kercke te komen 1 en bij nalatighijt <strong>van</strong> dien, rekenschap<br />
geven 3). Dat artikel zou niet opgenomen ziju 1<br />
zoo het niet noodig ware.<br />
I I ( •. j...if,<br />
N. t/ " •A t ~ •r > r\.iJ.iv<br />
1) In 1712 tel<strong>de</strong> N. Loosdr. 225 lidmaten.<br />
2) Reeds in Sept. 1584 wordt omtrent eene visitatie te Loosdrecht<br />
ter CI. Verg. bericht, dat aldaar een ou<strong>de</strong>rling zich beriep op bijzon<strong>de</strong>re<br />
openbaringen en zich <strong>van</strong> <strong>de</strong> kerk afscheid<strong>de</strong>. In .April '85 was hij reeds<br />
tot <strong>de</strong> W e<strong>de</strong>rdoopers overgegaan.<br />
3) Res. p. 2.
VAN DE SIJPEKER!r. 33<br />
Een zekere Pieter Vlegel was in geen 17 maan<strong>de</strong>n<br />
in <strong>de</strong> kerk geweest 1 ). Ook was niet elk lid even beleefd<br />
tegenover <strong>de</strong>n E. Kerkeraad. Janneke Spikkel werd<br />
herhaal<strong>de</strong> mal en voor <strong>de</strong>n Raad geroepen 1 maar verstoutte<br />
zich te antwoor<strong>de</strong>n: als <strong>de</strong> Kerkeraad wat had<br />
te zeggen 1 dan moesten ze maar bij haar komen 2).<br />
Lysbeth Pelgrim hoor<strong>de</strong> men veel quaadaardige lasteringen<br />
1 in 't bijzon<strong>de</strong>r tegen <strong>de</strong>n broe<strong>de</strong>r ou<strong>de</strong>rling 1<br />
uijtbraaken s).<br />
Op het vermakelijke af is <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong> samenspraak<br />
tusschen <strong>de</strong>n domine en het lid <strong>de</strong>r gemeente Willempje<br />
Vogel.<br />
Domine: erkent en verfoeit gij niet u we zon<strong>de</strong> 1 voor<br />
zooveel gij die ziet?<br />
vVillempje: wie heeft <strong>de</strong>n grond <strong>de</strong>r quaestie gelegd 1<br />
op wie komt <strong>de</strong> schuld?<br />
D.: zijt gy genegen 1 <strong>van</strong> harte die quaestio <strong>uit</strong> <strong>de</strong>n<br />
weg te ruimen?<br />
W.: dat is het voornaamste 1 maar God moet die weg<br />
nemen 1 daar ben ik niet in staat toe.<br />
D.: toen <strong>de</strong> koster u riep 1 hieldt gij u ziek.<br />
W.: ja 1 ik was niet wei.<br />
D.: maar kon<strong>de</strong>t gij dan niet naar <strong>de</strong> kerk komen<br />
en wei op <strong>de</strong>n weg loopen?<br />
W.: daar was ik niet te ziek toe.<br />
1) Re3. p. 13 5.<br />
2) R es. p. 129.<br />
3) Red. p. GS.
34 EENE BLADZIJDE UJT DE GESCHIEDENIS<br />
D.: maar waarom kon<strong>de</strong>t gij hier dan niet komen?<br />
W.: men he eft z'n hart niet altijd tot z'n wil; men<br />
kan niet doen wat men wil of Iaten wat m'n wil.<br />
D.: belooft gij, in <strong>de</strong> Huisbezoekinge 1 ous wat eerbiediger<br />
en zediger te ontmoeten?<br />
W.: wei 1 Domine, zoo gaat gij me voor; gij gaat in<br />
m'n huis mij voorbij, zou<strong>de</strong>r te spreken of <strong>de</strong>n hoed<br />
voor mij af te nomen 1).<br />
Genoeg om u te overtuigen 1 dat er vroeger evengoed<br />
als nu bokken in schapenvellen waren.<br />
In een opzicht maakte N. Loosdrecht al vroeg eene<br />
gunstige <strong>uit</strong>zon<strong>de</strong>ring. Hier waren bijna geen Papeu.<br />
Ik gebruik met opzet dit woord 1 niet om onze katholieke<br />
broe<strong>de</strong>rs te kwetsen, maar om te spreken in <strong>de</strong> taal<br />
<strong>van</strong> weleer. Het is zeer waarschijnlijk 1 dat <strong>de</strong> <strong>Sijpekerk</strong><br />
in haar geheel tot <strong>de</strong> Hervorming overgegaan is. Toeu<br />
in 1725 <strong>de</strong> Classis Amsterdam on<strong>de</strong>rzoek <strong>de</strong>ed 1 raaken<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong> paperije en paapse stoutighe<strong>de</strong>n in <strong>de</strong>ese Lan<strong>de</strong>n 1<br />
antwoord<strong>de</strong> Nieuw Loosdrech t 1 dat zij geen klachteu<br />
had, , vermits zij door <strong>de</strong> god<strong>de</strong>lijke voorzienigheid met<br />
geene paapse ingezetenen belast" was. Er was "een<br />
paaps huisgezin" 1 bestaan<strong>de</strong> <strong>uit</strong> een ou<strong>de</strong>n man en eene<br />
ou<strong>de</strong> Vl'Ouw. V er<strong>de</strong>r waren er nog twee of drie paapschc<br />
menschen. Maar balddadighe<strong>de</strong>n wer<strong>de</strong>n door hen niet<br />
gedaan 2 ).<br />
Alles saamgenomen kan men ook <strong>van</strong> <strong>de</strong> ou<strong>de</strong> Kerk<br />
1) Res. p. 135.<br />
2) Res. p. 89,
"VAN DE SIJPEKERK. 35<br />
niet zeggen, dat zij zon<strong>de</strong>r smet of rim pel was. De<br />
Kerk -<strong>van</strong> omstreeks 1700 maakt op mij <strong>de</strong>n indruk <strong>van</strong><br />
te verkeeren in een overgangstijdperk. Het }even met<br />
God beziel<strong>de</strong> nog wei vele barten, maar niet meer <strong>de</strong><br />
Gemeente als eenheid gedacbt. Ds. Gerardus Kulenkamp,<br />
wiens getuigenis mij waard is om <strong>de</strong>n indruk, dien zijn<br />
persoon op mij maakte, klaag<strong>de</strong> <strong>de</strong>n 22u Mei 1727, dat<br />
vele lidmaten droevig onweten<strong>de</strong> wareu, en dat men<br />
niet eens wist <strong>de</strong> gron<strong>de</strong>n <strong>van</strong> onze Religie en <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
leer <strong>de</strong>s Doops 1 ).<br />
Dit oor<strong>de</strong>el belet ons evenwel niet <strong>de</strong> mannen <strong>van</strong><br />
1700 met eerbied te beschouwen. Hoe men jnist in<br />
<strong>de</strong>zen tijd er met allen ernst op <strong>uit</strong> was, om het geestelijke<br />
Ieven zooveel mogelijk in <strong>de</strong> goe<strong>de</strong> sporen te<br />
hou<strong>de</strong>n, blijkt <strong>uit</strong> <strong>de</strong>n stagen ijver, waarme<strong>de</strong> men <strong>de</strong><br />
Tucht gehandhaafd heeft. Er wer<strong>de</strong>n veror<strong>de</strong>ningen<br />
gemaakt omtrent <strong>de</strong> bediening <strong>van</strong> <strong>de</strong>n h. Doop. De<br />
doopva<strong>de</strong>rs moesten kennis geven <strong>van</strong> hun voornemen,<br />
en eene moe<strong>de</strong>r moest zelve haar onecht kind ten doop<br />
hou<strong>de</strong>n 2). Reeds ten vorige jare, 3 Febr. 1726, besloot<br />
<strong>de</strong> Kerkeraad voortaan viermaal verga<strong>de</strong>ring te hou<strong>de</strong>n 1<br />
telkens voor <strong>de</strong> bediening <strong>van</strong> het h. Avondmaal 3). In<br />
1729 werd alles opnieuw bekrachtigd 4 ).<br />
1) Res. p. 103,<br />
2) Res. p. 104 v.<br />
3) Res. p. 92.<br />
4) Res. p. 112.
36 EENE BLADZIJDE UIT DE GEBCHIEDENIS<br />
Heeft bet gebaat? Wij hebben ons in hoofdzaak tot<br />
<strong>de</strong>n tijd <strong>van</strong> 1700 bepaald, <strong>van</strong> 1670 tot 1730, en <strong>de</strong>rhalve<br />
valt <strong>de</strong> beantwoording <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze vraag b<strong>uit</strong>en <strong>de</strong> door<br />
ons getrokken grenzen. Maar 1 waarop ik 1 in mijne<br />
Inleiding, u liet wachten, daarmc<strong>de</strong> wil ik thana <strong>de</strong>ze<br />
bladztj<strong>de</strong> <strong>uit</strong> <strong>de</strong> geschie<strong>de</strong>nis <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>Sijpekerk</strong> eindigen.<br />
Met die tuchtzaak.<br />
Wat was er gaan<strong>de</strong>? hebt gij vol belangstelling gevraagd.<br />
W elnu, ziet bier het verslag. Reeds <strong>de</strong>n vorigen<br />
dag , 19 Dec. 1712, was <strong>de</strong> Kerkeraad ook verga<strong>de</strong>rd<br />
geweest. Gillis Paack, ons bekend, en zijne huisvrouw<br />
had<strong>de</strong>n zich te verantwoor<strong>de</strong>n over beleedigingen 1 <strong>de</strong>n<br />
chirurgijn ter plaatse 1 Mr. Barent Uijtenhove en diens<br />
huisvrouw aangedaan. Zij had<strong>de</strong>n genoem<strong>de</strong>n dokter bij<br />
<strong>de</strong> Dorpsgenooten verdacht gemaakt. De zaak liep dien<br />
dag zoo a:f 1 dat Paack en huisvrouw beken<strong>de</strong>n 1 bedoel<strong>de</strong><br />
personen met onvoorzichtige woor<strong>de</strong>n te hebben bena<strong>de</strong>eld<br />
1 en met <strong>de</strong> verklaring 1 dat zij noch om trent be i<strong>de</strong><br />
personen noch tegen <strong>de</strong>s dokters praktijk iets kon<strong>de</strong>n<br />
produceeren t).<br />
Was nu alles in het reine? Volstrekt niet. Bet<br />
on weer moest nog komen. W at er tusschen 19 en 20<br />
Dec. gebeurd is, weet ik niet, maar op dien 20 December<br />
1712 is heel <strong>de</strong> Kerkeraad opnieuw verga<strong>de</strong>rd en zien<br />
zij met bijzon<strong>de</strong>r ernstige gezichten naar <strong>de</strong> <strong>de</strong>ur, die<br />
geopend wordt. Wie binnen treedt? Dezelf<strong>de</strong> Gillis<br />
Paack. Wie zou geen me<strong>de</strong>lij<strong>de</strong>n hebben! Gillia Paack,<br />
1) Res. p. 27.
VAN DE BIJPEKERK. 37<br />
met 38 jaren dienst, in <strong>de</strong>n dienst alzoo grijs gewor<strong>de</strong>n 1<br />
wordt geschorst in zijn kosterschap met ontzegging <strong>van</strong><br />
bet H. Avondmaal. Dit laatste, bet H. Avondmaal 1<br />
niet te mogen gebruiken 1 beteeken<strong>de</strong> in dien tijd heel<br />
wat. En al werd <strong>de</strong> censuur reeds ou<strong>de</strong>jaarsavond opgeheven<br />
1), <strong>de</strong> zaak bleef niettemin droef.<br />
Gij vraagt naar <strong>de</strong> punten <strong>van</strong> aunklacht. Met hartelijk<br />
leedwezen constateert <strong>de</strong> Kerkeraad, dat <strong>de</strong> Coster<br />
sigh in versch~j<strong>de</strong>ne saacken seer ergerlijck heeft te<br />
buijten gegaan. Bij laster en achterklap kwam nog dit<br />
feit 1 dat hij zich meermalen tegenover <strong>de</strong>n Kerkeraad<br />
seer oneerbiedig met woor<strong>de</strong> en gebeer<strong>de</strong>n gedragen<br />
he eft. V erzwarend was zijne boosheid en toornigheid<br />
,ten huijse <strong>van</strong> zijn predikant." En om <strong>de</strong> maat vol<br />
te maken waren er bovendien nog an<strong>de</strong>re staaltjes <strong>van</strong><br />
son <strong>de</strong>n klaar bekent bij <strong>de</strong>n Kerkeraad. W el wer<strong>de</strong>n<br />
verzachten<strong>de</strong> omstandighe<strong>de</strong>n aangenomen, vooral 's mans<br />
hooge leeftijd. Maar toch moest, ook al geschied<strong>de</strong> het<br />
met aile vrin<strong>de</strong>lijcke sagtighijt, het vonnis hem aangezegd<br />
wor<strong>de</strong>n.<br />
•<br />
En Paack? Hij on<strong>de</strong>rwierp zich ,gantsch sagtmoedighlijk",<br />
en ging met een ,goe<strong>de</strong>n avond'' naar huis 2),<br />
Met <strong>de</strong> V erga<strong>de</strong>ring <strong>van</strong> 20 December 1712 gaan<br />
ook wij, maar op 20 Dec. 1903, naar buis. Wij<br />
wenscbten te eeren het W(lord <strong>van</strong> Mozes: g e <strong>de</strong>n k<br />
1) Res. p. 30.<br />
2) Res. p. 28 v.
38 EENE DLA.DZIJDE UIT DE GESCHIEDENIS 1 ENZ.<br />
aan <strong>de</strong> dagen <strong>van</strong> ouds en merk op <strong>de</strong> jaren<br />
<strong>van</strong> e 1 k g e s 1 a c h t. Het eerste <strong>de</strong><strong>de</strong>n wij en het<br />
an<strong>de</strong>re lieten wij niet na. Wij hebben heele ou<strong>de</strong> stukken<br />
besproken en daal<strong>de</strong>n in <strong>de</strong> geschie<strong>de</strong>nis zelfs af tot 1350.<br />
En nochtans is er ecn document in zijn geheel u voorge1ezen<br />
1), zon<strong>de</strong>r dat ik het ook maar met een woord<br />
na<strong>de</strong>r besprak. Het is vce1 ou<strong>de</strong>r en vee1 belangr~jker<br />
dan het oudste geschreven stuk <strong>van</strong> onze <strong>Sijpekerk</strong>.<br />
W eet gij, welke oorkon<strong>de</strong> ik bedoel? De Wet <strong>de</strong>s<br />
Heeren, met Gods eigen vinger geschreven voor zijn<br />
volk Israel, we1k stuk door onzen Heiland met zijn<br />
god<strong>de</strong>lijk , vidimus ofte co pie authenticque'' 2) is voorzien.<br />
Deze oorkon<strong>de</strong>, <strong>van</strong> omstreeks 1500 jaren voor<br />
Christus, draagt dit majestieuse bovenschrift: Ik ben<br />
<strong>de</strong> Heere uw God, die u <strong>uit</strong> Egypteland, <strong>uit</strong> het<br />
diensthuis, <strong>uit</strong>geleid he b.''<br />
Mijne waar<strong>de</strong> Hoor<strong>de</strong>rs, alle geschreven acten verb1eeken<br />
en vergaan door <strong>de</strong> onverbid<strong>de</strong>lijke macht <strong>de</strong>s<br />
tijds, maar dit document <strong>van</strong> <strong>de</strong>n oppersten Machthebber<br />
blijft <strong>van</strong> geslacht tot geslacht.<br />
Hem zij eere en dank!<br />
1) Liturgie voor dien avond: Ps. 84: I; gelezen a <strong>de</strong> 10 Gebo<strong>de</strong>n<br />
en b Mt. 22:37-40; Ps. 89:1, 3; Gez. 12:1, 4; Ps. 118:13:14.<br />
2) V gl. Fundntiebrief.<br />
Nieuw-Loosdrecht.<br />
G. VELLENGA~