31.08.2018 Views

Tussen Vecht en Eem, 2007 Loosdrecht

Tijdschrift voor regionale geschiedenis. Loosdrechtnummer, jaargang 2007, nr. 3

Tijdschrift voor regionale geschiedenis. Loosdrechtnummer, jaargang 2007, nr. 3

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

TVE 25e jrg. nr. 3, september <strong>2007</strong><br />

<strong>Tuss<strong>en</strong></strong> <strong>Vecht</strong> <strong>en</strong> <strong>Eem</strong><br />

dschrift voor regionale geschied<strong>en</strong>is<br />

■<br />

KifllS


—<br />

«Ö)<br />

Uitgeverij<br />

VanWijland BV<br />

Postbus 111<br />

1250 AC Lar<strong>en</strong> NH<br />

Tel. 035 - 538 2534<br />

Fax 035 - 538 3738<br />

Langs de gr<strong>en</strong>s van Lar<strong>en</strong><br />

lez<strong>en</strong> <strong>en</strong> wandel<strong>en</strong> langs de gr<strong>en</strong>s van Lar<strong>en</strong><br />

Auteur Bep De Boer beschrijft de 16<br />

kilometer lange geme<strong>en</strong>tegr<strong>en</strong>s van Lar<strong>en</strong>.<br />

Met kaart, kompas <strong>en</strong> camera wandelde<br />

<strong>en</strong> fietste hij het dorp rond, steeds foto’s<br />

mak<strong>en</strong>d <strong>en</strong> alles noter<strong>en</strong>d. Hij kwam leuke<br />

ding<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> zoals e<strong>en</strong> spoorlijn over het<br />

Lar<strong>en</strong>se grondgebied, e<strong>en</strong> prachtig meer<br />

waar we helaas niet altijd mog<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>,<br />

maar ook mooie <strong>en</strong> schilderachtige plekjes.<br />

En wist u dat er villa’s op de gr<strong>en</strong>s van<br />

Lar<strong>en</strong> staan waar de gr<strong>en</strong>s dwars doorhe<strong>en</strong><br />

gaat? Dat alles heeft hij gefotografeerd<br />

<strong>en</strong> beschrev<strong>en</strong>. Al met al e<strong>en</strong> boek waar<br />

je wat mee kan do<strong>en</strong>: lez<strong>en</strong> <strong>en</strong> wandel<strong>en</strong><br />

“Langs de gr<strong>en</strong>s van Lar<strong>en</strong>”.<br />

L angs de<br />

gr<strong>en</strong>s van<br />

Lar<strong>en</strong><br />

Bep (C.L.) De Boer<br />

Formaat: 15,5 x 24 cm<br />

Omvang : 80 pagina’s<br />

ISBN : 978 90 77285 10-7<br />

Prijs:<br />

12,95 inch BTW<br />

Voor meer informatie <strong>en</strong> bestelling<strong>en</strong> w w w .uitgeverijvanw ijland.nl<br />

Westland Verzekering<strong>en</strong><br />

Makelaars in Assurantiën<br />

Hypothek<strong>en</strong><br />

Verzekering<strong>en</strong><br />

P<strong>en</strong>sio<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

Golfstroom 18 • 1271 CP Huiz<strong>en</strong> • Postbus 38 • 1270 AA Huiz<strong>en</strong><br />

Telefoon 035 52 61 370 • Fax 035-5240384<br />

info@ westland-verzekering<strong>en</strong>.nl • www.westland-verzekering<strong>en</strong>.nl


TVE 25e jrg. nr. 3, september <strong>2007</strong><br />

<strong>Tuss<strong>en</strong></strong> <strong>Vecht</strong> <strong>en</strong> <strong>Eem</strong><br />

Tijdschrift voor regionale geschied<strong>en</strong>is<br />

Het gebouw D rieluik, Acacialaan 2 te Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong>, onderkom<strong>en</strong> van de Oudheidkamer van de Historische<br />

K ring <strong>Loosdrecht</strong> (foto H KL).<br />

Uitgegev<strong>en</strong> door de Stichting <strong>Tuss<strong>en</strong></strong> <strong>Vecht</strong> <strong>en</strong> <strong>Eem</strong>


Inhoud<br />

Mr. Don Bijl, Burgemeester Wijdemer<strong>en</strong><br />

Woord vooraf 115<br />

Programma TVE Op<strong>en</strong> Dag<br />

te <strong>Loosdrecht</strong> 116<br />

Ferry Brand<br />

<strong>Loosdrecht</strong> nog niet van de kaart 117<br />

Bas de Ligt<br />

Ambachtsher<strong>en</strong> van Mijnd<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

de <strong>Loosdrecht</strong><strong>en</strong> op Eik<strong>en</strong>rode 128<br />

Ruud Gortzak<br />

G<strong>en</strong>ealogisch onderzoek blijft fasciner<strong>en</strong><br />

Werk zoek<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> ander land is<br />

iets van alle eeuw<strong>en</strong> 138<br />

Bas de Ligt<br />

<strong>Loosdrecht</strong> in de tijd van de reformatie 142<br />

John Mol<br />

Lieu de memoire<br />

Het <strong>Loosdrecht</strong>se oorlogsmonum<strong>en</strong>t<br />

<strong>en</strong> e<strong>en</strong> unieke ged<strong>en</strong>kste<strong>en</strong> 153<br />

Mathijs Witte<br />

De marginalisering van het<br />

boer<strong>en</strong>bedrijf in <strong>Loosdrecht</strong><br />

tuss<strong>en</strong> 1945 <strong>en</strong> <strong>2007</strong> 155<br />

Dick A. Jonkers<br />

De Ster bij <strong>Loosdrecht</strong>:<br />

e<strong>en</strong> waaiervormig natuurpalet 185<br />

Jeannette P. van der Meul<strong>en</strong>-Kuhn<br />

Toll<strong>en</strong> in <strong>Loosdrecht</strong> 193<br />

John Mol<br />

<strong>Loosdrecht</strong>se beurtvaart 198<br />

Juliette Jonker-Duijnstee<br />

Alambertskade versus<br />

Dirk A. Lambertskade 207<br />

John Mol<br />

Verdw<strong>en</strong><strong>en</strong> zeilschep<strong>en</strong><br />

Populaire typ<strong>en</strong> van vroeger op<br />

de <strong>Loosdrecht</strong>se plass<strong>en</strong> 214<br />

Archiefnieuws 224<br />

Boekbespreking<strong>en</strong><br />

Kasteel Sypesteyn als huismuseum 227<br />

Pretty Dutch,<br />

18e-eeuws Hollands porselein 231<br />

De Bosbooms <strong>en</strong> <strong>Loosdrecht</strong> 233<br />

Activiteit<strong>en</strong>ag<strong>en</strong>da actueel 235<br />

Colofon 238<br />

H<strong>en</strong>k Michielse<br />

<strong>Tuss<strong>en</strong></strong> arm<strong>en</strong>zorg <strong>en</strong><br />

hoogwaardige nijverheid<br />

De glans van het <strong>Loosdrecht</strong>s porselein 175<br />

Illustratie voorpagina (inzet): Luchtfoto van De Ster, waar De Drecht ontspringt (coll. HKL).<br />

Illustratie achterpagina (inzet): Zie artikel ‘<strong>Tuss<strong>en</strong></strong> arm<strong>en</strong>zorg <strong>en</strong> hoogwaardige nijverheid'.<br />

© TVE <strong>2007</strong>. Alle recht<strong>en</strong> voorbehoud<strong>en</strong>. Niets uit deze uitgave mag word<strong>en</strong> verveelvoudigd, opgeslag<strong>en</strong><br />

in e<strong>en</strong> geautomatiseerd gegev<strong>en</strong>sbestand, of op<strong>en</strong>baar gemaakt, in <strong>en</strong>ige vorm of op <strong>en</strong>ige wijze, hetzij<br />

elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnam<strong>en</strong>, of <strong>en</strong>ige andere manier, zonder voorafgaande<br />

schriftelijke toestemming van de uitgever. De uitgever heeft ernaar gestreefd de recht<strong>en</strong> van de illustraties<br />

volg<strong>en</strong>s wettelijke bepaling<strong>en</strong> te regel<strong>en</strong>. Deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die desondanks m<strong>en</strong><strong>en</strong> zekere recht<strong>en</strong> te kunn<strong>en</strong> do<strong>en</strong><br />

geld<strong>en</strong>, kunn<strong>en</strong> zich alsnog tot de uitgever w<strong>en</strong>d<strong>en</strong>.<br />

114 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>


Woord vooraf<br />

Dit jaar organiseert<br />

de Stichting tuss<strong>en</strong><br />

<strong>Vecht</strong> <strong>en</strong> <strong>Eem</strong> (TVE)<br />

in sam<strong>en</strong>werking met<br />

Mt 1305 de Historische Kring<br />

de zog<strong>en</strong>aamde Op<strong>en</strong><br />

Dag in <strong>Loosdrecht</strong>.<br />

De Op<strong>en</strong> Dag omvat<br />

e<strong>en</strong> symposium dat is<br />

gericht op de <strong>Loosdrecht</strong>se<br />

geschied<strong>en</strong>is<br />

<strong>en</strong> er vind<strong>en</strong> excursies<br />

plaats naar interessante<br />

locaties. Dit septembernummer van<br />

het mooie tijdschrift van TVE is speciaal gewijd<br />

aan <strong>Loosdrecht</strong>. Het tijdschrift wil verled<strong>en</strong>, hed<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> toekomst van plaats<strong>en</strong> in de regio belicht<strong>en</strong><br />

met als invalshoek<strong>en</strong> historisch perspectief,<br />

natuur, landschap <strong>en</strong> ruimtelijke ord<strong>en</strong>ing.<br />

Wij zijn natuurlijk verheugd, dat <strong>Loosdrecht</strong> als<br />

onderwerp is gekoz<strong>en</strong>, maar met die keuze<br />

voor <strong>Loosdrecht</strong> is ge<strong>en</strong> gemakkelijke opgave<br />

ontstaan. <strong>Loosdrecht</strong> k<strong>en</strong>t vele facett<strong>en</strong>, waarvan<br />

sommige bek<strong>en</strong>der zijn dan andere. Hierdoor<br />

ontstaat al gauw e<strong>en</strong> beperkt beeld dat te<br />

weinig recht doet aan de variatie die Oud-<br />

<strong>Loosdrecht</strong>, Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong> <strong>en</strong> Breukeleve<strong>en</strong><br />

bied<strong>en</strong>.<br />

Landelijke bek<strong>en</strong>dheid van <strong>Loosdrecht</strong> is<br />

ontstaan door de watersport. Tot op de dag van<br />

vandaag staan de <strong>Loosdrecht</strong>se Plass<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>d<br />

als de 'Watertuin van Nederland', e<strong>en</strong> plek<br />

waar bijna alle vorm<strong>en</strong> van watersport mogelijk<br />

zijn. Nog altijd word<strong>en</strong> de vergezicht<strong>en</strong> over<br />

het water ingetek<strong>en</strong>d door zeilbootjes, al zijn de<br />

moderne motorsloep<strong>en</strong> niet meer weg te d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>.<br />

Maar achter de recreatie op de plass<strong>en</strong><br />

gaan ook vraagstukk<strong>en</strong> schuil die te mak<strong>en</strong><br />

hebb<strong>en</strong> met waterbeheer, bijvoorbeeld rond de<br />

Europese Kaderrichtlijn Water, <strong>en</strong> met natuurontwikkeling,<br />

zoals Natura 2000. Vraagstukk<strong>en</strong><br />

die bestuurlijk handel<strong>en</strong> vrag<strong>en</strong>, maar die ook<br />

hun maatschappelijke <strong>en</strong> economische weerslag<br />

kunn<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>. Deze vraagstukk<strong>en</strong> zijn trouw<strong>en</strong>s<br />

ook in belangrijke mate van toepassing<br />

op het prachtige op<strong>en</strong> <strong>en</strong> ongerepte Stergebied,<br />

waar de rivier de Drecht zijn oorsprong vond.<br />

<strong>Loosdrecht</strong> k<strong>en</strong>t twee cultuurhistorische pareltjes<br />

met elk e<strong>en</strong> geheel eig<strong>en</strong> geschied<strong>en</strong>is. Ik<br />

doel hierbij op Kasteel-Museum Sypesteyn <strong>en</strong><br />

landgoed Eik<strong>en</strong>rode. De geschied<strong>en</strong>is van beide<br />

locaties is ingekleurd door bijzondere m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>.<br />

Er zijn moeilijke fas<strong>en</strong> geweest, maar telk<strong>en</strong>s is<br />

e<strong>en</strong> nieuw perspectief ontstaan. Dat is nog<br />

steeds zo.<br />

Het beeld van <strong>Loosdrecht</strong> is niet compleet<br />

zonder vermelding van het <strong>Loosdrecht</strong>s porselein.<br />

De product<strong>en</strong> van de porseleinindustrie<br />

(1774-1784) van dominee De Mol zijn bek<strong>en</strong>d<br />

bij vele porseleink<strong>en</strong>ners in binn<strong>en</strong>- <strong>en</strong> buit<strong>en</strong>land.<br />

H et <strong>Loosdrecht</strong> van morg<strong>en</strong><br />

<strong>Loosdrecht</strong> is de afgelop<strong>en</strong> dec<strong>en</strong>nia sterk veranderd.<br />

Het <strong>Loosdrecht</strong> van vroeger leeft voort<br />

bij jachthav<strong>en</strong>/restaurant De Otter, bij de overgeblev<strong>en</strong><br />

traditionele bootbouwers <strong>en</strong> in de<br />

hart<strong>en</strong> van meerdere autochtone families met<br />

bek<strong>en</strong>de nam<strong>en</strong> als Lamme, Mur <strong>en</strong> Van H<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.<br />

Het <strong>Loosdrecht</strong> van nu k<strong>en</strong>t vele nieuwe inwoners,<br />

vaak niet onbemiddeld, die bewust<br />

hier zijn kom<strong>en</strong> won<strong>en</strong>. Er zijn hele mooie <strong>en</strong><br />

maar ook minder fraaie pand<strong>en</strong> neergezet.<br />

Sommige projectontwikkelaars zijn helaas te<br />

weinig door beperking<strong>en</strong> in de bestemmingsplann<strong>en</strong><br />

teg<strong>en</strong>gehoud<strong>en</strong>, waardoor het water<br />

vanaf de weg bijna onzichtbaar is geword<strong>en</strong>.<br />

Het <strong>Loosdrecht</strong> van morg<strong>en</strong> is zich weer bewust<br />

van zijn unieke locatie <strong>en</strong> de verantwoordelijkheid<br />

die dat met zich meebr<strong>en</strong>gt. Hoe<br />

kunn<strong>en</strong> wij dat bereik<strong>en</strong>? Door de bouw van<br />

e<strong>en</strong> pass<strong>en</strong>d nieuw dorpsc<strong>en</strong>trum in Oud-<br />

<strong>Loosdrecht</strong>, door de parels uit het verled<strong>en</strong> vitaal<br />

te houd<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> nieuwe, pass<strong>en</strong>de toekomst<br />

te bied<strong>en</strong> <strong>en</strong> door de watersport aan te<br />

pass<strong>en</strong> aan de eis<strong>en</strong> van nieuwe tijd, maar<br />

vooral door het oog te houd<strong>en</strong> op de m<strong>en</strong>selijke<br />

maat die in de dorp<strong>en</strong> nooit mag ontbrek<strong>en</strong>.<br />

M r. Don Bijl<br />

Burgemeester W ijdemer<strong>en</strong><br />

TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 115


TVE Op<strong>en</strong> Dag<br />

Zaterdag 22 september <strong>2007</strong><br />

LOOSDRECHT IN THE PICTURE<br />

De Historische Kring van <strong>Loosdrecht</strong> w ordt 'de oudste dochter van TVE' g<strong>en</strong>oemd.<br />

De kring ontstond in 1972 t<strong>en</strong> gevolge van de Op<strong>en</strong> Dag van TVE dat jaar in <strong>Loosdrecht</strong>.<br />

Ter viering van het lustrum w ordt de Op<strong>en</strong> Dag daarom in <strong>2007</strong> weer in <strong>Loosdrecht</strong><br />

georganiseerd in sam<strong>en</strong>werking met de Historische Kring.<br />

Plaats: W ijkgebouw van de Hervormde Kerk, Eik<strong>en</strong>laan 17A, Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong><br />

Aanvang: 10.00 uur, ontvangst, inschrijving, koffie<br />

Ocht<strong>en</strong>dprogramma, vanaf 10.30 uur<br />

• Op<strong>en</strong>ing door H<strong>en</strong>k Michielse, voorzitter van TVE<br />

• W elkom stw oord door mr. Don Bijl, burgemeester van Wijdemer<strong>en</strong><br />

• Muziek<strong>en</strong>semble met barokmuziek<br />

Lunch<br />

• Prof. dr. Gerrit Schutte, De Reformatie in <strong>Loosdrecht</strong> & daarna<br />

• Koffiepauze<br />

• <strong>Loosdrecht</strong> in the picture - film over landschap <strong>en</strong> geschied<strong>en</strong>is (vervaardigd in<br />

opdracht van TVE <strong>en</strong> de Historische Kring)<br />

• Muziek<strong>en</strong>semble<br />

• Drs. Ernst Kasteleijn, De geschied<strong>en</strong>is van het <strong>Loosdrecht</strong>s porselein - Nieuwe<br />

bevinding<strong>en</strong><br />

Middagprogramma, vier Excursies ter keuze vanaf 14.00 uur<br />

1. Wandeling naar <strong>en</strong> Rondleiding op het Landgoed Eik<strong>en</strong>rode, incl. onderweg e<strong>en</strong><br />

expositie van oude landbouw w erktuig<strong>en</strong><br />

2. Vaartocht naar de Ster, e<strong>en</strong> karakteristiek <strong>Loosdrecht</strong>s landschap<br />

3. Excursie naar bot<strong>en</strong>bouwers<br />

4. Wandeling naar <strong>en</strong> Rondleiding in Kasteelmuseum Sypesteyn<br />

Ter afsluiting<br />

• Borrel na & slotw oord door Adriaan Doets, voorzitter van de HK <strong>Loosdrecht</strong>.<br />

Deelnemersbijdrage<br />

De deelnemersbijdrage bedraagt € 15 p.p. voor donateurs van TVE <strong>en</strong> led<strong>en</strong> van de<br />

HK <strong>Loosdrecht</strong> (& hun huisg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong>) <strong>en</strong> € 17,50 p.p. voor andere belangstell<strong>en</strong>d<strong>en</strong>.<br />

Aanmelding<br />

Omdat er bij bepaalde excursies maar beperkte plaats is, w ordt m<strong>en</strong> verzocht zich<br />

schriftelijk aan te meld<strong>en</strong> bij: P<strong>en</strong>ningmeester TVE, Plantso<strong>en</strong> 14, 3755 HJ <strong>Eem</strong>nes.<br />

E-mail: administratie@ tuss<strong>en</strong>vecht<strong>en</strong>eem .nl<br />

• met opgave van de excursies die de 1e <strong>en</strong> de 29 voorkeur hebb<strong>en</strong>,<br />

• met vermelding van naam, adres, postcode <strong>en</strong> plaats.<br />

De aanmelding w ordt definitief na overmaking van € 15 p.p. (c.q. € 17,50 p.p.) op<br />

gironummer 3 8 9 2 0 8 4 t.n .v. P<strong>en</strong>ningmeester TVE, <strong>Eem</strong>nes, met vermelding Op<strong>en</strong> Dag.<br />

116 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>


<strong>Loosdrecht</strong> nog niet van de kaart<br />

Ferry Brand<br />

Ev<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> we in 2002 gedacht dat <strong>Loosdrecht</strong><br />

van de kaart zou verdwijn<strong>en</strong> met de<br />

overgang van de geme<strong>en</strong>te <strong>Loosdrecht</strong> naar<br />

de geme<strong>en</strong>te Wijdemer<strong>en</strong>, maar niets is minder<br />

waar. Wijdemer<strong>en</strong> is zo wijd dat, gezi<strong>en</strong><br />

de ligging van de dorp<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> de nieuwe<br />

geme<strong>en</strong>te, het eig<strong>en</strong>lijk nooit één geheel zal<br />

word<strong>en</strong>. Bestuurlijk is het dat hopelijk wél,<br />

maar e<strong>en</strong> Oud-<strong>Loosdrecht</strong>er is ge<strong>en</strong> Ankev<strong>en</strong>er<br />

<strong>en</strong> iemand uit Breukeleve<strong>en</strong> heeft weinig<br />

interesse voor het lief <strong>en</strong> leed in Nederhorst<br />

d<strong>en</strong> Berg.<br />

Toch is er in de afgelop<strong>en</strong> eeuw<strong>en</strong> wel degelijk<br />

e<strong>en</strong> deel van <strong>Loosdrecht</strong> van de kaart<br />

geveegd, of liever gezegd: opgestookt. Want<br />

door de eeuw<strong>en</strong>lange verv<strong>en</strong>ing is e<strong>en</strong> groot<br />

deel van <strong>Loosdrecht</strong> in rook opgegaan. E<strong>en</strong><br />

buit<strong>en</strong>lander die in de zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw e<strong>en</strong><br />

/<br />

v • £<br />

r ; l-w h<br />

reis door Holland maakte, sprak over het<br />

'brand<strong>en</strong>d land'. Vondel rijmde daarover:<br />

'Gelukkig is het land, waar 't kind zijn moer<br />

verbrandt' <strong>en</strong> niet voor niets staat er in het<br />

Latijn onder de pr<strong>en</strong>t van e<strong>en</strong> baggeraar geschrev<strong>en</strong><br />

(vrij vertaald): 'ziet de wonder<strong>en</strong><br />

van de Bataafse grond, golf <strong>en</strong> moeras gev<strong>en</strong><br />

hunne vur<strong>en</strong>'.1<br />

Het is de moeite waard om e<strong>en</strong>s na te<br />

gaan wat er eig<strong>en</strong>lijk aan <strong>Loosdrecht</strong> is veranderd<br />

in de ruim 700 jaar dat <strong>Loosdrecht</strong> bestaat.<br />

Helaas zijn er uit de begintijd ge<strong>en</strong><br />

kaart<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>d <strong>en</strong> zijn er ook nauwelijks<br />

schriftelijke mededeling<strong>en</strong> gedaan. We moet<strong>en</strong><br />

het dus hebb<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> beperkt aantal<br />

gegev<strong>en</strong>s. De eerste kaart<strong>en</strong> waarop <strong>Loosdrecht</strong><br />

voorkomt stamm<strong>en</strong> pas uit het begin<br />

van de zesti<strong>en</strong>de eeuw. <strong>Loosdrecht</strong> wordt<br />

msmmmi<br />

a m<br />

--V<br />

n<br />

w<br />

m<br />

rnrnÊ m m M<br />

m g gj<br />

’ •■T'AM<br />

;<br />

jprocul Phjjtci.'BaltJi’O' mirdcula lerrcr Cemiïe7 danl^Ujnes unda paluscj/?^Juc,s palusqfi fuos .<br />

Afb. 1: Plaat 46 afkom stig uit ‘Deliciae Batavicae variae’, Leid<strong>en</strong> (ca. 1618), uitgegev<strong>en</strong> door jacobus M arcus, A tlas<br />

van Stolk, Rotterdam.<br />

TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 117


daarop zo onjuist of summier aangegev<strong>en</strong> dat<br />

we er eig<strong>en</strong>lijk niets mee kunn<strong>en</strong>. Het is vaak<br />

niet meer dan e<strong>en</strong> schets. Als voorbeeld de<br />

zog<strong>en</strong>aamde 'ronde kaart van het Gooi' uit<br />

ca, 1525 (afb. 2). <strong>Loosdrecht</strong> is hier zeer c<strong>en</strong>traal<br />

op getek<strong>en</strong>d maar eig<strong>en</strong>lijk klopt er<br />

niets van. Het lijkt of de tek<strong>en</strong>aar wel wist<br />

dat de beide <strong>Loosdrecht</strong><strong>en</strong> aan weerszijd<strong>en</strong><br />

van e<strong>en</strong> rondlop<strong>en</strong>de dijk lag<strong>en</strong>, maar verder<br />

geloofde hij het wel. We zoud<strong>en</strong> als reiziger<br />

gauw verdwal<strong>en</strong>.<br />

Er schijnt e<strong>en</strong> nauwkeurige kaart van<br />

<strong>Loosdrecht</strong> te zijn gedrukt in 1563. Hij werd<br />

gemaakt door Mr. Christiaan de Waert, lid<br />

van de hoge raad van Mechel<strong>en</strong>, die <strong>Loosdrecht</strong><br />

to<strong>en</strong> heeft bezocht <strong>en</strong> 'ter plaatse cont<strong>en</strong>tieus<br />

by e<strong>en</strong> gezwoore landmeter' (Louwies<br />

van Alkmaar) de <strong>Loosdrecht</strong>se v<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

vullingland<strong>en</strong> heeft getek<strong>en</strong>d. Helaas is deze<br />

kaart verlor<strong>en</strong> gegaan <strong>en</strong> moet<strong>en</strong> we het do<strong>en</strong><br />

met deze simpele mededeling. We hadd<strong>en</strong><br />

graag het resultaat gezi<strong>en</strong>, want als we andere<br />

kaart<strong>en</strong> uit die tijd bekijk<strong>en</strong>, gaan we twijfel<strong>en</strong><br />

aan de kundigheid van de zesti<strong>en</strong>deeeuwse<br />

landmeters.2<br />

' ! /Tjnhrjfi<br />

Joost Jansz Beeldsnijder<br />

In 1575 versche<strong>en</strong> de kaart van Joost Jansz,<br />

ook wel Beeldsnijder g<strong>en</strong>aamd, naar zijn beroep.<br />

Hij leefde van 1541 tot 1590 <strong>en</strong> was<br />

beeldhouwer <strong>en</strong> plaatsnijder, tev<strong>en</strong>s landmeter<br />

<strong>en</strong> vestingbouwkundige. Hij heeft met één<br />

man als hulp geheel Holland, West-Friesland<br />

<strong>en</strong> e<strong>en</strong> deel van Utrecht opgemet<strong>en</strong> van ca,<br />

1570 tot 1573 <strong>en</strong> daarna in hout lat<strong>en</strong> graver<strong>en</strong>.<br />

In 1575 kreeg hij octrooi voor deze uitgave<br />

met daarop vooral gestileerd weergegev<strong>en</strong><br />

verkaveling<strong>en</strong>.<br />

Alhoewel dit dus niet zo gedetailleerd is<br />

<strong>en</strong> het geheel maar e<strong>en</strong> globale indruk geeft,<br />

is <strong>Loosdrecht</strong> toch duidelijk te herk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> aan<br />

de hoefijzervormige loop van de dijk met aan<br />

de noordwestelijke kant Oukerck (het huidige<br />

Oud-<strong>Loosdrecht</strong>) <strong>en</strong> aan de zuidoostelijke<br />

kant de Sijpekerk van Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong>. De<br />

bijgevoegde afbeelding 3 is overig<strong>en</strong>s niet<br />

van de originele kaart. Ook die is er helaas<br />

Afb. 2: Fragm<strong>en</strong>t uit de zog<strong>en</strong>aamde 'ronde kaart van<br />

het Gooi’ door Goert die Greef of Jan de Pape,<br />

1524/1526, het oost<strong>en</strong> bov<strong>en</strong> (colt. Nationaal Archief,<br />

kaart<strong>en</strong>verzameling).<br />

niet meer. Deze afbeelding komt van de zog<strong>en</strong>aamde<br />

tweede uitgave uit 1608, gedrukt<br />

door Harman Allertsz van Warm<strong>en</strong>huys<strong>en</strong>,<br />

koster van de Nieuwe Kerk te Amsterdam.3<br />

De typische vorm van de dijk, met zijn<br />

langwerpige bocht, is mogelijk al ontstaan in<br />

de Derde Ijstijd to<strong>en</strong> ook de stuwwall<strong>en</strong> in<br />

het Gooi zijn gevormd. Op de uitlopers daarvan<br />

vestigd<strong>en</strong> zich de eerste bewoners in het<br />

verder overweg<strong>en</strong>d moerassig, ontoegankelijk<br />

<strong>en</strong> 'vol van gagel sijnde' gebied. Zoud<strong>en</strong><br />

118 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>


deze natuurlijke hoogt<strong>en</strong> er niet zijn geweest,<br />

dan had de verkaveling in het <strong>Loosdrecht</strong>se<br />

er ongetwijfeld anders uitgezi<strong>en</strong>. Nu moest<br />

m<strong>en</strong> rek<strong>en</strong>ing houd<strong>en</strong> met het natuurlijk verloop<br />

van de afwatering uit het Gooi dat dus<br />

loosde in de Drecht. Nog steeds is in sommige<br />

slot<strong>en</strong> - vooral rond de kerk van Nieuw-<br />

<strong>Loosdrecht</strong> - het heldere witte zand te zi<strong>en</strong><br />

van deze z.g. dekzandrugg<strong>en</strong>. Deze U-vorm<br />

van de dijk will<strong>en</strong> we daarom beschouw<strong>en</strong><br />

als basis <strong>en</strong> uitgangspunt voor onze cartografische<br />

verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>.<br />

We zi<strong>en</strong> op deze kaart e<strong>en</strong> verkaveling<br />

loodrecht op de dijk <strong>en</strong> slot<strong>en</strong> die uitkom<strong>en</strong><br />

in de Drecht. De unieke waaierverkaveling in<br />

het Stergebied is niet opgemerkt of in ieder<br />

geval niet getek<strong>en</strong>d. Dan de beide landscheiding<strong>en</strong>.<br />

Bov<strong>en</strong> met Kort<strong>en</strong>hoef <strong>en</strong> b<strong>en</strong>ed<strong>en</strong><br />

met Breukeleve<strong>en</strong> (beide tot Utrecht behor<strong>en</strong>d).<br />

<strong>Loosdrecht</strong> lag daar als e<strong>en</strong> Hollandse<br />

<strong>en</strong>clave tuss<strong>en</strong>in, De Oude Dijk naar Muijeveld<br />

is wel getek<strong>en</strong>d, maar wordt niet g<strong>en</strong>oemd.<br />

Opvall<strong>en</strong>d is wel, zoals uit archiefstukk<strong>en</strong><br />

blijkt, dat de nam<strong>en</strong> Oude Dijk <strong>en</strong><br />

Nieuive Dijk niet pass<strong>en</strong> bij de huidige Oudloosdrechtse-<br />

<strong>en</strong> Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong>sedijk. De zog<strong>en</strong>aamde<br />

Nieuwe Dijk is de naam voor de gehele<br />

weg vanaf de Driesprong te Oud-<br />

<strong>Loosdrecht</strong> naar de Mol<strong>en</strong>me<strong>en</strong>t <strong>en</strong> verder<br />

door Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong> naar Muijeveld. De<br />

Oude Dijk liep vanaf Muijeveld richting Mijnd<strong>en</strong>.<br />

<strong>Loosdrecht</strong> op z'n kop<br />

Het wordt pas leuk als we e<strong>en</strong> aantal kaart<strong>en</strong><br />

naast elkaar legg<strong>en</strong>, want dan zi<strong>en</strong> we de verschill<strong>en</strong><br />

het best. Met het bekijk<strong>en</strong> van deze<br />

verschill<strong>en</strong>de kaart<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> we het idee dat<br />

de cartograf<strong>en</strong> de weg (richting) ook wel e<strong>en</strong>s<br />

kwijt war<strong>en</strong>. Dat is natuurlijk niet zo, maar<br />

M* *<br />

r! - - t<br />

wm<br />

n<br />

AAt<br />

? « * * * * -)<br />

G o j l w jBos<br />

S w<br />

/ CN-' /<br />

Afb. 3: Fragm<strong>en</strong>t uit de ‘Land-Caerte <strong>en</strong>de water-Caerte van Noort-Hollandt <strong>en</strong>de West-vriesland met d'a<strong>en</strong>ligg<strong>en</strong>de<br />

Land<strong>en</strong>' (Joost jansz Beeldsnijder, Amsterdam 1575). Kopergravure, 116 x 105 cm. Dit fragm<strong>en</strong>t is uit de tweede<br />

uitgave, gedrukt in 1608 te Amsterdam door Harman Allertsz van Warm<strong>en</strong>huys<strong>en</strong> (coll. Nationaal Archief).<br />

TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 119


'* 'ƒ o '<br />

yd tu w <strong>en</strong><br />

Afb. 4: Fragm<strong>en</strong>t uit 'ULTRAIECTINI DOMINII Tabula’, eind zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw, gedrukt door Justus Danckers te<br />

Amsterdam, zuid<strong>en</strong> bov<strong>en</strong> (coll. Historische Kring <strong>Loosdrecht</strong>).<br />

als we <strong>Loosdrecht</strong> op z'n kop zi<strong>en</strong>, doet dat<br />

wel erg vreemd aan. In die tijd was het nog<br />

niet gebruikelijk dat het noord<strong>en</strong> altijd bov<strong>en</strong><br />

kwam. Op de kaart van Justus Danckers<br />

(1635-1701) staan veel gegev<strong>en</strong>s (afb. 4), UL­<br />

TRAIECTINI DOMINII staat er met grote letters<br />

bov<strong>en</strong> <strong>en</strong> Utrecht staat c<strong>en</strong>traal. Toch is<br />

<strong>Loosdrecht</strong> wel aardig getek<strong>en</strong>d, hoewel het<br />

buit<strong>en</strong> de provincie Utrecht viel. De meetkundige<br />

verhouding<strong>en</strong> klopp<strong>en</strong> dan wel niet,<br />

maar we onderscheid<strong>en</strong> wel verschill<strong>en</strong>de<br />

nam<strong>en</strong> die verder niet vaak g<strong>en</strong>oemd word<strong>en</strong>,<br />

bijvoorbeeld de weg van lan [Jan] de Boer<br />

in Oud-<strong>Loosdrecht</strong> <strong>en</strong> de Claes Dirck breure<br />

wegh in Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong>. De Snel <strong>en</strong> de Start<br />

kom<strong>en</strong> in het midd<strong>en</strong> van het Stergebied sam<strong>en</strong><br />

waar De Drecht ontspringt.<br />

De Nootweg is duidelijk herk<strong>en</strong>baar getek<strong>en</strong>d,<br />

maar wordt nog niet met name g<strong>en</strong>oemd.<br />

Het was gewoon e<strong>en</strong> 'g<strong>en</strong>ot'-weg <strong>en</strong><br />

ontle<strong>en</strong>de zijn naam aan het algeme<strong>en</strong> gebruik<br />

door de boer<strong>en</strong> om hun vee over te verplaats<strong>en</strong>.<br />

Meestal war<strong>en</strong> die met e<strong>en</strong> hek afgeslot<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> de bewoners recht van<br />

overpad. Anders is het met de Claes Dirck<br />

breure wegh die de doorgaande weg lijkt te<br />

zijn naar de Tolakker bij Maart<strong>en</strong>sdijk. Deze<br />

weg ligt, zoals ook later blijkt, ongeveer op<br />

de hoogte waar nu 't Laantje is <strong>en</strong> liep dus<br />

langs de kor<strong>en</strong>veld<strong>en</strong> ter hoogte van de huidige<br />

Van Mijnd<strong>en</strong>laan. Het pad van lan de<br />

Boer komt volg<strong>en</strong>s de kaart uit ter hoogte van<br />

het tuinc<strong>en</strong>trum Perk aan de Hilversumse<br />

Raaweg.4<br />

Kaart<strong>en</strong> van Visscher<br />

Aan het eind van de zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw werd<br />

door Nicolaas Visscher (1649-1702) e<strong>en</strong><br />

prachtige kaart van de provincie Utrecht uitgegev<strong>en</strong><br />

(afb. 5). Deze kaart, waarvan e<strong>en</strong><br />

exemplaar in het bezit is van e<strong>en</strong> van onze led<strong>en</strong>,<br />

beslaat e<strong>en</strong> groot gebied. Vanaf de Haarlemmermeer<br />

tot ver in Gelderland zijn veel<br />

mooie details te zi<strong>en</strong>. <strong>Loosdrecht</strong> lijkt e<strong>en</strong><br />

beetje op de hiervoor afgebeelde kaart van<br />

Danckers <strong>en</strong> gelukkig voor ons weer met het<br />

noord<strong>en</strong> bov<strong>en</strong>. De kaart werd opgemet<strong>en</strong><br />

door Bernard de Roij (op kaart<strong>en</strong> soms geschrev<strong>en</strong><br />

als 'du Roy'). De Roij was e<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>de<br />

Utrechtse landmeter die veel werk ver-<br />

120 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>


ichtte aan het eind van de zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de<br />

eeuw. Gezi<strong>en</strong> de grootte van deze kaart is<br />

<strong>Loosdrecht</strong> maar magertjes weergegev<strong>en</strong>.<br />

Toch wordt onze aandacht hier gericht op de<br />

kleine details. De Roij is er niet helemaal uitgekom<strong>en</strong>,<br />

want de Nieuw<strong>en</strong> Dijk eindigt erg<strong>en</strong>s<br />

in het moeras <strong>en</strong> het Quakelvoetpad loopt<br />

vast op de Onder Dijk. De brug in de dijk over<br />

de 's-Gravelandse vaart heeft nu e<strong>en</strong> naam:<br />

de Kees Dikman Brug <strong>en</strong> ook Ian de Boer met<br />

zijn weg naar Hilversum komt hierop weer<br />

voor. Dan zi<strong>en</strong> we de hofstede van de <strong>Loosdrecht</strong>se<br />

hoofdbaljuw Simon Emtinck met het<br />

bos erachter dat begr<strong>en</strong>sd wordt door de<br />

Nootweg. Emtinck woonde eig<strong>en</strong>lijk in Amsterdam<br />

<strong>en</strong> was tev<strong>en</strong>s Heer van Noordwijkerhout.<br />

Verder Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong> in nogmaals<br />

de Claes Dirk Brem<strong>en</strong> weg, de weg naar<br />

Utrecht.<br />

De kaart van de w eduw e<br />

In ons archief hebb<strong>en</strong> we e<strong>en</strong> goede reproductie<br />

van de 'Nieuwe Kaart van MYNDEN <strong>en</strong><br />

de 2 LOOSDRECHTEN, midtsgaders van 's-<br />

Grav<strong>en</strong>land, etc,' (afb. 7). Hij was 'heel nauwkeurig<br />

geteek<strong>en</strong>t <strong>en</strong> gemeet<strong>en</strong>'. We hebb<strong>en</strong> ook<br />

de bijna zelfde kaart met daarop het wap<strong>en</strong><br />

van de ambachtsheer. Deze werd begin achtti<strong>en</strong>de<br />

eeuw (tuss<strong>en</strong> 1702-1720) opgedrag<strong>en</strong><br />

door de weduwe Visscher Elizabeth Verseyl)<br />

aan Mr. Jeronimus de Haze de Georgio. <strong>Tuss<strong>en</strong></strong><br />

de eerste uitgave <strong>en</strong> die van de weduwe<br />

zit ongeveer e<strong>en</strong> kwart eeuw. Van de laatstg<strong>en</strong>oemde<br />

kaart hebb<strong>en</strong> wij e<strong>en</strong> originele afdruk<br />

in onze collectie.<br />

Beide kaart<strong>en</strong> zijn volg<strong>en</strong>s Marijke Donkersloot-de<br />

Vrij in haar boek over de <strong>Vecht</strong>streek<br />

gebaseerd op andere in die tijd bestaande<br />

kaart<strong>en</strong>. Die m<strong>en</strong>ing wordt bevestigd<br />

door bestudering van e<strong>en</strong> exemplaar van Visscher<br />

dat omstreeks 1677 werd gemaakt. Veel<br />

minder details zijn daarop te zi<strong>en</strong>, maar de<br />

basis is gelijk. De uitgave van de weduwe is<br />

verder aangevuld <strong>en</strong> verbeterd. Zij zorgde ervoor<br />

dat er meer huiz<strong>en</strong> langs de <strong>Vecht</strong> werd<strong>en</strong><br />

vermeld, want daar woond<strong>en</strong> immers de<br />

pot<strong>en</strong>tiële kopers van deze kaart. De meetkundige<br />

verhouding<strong>en</strong> zijn best redelijk te<br />

noem<strong>en</strong> <strong>en</strong> hoewel de percel<strong>en</strong> niet allemaal<br />

afzonderlijk zijn getek<strong>en</strong>d, lop<strong>en</strong> de belangrijkste<br />

slot<strong>en</strong> wel in de juiste richting. Opvall<strong>en</strong>d<br />

is ook hier weer het ontbrek<strong>en</strong> van de<br />

weergave van water, veel water. Want ze<br />

hadd<strong>en</strong> daar in <strong>Loosdrecht</strong> niet stil gezet<strong>en</strong><br />

)funailce<br />

«föge Hil&rj<br />

\ VeezL<br />

a s s<br />

'u t Looscheclit-,<br />

'Zbrechtr<br />

Het:<br />

■Kieuwï-oo sdAe ch r<br />

H -E T<br />

&E.RX. C H<br />

Afb. 5: Fragm<strong>en</strong>t uit 'Tabula nova Provinciae Ultrajectinae', opgemet<strong>en</strong> door Bernardus du Roy, uitgegev<strong>en</strong> door<br />

Nicolaas Visscher, Amsterdam (particulier bezit).<br />

TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 121


#<br />

WK K A A R J,<br />

« S i ° O S üRECHT<br />

S f e r<br />

« s /y<br />

'Ü liu J m m<br />

1&X3E<br />

r n m - m<br />

Afb. 6: NIEUWE KAART van M YN D EN <strong>en</strong> de LOOSDRECHT, opgemet<strong>en</strong> door Ian Spruyt<strong>en</strong>burgh <strong>en</strong> uitgegev<strong>en</strong><br />

door Johannes Cov<strong>en</strong>s <strong>en</strong> Cornelis Mortier, Amsterdam 1734 (origineel Nationaal Archief; kopie Historische Kring<br />

<strong>Loosdrecht</strong>).<br />

<strong>en</strong> reeds veel land afgegrav<strong>en</strong> of uitgebaggerd.<br />

Het eerder g<strong>en</strong>oemde pad van Jan de Boer<br />

in Oud-<strong>Loosdrecht</strong> staat er nog wel op getek<strong>en</strong>d,<br />

maar wordt niet meer g<strong>en</strong>oemd.<br />

‘Nooy<strong>en</strong>’ staat er nu bij geschrev<strong>en</strong>, verwijz<strong>en</strong>d<br />

naar de familie De Nooij die daar aan<br />

de dijk woonde. We zi<strong>en</strong> ook de Noodweg (nu<br />

- foutief - geschrev<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> 'd') <strong>en</strong> ook de<br />

Claas Dirck Brem<strong>en</strong> Weg (wie was dat toch,<br />

die Klaas?). Dan volgt richting de Sijpekerk<br />

nog e<strong>en</strong> niet bij name g<strong>en</strong>oemde <strong>en</strong> ons onbek<strong>en</strong>de<br />

weg <strong>en</strong> vervolg<strong>en</strong>s aan beide zijd<strong>en</strong><br />

van de kerk e<strong>en</strong> voetpad, het e<strong>en</strong> naar Westbroek,<br />

het ander naar Ti<strong>en</strong>hov<strong>en</strong>.<br />

Teg<strong>en</strong>over de kerk ligt Sypesteyn, Sypesteynl<br />

Dus toch e<strong>en</strong> kasteel in Nieuw-<br />

<strong>Loosdrecht</strong>? Nee, dit is het perceel, de hofstede<br />

met die naam. In 1664 gekocht <strong>en</strong><br />

bewoond door jonkheer Cornelis Ascanius<br />

van Sypesteyn, heer van Hillegom. Hij heeft<br />

er niet lang plezier van gehad want in 1672<br />

vernietigd<strong>en</strong> de Frans<strong>en</strong> zijn bezit. Daarom is<br />

op deze kaart ge<strong>en</strong> huis getek<strong>en</strong>d, maar alle<strong>en</strong><br />

de naam vermeld. De grond bleef tot<br />

1800 in de familie Van Sypesteyn.<br />

Jan Spruyt<strong>en</strong>burgh<br />

E<strong>en</strong> van de mooiste kaart<strong>en</strong> van <strong>Loosdrecht</strong><br />

is onmisk<strong>en</strong>baar de kaart die landmeter Jan<br />

Spruyt<strong>en</strong>burgh in opdracht van ambachtsheer<br />

Lieve Geelvinck heeft gemaakt <strong>en</strong> die<br />

werd uitgegev<strong>en</strong> door Johannes Cov<strong>en</strong>s <strong>en</strong><br />

Cornelis Mortier in 1734. Deze kaart (afb. 6)<br />

getuigt van e<strong>en</strong> zeer groot vakmanschap <strong>en</strong> is<br />

e<strong>en</strong> voor <strong>Loosdrecht</strong> unieke uitgave. Tot in<br />

de kleinste details zijn alle percel<strong>en</strong> in deze<br />

pre-kadastrale kaart zichtbaar. Het is e<strong>en</strong> g<strong>en</strong>ot<br />

om elke c<strong>en</strong>timeter van dit kunstwerk te<br />

bewonder<strong>en</strong>. Er word<strong>en</strong> veel interessante on-<br />

122 TVE 25e p-g. <strong>2007</strong>


derdel<strong>en</strong> van het landschap weergegev<strong>en</strong>, zoals<br />

de vele buit<strong>en</strong>s langs de <strong>Vecht</strong> (kompleet<br />

met de naam van de eig<strong>en</strong>aar of bewoner),<br />

verder de ruïne van het kasteel Mijnd<strong>en</strong>, kor<strong>en</strong>-<br />

<strong>en</strong> watermol<strong>en</strong>s, kerk<strong>en</strong>, sluiz<strong>en</strong>, slot<strong>en</strong>,<br />

weg<strong>en</strong>, woonhuiz<strong>en</strong>, brugg<strong>en</strong>, <strong>en</strong> nog veel<br />

meer.<br />

We ontdekk<strong>en</strong> op deze kaart dat de<br />

Muijeveldse Oude Dijk maar liefst zev<strong>en</strong> brugg<strong>en</strong><br />

telde. Op de tek<strong>en</strong>ing van verdw<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

weg<strong>en</strong>, afb. 9, zijn ze g<strong>en</strong>ummerd weergegev<strong>en</strong>.<br />

Als eerste, bij de kruising Schinkeldijk/<br />

Zuijderlaan e<strong>en</strong> Schede brug (1). Deze brug<br />

lag scheef (scheluw) in de weg, vandaar deze<br />

naam. Vervolg<strong>en</strong>s kwam de Cors Meijers brug<br />

(2), dan de Crelis Gro<strong>en</strong>evelt brug (3), de Willem<br />

Schoute brug (4), Krijn Jans Gysz brug (5),<br />

de Haspers brug (6) <strong>en</strong> het Bruggetie (7). Welke<br />

person<strong>en</strong> hier bedoeld word<strong>en</strong> is moeilijk uit<br />

te mak<strong>en</strong>. In het Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> we de Bov<strong>en</strong>-<br />

<strong>en</strong> B<strong>en</strong>ed<strong>en</strong>dwarsvaart. Ook de Hornsluis<br />

wordt duidelijk afgebeeld, maar inmiddels<br />

ontbreekt het kerkelandse voetpad. De Oud-<br />

<strong>Loosdrecht</strong>ers ging<strong>en</strong> niet meer naar Lo<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

naar de kerk. In Oud zi<strong>en</strong> we ook (vlak bij de<br />

's-Gravelandse vaart) het Huys te <strong>Loosdrecht</strong>.<br />

Van de ambachtsheer dus, maar tev<strong>en</strong>s in<br />

Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong>, tuss<strong>en</strong> de Mol<strong>en</strong>me<strong>en</strong>t <strong>en</strong><br />

het St.-Annepad 'de Heer van Mijnd<strong>en</strong> <strong>en</strong> de<br />

<strong>Loosdrecht</strong>'. Nog niet op de plaats van het<br />

huidige Eik<strong>en</strong>rode, daar woonde in die tijd<br />

de heer De Bakker.<br />

De kaart is op schaal getek<strong>en</strong>d (opgemet<strong>en</strong><br />

in Rijnlandse Roed<strong>en</strong>). We kunn<strong>en</strong> nu<br />

uitrek<strong>en</strong><strong>en</strong> hoe lang bijvoorbeeld de weg was<br />

om vanaf Muijeveld (hoek Breukeleve<strong>en</strong>) via<br />

het Quakelpad naar de kerk van Oud-<br />

<strong>Loosdrecht</strong> te gaan. Dat was 715 roed<strong>en</strong> (circa<br />

2700 meter). Toch nog e<strong>en</strong> heel eind voor de<br />

kerkgang.<br />

Niet alle<strong>en</strong> de cartografische details, ook<br />

de 'verbeelding' is prachtig gegraveerd: het<br />

<strong>Loosdrecht</strong>se ve<strong>en</strong>bedrijf in al zijn facett<strong>en</strong>.<br />

Secuur uitgesned<strong>en</strong> door de graveur Adolf<br />

van der Laan geeft het onderste deel van de<br />

kaart ons e<strong>en</strong> briljante visie op het zware<br />

werk met de baggerbeugels in de natte verv<strong>en</strong>ing.<br />

Over deze kaart is al veel geschrev<strong>en</strong>5,<br />

want voor de k<strong>en</strong>ners is dit <strong>Loosdrecht</strong> op<br />

z'n best. De latere, echte kadasterkaart<strong>en</strong> zi<strong>en</strong><br />

er lang niet zo mooi uit, hoewel die mogelijk<br />

wel exacter zijn weergegev<strong>en</strong>. Bij de totstandkoming<br />

van de reorganisatie van de directie<br />

H o e<br />

Jlectaclti Shiys t<br />

'Lo e n d e r V e e<br />

ir r tf t o /h 'D aturOi<br />

L<br />

tK erke LarimT<br />

K a rtaL in J jê .<br />

M<br />

~ s leuwer/li<br />

JiünX um<br />

lTe*n*f*t<br />

\\ \ V v<br />

D e h 'e<strong>en</strong>.<br />

Afb. 7: Fragm<strong>en</strong>t uit de 'Nieuwe Kaart van M YN D EN <strong>en</strong> de 2 LOOSDRECHTEN, midtsgaders van 's-Grav<strong>en</strong>land,<br />

etc.', uitgegev<strong>en</strong> door Nicolaas Visscher [II, de zoon, 1649-1702], Amsterdam [tuss<strong>en</strong> 1677-1702] (coll. Historische<br />

Kring <strong>Loosdrecht</strong>, kopie).<br />

TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 123


h.<br />

o j s j v j d j e j i V j : £ \ t<br />

r,andt~<br />

Pa&r-<br />

» f / f f f . V'\ I /K M ^rtctll<br />

c J U u /u - y%<br />

tMuye<br />

i<br />

Afb. 8: NIEUWE KAART V A N DEN LANDE V A N UTRECHT', in kaart gebracht door Bernard du Roy, ing<strong>en</strong>ieur.<br />

Anno 1743 (2e druk), uitgegev<strong>en</strong> te Amsterdam door Johannes Cov<strong>en</strong>s <strong>en</strong> Cornelis Mortier (Het Utrechts<br />

Archief, Topografische Atlas, nr. 51).<br />

Utrecht van de Di<strong>en</strong>st van het Kadaster <strong>en</strong> de<br />

Op<strong>en</strong>bare Registers in oktober 1975 werd<strong>en</strong><br />

er duiz<strong>en</strong>d<strong>en</strong> kopieën van gedrukt voor de<br />

uitnodiging op het feest. Ook de informatiegids<br />

van de geme<strong>en</strong>te <strong>Loosdrecht</strong> werd vele<br />

jar<strong>en</strong> gesierd met e<strong>en</strong> afbeelding ervan op de<br />

voorkant. In het oude geme<strong>en</strong>tehuis heeft vele<br />

dec<strong>en</strong>nia e<strong>en</strong> origineel exemplaar gehang<strong>en</strong>,<br />

maar helaas is dit in particuliere hand<strong>en</strong><br />

terecht gekom<strong>en</strong>. Gelukkig hangt er nog e<strong>en</strong><br />

mooi exemplaar in kasteel Sypesteyn <strong>en</strong> heeft<br />

de Historische Kring <strong>Loosdrecht</strong> (HKL) nog<br />

altijd e<strong>en</strong> aantal mooie reproducties in de<br />

verkoop.<br />

Deze kaart is juist zo interessant voor onderzoek<br />

in <strong>Loosdrecht</strong> omdat er in het oud<br />

archief e<strong>en</strong> tweetal lijst<strong>en</strong> van verponding<strong>en</strong><br />

voorkom<strong>en</strong> (van 1731 <strong>en</strong> van 1742) waarin<br />

precies vermeld wordt wie de eig<strong>en</strong>aar of bewoner<br />

was van de huiz<strong>en</strong> die Jan Spruyt<strong>en</strong>burgh<br />

zo nauwkeurig heeft getek<strong>en</strong>d. De belastingkohier<strong>en</strong><br />

beginn<strong>en</strong> te nummer<strong>en</strong> in<br />

Mijnd<strong>en</strong> <strong>en</strong> volg<strong>en</strong> de hele Nieuwe dijk tot aan<br />

Muijeveld. Door puzzel<strong>en</strong> <strong>en</strong> combiner<strong>en</strong><br />

kunn<strong>en</strong> we ongeveer bepal<strong>en</strong> waar in die tijd<br />

de g<strong>en</strong>oemde families woond<strong>en</strong>.6<br />

Bernard de Roij, alias Bernardus du Roy<br />

In de collectie van de HKL hebb<strong>en</strong> we ook<br />

e<strong>en</strong> reproductie van e<strong>en</strong> kaart van Utrecht,<br />

opgemet<strong>en</strong> door de al eerder g<strong>en</strong>oemde De<br />

Roij. Hij maakte deze kaart tuss<strong>en</strong> 1676 <strong>en</strong><br />

1695. De eerste uitgave was door Nicolaas<br />

Visscher in 1696. De hierbij gevoegde afbeelding<br />

8 is van de tweede <strong>en</strong> bijgewerkte uitgave<br />

van deze kaart in 1743. De turfnering had<br />

to<strong>en</strong> al lang veel landverwoest<strong>en</strong>d werk gedaan,<br />

maar De Roij laat ons dat niet zi<strong>en</strong>. Mogelijk<br />

had hij te weinig tijd of geld om de vele<br />

trekgat<strong>en</strong> <strong>en</strong> legakkers in kaart te kunn<strong>en</strong><br />

124 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>


<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. In ieder geval is dit exemplaar interessant<br />

omdat er nam<strong>en</strong> op voorkom<strong>en</strong> die je<br />

op andere kaart<strong>en</strong> niet vaak ziet. Bijvoorbeeld<br />

het Not weghie in het verl<strong>en</strong>gde van de Oude<br />

Dijk. De Scheydt Kade voor de Alambertszkade<br />

<strong>en</strong> het Kerkelants Voet Padt met e<strong>en</strong> Quakel<br />

in het Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>, dat op de kaart 't Kerke<br />

landt wordt g<strong>en</strong>oemd. Toch geeft de kaart<br />

niet de actuele situatie precies weer, want het<br />

kerkelands voetpad in het Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong> staat<br />

er nog gewoon op, terwijl Jan Spruyt<strong>en</strong>burgh<br />

het al niet meer vermeldde. Niet alle<strong>en</strong> onze<br />

huidige Nootweg staat er duidelijk op, maar<br />

ook nog de andere notweg<strong>en</strong> (alhoewel hier<br />

niet bij name g<strong>en</strong>oemd) vlak bij de Sijpekerk:<br />

het voetpad naar Westbroek <strong>en</strong> het voetpad<br />

naar Ti<strong>en</strong>hov<strong>en</strong>.<br />

O orlogskaart<strong>en</strong><br />

Vrij onbek<strong>en</strong>d zijn de kaart<strong>en</strong> die voor militaire<br />

doeleind<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> gebruikt. Zo zijn er<br />

in het G<strong>en</strong>iearchief te D<strong>en</strong> Haag verschill<strong>en</strong>de<br />

kaart<strong>en</strong> van de Hollandse Waterlinie te bewonder<strong>en</strong><br />

waaraan veel aandacht is besteed,<br />

niet alle<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong> het doel van de kaart, aan<br />

de waterstaatkundige toestand, maar ook aan<br />

allerlei details, zoals weg<strong>en</strong>, sluiz<strong>en</strong>, brugg<strong>en</strong>,<br />

watermol<strong>en</strong>s, etc. etc.. Landmeter Pieter<br />

Adriaansz Ketelaar besteedde sam<strong>en</strong> met zijn<br />

assist<strong>en</strong>t J. Vogel ruim ti<strong>en</strong> jaar aan het opmet<strong>en</strong><br />

van zo'n kaart. <strong>Loosdrecht</strong> staat daar<br />

mooi getek<strong>en</strong>d op7. We zull<strong>en</strong> hiervan ge<strong>en</strong><br />

afbeelding plaats<strong>en</strong>. Deze kaart<strong>en</strong> zijn e<strong>en</strong><br />

hoofdstuk apart <strong>en</strong> het zou te ver gaan voor<br />

dit artikel. Maar onderzoek naar militaire<br />

stafkaart<strong>en</strong> <strong>en</strong> waterkaart<strong>en</strong> staat nog wel op<br />

de verlanglijst.<br />

V erdw <strong>en</strong><strong>en</strong> w eg<strong>en</strong><br />

'Kwalijk v<strong>en</strong><strong>en</strong>' <strong>en</strong> natuurkracht<strong>en</strong> maakt<strong>en</strong><br />

dat in de loop van de neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw de<br />

polders veranderd<strong>en</strong> in plass<strong>en</strong>. Dit komt<br />

duidelijk naar vor<strong>en</strong> in de eerste topografische<br />

kaart<strong>en</strong>. De HKL bezit e<strong>en</strong> origineel<br />

exemplaar waarvan de basis is gelegd in 1872<br />

(afb. 9). Hij werd herzi<strong>en</strong> in 1902 <strong>en</strong> 1906 <strong>en</strong><br />

7W c / « - J<br />

r - ~ ~<br />

De }ln ites<br />

tuil 1 . i o m Ii v c Ii I<br />

w m<br />

--<br />

T S Mm m s<br />

5 1<br />

!=: ' ;irr<br />

asSirli<br />

Sof?<br />

f<br />

Oude Dijt<br />

Nu'Vvv T.ttosdrtMïjkt'<br />

i / i . JfA.kA, ■)<br />

kreukel<strong>en</strong><br />

: !S‘ het et e<br />

. ï'. n . u k i-l.'v .'.-ii<br />

L_vïi<br />

Afb 9: Fragm<strong>en</strong>t Topografische kaart No 406 OUD LOOSDRECHT, schaal 1:25000, uitgave 1920, verk<strong>en</strong>d in 1872,<br />

herzi<strong>en</strong> tot 1920, ongewijzigde herdruk 1939 (Topografische Di<strong>en</strong>st, kaart in collectie HKL).<br />

TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 125


---------= r —<br />

- • -<br />

.<br />

■SkT--<br />

mm:<br />

'~*-v..: v -i<br />

Afb. 10: De <strong>Loosdrecht</strong>se Plass<strong>en</strong> in 1950, nog praktisch e<strong>en</strong>der anno <strong>2007</strong> (coll. Historische Kring <strong>Loosdrecht</strong>, foto<br />

KLM Aerocarto). Op de voorgrond de Oud-<strong>Loosdrecht</strong>sedijk, rechtsonder de Ve<strong>en</strong>dijk, die naar rechts afbuigt in de<br />

Bloklaan. De rivier De Drecht ligt met rest<strong>en</strong> van zijn oever in het midd<strong>en</strong>. Daarbov<strong>en</strong> ligg<strong>en</strong> de rest<strong>en</strong> van de Oude<br />

Dijk als e<strong>en</strong> rij eilandjes <strong>en</strong> rietpoll<strong>en</strong>. Verderop de Oud-<strong>Loosdrecht</strong>sedijk (linksbov<strong>en</strong>), Muijeveld <strong>en</strong> Breukeleve<strong>en</strong><br />

(midd<strong>en</strong>).<br />

nog e<strong>en</strong>s gedeeltelijk herzi<strong>en</strong> tot 1920. 'Oud-<br />

<strong>Loosdrecht</strong> N° 406' staat er duidelijk bov<strong>en</strong>,<br />

maar het gaat hier om heel <strong>Loosdrecht</strong>. Met<br />

e<strong>en</strong> schaal van 1:25.000 hebb<strong>en</strong> we e<strong>en</strong> goed<br />

overzicht van het geheel.<br />

Wat direct opvalt is dat, schijnbaar, willekeurig<br />

nam<strong>en</strong> <strong>en</strong> tekst<strong>en</strong> zijn geplaatst. Aan<br />

de andere kant wordt met grote precisie e<strong>en</strong><br />

aantal project<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oemd. Zo staat er ge<strong>en</strong><br />

recht- of raadhuis op <strong>en</strong> ook ge<strong>en</strong> kasteel Sypesteyn<br />

(alhoewel beide er wel war<strong>en</strong>). De<br />

tuin van de ambachtsheer is wel getek<strong>en</strong>d,<br />

maar Eik<strong>en</strong>rode wordt niet g<strong>en</strong>oemd; daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong><br />

wel de villa Nooitgedacht er naast. Ook<br />

de villa's Buit<strong>en</strong>lust <strong>en</strong> Nieuw Heizigt in Oud-<br />

<strong>Loosdrecht</strong> (échte her<strong>en</strong>huiz<strong>en</strong>) word<strong>en</strong> vermeld,<br />

maar tev<strong>en</strong>s de E<strong>en</strong>d<strong>en</strong>vlucht, e<strong>en</strong> klein<br />

kroegje in Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong>. Wat heeft de<br />

tek<strong>en</strong>aar bewog<strong>en</strong> om dit op de kaart te zett<strong>en</strong>?<br />

Er war<strong>en</strong> wel betere kroeg<strong>en</strong> in Oud- <strong>en</strong><br />

Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong> om te vermeld<strong>en</strong>. Wellicht<br />

thuisbasis van de landmeters <strong>en</strong> derhalve<br />

verkapte reclame?<br />

De Horndijk heet het Fransche Pad of de<br />

Horre, in de volksmond ontstaan na 1672 to<strong>en</strong><br />

de Frans<strong>en</strong> uit <strong>Loosdrecht</strong> werd<strong>en</strong> verjaagd<br />

<strong>en</strong> zij met de geroofde klok uit de kerk van<br />

Oud-<strong>Loosdrecht</strong> over de Horndijk vluchtt<strong>en</strong>.<br />

We zi<strong>en</strong> verder dat (in 1920 nog) de Nieuwe<br />

Dijk helemaal vanaf de Driesprong liep tot in<br />

de Boomhoek <strong>en</strong> daarna doorging als de<br />

Boomhoeksche Dijk. De Noodweg wordt nog<br />

steeds met e<strong>en</strong> 'd' geschrev<strong>en</strong> <strong>en</strong> het verl<strong>en</strong>gde<br />

daarvan (de Hilversumse Noodweg) heet<br />

op deze kaart Nieuwe <strong>Loosdrecht</strong>se weg. De toll<strong>en</strong><br />

bij de Driesprong, de 's-Gravelandse vaart<br />

<strong>en</strong> op de Mol<strong>en</strong>me<strong>en</strong>t staan er duidelijk op.<br />

De Schinkeldijk wordt nog g<strong>en</strong>oemd <strong>en</strong> is ook<br />

126 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>


nog wel te zi<strong>en</strong>, maar je kunt er niet meer<br />

overhe<strong>en</strong> want het Gaatje van het Muieveld<br />

houdt alle verkeer teg<strong>en</strong>. Het voetpad naar<br />

Westbroek is weergegev<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> echte weg<br />

<strong>en</strong> iets verderop zi<strong>en</strong> we nog summier de<br />

<strong>Loosdrecht</strong>se Kade als mogelijk voetpad naar<br />

Ti<strong>en</strong>hov<strong>en</strong>.<br />

Door de Werkgroep Oude Weg<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> initiatief<br />

van TVE in sam<strong>en</strong>werking met andere<br />

historische ver<strong>en</strong>iging<strong>en</strong> uit de omgeving <strong>en</strong><br />

waarin ook de HKL deelneemt met Koos<br />

Nieuw<strong>en</strong>huiz<strong>en</strong> <strong>en</strong> ondergetek<strong>en</strong>de, wordt<br />

onderzoek gedaan naar de verandering<strong>en</strong> in<br />

het landschap gedur<strong>en</strong>de vele eeuw<strong>en</strong>.<br />

<strong>Loosdrecht</strong> is daar e<strong>en</strong> goed voorbeeld van.<br />

Veel land veranderde in water <strong>en</strong> e<strong>en</strong> aantal<br />

pad<strong>en</strong> <strong>en</strong> weg<strong>en</strong> zijn verdw<strong>en</strong><strong>en</strong> of niet meer<br />

op<strong>en</strong>baar toegankelijk. We hebb<strong>en</strong> op schaal<br />

de in 1734 door Jan Spruyt<strong>en</strong>burgh opgemet<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> nu verdw<strong>en</strong><strong>en</strong> weg<strong>en</strong> geplaatst over<br />

onze kadasterkaart. K<strong>en</strong>nelijk zijn de meettechniek<strong>en</strong><br />

e<strong>en</strong> stuk verbeterd (driehoeksmeting)<br />

want de vaste punt<strong>en</strong> klopp<strong>en</strong> niet<br />

helemaal. Toch krijg<strong>en</strong> we zo e<strong>en</strong> aardige indruk<br />

van wat er allemaal weg is.<br />

De Bom- of Boomwijkse Me<strong>en</strong>t is geheel<br />

opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> in Camping van de Wetering.<br />

Het voetpad naar Westbroek bestaat nog wel,<br />

maar is niet meer op<strong>en</strong>baar, het is zelfs ge<strong>en</strong><br />

notzveg. In de oorlog (to<strong>en</strong> de Duitsers de Rading<br />

hadd<strong>en</strong> afgezet aan het eind van de<br />

Nootweg) ging<strong>en</strong> de bewoners van de Egelshoek<br />

via deze weg naar <strong>Loosdrecht</strong>. In de<br />

volksmond kreeg het de naam 'het laantje van<br />

Gérard', g<strong>en</strong>oemd naar Gerard Alberts die het<br />

eig<strong>en</strong>dom had van de grond aldaar. Jar<strong>en</strong> geled<strong>en</strong><br />

werd er nog overpad verle<strong>en</strong>d voor de<br />

wandelaars van de Avondvierdaagse, maar<br />

ook dat is verled<strong>en</strong> tijd <strong>en</strong> zelfs de beklinkerde<br />

weg is nog nauwelijks te zi<strong>en</strong>. Van het<br />

voetpad naar Ti<strong>en</strong>hov<strong>en</strong> is niets meer terug te<br />

vind<strong>en</strong>. Opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> in het landschap zeker.<br />

Er is ook niemand meer die kan bevestig<strong>en</strong><br />

dat daar begin twintigste eeuw nog e<strong>en</strong> wandelpad<br />

lag.<br />

De Oude Dijk verdwe<strong>en</strong>, net zoals het<br />

Quakelpad, in de golv<strong>en</strong>, zo ook de Zuyderlaan<br />

<strong>en</strong> de Schinkeldijk. Rietpoll<strong>en</strong> <strong>en</strong> kleine eilandjes<br />

gev<strong>en</strong> de plaats aan waar e<strong>en</strong>s deze weg<strong>en</strong><br />

hebb<strong>en</strong> gelop<strong>en</strong>. Jammer, maar gelukkig is er<br />

nog veel moois over <strong>en</strong> <strong>Loosdrecht</strong> is dus nog<br />

lang niet van de kaart!<br />

Ferry Brand (geb. 1941) was hoofdgeluidstechnicus<br />

bij het NOB, afdeling TV, te Hilversum. Vanaf<br />

1974 tot 1988 p<strong>en</strong>ningmeester van de Historische<br />

Kring <strong>Loosdrecht</strong>. Daarnaast was hij 25 jaar<br />

redacteur van de HKL-periodiek. Erelid van de<br />

Kring sinds 1999. Thans webmaster van de HKL<br />

<strong>en</strong> actief medewerker van de Werkgroep G<strong>en</strong>ealogie.<br />

In TVE-verband lid van de Werkgroep Oude<br />

Weg<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> <strong>Vecht</strong> <strong>en</strong> <strong>Eem</strong>.<br />

Literatuur<br />

F. Brand, 'De 37 "kapitalist<strong>en</strong>" van <strong>Loosdrecht</strong> -<br />

anno 1742', in HKL, nr. 22 (1978), p. 77-84.<br />

F. Brand, '<strong>Loosdrecht</strong>ers "bov<strong>en</strong> de Raade"', in HKL,<br />

nr. 76 (1990), p. 14-20.<br />

M. Donkersloot-de Vrij, Topografische Kaart<strong>en</strong> van<br />

Nederland voor 1750, Groning<strong>en</strong> 1981.<br />

Marijke Donkersloot-de Vrij, De <strong>Vecht</strong>streek, Oude<br />

kaart<strong>en</strong> <strong>en</strong> de geschied<strong>en</strong>is van het landschap.<br />

Weesp, 1985.<br />

D.Th. Enklaar, 'De oudste kaart<strong>en</strong> van Gooiland <strong>en</strong><br />

zijn gr<strong>en</strong>sgebied<strong>en</strong>' in Nederlandsch Archiev<strong>en</strong>blad,<br />

nr. 3/4,1931/32, p. 185-205.<br />

B. de Ligt, 'NIEUWE KAART VAN MYNDEN EN<br />

DE LOOSDRECHT of "KAART VAN SPRUY­<br />

TENBURGH'", in HKL, nr. 138 (2002), p. 131-<br />

145.<br />

Not<strong>en</strong><br />

1 J.F.C. Schlimme, 'Het onderschrift van de<br />

voorplaat', in HKL, nr. 22 (1978), p. 66.<br />

2 D.Th. Enklaar, p. 204.<br />

3 M. Donkersloot-de Vrij (1985).<br />

4 F. Brand (1990).<br />

5 M. Donkersloot-de Vrij (1985) <strong>en</strong> B. de Ligt.<br />

6 F. Brand (1978).<br />

7 O.a. de kaart van de Hollandse Waterlinie van<br />

Pieter Adriaanszoon Ketelaar (ca. 1776) <strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />

'Algem<strong>en</strong>e kaart van de Nieuwe Hollandsche<br />

Waterlinie van de Zuiderzee tot aan het land<br />

van Alt<strong>en</strong>a', anoniem, gemaakt tuss<strong>en</strong> 1825 <strong>en</strong><br />

1840 (Nationaal Archief, D<strong>en</strong> Haag, G<strong>en</strong>iearchief,<br />

nr. H4 (eerste blad Naard<strong>en</strong>/Utrecht).<br />

TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 127


Ambachtsher<strong>en</strong> van Mijnd<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

de <strong>Loosdrecht</strong><strong>en</strong> op Eik<strong>en</strong>rode<br />

Bas de Ligt<br />

Op zondagmiddag 10 december 2006 is in de<br />

tuinkamer van de <strong>Loosdrecht</strong>se buit<strong>en</strong>plaats<br />

Eik<strong>en</strong>rode e<strong>en</strong> groot gezelschap bije<strong>en</strong>. In<br />

1871 had Potgieter volg<strong>en</strong>s zijn eig<strong>en</strong> woord<strong>en</strong><br />

daar heel prettig gedineerd - 'e<strong>en</strong> goede<br />

juli<strong>en</strong>ne'. Dat was bij Jan Conrad Hacke, de<br />

stichter van de plaats in 1845, letterkundige<br />

<strong>en</strong> mec<strong>en</strong>as, ambachtsheer van Mijnd<strong>en</strong> <strong>en</strong> de<br />

beide <strong>Loosdrecht</strong><strong>en</strong>. Nu zijn de aanwezig<strong>en</strong><br />

te gast bij de familie M.J. Plasmeijer-Van Egmond,<br />

eig<strong>en</strong>aars <strong>en</strong> bewoners van Eik<strong>en</strong>rode<br />

sedert 2001. Er is e<strong>en</strong> bijzondere red<strong>en</strong> voor<br />

deze sam<strong>en</strong>komst: vandaag vindt de overdracht<br />

plaats van de ambachtsheerlijkhed<strong>en</strong><br />

van Mijnd<strong>en</strong>, de beide <strong>Loosdrecht</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> Muydervelt,<br />

met alle daaraan verbond<strong>en</strong> recht<strong>en</strong>.<br />

Rudolph Fe<strong>en</strong>stra, aan wie de heerlijkhed<strong>en</strong><br />

in 1960 bij testam<strong>en</strong>t war<strong>en</strong> gelegateerd door<br />

Jan Elias Hacke, de vader van zijn to<strong>en</strong>malige<br />

echtg<strong>en</strong>ote, draagt die over aan Martinus<br />

Jozef Plasmeijer. Bijna veertig voorgangers<br />

Overdracht van de heerlijkhed<strong>en</strong> op 10 december 2006,<br />

links M.J. Plasmeijer, rechts R. Fe<strong>en</strong>stra (foto H<strong>en</strong>k<br />

Zeid<strong>en</strong>rijk).<br />

heeft de nieuwe ambachtsheer gehad in de<br />

loop van acht eeuw<strong>en</strong>. De notaris zegt dit<br />

nooit te hebb<strong>en</strong> meegemaakt <strong>en</strong> verwacht<br />

niet dat nog ooit weer mee te zull<strong>en</strong> mak<strong>en</strong>.<br />

Omnes g<strong>en</strong>erationes<br />

Het wap<strong>en</strong> van de voormalige geme<strong>en</strong>te<br />

<strong>Loosdrecht</strong> was afgeleid van dat van de her<strong>en</strong><br />

Van Amstel. Dat kwam zo: omstreeks<br />

1200 kreeg de jonge Egidius van Amstel van<br />

zijn vader de boodschap maar e<strong>en</strong>s voor zichzelf<br />

te gaan beginn<strong>en</strong>, aan de andere kant van<br />

de <strong>Vecht</strong>, ter hoogte van Lo<strong>en</strong><strong>en</strong>, waar het<br />

ve<strong>en</strong>riviertje De Drecht uitmondde, de kant<br />

van Gooiland op. Mijnd<strong>en</strong> heet het daar. Het<br />

achterland was e<strong>en</strong> onontgonn<strong>en</strong> wildernis<br />

waar met wat moeite best e<strong>en</strong> bewoonbare<br />

wereld van was te mak<strong>en</strong>. En zo gebeurde<br />

het.<br />

Als echte projectontwikkelaars wist<strong>en</strong><br />

Egidius <strong>en</strong> zijn opvolgers de boel in cultuur<br />

te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> de kern<strong>en</strong> Mijnd<strong>en</strong>, Oud-<br />

<strong>Loosdrecht</strong> <strong>en</strong> Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong> te ontwikkel<strong>en</strong>.<br />

Eén Willem, twee Wouters, drie Anthonies<br />

<strong>en</strong> vijf Ameliss<strong>en</strong> van Amstel van<br />

Mijnd<strong>en</strong> later - niet per se in die volgorde,<br />

niet altijd met die dubbele naam - kwam e<strong>en</strong><br />

andere stam hun rol als ambachtsheer voortspel<strong>en</strong>.<br />

Dat war<strong>en</strong> vanaf het einde van de<br />

zesti<strong>en</strong>de eeuw tot omstreeks 1700 de Van<br />

Lijnd<strong>en</strong>s, vijf stuks, van wie de eerst<strong>en</strong> door<br />

huwelijksband<strong>en</strong> aan de Van Amstels war<strong>en</strong><br />

geknoopt.<br />

In het begin van de achtti<strong>en</strong>de eeuw was<br />

het afgelop<strong>en</strong> met adellijke her<strong>en</strong> van Mijnd<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>Loosdrecht</strong>. Er volgde e<strong>en</strong> twaalftal<br />

Amsterdamse patriciërs, mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong>,<br />

onder wie de nam<strong>en</strong> De Haze, Van de<br />

Poll <strong>en</strong> vooral Alewijn sterk verteg<strong>en</strong>woor-<br />

128 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>


....<br />

:<br />

f - ; i r :<br />

- Ml<br />

,<br />

" 1<br />

Dubbele zitbank in de kerk van Nieuiv-<strong>Loosdrecht</strong> uit 1727 met wap<strong>en</strong> van Gillis Graafland.<br />

digd zijn. In 1856 bracht<strong>en</strong> de erv<strong>en</strong> Alewijn<br />

in Lo<strong>en</strong><strong>en</strong> de heerlijkhed<strong>en</strong> \ an Mijnd<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

de beide <strong>Loosdrecht</strong><strong>en</strong> ter veiling. Koper<br />

werd de al g<strong>en</strong>oemde Jan Conrad Hacke.<br />

Deze domineeszoon was getrouwd met e<strong>en</strong><br />

vrouw wier ouders de nam<strong>en</strong> Elias <strong>en</strong> Van de<br />

Poll droeg<strong>en</strong>, dus de band met de voorgaande<br />

g<strong>en</strong>eraties <strong>Loosdrecht</strong>se ambachtsher<strong>en</strong> is<br />

duidelijk aanwezig. Vier g<strong>en</strong>eraties bleef het<br />

ambt in de familie Hacke <strong>en</strong> aanverwant, tot<br />

op de g<strong>en</strong>oemde ti<strong>en</strong>de december 2006 R.<br />

Fe<strong>en</strong>stra het stokje doorgaf aan M.J. Plasmeijer,<br />

op Eik<strong>en</strong>rode. Er is ge<strong>en</strong> band van de laatste<br />

met welke van de hierbov<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oemde<br />

families ook.<br />

Het vergt <strong>en</strong>ige lef om acht eeuw<strong>en</strong> ambachtsher<strong>en</strong>geschied<strong>en</strong>is<br />

van onze geme<strong>en</strong>te<br />

in zo'n twintig regels sam<strong>en</strong> te vatt<strong>en</strong>, maar<br />

in het tijdschrift van de Historische Kring<br />

<strong>Loosdrecht</strong> <strong>en</strong> in dit blad van <strong>Tuss<strong>en</strong></strong> <strong>Vecht</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>Eem</strong> is al zoveel aandacht besteed aan die<br />

historie, dat ik het er maar op waag. Daarmee<br />

is overig<strong>en</strong>s niet gezegd, dat al die aandacht<br />

het definitieve verhaal ter zake heeft opgeleverd.<br />

Dat de her<strong>en</strong> zich binn<strong>en</strong> hun heerlijkheid<br />

bezighield<strong>en</strong> met de rechtspraak, met<br />

het bestuur, met kerkelijke zak<strong>en</strong> <strong>en</strong> het inn<strong>en</strong><br />

van belasting<strong>en</strong>, om maar e<strong>en</strong> greep te<br />

do<strong>en</strong>, is d<strong>en</strong>k ik voldo<strong>en</strong>de bek<strong>en</strong>d.<br />

O p Eik<strong>en</strong>rode<br />

In de notariële overdrachtsakte van 10 de-<br />

TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 129


cember 2006 wordt in aanmerking g<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />

dat<br />

• van 1856 tot 1974 de eig<strong>en</strong>dom van het<br />

landgoed <strong>en</strong> het huis Eik<strong>en</strong>rode én de<br />

ambachtsheerlijkhed<strong>en</strong> van Mijnd<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

de beide <strong>Loosdrecht</strong><strong>en</strong> ver<strong>en</strong>igd war<strong>en</strong><br />

binn<strong>en</strong> de familie Hacke;<br />

• in 1974 de eig<strong>en</strong>dom van het landgoed<br />

Eik<strong>en</strong>rode is overgedrag<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> derde<br />

[B.V. Coördinatie-Bouw], doch dat partij<br />

Fe<strong>en</strong>stra de ambachtsheerlijkhed<strong>en</strong> behield;<br />

• partij Plasmeijer op 29 januari 2001 Eik<strong>en</strong>rode<br />

in erfpacht heeft gekreg<strong>en</strong> <strong>en</strong> zich<br />

aldaar heeft gevestigd;<br />

• partij Plasmeijer zich sedertdi<strong>en</strong> dusdanige<br />

inspanning<strong>en</strong> heeft getroost om het<br />

park/landgoed <strong>en</strong> het huis Eik<strong>en</strong>rode te<br />

restaurer<strong>en</strong> <strong>en</strong> voor de toekomst te behoud<strong>en</strong>,<br />

dat partij Fe<strong>en</strong>stra het w<strong>en</strong>selijk<br />

vindt 'de heerlijkhed<strong>en</strong> wederom met het<br />

landgoed in één hand te ver<strong>en</strong>ig<strong>en</strong>'.<br />

Dat dit alles bij de aanwezige vroegere bewoners<br />

van Eik<strong>en</strong>rode emoties teweeg bracht, is<br />

begrijpelijk. Het feit dat uit e<strong>en</strong> bouwval weer<br />

zo'n fraai huis is herrez<strong>en</strong> zal daaraan hebb<strong>en</strong><br />

bijgedrag<strong>en</strong>. Op 11 maart 1845 was begonn<strong>en</strong><br />

met de bouw van Eik<strong>en</strong>rode. Die dag werd<br />

de eerste ste<strong>en</strong> gelegd door mevrouw J.C.S.<br />

Hacke, gebor<strong>en</strong> Elias, de toekomstige vrouw<br />

des huizes. Uit hand<strong>en</strong> van de dochter van<br />

Rudolph Fe<strong>en</strong>stra <strong>en</strong> Elisabeth Hacke ontving<br />

Plasmeijer de zilver<strong>en</strong> troffel met inscriptie<br />

die daar destijds bij was gebruikt. Om verder<br />

te bouw<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> toekomst voor Eik<strong>en</strong>rode.<br />

Bij dit alles moet<strong>en</strong> we wel beseff<strong>en</strong>, dat<br />

het bezit van Eik<strong>en</strong>rode <strong>en</strong> dat van de heerlijke<br />

recht<strong>en</strong> twee zak<strong>en</strong> zijn die als zodanig<br />

niets met elkaar te mak<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>. Dat ze<br />

<strong>en</strong>ige tijd in één hand zijn geweest <strong>en</strong> nu<br />

weer zijn, is ge<strong>en</strong> historische vanzelfsprek<strong>en</strong>dheid.<br />

De <strong>Loosdrecht</strong>se ambachtsher<strong>en</strong><br />

hebb<strong>en</strong> in de loop van acht eeuw<strong>en</strong> overal<br />

hun domicilie gehad, op kasteel Mijnd<strong>en</strong>, op<br />

kasteel Kron<strong>en</strong>burg in Lo<strong>en</strong><strong>en</strong>, op het huis<br />

Gerestein in Woud<strong>en</strong>berg, aan de Amsterdamse<br />

gracht<strong>en</strong>, in Ierland <strong>en</strong> soms in <strong>Loosdrecht</strong>,<br />

al was het maar in e<strong>en</strong> 'tweede huis',<br />

maar het meest perman<strong>en</strong>t op Eik<strong>en</strong>rode,<br />

sinds 1856.<br />

D e K avels 12,1 3 ,1 4 <strong>en</strong> 15<br />

De veiling van 1856 bood Jan Conrad Hacke<br />

e<strong>en</strong> uitgelez<strong>en</strong> kans om de historische band<strong>en</strong><br />

van zijn vrouw met <strong>Loosdrecht</strong> te bevestig<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> te versterk<strong>en</strong> <strong>en</strong> om zijn pas aangelegde<br />

buit<strong>en</strong>plaats meer status <strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> te gev<strong>en</strong>.<br />

Hij noemde zich van nu af Hacke van Mijnd<strong>en</strong>.<br />

Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> verschafte het nieuwe bezit<br />

bezighed<strong>en</strong> aan de ambteloos door het lev<strong>en</strong><br />

gaande kunstzinnige echtg<strong>en</strong>oot <strong>en</strong> vader<br />

wi<strong>en</strong>s voornaamste ambitie was nog e<strong>en</strong>s<br />

Dante in het Nederlands te vertal<strong>en</strong> op e<strong>en</strong><br />

wijze als niet eerder was gebeurd.<br />

Op de veiling in Lo<strong>en</strong><strong>en</strong> van 20 augustus<br />

1856 kocht hij:<br />

Kavel 13:<br />

De ambachtsheerlijkheid van de beide <strong>Loosdrecht</strong><strong>en</strong><br />

met e<strong>en</strong>e dubbele zitbank in de kerk<br />

van Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong> <strong>en</strong> met alle de regt<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> praemin<strong>en</strong>ti<strong>en</strong> [voorrecht<strong>en</strong>] daaraan verbond<strong>en</strong><br />

waaronder het Jus Patronatus tot het<br />

stell<strong>en</strong> van tivee predikant<strong>en</strong>;<br />

het regt van de ontgronding zijnde het trekk<strong>en</strong><br />

van turf over <strong>Loosdrecht</strong> zulks dat niemand<br />

e<strong>en</strong>ige nieuwe land<strong>en</strong> in mag stek<strong>en</strong> om te<br />

turv<strong>en</strong> dan met cons<strong>en</strong>t van d<strong>en</strong> Ambachtsheer<br />

op de boet<strong>en</strong> daartoe staande;<br />

het regt tot de Roe of Roetaalgeld<strong>en</strong>, zijnde<br />

e<strong>en</strong>e betaling voor iedere roede Slik welke getrokk<strong>en</strong><br />

wordt alsmede het regt zoo dikwijls<br />

het de Heer<strong>en</strong> <strong>en</strong> Vrouw<strong>en</strong> van <strong>Loosdrecht</strong> zal<br />

geliev<strong>en</strong> om voor derzelver plezier te vissch<strong>en</strong><br />

in de Rivier de <strong>Vecht</strong>.<br />

Kavel 14:<br />

De ambachtsheerlijkhed<strong>en</strong> van Mijnd<strong>en</strong>, Oud<br />

Over <strong>en</strong> Muydervelt met alle regt<strong>en</strong> <strong>en</strong> praemin<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><br />

daaraan verbond<strong>en</strong> <strong>en</strong> het regt aan<br />

de Heer<strong>en</strong> <strong>en</strong> Vrouw<strong>en</strong> om voor hun plezier te<br />

vissch<strong>en</strong> in de Rivier, zijnde het regt van Visscherij<br />

in de <strong>Vecht</strong> waarin gezegd regt van<br />

pleziervissscherij kan word<strong>en</strong> uitgeoef<strong>en</strong>d<br />

eig<strong>en</strong>dom van de Her<strong>en</strong> Johannes Burgardus<br />

Plaat, metselaar <strong>en</strong> makelaar <strong>en</strong> Johannes<br />

Burgardus Plaat, metselaar [de notarisklerk<br />

130 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>


zat te slap<strong>en</strong>] beide won<strong>en</strong>de te Amsterdam<br />

<strong>en</strong> bij het kadaster bek<strong>en</strong>d onder de geme<strong>en</strong>te<br />

<strong>Loosdrecht</strong>, sectie... <strong>en</strong>z.<br />

Kavel 15:<br />

De ambachtsheerlijkheid van Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong> met<br />

alle regt<strong>en</strong> <strong>en</strong> praemin<strong>en</strong>ti<strong>en</strong> daaraan verbond<strong>en</strong><br />

waaronder het regt van de ontgronding<br />

onder Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>, Geme<strong>en</strong>te <strong>Loosdrecht</strong>, <strong>en</strong><br />

van het Roe of Roetaal-geld'.<br />

De heerlijkheid van Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong> kostte Hacke<br />

1575 guld<strong>en</strong>, die van Mijnd<strong>en</strong> 1540 guld<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> die van de <strong>Loosdrecht</strong><strong>en</strong> 16.750. In het<br />

laatste bedrag was begrep<strong>en</strong> de koopsom van<br />

kavel 12:<br />

De grove, smalle <strong>en</strong> krijt<strong>en</strong>de ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong>, gaande<br />

uit de landerij<strong>en</strong> geleg<strong>en</strong> onder <strong>Loosdrecht</strong>,<br />

Mijnd<strong>en</strong>, Oud Over, Muijdervelt <strong>en</strong> Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>,<br />

alles geme<strong>en</strong>te <strong>Loosdrecht</strong>, jaarlijks verpacht<br />

in elf blokk<strong>en</strong>.<br />

v<strong>en</strong><strong>en</strong> te regel<strong>en</strong> <strong>en</strong> het waarborgfonds in<br />

verband met vermindering van de opbr<strong>en</strong>gst<br />

der grondlast<strong>en</strong> door ontgronding<strong>en</strong> te beher<strong>en</strong>,<br />

vroedvrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> chirurgijns aan te stell<strong>en</strong>,<br />

<strong>en</strong> nog veel meer.<br />

Met de uitoef<strong>en</strong>ing van die recht<strong>en</strong> was<br />

macht <strong>en</strong> geld in het geding. Dat Hacke er in<br />

1856 ruim 20.000 guld<strong>en</strong> voor over had wijst<br />

daar ook wel op. Het meeste belang zal wel<br />

geleg<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> in kavel 12 met betrekking<br />

tot het ti<strong>en</strong>de gedeelte der voortbr<strong>en</strong>gsel<strong>en</strong><br />

van het kor<strong>en</strong>: de grove ti<strong>en</strong>d, van andere<br />

veldprodukt<strong>en</strong>: de smalle ti<strong>en</strong>d, <strong>en</strong> van het<br />

vee: de krijt<strong>en</strong>de ti<strong>en</strong>d, dat m<strong>en</strong> vroeger aan<br />

de heer van de plaats of aan de kerk moest<br />

afstaan. Pas omstreeks 1910 is de ti<strong>en</strong>dplich-<br />

M et alle regt<strong>en</strong> <strong>en</strong> praem in<strong>en</strong>ti<strong>en</strong> daaraan<br />

verbond<strong>en</strong><br />

De recht<strong>en</strong> van de ambachtsheer word<strong>en</strong> in<br />

de inv<strong>en</strong>taris van Het Archief der Heerlijkhed<strong>en</strong><br />

Mijnd<strong>en</strong> <strong>en</strong> de beide <strong>Loosdrecht</strong><strong>en</strong> [Het Utrechts<br />

Archief] in e<strong>en</strong> aantal categorieën verdeeld<br />

als toezicht op het dorpsbestuur, het patronaatsrecht<br />

over de kerk<strong>en</strong> van Oud- <strong>en</strong><br />

Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong>, toezicht op het verv<strong>en</strong><strong>en</strong>,<br />

het aanstell<strong>en</strong> van functionariss<strong>en</strong> in de heerlijkheid,<br />

toezicht op de weeskamers <strong>en</strong> polderzak<strong>en</strong>.<br />

E<strong>en</strong> aantal van die recht<strong>en</strong> als de dubbele<br />

bank in de kerk van Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong>, het<br />

recht tot het voordrag<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> predikant<br />

voor Oud- <strong>en</strong> Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong>, het cons<strong>en</strong>trecht<br />

bij de verv<strong>en</strong>ing, het recht om in de<br />

<strong>Vecht</strong> voor plezier te viss<strong>en</strong> <strong>en</strong> het recht op<br />

de roetaalgeld<strong>en</strong> is hierbov<strong>en</strong> al g<strong>en</strong>oemd bij<br />

de beschrijving van de kavels. De opsomming<br />

kan word<strong>en</strong> aangevuld met het recht<br />

om de rek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> van de buurmeesters <strong>en</strong><br />

kerkmeesters te controler<strong>en</strong>, reglem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> te<br />

mak<strong>en</strong> voor schoolmeesters, voorzangers,<br />

kosters <strong>en</strong> grafmakers <strong>en</strong> die ook aan te stell<strong>en</strong>,<br />

begraf<strong>en</strong>istariev<strong>en</strong> vast te stell<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />

bank<strong>en</strong>plan in de kerk<strong>en</strong>, de schouw op het<br />

« P M<br />

\ 4 o > .<br />

Ah<br />

Jan Conrad Hacke naast e<strong>en</strong> door hem uit Italië meegebrachte<br />

sculptuur door Isaja Cucehiari, aquarel door J.<br />

Bosboom (particuliere collectie), 1870 (foto Jeannette<br />

van der Meut<strong>en</strong>).<br />

TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 131


tigheid vervall<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> schadeloosstelling<br />

voor de verpachter, in dit geval de ambachtsheer<br />

Conrad Jan Hacke van Mijnd<strong>en</strong>, de zoon<br />

van de stichter van Eik<strong>en</strong>rode.<br />

Wat kocht J.C. Hacke eig<strong>en</strong>lijk in 1856?<br />

De grondwet van 1848 had in het additionele<br />

artikel 4 bepaald, dat de heerlijke recht<strong>en</strong><br />

betreff<strong>en</strong>de voordracht of aanstelling van<br />

person<strong>en</strong> tot op<strong>en</strong>bare betrekking<strong>en</strong> war<strong>en</strong><br />

afgeschaft, <strong>en</strong> dat de opheffing der overige<br />

heerlijke recht<strong>en</strong> <strong>en</strong> de schadeloosstelling der<br />

eig<strong>en</strong>ar<strong>en</strong> door de wet kond<strong>en</strong> word<strong>en</strong> vastgesteld<br />

<strong>en</strong> geregeld.<br />

Onder rechtshistorici wordt het voortbestaan<br />

van de heerlijkhed<strong>en</strong> na 1848, to<strong>en</strong> de<br />

grondwet dus het publiekrechtelijk karakter<br />

aan de heerlijkheid ontnom<strong>en</strong> had, betwist.<br />

Als het waar is, 'dat de heerlijkheid pas verdwijnt<br />

als het laatste uitoef<strong>en</strong>bare recht is<br />

vervall<strong>en</strong>' (J.Ph. de Monté Verlor<strong>en</strong>), kocht<br />

Hacke in 1856 in ieder geval ge<strong>en</strong> lege huls.<br />

Vooreerst was er natuurlijk de mogelijkheid,<br />

al of niet terecht, om de heerlijkheidsnaam<br />

aan de geslachtsnaam te verbind<strong>en</strong>.<br />

Dat is ook gebeurd. Dan was er het recht om<br />

plaats te nem<strong>en</strong> in de 'regeringsbank' in de<br />

Sijpekerk van Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong> <strong>en</strong> ook dat<br />

gebeurde. To<strong>en</strong> dominee Veil<strong>en</strong>ga in 1903<br />

daar e<strong>en</strong> herd<strong>en</strong>kingsrede uitsprak, overig<strong>en</strong>s<br />

zonder dat duidelijk wordt wat er eig<strong>en</strong>lijk<br />

herdacht werd, sprak hij de ambachtsheer<br />

Conrad Jan Hacke nadrukkelijk toe, 'in uwe<br />

historische bank <strong>en</strong> geflankeerd door uw<br />

beide Zon<strong>en</strong>'.<br />

Met het aanstell<strong>en</strong> van predikant<strong>en</strong> wordt<br />

het moeilijker. De problem<strong>en</strong> kwam<strong>en</strong> merkwaardig<br />

g<strong>en</strong>oeg niet uit de kerkelijke geme<strong>en</strong>te,<br />

maar van de zijde van de heer zelf. In<br />

het najaar van 1861 had Jan Conrad Hacke<br />

afstand gedaan van zijn recht om uit twee<br />

door de kerk<strong>en</strong>raad voorgedrag<strong>en</strong> person<strong>en</strong><br />

e<strong>en</strong> te kiez<strong>en</strong>. In e<strong>en</strong> brief van 28 februari<br />

1862 'Aan de Led<strong>en</strong> der Hervormde geme<strong>en</strong>te<br />

te Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong>' schreef hij dat naar<br />

zijn m<strong>en</strong>ing de kerk<strong>en</strong>raad zoals die op dat<br />

mom<strong>en</strong>t was sam<strong>en</strong>gesteld niet de waarachtii<br />

m<br />

Conrad Jan Hacke van Mijnd<strong>en</strong>, de burgermeester van<br />

<strong>Loosdrecht</strong> van 1875 tot 1892.<br />

ge verteg<strong>en</strong>woordiger der geme<strong>en</strong>te was omdat<br />

hij niet door de geme<strong>en</strong>te was gekoz<strong>en</strong>.<br />

Daarom schonk hij het recht aan de geme<strong>en</strong>te<br />

zelf, 'opdat deze uit e<strong>en</strong> voor te drag<strong>en</strong> tweetal<br />

door stemming doe blijk<strong>en</strong>, welke leraar<br />

zij verkiest. To<strong>en</strong> de keuze aan mij was, heb<br />

ik altijd getracht di<strong>en</strong> leeraar te kiez<strong>en</strong>, di<strong>en</strong><br />

ik geloofde de keus der geme<strong>en</strong>te te zijn. Nu<br />

kan zij zelve nog duidelijker do<strong>en</strong> blijk<strong>en</strong>,<br />

welke herder <strong>en</strong> leeraar zij voor zich begeert.'<br />

De geste werd niet gewaardeerd. Met e<strong>en</strong><br />

handtek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>aktie werd geprobeerd de<br />

zak<strong>en</strong> te lat<strong>en</strong> zoals zij war<strong>en</strong>. Maar Hacke<br />

bleef er bij, dat hij van zijn recht nooit meer<br />

gebruik zou mak<strong>en</strong>, omdat het in zijn og<strong>en</strong><br />

onwettig was dat de kerk<strong>en</strong>raad zich steeds<br />

zelf aanvulde <strong>en</strong> het voorstell<strong>en</strong> van kandidat<strong>en</strong><br />

aan zichzelf hield. De 'stemhebb<strong>en</strong>de<br />

mansledemat<strong>en</strong>' moest<strong>en</strong> zijn recht maar<br />

overnem<strong>en</strong>. To<strong>en</strong> e<strong>en</strong> paar jaar later gepro-<br />

132 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>


eerd werd e<strong>en</strong> kiescollege van ti<strong>en</strong> man tot<br />

stand te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> er drie rechtstreeks<br />

gekoz<strong>en</strong> <strong>en</strong> bij e<strong>en</strong> tweede stemming nog<br />

zev<strong>en</strong>, allemaal oud-kerk<strong>en</strong>raadsled<strong>en</strong>. De<br />

achterligg<strong>en</strong>de gedachte zal wel geweest zijn,<br />

dat het toch goed ging.<br />

Het 'regt van de ontgronding zijnde het<br />

trekk<strong>en</strong> van turf' in <strong>Loosdrecht</strong> <strong>en</strong> Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong><br />

was voorbehoud<strong>en</strong> aan de ambachtsheer,<br />

zonder wi<strong>en</strong>s toestemming ge<strong>en</strong> nieuwe<br />

ve<strong>en</strong>afgraving mocht plaatsvind<strong>en</strong>. Zoals<br />

bek<strong>en</strong>d liep teg<strong>en</strong> het einde van de achtti<strong>en</strong>de<br />

eeuw de turfproductie sterk terug bij gebrek<br />

aan nog af te stek<strong>en</strong> land <strong>en</strong> omstreeks 1850<br />

was het afgelop<strong>en</strong> met de grootschalige turfwinning.<br />

Veel roetaalgeld<strong>en</strong>, 'zijnde e<strong>en</strong>e<br />

betaling voor iedere roede Slik welke getrokk<strong>en</strong><br />

wordt', viel<strong>en</strong> er dan ook niet meer te<br />

inn<strong>en</strong>. Behalve e<strong>en</strong> kleine opleving tijd<strong>en</strong>s de<br />

tweede wereldoorlog was het eig<strong>en</strong>lijk afgelop<strong>en</strong><br />

met de turfwinning in de tijd na<br />

Hackes veilingaankoop van 1856.<br />

Resteerde het recht om voor plezier te<br />

viss<strong>en</strong> in de <strong>Vecht</strong>, 'zoo dikwijls het de Heer<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> Vrouw<strong>en</strong> van <strong>Loosdrecht</strong> zal<br />

geliev<strong>en</strong>', ongeacht het feit dat het recht van<br />

visserij in die rivier eig<strong>en</strong>dom was van derd<strong>en</strong>,<br />

bijvoorbeeld van de g<strong>en</strong>oemde Plaatjes,<br />

metselaars.<br />

Wat Hacke in 1856 verwierf was de mogelijkheid<br />

zijn naam te verl<strong>en</strong>g<strong>en</strong> met 'van<br />

Mijnd<strong>en</strong>', e<strong>en</strong> Jus Patronatus waarvan hij<br />

ge<strong>en</strong> gebruik w<strong>en</strong>ste te mak<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> zitbank in<br />

de Sijpekerk, pachtgeld<strong>en</strong> voor de later afgeschafte<br />

ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> beetje invloed op <strong>en</strong> <strong>en</strong>ige<br />

inkomst<strong>en</strong> uit de turfwinning, <strong>en</strong> het recht<br />

in <strong>Vecht</strong> te h<strong>en</strong>gel<strong>en</strong>.<br />

De Hackes als am bachtsher<strong>en</strong><br />

Anderhalve eeuw, van 1856 tot 2006, was het<br />

ambachtsheerschap van Mijnd<strong>en</strong> <strong>en</strong> de<br />

<strong>Loosdrecht</strong><strong>en</strong> in de familie Hacke. Eerst bij<br />

Jan Conrad Hacke (1814-1873), dan bij zijn<br />

zoon Conrad Jan (1847-1924), daarna bij di<strong>en</strong>s<br />

zoon Jan Elias (1888-1969), <strong>en</strong> t<strong>en</strong>slotte bij de<br />

schoonzoon van de laatste, R. Fe<strong>en</strong>stra (1926-<br />

<strong>2007</strong>). Met de overdracht van 10 december<br />

2006 aan M.J. Plasmeijer kwam daar e<strong>en</strong> einde<br />

aan.<br />

Om verwarring tuss<strong>en</strong> vader Jan Conrad<br />

<strong>en</strong> zoon Conrad Jan te voorkom<strong>en</strong> wordt bij<br />

de eerste meestal vermeld: de stichter van<br />

Eik<strong>en</strong>rode, of: de Dantevertaler, <strong>en</strong> bij de<br />

tweede: de burgemeester. De stichter van<br />

Eik<strong>en</strong>rode kon die buit<strong>en</strong>plaats aanlegg<strong>en</strong><br />

dankzij de fortuin<strong>en</strong> die zijn vrouw uit de<br />

familie Elias bij haar huwelijk inbracht. Huis<br />

<strong>en</strong> park werd<strong>en</strong> groots aangepakt: vijvers,<br />

brugg<strong>en</strong>, bijzondere bom<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> koetshuis,<br />

e<strong>en</strong> oranjerie, e<strong>en</strong> grafkapel, ijskelder <strong>en</strong> theekoepel<br />

maakt<strong>en</strong> veel indruk op de gast<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

op de <strong>Loosdrecht</strong>ers. Bosboom was verrukt<br />

van de schilderij<strong>en</strong>collectie <strong>en</strong> van de door<br />

Hacke uit Italië meegebrachte sculptuur, binn<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> buit<strong>en</strong>. De bevri<strong>en</strong>de schrijver Potgieter<br />

had het wel over 'de Croesus Hacke'.<br />

Op Eik<strong>en</strong>rode ontving hij graag gast<strong>en</strong> uit<br />

intellectuele <strong>en</strong> artistieke kring<strong>en</strong>. Behalve<br />

Potgieter uit de letterkundige wereld van die<br />

dag<strong>en</strong> Nicolaas Beets, T<strong>en</strong> Kate, Cremer,<br />

Heije, <strong>en</strong> vooral mevrouw Bosboom-<br />

Toussaint <strong>en</strong> haar man, de schilder. De bek<strong>en</strong>de<br />

Utrechtse professor Donders was er<br />

e<strong>en</strong> graag gezi<strong>en</strong>e gast. Hacke was gepromoveerd<br />

op e<strong>en</strong> onderwerp uit de geschied<strong>en</strong>is<br />

van Italië. Hij heeft er vaak verblev<strong>en</strong>, k<strong>en</strong>de<br />

de taal, sloot vri<strong>en</strong>dschap met de adjudant<br />

van Garibaldi die geregeld op Eik<strong>en</strong>rode<br />

kwam <strong>en</strong> had e<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>slange passie voor het<br />

werk van Dante, wi<strong>en</strong>s Divina Commedia hij<br />

met behoud van de vorm van het origineel in<br />

het Nederlands vertaalde. De buit<strong>en</strong>gewoon<br />

luxueuze uitgave daarvan in drie zware door<br />

Doré geïllustreerde del<strong>en</strong> bekostigde hij uit<br />

eig<strong>en</strong> zak. Hij schonk die aan vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>en</strong> aan<br />

m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> wier vri<strong>en</strong>dschap hij zocht. Bij zijn<br />

overlijd<strong>en</strong> was het laatste deel ter perse. To<strong>en</strong><br />

Potgieter dat <strong>en</strong>ige tijd later ontving kwam<br />

hij tot de ontboezeming, dat 'meer dan de<br />

millio<strong>en</strong><strong>en</strong> de ijver <strong>en</strong> liefde voor de letter<strong>en</strong><br />

d<strong>en</strong> burgerlijk<strong>en</strong> Hacke heeft verhev<strong>en</strong>'.<br />

De Heer van Eik<strong>en</strong>rode<br />

Het ambachtsheerschap mag dan in de jar<strong>en</strong><br />

dat hij dat bezat steeds minder zijn gaan betek<strong>en</strong><strong>en</strong>,<br />

de allure van de buit<strong>en</strong>plaats <strong>en</strong> van<br />

TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 133


het artistieke <strong>en</strong> intellectuele verkeer daar<br />

moet veel hebb<strong>en</strong> gecomp<strong>en</strong>seerd. Eerder<br />

dan als 'heer van Mijnd<strong>en</strong> <strong>en</strong> de beide<br />

<strong>Loosdrecht</strong><strong>en</strong>' zal m<strong>en</strong> in hem hebb<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong><br />

de 'heer van Eik<strong>en</strong>rode', e<strong>en</strong> titel die niet<br />

bestaat, maar die wel is gebruikt, bijvoorbeeld<br />

in 1940 voor kleinzoon Jan Elias Hacke,<br />

in e<strong>en</strong> artikel van <strong>en</strong>e R.v.O. over di<strong>en</strong>s orchideeënkwekerij<br />

(HKL, nr. 122).<br />

Zowel Potgieter als mevrouw Bosboom-<br />

Toussaint merkt<strong>en</strong> bij het overlijd<strong>en</strong> van de<br />

oude Hacke op, dat de kinder<strong>en</strong> niet de meest<br />

bedroefd<strong>en</strong> lek<strong>en</strong> bij hun bezoek van rouwbeklag.<br />

Bosboom had er zich zelfs aan geërgerd.<br />

De vertrouwde gast<strong>en</strong> van Hacke sympathiseerd<strong>en</strong><br />

eig<strong>en</strong>lijk het meest met de schoonzoon<br />

Van Ti<strong>en</strong>hov<strong>en</strong>, met wie vooral de Bosbooms<br />

de relatie zoud<strong>en</strong> voortzett<strong>en</strong>. Met<br />

Eik<strong>en</strong>rode als cultureel brandpunt was het nu<br />

afgelop<strong>en</strong>. De buit<strong>en</strong>plaats <strong>en</strong> het ambachtsheerschap<br />

kwam<strong>en</strong> aan de oudste zoon Conrad<br />

Jan, 'met hart <strong>en</strong> ziel buit<strong>en</strong>man', volg<strong>en</strong>s<br />

Potgieter, 'hij zoude gaarne burgemeester<br />

van <strong>Loosdrecht</strong> word<strong>en</strong>'.<br />

Dat is hij ook geword<strong>en</strong>, van 1875 tot<br />

1892. Het burgemeesterschap gaf hem e<strong>en</strong><br />

deel van de bevoegdhed<strong>en</strong> die de wetgever<br />

nu juist aan de ambachtsher<strong>en</strong> had ontnom<strong>en</strong><br />

na de Franse tijd <strong>en</strong> met name bij de invoering<br />

van de grondwet van 1848. In het archief<br />

van de heerlijkheid Mijnd<strong>en</strong> <strong>en</strong> de <strong>Loosdrecht</strong><strong>en</strong><br />

drog<strong>en</strong> de stukk<strong>en</strong> met betrekking<br />

tot de uitoef<strong>en</strong>ing van het ambachtsheerschap<br />

na de helft van de eeuw vrijwel helemaal<br />

op. Er zijn er nog wat weg<strong>en</strong>s het verval<br />

der ti<strong>en</strong>dplichtigheid van elf ti<strong>en</strong>dblokk<strong>en</strong><br />

onder de geme<strong>en</strong>te <strong>Loosdrecht</strong> <strong>en</strong> de daarbij<br />

hor<strong>en</strong>de schadeloosstelling voor de eig<strong>en</strong>aar,<br />

die er alle<strong>en</strong> zijdelings iets mee te mak<strong>en</strong><br />

hadd<strong>en</strong>. Voor de rest gaat het over 'Aanir<br />

* #v<br />

fan Elias Hacke in orchideeënkas op Eik<strong>en</strong>rode.<br />

134 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>


tek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> over veekeuring<strong>en</strong>, met vermelding<br />

van door de heer van Mijnd<strong>en</strong> daarbij<br />

gewonn<strong>en</strong> prijz<strong>en</strong>, 1895 <strong>en</strong> 1904.' Di<strong>en</strong>s bemoeiing<strong>en</strong><br />

met het tot stand br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> van e<strong>en</strong><br />

boterfabriek in <strong>Loosdrecht</strong>, aanvankelijk op<br />

het terrein van Eik<strong>en</strong>rode, pass<strong>en</strong> goed bij<br />

Potgieters eerdere kwalificatie van Hacke als<br />

'buit<strong>en</strong>man'.<br />

De 'heerlijke' aspect<strong>en</strong> van de familie <strong>en</strong><br />

van Eik<strong>en</strong>rode raakt<strong>en</strong> steeds meer op de<br />

achtergrond, maar dat de familie in <strong>Loosdrecht</strong><br />

e<strong>en</strong> bijzondere plaats innam, blijkt uit<br />

het feit dat bij hun huwelijksjublilea bijzondere<br />

kerkdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> gehoud<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat<br />

bijvoorbeeld de verjaardag van koninginmoeder<br />

Emma op 2 augustus 1905 aanleiding<br />

was voor e<strong>en</strong> groot feest op Eik<strong>en</strong>rode waarbij<br />

wel vijfhonderd person<strong>en</strong> in het park war<strong>en</strong>.<br />

En op 3 juli 1912 mocht de hele kerk<strong>en</strong>raad<br />

na haar vergadering op Eik<strong>en</strong>rode<br />

kom<strong>en</strong> kijk<strong>en</strong> naar het wonder van de bloei<strong>en</strong>de<br />

nachtcactus.<br />

Jan Elias Hacke werd in 1924 ambachtsheer<br />

na het overlijd<strong>en</strong> van zijn vader. Zijn<br />

belangstelling ging vooral uit naar het kwek<strong>en</strong><br />

van orchideeën. Op Eik<strong>en</strong>rode kwam<strong>en</strong><br />

kass<strong>en</strong> met ketelhuis <strong>en</strong> schoorst<strong>en</strong><strong>en</strong>; de<br />

restant<strong>en</strong> er van zijn nog steeds aanwezig. Hij<br />

was e<strong>en</strong> markante figuur die om de l<strong>en</strong>gte<br />

van zijn pass<strong>en</strong> de bijnaam Jan Stap Allemachtig<br />

droeg <strong>en</strong> die in de herinnering van<br />

bejaarde <strong>Loosdrecht</strong>ers voortleeft als e<strong>en</strong> wat<br />

exc<strong>en</strong>trieke maar breed gewaardeerde man.<br />

De Nederlandse Hervormde kerk van<br />

Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong> heeft bij verscheid<strong>en</strong>e<br />

geleg<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> baat gehad bij zijn betrokk<strong>en</strong>heid.<br />

To<strong>en</strong> zijn jongste dochter Elisabeth in<br />

1951 trouwde met Rudolph Fe<strong>en</strong>stra ging<strong>en</strong><br />

zij op Eik<strong>en</strong>rode won<strong>en</strong>. In 1969 overleed Jan<br />

Elias <strong>en</strong> ging de titel van ambachtsheer over<br />

op Fe<strong>en</strong>stra. Het echtpaar Fe<strong>en</strong>stra verliet het<br />

land in 1973 <strong>en</strong> vestigde zich in Ierland. Eik<strong>en</strong>rode<br />

werd in 1974 gekocht door e<strong>en</strong><br />

bouwmaatschappij wier eerste ambitie niet<br />

was de buit<strong>en</strong>plaats te behoud<strong>en</strong> of in eerdere<br />

glorie te herstell<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> periode van to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>d<br />

verval begon; op de terrein<strong>en</strong> <strong>en</strong> in de<br />

gebouw<strong>en</strong> vond<strong>en</strong> activiteit<strong>en</strong> plaats die op<br />

Rouwbord van Magdal<strong>en</strong>a Clara de Haze, echtg<strong>en</strong>ote<br />

van Jeronimo de Haze de Georghio, voor de restauratie<br />

van 1962 in het koor (foto D. Lagerman, coll. HKL).<br />

e<strong>en</strong> buit<strong>en</strong>plaats niet direct voor de hand<br />

ligg<strong>en</strong>. Voor de <strong>Loosdrecht</strong>se jeugd was het<br />

e<strong>en</strong> goud<strong>en</strong> tijd.<br />

H erstel<br />

Als er bij de <strong>Loosdrecht</strong>ers in de afgelop<strong>en</strong><br />

anderhalve eeuw al <strong>en</strong>ig besef is geweest dat<br />

er zoiets als e<strong>en</strong> ambachtsheer bestond, dan<br />

was dat sinds 1973 wel zo goed als verdw<strong>en</strong><strong>en</strong>,<br />

ook door di<strong>en</strong>s uitlandigheid. Eik<strong>en</strong>rode<br />

<strong>en</strong> het bezit van de ambachtsheerlijkheid war<strong>en</strong><br />

nu ook niet meer in één hand.<br />

In 2001 kreeg M.J. Plasmeijer (gebor<strong>en</strong><br />

1959) Eik<strong>en</strong>rode in erfpacht, met de verplichting<br />

om de buit<strong>en</strong>plaats te restaurer<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

voor de toekomst te behoud<strong>en</strong>. To<strong>en</strong> hij daar<br />

vijf jaar later in geslaagd leek te zijn, was dat<br />

TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 135


ïa l©ftder0€*©4e ja&r h&1 tiemée-nm uw H©r¥9n<br />

tHyfel L&9(4r*ehis<br />

h m s devradhTvawwfeeiekj<br />

K@si yvjé«d yru cm i^ h g'sd w a l^ r t ie f d w n ^ r v r a<br />

s M fv a Uoe*4reeMs fesrrm ticffi'cii<br />

$0 MDcecxx<strong>en</strong>i<br />

M<br />

Hulde aan de nagedacht<strong>en</strong>is van Vrouwe S.M. van der Poll, 1827. Opschrift bov<strong>en</strong> schoorste<strong>en</strong> oude pastorie Nieuw-<br />

<strong>Loosdrecht</strong>.<br />

voor Fe<strong>en</strong>stra red<strong>en</strong> om 'de heerlijkhed<strong>en</strong><br />

wederom met het landgoed in één hand te<br />

ver<strong>en</strong>ig<strong>en</strong>'. Dat gebeurde dus op 10 december<br />

2006 met de hierbov<strong>en</strong> beschrev<strong>en</strong> plechtigheid.<br />

Kort daarop, in maart <strong>2007</strong>, is Fe<strong>en</strong>stra<br />

overled<strong>en</strong>. Op 2 juli <strong>2007</strong> kreeg Plasmeijer de<br />

grond in eig<strong>en</strong>dom.<br />

Ook nu wordt de buit<strong>en</strong>plaats commercieel<br />

geëxploiteerd, maar e<strong>en</strong> flink deel van<br />

de vroegere allure lijkt weer terug <strong>en</strong> er vind<strong>en</strong><br />

weer culturele activiteit<strong>en</strong> plaats. Het is<br />

allemaal niet ess<strong>en</strong>tieel voor het ambachtheerschap,<br />

maar het siert de bezitter er van<br />

wel als hij die titel eerder als e<strong>en</strong> opdracht<br />

beschouwt dan als e<strong>en</strong> complex van recht<strong>en</strong>,<br />

zoals dat vroeger het geval was. Die opdracht<br />

houdt t<strong>en</strong> opzichte van de geschied<strong>en</strong>is in de<br />

continuïteit van het instituut te waarborg<strong>en</strong>,<br />

<strong>en</strong> t<strong>en</strong> opzichte van de geme<strong>en</strong>schap die te<br />

lat<strong>en</strong> del<strong>en</strong> in de g<strong>en</strong>oeg<strong>en</strong>s van de buit<strong>en</strong>plaats,<br />

zoals dat sedert <strong>en</strong>ige jar<strong>en</strong> bijvoorbeeld<br />

gebeurt op Koninginnedag als 'het hele<br />

dorp' te gast is in de tuin <strong>en</strong> op het bordes<br />

van Eik<strong>en</strong>rode, waar de ambachtsheer nu<br />

'toevallig' woont.<br />

Enige tijd geled<strong>en</strong> werd de familie Plasmeijer<br />

verrast met e<strong>en</strong> loodzwaar pakket dat<br />

bij op<strong>en</strong>ing e<strong>en</strong> gebeeldhouwd medaillon<br />

bleek te bevatt<strong>en</strong> dat in de jar<strong>en</strong> van neergang<br />

uit het huis was gesloopt <strong>en</strong> nu werd<br />

terugbezorgd, omdat er weer toekomst in het<br />

huis zit. In dezelfde tijd kwam e<strong>en</strong> nu volwass<strong>en</strong><br />

<strong>Loosdrecht</strong>er aan met het emaill<strong>en</strong><br />

naambordje van de familie Hacke van Mijnd<strong>en</strong>,<br />

in zijn jeugd als souv<strong>en</strong>ir van het to<strong>en</strong> zo<br />

verwaarloosde Eik<strong>en</strong>rode afgeschroefd. Dat<br />

zijn mooie ding<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> moderne ambachtsheer<br />

van Mijnd<strong>en</strong> <strong>en</strong> de beide <strong>Loosdrecht</strong><strong>en</strong>,<br />

wi<strong>en</strong>s <strong>en</strong>ige recht nog is om in de<br />

rivier de <strong>Vecht</strong> e<strong>en</strong> h<strong>en</strong>geltje uit te gooi<strong>en</strong><br />

tuss<strong>en</strong> de Weerdsloot te Breukel<strong>en</strong> tot aan de<br />

Alambertskade te Vreeland, kadastraal bek<strong>en</strong>d<br />

geme<strong>en</strong>te Lo<strong>en</strong><strong>en</strong>, sectie D nummer<br />

1815 (destijds 1113) <strong>en</strong> 1644 <strong>en</strong> sectie E nummers<br />

39, 443 <strong>en</strong> 744 (destijds 478). Deze visrecht<strong>en</strong><br />

zijn verhuurd aan de Gewestelijke<br />

Pachtcommissie 'Utrecht', gevestigd te Breukel<strong>en</strong>,<br />

onder de voorwaard<strong>en</strong> die zijn overe<strong>en</strong>gekom<strong>en</strong><br />

in e<strong>en</strong> op 1 augustus 1987<br />

ondertek<strong>en</strong>de <strong>en</strong> op 23 maart 1978 door de<br />

Kamer voor de Binn<strong>en</strong>visserij te 's-Grav<strong>en</strong>hage<br />

goedgekeurde 'Huurovere<strong>en</strong>komst Visrecht'.<br />

Per saldo<br />

Wat achthonderd jaar ambachtsher<strong>en</strong> voor<br />

<strong>Loosdrecht</strong> heeft betek<strong>en</strong>d, <strong>en</strong> wat <strong>Loosdrecht</strong><br />

voor die her<strong>en</strong>, valt natuurlijk niet<br />

vast te stell<strong>en</strong>. Wat er vandaag van rest is e<strong>en</strong><br />

klein archief, e<strong>en</strong> paar artikeltjes <strong>en</strong> van ou-<br />

136 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>


der<strong>en</strong> wat verhal<strong>en</strong> over petje afnem<strong>en</strong> bij het<br />

passer<strong>en</strong> van de theekoepel van Eik<strong>en</strong>rode,<br />

ook als daar niemand in was, e<strong>en</strong> paar strat<strong>en</strong><br />

vernoemd naar e<strong>en</strong> Van Mijnd<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />

Geelvinck, e<strong>en</strong> bank in de kerk van Nieuw-<br />

<strong>Loosdrecht</strong>, <strong>en</strong> e<strong>en</strong> tweetal rouwbord<strong>en</strong>, e<strong>en</strong><br />

opschrift op het fries van e<strong>en</strong> schoorste<strong>en</strong> in<br />

de zog<strong>en</strong>aamde Oude Pastorie achter de Sijpekerk,<br />

<strong>en</strong> e<strong>en</strong> grafkapel waarin drie ambachtsher<strong>en</strong><br />

rust<strong>en</strong>: de drie Hackes <strong>en</strong> familieled<strong>en</strong>.<br />

Die grafkapel op Eik<strong>en</strong>rode is al e<strong>en</strong><br />

tijdje geled<strong>en</strong> overgedrag<strong>en</strong> aan de Stichting<br />

Historisch Goed <strong>Loosdrecht</strong>. Het door Jan Conrad<br />

Hacke daarin geplaatste marmer<strong>en</strong> beeld<br />

van Christus aan de geselpaal van de Italiaanse<br />

beeldhouwer Eum<strong>en</strong>e Baratta is nu in<br />

de Oudkatholieke kerk in Hilversum, omdat<br />

de familie niet t<strong>en</strong> onrechte vreesde voor<br />

vandalisme in de donkere dag<strong>en</strong> van Eik<strong>en</strong>rode.<br />

Het is <strong>en</strong>ige jar<strong>en</strong> geled<strong>en</strong> vervang<strong>en</strong><br />

door e<strong>en</strong> beschilderd Heilig Hartbeeld dat<br />

daar niet echt op zijn plaats is, als m<strong>en</strong> het<br />

mij toestaat.<br />

Op 10 december 2006 heeft de nieuwe<br />

ambachtsheer M.J. Plasmeijer toegezegd, de<br />

pachtgeld<strong>en</strong> van de <strong>Vecht</strong>visserij de eerste<br />

vijf jaar te zull<strong>en</strong> reserver<strong>en</strong> voor de aanschaf<br />

van e<strong>en</strong> kopie van het originele Christusbeeld<br />

in de kapel.<br />

Bas de Ligt (1934), was leraar Nederlands. Hij is<br />

redactielid van tijdschrift HKL van de Historische<br />

Kring <strong>Loosdrecht</strong> <strong>en</strong> publiceert met regelmaat<br />

over de historie van <strong>Loosdrecht</strong>, in het bijzonder<br />

over oude families.<br />

Literatuur<br />

H. Brunekreef, De Sypekerk te Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong>,<br />

Zaltbommel 1977, p. 9-33.<br />

H. Brunekreef, serie bijdrag<strong>en</strong> over de <strong>Loosdrecht</strong>se<br />

ambachtsher<strong>en</strong> in het tijdschrift HKL van de<br />

Historische Kring <strong>Loosdrecht</strong>, nrs. 53 t/m 57,<br />

59 t/m 64, nr. 66,1985-1988.<br />

H. Brunekreef, 'De her<strong>en</strong> van Amstel <strong>en</strong> Van Amstel<br />

van Mijnd<strong>en</strong>' in: TVE, 15 (2Cserie, 1997), nr.<br />

2, p. 61-78 [bewerking door R. Lo<strong>en</strong><strong>en</strong>].<br />

R. Lo<strong>en</strong><strong>en</strong>, 'Amelis van Amstel van Mijnd<strong>en</strong>, ambachtsheer<br />

in woelige tijd<strong>en</strong>' in: Conny Bogaard<br />

e.a. (red.), Wij schrijv<strong>en</strong> hier de geschied<strong>en</strong>is,<br />

<strong>Loosdrecht</strong>ers oude <strong>en</strong> nieuwe, <strong>Loosdrecht</strong> 1997, p.<br />

136-144.<br />

Th. A.A.M. van Amstel, De her<strong>en</strong> van Amstel 1105-<br />

1378, Hilversum 1999.<br />

Kees de Kruijter <strong>en</strong> Harry Pieron, 'De her<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

vrouw<strong>en</strong> van Kron<strong>en</strong>burg' in: TVE, 22 (2e serie,<br />

2004), nr. 1-2, p. 35-46.<br />

B. de Ligt e.a., De Bosbooms <strong>en</strong> <strong>Loosdrecht</strong>, <strong>Loosdrecht</strong><br />

2004.<br />

B. de Ligt, verscheid<strong>en</strong>e bijdrag<strong>en</strong> over Eik<strong>en</strong>rode<br />

in: HKL, nrs. 98 (1994), 122 (1998), 123 (1999).<br />

F.C.J. Ketelaar, Oude zakelijke recht<strong>en</strong> vroeger, nu <strong>en</strong><br />

in de toekomst, Zwolle 1978 [Leidse dissertatie].<br />

V.A.M. van der Burg, 'Heerlijkhed<strong>en</strong> na 1848' in:<br />

Virtus, jaarboek voor adelsgeschied<strong>en</strong>is, II, 2004, p.<br />

203-207.<br />

Afbeelding<strong>en</strong><br />

T<strong>en</strong>zij anders vermeld, collectie Historische Kring<br />

<strong>Loosdrecht</strong>.<br />

TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 137


G<strong>en</strong>ealogisch onderzoek blijft fasciner<strong>en</strong><br />

Werk zoek<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> ander land is iets van alle eeuw<strong>en</strong><br />

Ruud Gortzak<br />

Laat in e<strong>en</strong> gezelschap het woord<br />

'g<strong>en</strong>ealogie' vall<strong>en</strong> <strong>en</strong> vel<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> reager<strong>en</strong><br />

met: 'stamboomonderzoek'. Vaak volgd<strong>en</strong><br />

dan anekdotes over m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die dagelijks<br />

ur<strong>en</strong> doorbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> in geme<strong>en</strong>telijke- <strong>en</strong> kerkelijke<br />

archiev<strong>en</strong> op zoek naar de herkomst van<br />

hun familie. Inmiddels zijn daar heel andere<br />

verhal<strong>en</strong> aan toegevoegd. M<strong>en</strong>ige<strong>en</strong> heeft<br />

immers internet ontdekt om uit te zoek<strong>en</strong><br />

waar de wortels van de voorouders zich bevind<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> zij voel<strong>en</strong> minder de noodzaak om<br />

buit<strong>en</strong>shuis te neuz<strong>en</strong> in de trouw- <strong>en</strong> doopboek<strong>en</strong><br />

die zo'n geweldige bron van informatie<br />

kunn<strong>en</strong> zijn.<br />

Op welke manier de gegev<strong>en</strong>s ook gezocht<br />

<strong>en</strong> gevond<strong>en</strong> word<strong>en</strong>, telk<strong>en</strong>s weer is er<br />

van oprechte verbazing sprake als bij voorbeeld<br />

na <strong>en</strong>ig speurwerk ontdekt wordt dat<br />

in e<strong>en</strong> familie de oudste zon<strong>en</strong> afwissel<strong>en</strong>d<br />

Dirk Gerrit <strong>en</strong> Gerrit Dirk werd<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oemd<br />

<strong>en</strong> dat m<strong>en</strong>ig kind gebor<strong>en</strong> werd ver binn<strong>en</strong><br />

de neg<strong>en</strong> maand<strong>en</strong> na de huwelijksdatum.<br />

Opvall<strong>en</strong>d is dat aan de hand van de stamboom<br />

verder kon word<strong>en</strong> aangetoond hoeveel<br />

kindersterfte er in e<strong>en</strong> familie voorgekom<strong>en</strong><br />

was <strong>en</strong> hoe, zeker in de laatste tachtig<br />

jaar, steeds vaker de handarbeiders van<br />

weleer kinder<strong>en</strong> kreg<strong>en</strong> die via middelbare<br />

school <strong>en</strong> universiteit e<strong>en</strong> heel ander beroep<br />

kond<strong>en</strong> kiez<strong>en</strong>.<br />

I<br />

jN fjpH j<br />

m<br />

lift eerfte<br />

K M I<br />

V.D.M.<br />

faar.<br />

* w ?H o lk.RHevblom.RPCo s.<br />

/ y * V . , . * ,<br />

A n NO.MDCXCVï II.<br />

De ’eerste ste<strong>en</strong>’ in de muur van de zog<strong>en</strong>aamde 'Oude Pastorie' van Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong>, waarop de nam<strong>en</strong> staan van<br />

dominee P. Heyblom (1659-1718), geflankeerd door de kerkmeesters W.P. Mo<strong>en</strong> <strong>en</strong> P.P. Cos. De wat cryptische tekst:<br />

'In 't eerste Vrede jaar.... MDCXCVII1' (= 1698). In 1697 werd te Rijswijk de vrede met Frankrijk geslot<strong>en</strong> door<br />

Prins Willem III.<br />

138 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>


Daarnaast kan dank zij de archiev<strong>en</strong> duidelijk<br />

word<strong>en</strong> aangetoond dat het trekk<strong>en</strong> van het<br />

<strong>en</strong>e land naar het andere om werk te zoek<strong>en</strong><br />

iets van alle eeuw<strong>en</strong> is. Neem de familie Masmeijer.<br />

Die vindt zijn oorsprong in de grasmaaier<br />

die vanuit Duitsland in de achtti<strong>en</strong>de<br />

eeuw in <strong>Loosdrecht</strong> neerstreek, daar als dagloner<br />

aan de slag ging <strong>en</strong> er e<strong>en</strong> familie stichtte.<br />

Led<strong>en</strong> van die familie blev<strong>en</strong> vervolg<strong>en</strong>s<br />

lang niet allemaal in <strong>Loosdrecht</strong>. Zij trokk<strong>en</strong><br />

op hun beurt naar andere del<strong>en</strong> van het land<br />

om e<strong>en</strong> bestaan op te bouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> zij kreg<strong>en</strong><br />

dikwijls gezelschap van talloze ve<strong>en</strong>arbeiders<br />

die hun heil elders zocht<strong>en</strong>. Waar werk is, is<br />

mijn woning leek hun aller devies.<br />

V erzam el<strong>en</strong><br />

Hoe verrass<strong>en</strong>d, verbazingwekk<strong>en</strong>d <strong>en</strong> leuk<br />

de resultat<strong>en</strong> van het vaak fasciner<strong>en</strong>de onderzoek<br />

ook zijn, g<strong>en</strong>ealogie betek<strong>en</strong>t voor de<br />

Historisch Kring van <strong>Loosdrecht</strong> veel meer.<br />

Daar zijn ze namelijk ook bezig met het verzamel<strong>en</strong><br />

van oude schoolfoto's, portrett<strong>en</strong>,<br />

familiekiekjes uit lang vervlog<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>, vergeelde<br />

knipsels uit dagblad<strong>en</strong> van weleer,<br />

oude kaart<strong>en</strong>, <strong>en</strong> het bewar<strong>en</strong> van de vele<br />

gebruiksvoorwerp<strong>en</strong> die reeds jar<strong>en</strong> niet<br />

meer in gebruik zijn. Verder werkt m<strong>en</strong> onvermoeibaar<br />

verder aan het digitaliser<strong>en</strong>, aan<br />

e<strong>en</strong> database, <strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> cd-rom g<strong>en</strong>ealogie<br />

die ter beschikking staat van e<strong>en</strong> ieder die<br />

daar gebruik van wil mak<strong>en</strong>.<br />

Ferry Brand, lid van de werkgroep g<strong>en</strong>ealogie<br />

van de Historische Kring, laat e<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

ander graag zi<strong>en</strong> aan de bezoekers van het<br />

onderkom<strong>en</strong> van de HKL. We lop<strong>en</strong> niet alle<strong>en</strong><br />

door de fraaie expositieruimte maar ook<br />

door de kelders van het gebouw aan de Acacialaan<br />

in Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong>. Brand op<strong>en</strong>t<br />

met veel <strong>en</strong>thousiasme lad<strong>en</strong> stampvol foto 's,<br />

toont e<strong>en</strong> naar de eis<strong>en</strong> van de tijd ingerichte<br />

donkere kamer, die nu voor digitale fotografie<br />

wordt gebruikt, loopt door e<strong>en</strong> ruimte<br />

boordevol oude kleding, wijst op de bibliotheek<br />

met vaak honderd<strong>en</strong> jar<strong>en</strong> oude boek<strong>en</strong>,<br />

<strong>en</strong> maakt e<strong>en</strong> deur op<strong>en</strong> waarachter in<br />

goede klimatologische omstandighed<strong>en</strong> schilderij<strong>en</strong><br />

van <strong>Loosdrecht</strong>se kunst<strong>en</strong>aars e<strong>en</strong><br />

plek hebb<strong>en</strong> gevond<strong>en</strong>. Hij wil het niet met<br />

zoveel woord<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong>, maar uit alles blijkt<br />

dat de g<strong>en</strong>ealogische werkgroep van de 35<br />

jaar oude Historische Kring de zaakjes goed<br />

voor elkaar heeft.<br />

Hoewel, Werkgroep. Dat vindt Ferry Brand<br />

toch wel weer e<strong>en</strong> erg groot woord. Hij zegt:<br />

'To<strong>en</strong> de Historische Kring werd opgericht is<br />

er e<strong>en</strong> aantal werkgroep<strong>en</strong> in het lev<strong>en</strong> geroep<strong>en</strong>.<br />

Die werkgroep<strong>en</strong> bestond<strong>en</strong> vaak uit<br />

één persoon <strong>en</strong> dat is sindsdi<strong>en</strong> altijd zo geblev<strong>en</strong>.<br />

Dat betek<strong>en</strong>t overig<strong>en</strong>s niet dat iemand<br />

alles alle<strong>en</strong> moest do<strong>en</strong>. We hebb<strong>en</strong><br />

regelmatig werkgroep<strong>en</strong>vergadering, waar<br />

alle led<strong>en</strong> van werkgroep<strong>en</strong> bij elkaar kom<strong>en</strong>.<br />

We hebb<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in de Kring die zich niet<br />

specifiek met g<strong>en</strong>ealogie bezighoud<strong>en</strong> <strong>en</strong> er<br />

toch aan werk<strong>en</strong>.'<br />

'Neem H<strong>en</strong>k Nijkamp, de oude bakker uit<br />

<strong>Loosdrecht</strong>. Hij is 86 jaar maar gaat nog altijd<br />

<strong>en</strong>thousiast families langs om oude foto's op<br />

te hal<strong>en</strong>. Die foto's word<strong>en</strong>, voorzi<strong>en</strong> van<br />

naam, op karton geplakt <strong>en</strong> zo hebb<strong>en</strong> wij e<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong>orm person<strong>en</strong>archief kunn<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>stell<strong>en</strong><br />

dat nog dagelijks wordt uitgebreid. Verder<br />

k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> we mevrouw Van Nord<strong>en</strong> die onze<br />

knipseldi<strong>en</strong>st verzorgt. Zij heeft plakboek<strong>en</strong><br />

vol met familiebericht<strong>en</strong>, die zij uit de krant<strong>en</strong><br />

heeft geknipt, voor ons gemaakt. Ze doet<br />

het al jar<strong>en</strong> <strong>en</strong> heeft e<strong>en</strong> <strong>en</strong>orme collectie gegev<strong>en</strong>s<br />

verzameld, want niets van wat er in<br />

<strong>Loosdrecht</strong> gebeurt <strong>en</strong> in de krant komt te<br />

staan ontgaat haar. Daar do<strong>en</strong> wij uiteraard<br />

ons voordeel mee.'<br />

Fam ilie Pos<br />

Brand, afkomstig uit Haarlem, maar sinds<br />

1970 woonachtig in <strong>Loosdrecht</strong>, werd <strong>en</strong>thousiast<br />

voor de g<strong>en</strong>ealogie nadat hij ontdekt<br />

had dat de voorouders van zijn oma Krook<br />

uit Oud-<strong>Loosdrecht</strong> afkomstig war<strong>en</strong>. Hij<br />

maakte k<strong>en</strong>nis met Siem Pos, nazaat van e<strong>en</strong><br />

bek<strong>en</strong>de <strong>Loosdrecht</strong>se familie <strong>en</strong> van Jacob<br />

Jacobsz Pos, de veehouder/koopman die van<br />

1703 tot 1779 leefde <strong>en</strong> van wie e<strong>en</strong> handgeschrev<strong>en</strong><br />

dagboek bewaard is geblev<strong>en</strong>. 'Dat<br />

TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 139


eeuw<strong>en</strong>oude boek is', vertelt Ferry Brand, 'in<br />

zijn geheel uitgetypt door de Hilversummer<br />

J. Schlimme. Daarna is het door de Historische<br />

Kring <strong>Loosdrecht</strong> uitgegev<strong>en</strong>.'<br />

Het dagboek, dat mag ge<strong>en</strong> verwondering<br />

wekk<strong>en</strong>, levert natuurlijk e<strong>en</strong> schat aan gegev<strong>en</strong>s<br />

op over het lev<strong>en</strong> van bewoners van<br />

<strong>Loosdrecht</strong> in de achtti<strong>en</strong>de eeuw. Er wordt<br />

door Pos geschrev<strong>en</strong> over hun feest<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun<br />

zorg<strong>en</strong>. Zo staat er bij voorbeeld in te lez<strong>en</strong><br />

dat het in januari 1740 zo hard vroor dat er in<br />

twee nacht<strong>en</strong> zev<strong>en</strong> duim ijs ontstond <strong>en</strong><br />

twee m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in Oud-<strong>Loosdrecht</strong> doodvror<strong>en</strong>:<br />

Joost de scho<strong>en</strong>makersbaas, overleed op de<br />

Bloklaan <strong>en</strong> Pieter Gro<strong>en</strong> overleed nadat eerst<br />

zijn hand<strong>en</strong> volledig war<strong>en</strong> bevror<strong>en</strong>. Ook<br />

was er e<strong>en</strong> Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong>er op de Westbroekse<br />

kade overled<strong>en</strong>.<br />

Jacob Pos schreef uitbundig over de geboorte<br />

van Prins Willem V, in maart 1748. Op<br />

zaterdag 9 maart werd dat bek<strong>en</strong>d gemaakt<br />

in <strong>Loosdrecht</strong>, waarop van beide kerk<strong>en</strong> de<br />

klokk<strong>en</strong> beierd<strong>en</strong> <strong>en</strong> de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> met hun<br />

snaphan<strong>en</strong> in de lucht schot<strong>en</strong>. Er was feest<br />

in Oud-<strong>Loosdrecht</strong>. Maandag werd er e<strong>en</strong><br />

speciale zangdi<strong>en</strong>st gehoud<strong>en</strong>, maar dinsdag<br />

wilde m<strong>en</strong> wel iets anders. Getrouwde mann<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> jongeling<strong>en</strong> trokk<strong>en</strong> onder tromgeroffel<br />

naar het rechthuis. Zij hadd<strong>en</strong> met oranje<br />

versierde snaphan<strong>en</strong> bij zich <strong>en</strong> verzocht<strong>en</strong><br />

de burgemeester <strong>en</strong>ig geld 'ter gedachgt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong><br />

van de jong gebor<strong>en</strong> Prins met malkander<br />

te verter<strong>en</strong>.' De burgemeester voldeed aan<br />

dat verzoek, waarop zij op het idee kwam<strong>en</strong><br />

om vervolg<strong>en</strong>s bij iedere burger aan te gaan<br />

<strong>en</strong> geld te vrag<strong>en</strong>. Dat lukte buit<strong>en</strong>gewoon<br />

goed <strong>en</strong> Jacob schreef dat ze 'alzoo e<strong>en</strong> heel<br />

stuivertje geldt' verzameld<strong>en</strong>. Zij zoud<strong>en</strong> dat<br />

de volg<strong>en</strong>de donderdag in 'De vergulde<br />

Leeuw' opmak<strong>en</strong> met feestvier<strong>en</strong>. Dat feest<br />

ontaardde in e<strong>en</strong> vechtpartij tuss<strong>en</strong> Oud-<strong>en</strong><br />

Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong>ers, e<strong>en</strong> knokpartij waarbij<br />

st<strong>en</strong><strong>en</strong> door de ruit<strong>en</strong> van De Vergulde<br />

Leeuw vlog<strong>en</strong> <strong>en</strong> er met scherp geschot<strong>en</strong><br />

werd.<br />

Over de familie Pos is veel meer bek<strong>en</strong>d.<br />

Zo heeft Arie Mant<strong>en</strong> in 1988 in <strong>Tuss<strong>en</strong></strong> <strong>Vecht</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>Eem</strong> nog e<strong>en</strong> groot artikel geschrev<strong>en</strong> over<br />

Jan Jansz Pos, e<strong>en</strong> turfhandelaar die in de<br />

L.H.S ER r f: .<br />

i C - M B I, N E. T - JpCÖ’ R T W A J T - f<br />

P hotocraphe<br />

UTRECHT)N a c h te g a a l* !raai i HILVERSUM, AMSTER0AM(Singei5J2) ‘s HaCE**» ARNHEM.<br />

E<strong>en</strong> prachtig zog<strong>en</strong>aamd 'visitekaartje' van Mietje van<br />

Zijtveld.<br />

tweede helft van de achtti<strong>en</strong>de eeuw in<br />

Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong> woonde. Deze Pos stond<br />

goed bek<strong>en</strong>d <strong>en</strong> dat leidde er onder meer toe<br />

dat hij werd uitverkoz<strong>en</strong> om de geme<strong>en</strong>schap<br />

<strong>en</strong>ige tijd te di<strong>en</strong><strong>en</strong> als schep<strong>en</strong>. Pos kreeg<br />

met zijn vrouw Neeltje H<strong>en</strong>driksze Lotz zev<strong>en</strong><br />

kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong> ook uit zijn stamboom valt<br />

op te mak<strong>en</strong> dat niet alle<strong>en</strong> drie van de kinder<strong>en</strong><br />

op jeugdige leeftijd overled<strong>en</strong> maar dat<br />

het ook gebruikelijk was om later gebor<strong>en</strong><br />

kinder<strong>en</strong> dezelfde naam te gev<strong>en</strong> als deg<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

die reeds overled<strong>en</strong> war<strong>en</strong>. Elsje uit 1770<br />

overleed in 1773 waarna e<strong>en</strong> later in dat jaar<br />

gebor<strong>en</strong> meisje weer Elsje werd g<strong>en</strong>oemd.<br />

To<strong>en</strong> die Elsje alweer e<strong>en</strong> jaar later overleed<br />

werd e<strong>en</strong> in 1776 gebor<strong>en</strong> meisje opnieuw<br />

Elsje g<strong>en</strong>oemd. 'We wet<strong>en</strong> veel, maar waar de<br />

140 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>


naam Pos vandaan komt is nog altijd e<strong>en</strong><br />

raadsel. Misschi<strong>en</strong> war<strong>en</strong> de eerste led<strong>en</strong> van<br />

de familie wel vissers. Pos is ook de naam<br />

van e<strong>en</strong> vis. En de naam Visser komt in het<br />

oude <strong>Loosdrecht</strong> niet voor. Vandaar dat die<br />

link wel e<strong>en</strong>s gelegd is', vertelt Ferry Brand.<br />

Korte <strong>en</strong> lange nam <strong>en</strong><br />

Hij wijst op de verschill<strong>en</strong> in de nam<strong>en</strong> van<br />

de bewoners van Oud- <strong>en</strong> Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong>.<br />

'In Oud-<strong>Loosdrecht</strong> had je altijd korte nam<strong>en</strong>.<br />

Pos, Gro<strong>en</strong>, De Boer, Kroon, Vonk. Die nam<strong>en</strong><br />

kom<strong>en</strong> oorspronkelijk uit West-<br />

Friesland, dus je kunt aannem<strong>en</strong> dat het<br />

voornamelijk Westfriez<strong>en</strong> war<strong>en</strong> die zich juist<br />

Éi 5523<br />

L^4UNPVr77l■ i é<br />

daar vestigd<strong>en</strong>. Het gaat niet helemaal op,<br />

want Mur komt oorspronkelijk uit Dr<strong>en</strong>te,<br />

maar dan pas in de neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw. Naast<br />

de korte nam<strong>en</strong> zijn er in Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong><br />

van oudsher voornamelijk lange nam<strong>en</strong> te<br />

vind<strong>en</strong>. Daar won<strong>en</strong> de families Zeid<strong>en</strong>rijk,<br />

Karsemeijer, Veldhuiz<strong>en</strong>. Van die families<br />

wet<strong>en</strong> we dat ze van de Veluwse kant kom<strong>en</strong>.<br />

Vroeger zag je echt onderscheid tuss<strong>en</strong> de<br />

beide dorp<strong>en</strong>. Dat is nu e<strong>en</strong> stuk minder. Ook<br />

het gebruik van bijnam<strong>en</strong> is duidelijk afg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>,<br />

al zijn er nog altijd m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> te vind<strong>en</strong><br />

die, net als bij voorbeeld in Vol<strong>en</strong>dam, voornamelijk<br />

met hun bijnaam word<strong>en</strong> aangeduid.'<br />

Onverminderd is, volg<strong>en</strong>s hem, het <strong>en</strong>thousiasme<br />

geblev<strong>en</strong> waarmee m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in<br />

<strong>Loosdrecht</strong> het werk van de Historische<br />

Kring begroet<strong>en</strong>. 'We zijn ook het verl<strong>en</strong>gstuk<br />

van de geme<strong>en</strong>te geword<strong>en</strong>. Die stur<strong>en</strong><br />

de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die op het geme<strong>en</strong>tehuis met vrag<strong>en</strong><br />

kom<strong>en</strong> naar ons door. We hebb<strong>en</strong> ook<br />

veel <strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> nog altijd veel spull<strong>en</strong> van de<br />

m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> toegespeeld. Daardoor word<strong>en</strong> we<br />

steeds completer. Dat is leuk. Dat is ontzett<strong>en</strong>d<br />

leuk. Dat geeft voldo<strong>en</strong>ing.'<br />

Ruud Gortzak is oud-journalist van de Volkskrant.<br />

Literatuur<br />

tm *<br />

pi?<br />

mm<br />

« c<br />

Wij schrijv<strong>en</strong> hier de geschied<strong>en</strong>is, uitgave van Historische<br />

Kring <strong>Loosdrecht</strong>, 1997.<br />

Arie A. Mant<strong>en</strong>, 'Jan Jansz Pos, Turfhandelaar in<br />

Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong> in de tweede helft van de<br />

18c eeuw', in <strong>Tuss<strong>en</strong></strong> <strong>Vecht</strong> <strong>en</strong> <strong>Eem</strong>, themanummer<br />

<strong>Loosdrecht</strong>, 6e jrg (2e serie, 1988) nr. 2,<br />

p. 69-72.<br />

Afbeelding<strong>en</strong><br />

Collectie Historische Kring Loosrecht.<br />

E<strong>en</strong> knipselwerk ter geleg<strong>en</strong>heid van het huwelijk van<br />

'Y. van Seypveldt met M. Meijers 30-3-1783', die in<br />

feite zijn Jan Dirksz van Zijtveld <strong>en</strong> Marretje Pieters<br />

Meyers, die dan te Maart<strong>en</strong>sdijk huw<strong>en</strong>.<br />

TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 141


<strong>Loosdrecht</strong> in de tijd van de reformatie<br />

Bas de Ligt<br />

TVE is e<strong>en</strong> groot onderzoeksproject gestart naar<br />

de preciese toedracht van de Reformatie in onze<br />

strek<strong>en</strong> <strong>en</strong> de wijze waarop katholiek<strong>en</strong> <strong>en</strong> protestant<strong>en</strong><br />

daarna met elkaar omging<strong>en</strong>. In het meinummer<br />

2006 van TVE heeft prof. Gerrit Schutte<br />

de probleemstelling voor dit onderzoek nader uitgewerkt.<br />

Het algem<strong>en</strong>e beeld is, dat de hervorming<br />

van de Nederlandse kerk niet abrupt heeft plaats<br />

gevond<strong>en</strong>, alsof de overgrote meerderheid van de<br />

bevolking van de <strong>en</strong>e dag op de andere protestant<br />

was geword<strong>en</strong>. Het gaat om e<strong>en</strong> heel geleidelijk<br />

proces, dat pas driekwart eeuw later zijn beslag<br />

heeft gekreg<strong>en</strong>. Het resultaat van dat proces was,<br />

dat sommige dorp<strong>en</strong> in onze regio helemaal katholiek<br />

blev<strong>en</strong> <strong>en</strong> andere helemaal 'gereformeerd'<br />

werd<strong>en</strong>, terwijl in e<strong>en</strong> stad als Weesp aanvankelijk<br />

(tot 1673) de katholiek<strong>en</strong> nog de meerderheid van<br />

de bevolking uitmaakt<strong>en</strong>. Ook in andere sted<strong>en</strong>,<br />

zoals Naard<strong>en</strong>, was e<strong>en</strong> gem<strong>en</strong>gde bevolking te<br />

vind<strong>en</strong>. Hoe kwam dat? En hoe verliep het proces<br />

in de onderscheid<strong>en</strong> plaats<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> <strong>Vecht</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>Eem</strong>?<br />

Inmiddels is e<strong>en</strong> zesti<strong>en</strong>tal onderzoekers,<br />

meest afkomstig uit de bij TVE aangeslot<strong>en</strong> historische<br />

kring<strong>en</strong>, gestart met onderzoek ter plaatse,<br />

terwijl ook andere lokale historici zich bij de onderzoeksgroep<br />

hebb<strong>en</strong> aangeslot<strong>en</strong>. In <strong>en</strong>kele plaats<strong>en</strong><br />

is al aardig wat onderzoek gedaan, van andere<br />

is nog maar heel weinig bek<strong>en</strong>d. Sommige deelnemers<br />

hadd<strong>en</strong> al voor zij tot de onderzoeksgroep<br />

toetrad<strong>en</strong>, het e<strong>en</strong> <strong>en</strong> ander op het terrein van ons<br />

onderzoeksproject gedaan, soms zelfs al heel veel.<br />

E<strong>en</strong> van die lokale onderzoekers is Bas de Ligt,<br />

neerlandicus <strong>en</strong> actief lid van de Historische<br />

Kring <strong>Loosdrecht</strong>. Hij publiceerde al eerder<br />

'Enige hoofdstukk<strong>en</strong> uit e<strong>en</strong> eeuw <strong>Loosdrecht</strong>se<br />

kerkgeschied<strong>en</strong>is 1550 - 1650'. Onderstaand<br />

artikel is op dat onderzoek gebaseerd.1<br />

Voor TVE komt deze bijdrage heel goed uit, omdat<br />

op onze O p<strong>en</strong> Dag op 22 september in <strong>Loosdrecht</strong><br />

prof. Schutte e<strong>en</strong> inleiding zal houd<strong>en</strong> over hetzelfde<br />

onderwerp. E<strong>en</strong> betere voorbereiding is niet<br />

d<strong>en</strong>kbaar.<br />

Redactie<br />

In 1557 stierv<strong>en</strong> de pastoors van O ud- <strong>en</strong><br />

Nieuw -<strong>Loosdrecht</strong> aan de pest. De to<strong>en</strong>m alige<br />

heer van die dorp<strong>en</strong>, A nthonis III van Amstel<br />

van Mijnd<strong>en</strong>, m aakte gebruik van zijn<br />

recht e<strong>en</strong> nieuw e pastoor voor te drag<strong>en</strong> bij<br />

de kerkelijke autoriteit<strong>en</strong>, in dit geval het<br />

mm<br />

De zwarte dood. Houtsnede uit 'Der Ackermann aus<br />

Böhm<strong>en</strong>' van Johannes Tepl (of Saaz), omstreeks 2463.<br />

142 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>


aartsdiakonaat van Sint-Salvator. De kapittelkerk<br />

van die naam is in 1587 gesloopt, maar<br />

de omtrekk<strong>en</strong> zijn in het plaveisel van het<br />

huidige Domplein in Utrecht aangegev<strong>en</strong>.<br />

De aartsdiak<strong>en</strong> was na de proost of dek<strong>en</strong><br />

de belangrijkste man van deze religieuze geme<strong>en</strong>schap.<br />

In de loop van de tijd war<strong>en</strong> door<br />

de bisschop veel bestuurlijke bevoegdhed<strong>en</strong>,<br />

ook b<strong>en</strong>oeming<strong>en</strong> <strong>en</strong> ontslag<strong>en</strong>, aan de aartsdiak<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

overgedrag<strong>en</strong>. Op 16 oktober 1557<br />

werd Johannes Petri van Brugge aangesteld<br />

als pastoor van de kerk van Nieuw-<br />

<strong>Loosdrecht</strong>, de huidige Sijpekerk. De vrees<br />

dat de gelovig<strong>en</strong> zonder het sacram<strong>en</strong>t der<br />

sterv<strong>en</strong>d<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> overlijd<strong>en</strong> was<br />

daarmee voorlopig wegg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Of Oud-<br />

<strong>Loosdrecht</strong> ook snel werd voorzi<strong>en</strong> weet ik<br />

niet.<br />

<strong>Loosdrecht</strong> bij het begin van 'De O pstand'<br />

Ti<strong>en</strong> jaar later, in april 1567, vond in de stad<br />

Utrecht e<strong>en</strong> algem<strong>en</strong>e processie plaats om<br />

God te smek<strong>en</strong> de katholieke godsdi<strong>en</strong>st in<br />

e<strong>en</strong>heid <strong>en</strong> waarachtigheid des geloofs te<br />

bewar<strong>en</strong>. Het was to<strong>en</strong> ruim e<strong>en</strong> half jaar na<br />

het begin van de beeld<strong>en</strong>storm <strong>en</strong> <strong>en</strong>ige<br />

maand<strong>en</strong> voor de komst van Alva. Zwed<strong>en</strong>,<br />

Engeland <strong>en</strong> D<strong>en</strong>emark<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> to<strong>en</strong> al de<br />

band met Rome verbrok<strong>en</strong>. Buit<strong>en</strong> ons grondgebied<br />

war<strong>en</strong> drie monum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van het Nederlandse<br />

protestantisme al tot stand gekom<strong>en</strong>:<br />

de Nederlandse Geloofsbelijd<strong>en</strong>is (1561), de<br />

vertaling van de Heidelbergse Catechismus<br />

(1563) <strong>en</strong> de Nederlandse psalmberijming van<br />

Dathe<strong>en</strong> (1566).<br />

Al voor Alva's komst hadd<strong>en</strong> vele kandidaat-slachtoffers<br />

de wijk g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>, onder wie<br />

Oranje. In de 'kerk<strong>en</strong> onder het kruis' in Eind<strong>en</strong>,<br />

Lond<strong>en</strong>, Frankfort <strong>en</strong> elders slot<strong>en</strong> zich<br />

veel hervormingsgezind<strong>en</strong> aane<strong>en</strong>. Maar binn<strong>en</strong><br />

het machtsgebied van de Spaanse landvoogd<br />

leek de Utrechtse processie het gew<strong>en</strong>ste<br />

resultaat te hebb<strong>en</strong> opgeleverd.<br />

Op het slot Kron<strong>en</strong>burg in Lo<strong>en</strong><strong>en</strong> zetelde<br />

in deze jar<strong>en</strong> de al g<strong>en</strong>oemde Anthonie van<br />

Amstel van Mijnd<strong>en</strong>. Aan zijn trouw aan Rome<br />

hoeft niet getwijfeld te word<strong>en</strong>. In 1578,<br />

kort voor zijn dood, regelde hij zijn opvolging.<br />

Er was ge<strong>en</strong> mannelijke nakomeling.<br />

Met veel moeite <strong>en</strong> teg<strong>en</strong> hoge kost<strong>en</strong> slaagde<br />

hij er in zijn twee dochters in aanmerking te<br />

lat<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> voor bel<strong>en</strong>ing met zijn goeder<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> recht<strong>en</strong>, maar wel op voorwaarde van e<strong>en</strong><br />

voor beid<strong>en</strong> gearrangeerd huwelijk met twee<br />

broers uit het onverdacht Roomse Gelderse<br />

geslacht Van Lijnd<strong>en</strong>.<br />

De ligging van <strong>Loosdrecht</strong> tuss<strong>en</strong> Utrecht<br />

<strong>en</strong> Amsterdam was weinig bevorderlijk voor<br />

e<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>tueel gew<strong>en</strong>st afkoers<strong>en</strong> op kerkelijke<br />

hervorming. Beide grote sted<strong>en</strong> war<strong>en</strong> tot<br />

1578 konings- <strong>en</strong> Romegetrouw, althans officieel.<br />

Weliswaar werd<strong>en</strong> door Alva's Raad<br />

van Beroert<strong>en</strong> meer dan 200 inwoners van de<br />

stad Utrecht veroordeeld - weinig minder<br />

dan in Amsterdam - op het Utrechtse platteland<br />

was het nauwelijks tot beeld<strong>en</strong>storm<br />

gekom<strong>en</strong>.<br />

Vage spor<strong>en</strong> van rebellie<br />

Er zijn wat vage spor<strong>en</strong> van mogelijke <strong>Loosdrecht</strong>se<br />

rebellie in de eerste jar<strong>en</strong> van 'De<br />

Opstand'. E<strong>en</strong> Amsterdamse beeld<strong>en</strong>stormer,<br />

Jan Reyersz, zou in <strong>Loosdrecht</strong> oproer gezaaid<br />

hebb<strong>en</strong> door in de kroeg<strong>en</strong> het gerucht<br />

rond te strooi<strong>en</strong>, dat de Prins van Oranje met<br />

veel bondg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> Alva wel e<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> ander<br />

lied zou lat<strong>en</strong> zing<strong>en</strong>. En to<strong>en</strong> Adriaan Ploos<br />

omstreeks 1630 wilde bewijz<strong>en</strong>, dat hij stamde<br />

uit het geslacht Amstel van Mijnd<strong>en</strong>, voerde<br />

hij aan, dat de wap<strong>en</strong>s van zijn voorouders<br />

gesteld war<strong>en</strong> geweest op e<strong>en</strong> memorietafel<br />

die al in het begin van de zesti<strong>en</strong>de<br />

eeuw was aangebracht in de <strong>Loosdrecht</strong>se<br />

Sijpekerk <strong>en</strong> dat die tafel daar voor iedere<strong>en</strong><br />

zichtbaar had gehang<strong>en</strong> 'tot d<strong>en</strong> voorled<strong>en</strong><br />

trouble, als de beeld<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> geslag<strong>en</strong>'.<br />

Al ev<strong>en</strong> vaag is het bericht over e<strong>en</strong> zekere<br />

Jacob Corsz, die halverwege de zesti<strong>en</strong>de<br />

eeuw in Oud-<strong>Loosdrecht</strong> pastoor zou zijn<br />

geweest. Misschi<strong>en</strong> wel de naaste collega van<br />

de in Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong> in 1557 aangestelde<br />

Johannes Petri? In e<strong>en</strong> voor het <strong>Loosdrecht</strong>se<br />

gerecht in 1618 afgelegde verklaring werd hij<br />

door e<strong>en</strong> tweetal bejaarde <strong>Loosdrecht</strong>ers g<strong>en</strong>oemd<br />

'bedi<strong>en</strong>aer der gemeijnte Christi, predicant<br />

van Godts Woordt <strong>en</strong> leeraer der<br />

TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 143


*w<br />

~ -<br />

mmm<br />

im ksa<br />

-m : . sssirr^A<br />

mm<br />

mm<br />

Priesterhuwelijk. Titelblad van Johann Eberlin von<br />

Guntzburgs 'Wie gar gfarlich sey, so ein Priester kein<br />

Eheweibhat', 1523.<br />

kerck<strong>en</strong>'. Uit het verdere verhoor bleek dat<br />

deze pastoor getrouwd was <strong>en</strong> kinder<strong>en</strong> had.<br />

Of dat e<strong>en</strong> officieel huwelijk was kond<strong>en</strong> de<br />

getuig<strong>en</strong> niet zegg<strong>en</strong>, maar ze twijfeld<strong>en</strong> er<br />

niet aan: 'Hoeveel huijd<strong>en</strong> [hed<strong>en</strong>] sijnder in<br />

deese troubl<strong>en</strong> in Engelant, in Duijtslant, in<br />

Schotlant soo in veld<strong>en</strong>, wilderniss<strong>en</strong> <strong>en</strong> boss<strong>en</strong><br />

getrout, daervan de luijd<strong>en</strong> doot sijn die<br />

se getrout <strong>en</strong>de si<strong>en</strong> trouw<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>, <strong>en</strong>de<br />

di<strong>en</strong>volg<strong>en</strong>de onmogelijck is om haer echt te<br />

bewijs<strong>en</strong>. Wie sal nochtans haerluijder kinder<strong>en</strong><br />

voor onecht houd<strong>en</strong>?' Ik weet niet of dat<br />

voldo<strong>en</strong>de is om te bewer<strong>en</strong> - zoals wel gedaan<br />

is - , dat de Hervormingsgezind<strong>en</strong> in<br />

<strong>Loosdrecht</strong> in de zestiger jar<strong>en</strong> e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong><br />

voorganger hadd<strong>en</strong>, Jacob Corsz gehet<strong>en</strong>.<br />

Nicolaus Toll,<br />

pastor in 'antiqua ecclesia de Loessdrecht'<br />

In opdracht van de proost van Sint Salvator<br />

vond in september 1569 e<strong>en</strong> visitatie plaats<br />

van de kerk<strong>en</strong> van Naard<strong>en</strong>, Huiz<strong>en</strong>, Lar<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> Blaricum. Daarbij werd onderzocht of de<br />

inkomst<strong>en</strong> van de kerk<strong>en</strong> wel behoorlijk werd<strong>en</strong><br />

geïnd, hoe de altar<strong>en</strong>, doopvont<strong>en</strong>, kerkboek<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> gewad<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> beheerd, <strong>en</strong> hoe<br />

het lev<strong>en</strong>sgedrag was van priesters <strong>en</strong> parochian<strong>en</strong>.<br />

In de kerk van Naard<strong>en</strong> trof m<strong>en</strong> e<strong>en</strong> flink<br />

aantal vicarieën aan. Dat zijn stichting<strong>en</strong> met<br />

e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> inkom<strong>en</strong>, bedoeld voor het lez<strong>en</strong><br />

van miss<strong>en</strong> die aan de ziel<strong>en</strong>rust van de<br />

stichters of hun familieled<strong>en</strong> t<strong>en</strong> goede moet<strong>en</strong><br />

kom<strong>en</strong>. De vicarie onderhield e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong><br />

altaar, dat bedi<strong>en</strong>d werd door e<strong>en</strong> vaak door<br />

de stichter aangewez<strong>en</strong> vicaris of ziel<strong>en</strong>lezer<br />

die daar inkomst<strong>en</strong> uit had, de 'possessor'. In<br />

sommige kerk<strong>en</strong> war<strong>en</strong> er ti<strong>en</strong>tall<strong>en</strong>.<br />

In Naard<strong>en</strong> bleek, dat Nicolaus Toll, pastoor<br />

in de oude kerk van <strong>Loosdrecht</strong>, dat wil<br />

zegg<strong>en</strong> die van Oud-<strong>Loosdrecht</strong>, de bezitter<br />

was van drie in de Naard<strong>en</strong>se kerk gestichte<br />

vicarieën. Omdat hij niet in Naard<strong>en</strong> woonde,<br />

werd<strong>en</strong> de bijbehor<strong>en</strong>de altar<strong>en</strong> niet door<br />

hem persoonlijk bedi<strong>en</strong>d. Die bedi<strong>en</strong>ing had<br />

hij uitbesteed, teg<strong>en</strong> vergoeding natuurlijk,<br />

aan magister Lambertus Hort<strong>en</strong>sius <strong>en</strong> aan<br />

dominus Thimannus Wilhelmi.<br />

Hort<strong>en</strong>sius (1500-1574) was rector van de<br />

Latijnse school in Naard<strong>en</strong>. Hoewel tot priester<br />

gewijd had hij e<strong>en</strong> gezin dat onderhoud<strong>en</strong><br />

moest word<strong>en</strong>. De bedi<strong>en</strong>ing van het altaar<br />

van de Heilige Drievuldigheid nam<strong>en</strong>s Toll<br />

leverde wellicht e<strong>en</strong> extraatje op voor e<strong>en</strong><br />

slecht betaalde schoolmeester. Helaas bleek<br />

het altaar in 1569 niet bedi<strong>en</strong>d te word<strong>en</strong>. In<br />

1572 ontsnapte Hort<strong>en</strong>sius ternauwernood<br />

aan de uitmoording van zijn stad door de<br />

Spanjaard<strong>en</strong>. Het door hem opgestelde verhaal<br />

van die gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> is e<strong>en</strong> belangrijk<br />

ooggetuig<strong>en</strong>verslag.<br />

Tijm<strong>en</strong> Willems kreeg vijf guld<strong>en</strong> voor het<br />

bedi<strong>en</strong><strong>en</strong> van het altaar van het Eerbiedwaardig<br />

Sacram<strong>en</strong>t. Aan het altaar van de heilige<br />

Eligius, patroon der goudsmed<strong>en</strong>, vertelde<br />

hij niets over te houd<strong>en</strong>, want dat werd niet<br />

meer bedi<strong>en</strong>d. Visitator<strong>en</strong> noteerd<strong>en</strong> nog, dat<br />

bij de drie g<strong>en</strong>oemde altar<strong>en</strong> drie miskelk<strong>en</strong><br />

aanwezig war<strong>en</strong> van gedeeltelijk met goud<br />

bekleed zilver, met pat<strong>en</strong><strong>en</strong>, het schoteltje<br />

waarop tijd<strong>en</strong>s de mis de hostie ligt <strong>en</strong> waarmee<br />

de gelovig<strong>en</strong> aan het einde van de mis<br />

word<strong>en</strong> he<strong>en</strong>gezond<strong>en</strong>. Het was de commis-<br />

144 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>


sie ook niet ontgaan, dat de Naard<strong>en</strong>se kerk<br />

in <strong>en</strong> bij <strong>Loosdrecht</strong> veel land bezat.<br />

In 1569 stond de kerk van Naard<strong>en</strong> nog<br />

vol altar<strong>en</strong> alsof niet elders de beeld<strong>en</strong>storm<br />

zich had voltrokk<strong>en</strong> <strong>en</strong> was de stad trouw<br />

aan de koning alsof er nog ge<strong>en</strong> 'graaf Adolf<br />

was geblev<strong>en</strong> in de slag'. Drie jaar later<br />

kwam die beeld<strong>en</strong>storm dan alsnog <strong>en</strong> kreeg<br />

de stad de hiervoor al g<strong>en</strong>oemde door Hort<strong>en</strong>sius<br />

beschrev<strong>en</strong> afstraffing, mede op verzoek<br />

van het Spaansgezinde Amsterdam,<br />

waarbij rooms noch onrooms werd gespaard.<br />

Het spreekt haast vanzelf, dat door dit<br />

soort oorlogshandeling<strong>en</strong> de roomskatholiek<strong>en</strong><br />

steeds meer als bondg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> van<br />

Alva werd<strong>en</strong> beschouwd. In het volg<strong>en</strong>de<br />

jaar 1573 vertrok de gehate landvoogd, ging<br />

Willem van Oranje bij de calvinist<strong>en</strong> het<br />

Avondmaal vier<strong>en</strong> <strong>en</strong> werd door de Stat<strong>en</strong><br />

van Holland de uitoef<strong>en</strong>ing van de katholieke<br />

godsdi<strong>en</strong>st op hun gebied verbod<strong>en</strong>. In 1575<br />

kreeg Leid<strong>en</strong> zijn universiteit voor de opleiding<br />

van predikant<strong>en</strong> <strong>en</strong> in 1577 verklaard<strong>en</strong><br />

alle sted<strong>en</strong> van Holland zich voor de Prins,<br />

behalve Amsterdam. Tot dat jaar war<strong>en</strong> stad<br />

<strong>en</strong> provincie Utrecht weliswaar ook nog geheel<br />

katholiek, maar toch kan gezegd word<strong>en</strong>,<br />

dat het getij voor de Spaans-Roomse<br />

coalitie in deze strek<strong>en</strong> begon te verlop<strong>en</strong>.<br />

In Utrecht verspeelde de Spaanse bezetting<br />

door wandad<strong>en</strong> in de stad haar krediet<br />

<strong>en</strong> ook het kerkelijk gezag verloor er het respect<br />

van de gelovig<strong>en</strong>. Dat leidde tot e<strong>en</strong><br />

overgang van de stad naar de Prins. In januari<br />

1578 werd er de nieuwe leer op<strong>en</strong>lijk verkondigd.<br />

Het was to<strong>en</strong> nauwelijks ti<strong>en</strong> jaar na<br />

de aanvankelijk zo succesvol lijk<strong>en</strong>de processie<br />

van 1567. E<strong>en</strong> paar maand<strong>en</strong> later ging<br />

ook Amsterdam om, eerst nog met waarborging<br />

van de vrijheid van godsdi<strong>en</strong>st voor de<br />

katholiek<strong>en</strong>, maar in mei 1578 werd<strong>en</strong> vroedschap<br />

<strong>en</strong> geestelijk<strong>en</strong> de stad uitgezet <strong>en</strong><br />

l ü K<br />

■<br />

urn<br />

f<br />

ra*<br />

c X * i<br />

'ó/<br />

. ~<br />

'Het gewicht van de Bijbel'. Nederlandse gravure, 1562.<br />

TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 145


iS r *<br />

k<br />

i l )'V 5 * '<br />

jew® ___<br />

, - -<br />

H P * ;- ' :::<br />

" ' v j t<br />

/ ' ' ' *v*J<br />

De oude kerk van Oud-<strong>Loosdrecht</strong>, kort voor de afbraak in 1842. Tek<strong>en</strong>ing door P.J. Lutgers, 1842.<br />

146 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>


werd ook daar de katholieke eredi<strong>en</strong>st verbod<strong>en</strong>.<br />

Claes Jans<strong>en</strong>,<br />

di<strong>en</strong>aer des W oords in Loesdrecht<br />

Volg<strong>en</strong>s synodaal besluit werd Amsterdam in<br />

september 1578 de hoofdplaats van de classis<br />

Amstelland <strong>en</strong> Gooi, e<strong>en</strong> regionaal kerkverband.<br />

Ook <strong>Loosdrecht</strong> <strong>en</strong> Lo<strong>en</strong><strong>en</strong> viel<strong>en</strong> daaronder.<br />

Op kerstdag 1578 was in Lo<strong>en</strong><strong>en</strong> 'die<br />

ware opregte di<strong>en</strong>ste <strong>en</strong> reformatie der Evangelisse<br />

religie' aangevang<strong>en</strong> met H<strong>en</strong>drik<br />

Janss<strong>en</strong> van Naard<strong>en</strong>. Wanneer <strong>en</strong> hoe in<br />

<strong>Loosdrecht</strong> de overgang plaats had wet<strong>en</strong> we<br />

niet, maar waarschijnlijk zal het niet veel anders<br />

zijn gegaan dan in Lo<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />

De Amsterdamse kerk<strong>en</strong>raad bleek intuss<strong>en</strong><br />

belangstelling te hebb<strong>en</strong> voor de d<strong>en</strong>kbeeld<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> gedraging<strong>en</strong> van de pastoor van<br />

Lo<strong>en</strong><strong>en</strong>, <strong>en</strong> besloot op 3 januari 1579 e<strong>en</strong> vertrouw<strong>en</strong>sman<br />

aan te schrijv<strong>en</strong> om daarnaar te<br />

informer<strong>en</strong> bij de inwoners van Lo<strong>en</strong><strong>en</strong>. De<br />

aangeschrev<strong>en</strong>e was niemand anders dan de<br />

hierbov<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oemde Nicolaus Toll, pastoor<br />

van Oud-<strong>Loosdrecht</strong>. In de stukk<strong>en</strong> heet hij<br />

ook wel Nicolaus Johannis of Claes Jans<br />

(z/e/se/s<strong>en</strong>/son). Claes Jans<strong>en</strong> zal hij in het<br />

vervolg g<strong>en</strong>oemd word<strong>en</strong>. Die opdracht lijkt<br />

er op te wijz<strong>en</strong>, dat hij in de calvinistische<br />

Amsterdamse kring<strong>en</strong> geheel geaccepteerd<br />

was. Het kan bijna niet anders, of de overstap<br />

van Claes Jans<strong>en</strong> moet het eindpunt zijn<br />

geweest van e<strong>en</strong> proces dat al jar<strong>en</strong> eerder<br />

begonn<strong>en</strong> was, <strong>en</strong> dat niet verborg<strong>en</strong> was<br />

geblev<strong>en</strong> voor de gelijkgezind<strong>en</strong> die het in de<br />

Amsterdamse kerkzak<strong>en</strong> voor het zegg<strong>en</strong><br />

hadd<strong>en</strong>.<br />

Op de nationale Dordtse synode van 1578<br />

was bepaald, dat de nieuweling<strong>en</strong> die het<br />

pausdom onlangs achter zich gelat<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong><br />

niet tot de di<strong>en</strong>st van het Goddelijke Woord<br />

zoud<strong>en</strong> word<strong>en</strong> toegelat<strong>en</strong> voordat de geme<strong>en</strong>te<br />

g<strong>en</strong>oegzaam verzekerd zou zijn van<br />

hun zuiverheid <strong>en</strong> best<strong>en</strong>digheid in de leer <strong>en</strong><br />

hun rechtschap<strong>en</strong>heid. Blijkbaar had de<br />

<strong>Loosdrecht</strong>se pastoor voldo<strong>en</strong>de de leer des<br />

pausdoms verzaakt, de rechte leer bek<strong>en</strong>d,<br />


E<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>te in opbouw<br />

Drie wek<strong>en</strong> na Claes Jans<strong>en</strong>s eerste missie<br />

naar Lo<strong>en</strong><strong>en</strong> werd op 23 januari 1579 in de<br />

zaal van het domkapittel de Unie van Utrecht<br />

geslot<strong>en</strong> onder de dreiging van e<strong>en</strong> nieuwe<br />

Spaanse invasie. Holland, Zeeland, Gelre,<br />

Utrecht <strong>en</strong> Groning<strong>en</strong> bundeld<strong>en</strong> hun kracht<strong>en</strong>.<br />

Binn<strong>en</strong> de Unie zou niemand om zijn<br />

geloof word<strong>en</strong> vervolgd.<br />

Over de omvang <strong>en</strong> de gezindheid van<br />

Claes Jans<strong>en</strong>s geme<strong>en</strong>te zijn we niet ingelicht.<br />

Misschi<strong>en</strong> betek<strong>en</strong>t dat, dat het hervormingsproces<br />

in <strong>Loosdrecht</strong> weinig problematisch<br />

verlop<strong>en</strong> is. Over het algeme<strong>en</strong> wordt aang<strong>en</strong>om<strong>en</strong>,<br />

dat het protestantse aandeel in de<br />

bevolking aan het einde van de zesti<strong>en</strong>de<br />

eeuw nog heel bescheid<strong>en</strong> was: ti<strong>en</strong> proc<strong>en</strong>t<br />

misschi<strong>en</strong>. Naast e<strong>en</strong> kleine minderheid van<br />

overtuigde calvinist<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> we wel e<strong>en</strong><br />

afwacht<strong>en</strong>de meerderheid veronderstell<strong>en</strong><br />

die min of meer vrijblijv<strong>en</strong>d ging beluister<strong>en</strong><br />

wat die nieuwe leer te bied<strong>en</strong> had. De opvatting,<br />

dat met Claes Jans<strong>en</strong> de hele <strong>Loosdrecht</strong>se<br />

bevolking zich bij de gereformeerde<br />

kerk aansloot, moet als onmogelijk word<strong>en</strong><br />

verworp<strong>en</strong>. Wat zich buit<strong>en</strong> onze geme<strong>en</strong>tegr<strong>en</strong>z<strong>en</strong><br />

afspeelde in Hilversum, Ankeve<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> andere dorp<strong>en</strong> hield natuurlijk niet abrupt<br />

halt bij het bordje '<strong>Loosdrecht</strong>'.<br />

Bij e<strong>en</strong> nieuwe missie naar Lo<strong>en</strong><strong>en</strong> moest<br />

de <strong>Loosdrecht</strong>se predikant vaststell<strong>en</strong>, dat<br />

daar in 1590 nog nooit het Avondmaal was<br />

gehoud<strong>en</strong>. In 1593 moest hij bij de baljuw van<br />

Gooiland maatregel<strong>en</strong> eis<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> de<br />

'papist<strong>en</strong>' die in Hilversum alle zondag<strong>en</strong><br />

met honderd<strong>en</strong> bije<strong>en</strong>kwam<strong>en</strong>, met zing<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

lez<strong>en</strong>, niet zonder lastering van de heilige<br />

naam van God <strong>en</strong> ontstichting van de geme<strong>en</strong>te<br />

van Christus. Vooral de Hilversumse<br />

schoolmeester moest het ontgeld<strong>en</strong>, die weigerde<br />

in de kerk te kom<strong>en</strong>, psalm<strong>en</strong> te zing<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> de jeugd in Gods Woord te onderwijz<strong>en</strong>.<br />

In datzelfde jaar deelde Claes Jans<strong>en</strong> de classis<br />

op eig<strong>en</strong> initiatief mee, dat Huiz<strong>en</strong> <strong>en</strong> Blaricum,<br />

'noch sonder Di<strong>en</strong>st des Goodlijck<strong>en</strong><br />

woorts sijnde', g<strong>en</strong>eigd sch<strong>en</strong><strong>en</strong> te zijn om<br />

daartoe over te gaan. Maar jar<strong>en</strong> later was<br />

daar de gesteldheid van de kerk<strong>en</strong> nog steeds<br />

zeer ongeschikt voor de di<strong>en</strong>st, <strong>en</strong> werd er<br />

suss<strong>en</strong>d gezegd dat die van Blaricum de altar<strong>en</strong><br />

al aan het verwijder<strong>en</strong> war<strong>en</strong>.<br />

In 1596 werd gesprok<strong>en</strong> over de grote<br />

schade die de 'pap<strong>en</strong>' aanrichtt<strong>en</strong> in de<br />

gr<strong>en</strong>splaats<strong>en</strong> van Holland als Ankeve<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

besloot de classis Amsterdam de Her<strong>en</strong> Stat<strong>en</strong><br />

te vrag<strong>en</strong> hun eig<strong>en</strong> ordonnanties terzake<br />

na te lev<strong>en</strong>. Op het Utrechtse platteland was<br />

de situatie zeker niet beter. Uitvoerig <strong>en</strong> onthuts<strong>en</strong>d<br />

is daarover het verslag van de Visitatie<br />

der kerk<strong>en</strong> t<strong>en</strong> platt<strong>en</strong> lande in het Sticht van<br />

Utrecht, t<strong>en</strong> jare 1593.<br />

Onderzoek in <strong>Loosdrecht</strong><br />

Al veel eerder in augustus 1584 was er in de<br />

classis geklaagd over structureel geword<strong>en</strong><br />

afwezigheid van ambtsdragers uit Lo<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>Loosdrecht</strong>. E<strong>en</strong> onderzoek in <strong>Loosdrecht</strong><br />

leverde niet meer op, dan dat in de geme<strong>en</strong>te<br />

ge<strong>en</strong> problem<strong>en</strong> war<strong>en</strong> gesignaleerd, op één<br />

na. Dat betrof e<strong>en</strong> ouderling, die al e<strong>en</strong> tijd<br />

lang zich van de leer had afgezonderd,<br />

'selsame [ongewone, afschuw teweegbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong>de]<br />

opini<strong>en</strong> van op<strong>en</strong>baring<strong>en</strong> voorsta<strong>en</strong>de,<br />

gh<strong>en</strong>ochsaem te k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> ghev<strong>en</strong>de, dat hij<br />

vander scriftuire niet wel <strong>en</strong> hielde'. E<strong>en</strong> kerk<br />

die beleed dat de Heilige Schrift [de<br />

'scriftuire'] de wil van God volkom<strong>en</strong> bevat<br />

<strong>en</strong> dat al wat de m<strong>en</strong>s heeft te gelov<strong>en</strong> om<br />

behoud<strong>en</strong> te word<strong>en</strong>, daarin voldo<strong>en</strong>de<br />

wordt geleerd, kon zeker van e<strong>en</strong> ambtsdrager<br />

ge<strong>en</strong> verwerping van deze overtuiging<br />

duld<strong>en</strong>. Wie de Bijbel als bron van op<strong>en</strong>baring<br />

me<strong>en</strong>de te kunn<strong>en</strong> inwissel<strong>en</strong> voor bijvoorbeeld<br />

'het inw<strong>en</strong>dig licht' dat het rijk van<br />

God zichtbaar zou mak<strong>en</strong>, kreeg te mak<strong>en</strong><br />

met de kerkelijke c<strong>en</strong>suur.<br />

Tweemaal was de ouderling anoniem aan<br />

de geme<strong>en</strong>te voorgesteld om voor hem te<br />

bidd<strong>en</strong>, zonder succes. De classis drong er op<br />

aan hem te blijv<strong>en</strong> verman<strong>en</strong> <strong>en</strong> hem uiteindelijk<br />

bij het eerstvolg<strong>en</strong>de Avondmaal met<br />

b<strong>en</strong>oeming van zijn naam bij de geme<strong>en</strong>te<br />

bek<strong>en</strong>d te mak<strong>en</strong>, 'opdat m<strong>en</strong> tot het uterste<br />

middel eijndtlick niet <strong>en</strong> coome'. Het uiterste<br />

middel was verbanning <strong>en</strong> afsnijding van de<br />

geme<strong>en</strong>te als e<strong>en</strong> verrot lidmaat. Of het zover<br />

gekom<strong>en</strong> is weet ik niet. De kerkelijke tucht<br />

148 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>


1 :<br />

,<br />

^tmn<br />

Sijpekerk van Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong>, na de restauratie <strong>en</strong> herindeling van 1962 (coll. Historische Kring <strong>Loosdrecht</strong>).<br />

__<br />

di<strong>en</strong>de <strong>en</strong>erzijds tot bescherming van de<br />

avondmaalviering teg<strong>en</strong> onwaardig<strong>en</strong>, anderzijds<br />

had het sacram<strong>en</strong>t vanouds in de<br />

christelijke kerk gefungeerd als e<strong>en</strong> symbool<br />

van 'pax', van e<strong>en</strong>dracht <strong>en</strong> verzo<strong>en</strong>ing. Dat<br />

laatste was het wat de classis in <strong>Loosdrecht</strong><br />

beoogde te bereik<strong>en</strong>.<br />

E<strong>en</strong> overbelaste dominee<br />

De Stat<strong>en</strong> droeg<strong>en</strong> in 1582 de classis Amsterdam<br />

op om de geestelijke verzorging van<br />

naastligg<strong>en</strong>de dorp<strong>en</strong> te combiner<strong>en</strong> in verband<br />

met de schaarste aan gekwalificeerde<br />

predikant<strong>en</strong>: 'Voegh<strong>en</strong> daerom bij malcander<strong>en</strong><br />

(...) <strong>Loosdrecht</strong> nijeuwe <strong>en</strong>de Oudekerck'.<br />

Het was e<strong>en</strong> officiële bevestiging van<br />

e<strong>en</strong> situatie die al jar<strong>en</strong> bestond. Predikant<br />

van <strong>Loosdrecht</strong>, Oud <strong>en</strong> Nieuw, was vanaf<br />

1578 Claes Jans<strong>en</strong>, niemand anders, ongeacht<br />

de grote afstand tuss<strong>en</strong> die twee dorp<strong>en</strong>, niet<br />

alle<strong>en</strong> in kilometers maar ook cultureel.<br />

Naast het bescherm<strong>en</strong> van de ware leer teg<strong>en</strong><br />

aantasting<strong>en</strong> van buit<strong>en</strong>af <strong>en</strong> van binn<strong>en</strong>uit<br />

<strong>en</strong> de zorg voor de gelovig<strong>en</strong> in twee dorp<strong>en</strong><br />

had de <strong>Loosdrecht</strong>se dominee ook zijn verplichting<strong>en</strong><br />

t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van de classis Amsterdam.<br />

Maandelijks moest hij met e<strong>en</strong> ouderling<br />

naar Amsterdam, hoewel er in de<br />

eerste jar<strong>en</strong> ook w'el in de dorp<strong>en</strong> werd vergaderd:<br />

in 1583 in <strong>Loosdrecht</strong>. Elke bije<strong>en</strong>komst<br />

was er e<strong>en</strong> andere praeses, beurtelings<br />

uit Amsterdam <strong>en</strong> uit de dorp<strong>en</strong>. Ook Claes<br />

Jans<strong>en</strong> heeft m<strong>en</strong>igmaal de hamer gehanteerd.<br />

Tot de tak<strong>en</strong> van de classis behoord<strong>en</strong> het<br />

goedkeur<strong>en</strong> van het beroep<strong>en</strong> van predikant<strong>en</strong>,<br />

het examiner<strong>en</strong> van kandidat<strong>en</strong> <strong>en</strong> het<br />

uitoef<strong>en</strong><strong>en</strong> van onderlinge tucht. Met dat<br />

laatste was hij eig<strong>en</strong>lijk al in 1579 belast met<br />

de missie naar Lo<strong>en</strong><strong>en</strong>. In 1583 moest hij verman<strong>en</strong>de<br />

woord<strong>en</strong> gaan sprek<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> Hillebrand<br />

Cunaeus, e<strong>en</strong> Amsterdamse predikant<br />

die zich onmogelijk had gemaakt door e<strong>en</strong><br />

zed<strong>en</strong>schandaal. Hij zou later, in 1593, in het<br />

TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 149


to<strong>en</strong> nog onbedi<strong>en</strong>de Huiz<strong>en</strong> aangesteld word<strong>en</strong>.<br />

Tot de vaste ag<strong>en</strong>dapunt<strong>en</strong> van de classis<br />

behoorde het opstell<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> vervangingsrooster<br />

voor plaats<strong>en</strong> die te kamp<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong><br />

met e<strong>en</strong> onregelmatige bedi<strong>en</strong>ing of afwezigheid<br />

van e<strong>en</strong> predikant. Bij herhaling moest<br />

Claes Jans<strong>en</strong> op pad om te gaan prek<strong>en</strong>, in<br />

Hilversum, maar ook in Weesp, Naard<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

zelfs Amstelve<strong>en</strong>. Omgekeerd besteeg Cunaeus<br />

met <strong>en</strong>ige regelmaat de <strong>Loosdrecht</strong>se<br />

kansel(s).<br />

Behalve met zijn geme<strong>en</strong>te <strong>en</strong> met de classis<br />

<strong>en</strong> de synode had de dominee te mak<strong>en</strong><br />

met de heer van Kron<strong>en</strong>burg, patroon <strong>en</strong><br />

collator van de beide <strong>Loosdrecht</strong>se kerk<strong>en</strong>. Al<br />

in 1584 had de classis in Lo<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> in <strong>Loosdrecht</strong><br />

onderzoek lat<strong>en</strong> do<strong>en</strong> naar de rol van<br />

de ambachtsheer op kerkelijk gebied. Het<br />

kwam wel voor dat ambachtsher<strong>en</strong> als kerkpatroon<br />

hun predikant<strong>en</strong> e<strong>en</strong>voudig verbod<strong>en</strong><br />

contact met de classis te onderhoud<strong>en</strong>.<br />

Van de katholieke her<strong>en</strong> van Kron<strong>en</strong>burg zou<br />

dat misschi<strong>en</strong> ook wel te verwacht<strong>en</strong> zijn.<br />

Het veelvuldige verzuim van Claes Jans<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

zijn ouderling op de classis vóór 1584 kan wel<br />

e<strong>en</strong>s buit<strong>en</strong> hun wil zijn geweest. Het moet<br />

voor de dominee ge<strong>en</strong> prettige positie zijn<br />

geweest, ingeklemd tuss<strong>en</strong> twee strijd<strong>en</strong>de<br />

partij<strong>en</strong> die beide zijn loyaliteit eist<strong>en</strong>. Het<br />

ging natuurlijk om de c<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.<br />

De 'betalinghe van heurlieder a<strong>en</strong>g<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />

di<strong>en</strong>aer'<br />

E<strong>en</strong> van de problem<strong>en</strong> bij de gewijzigde kerkelijke<br />

verhouding<strong>en</strong> was dat van de betaling<br />

der predikant<strong>en</strong>. Op initiatief van de Stat<strong>en</strong><br />

van Holland werd in 1577 e<strong>en</strong> instantie in het<br />

lev<strong>en</strong> geroep<strong>en</strong> die bek<strong>en</strong>d staat als 'Het geestelijk<br />

kantoor van Delft’. Dat werd belast met<br />

de uitbetaling van de predikantstractem<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />

uit dezelfde fonds<strong>en</strong> die daar ook vroeger<br />

voor hadd<strong>en</strong> gedi<strong>en</strong>d. Van die fonds<strong>en</strong> moest<br />

dus e<strong>en</strong> opgave word<strong>en</strong> gedaan bij de ontvanger<br />

van het Geestelijk kantoor. Niet overal<br />

werd daaraan van harte meegewerkt. Amsterdam<br />

bijvoorbeeld verklaarde ronduit niet<br />

toe te staan, 'dat ijemandt in heurluijder poth<br />

zoude comm<strong>en</strong> kijk<strong>en</strong>'.<br />

De oudste der aanwezige jaarrek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong><br />

van het kantoor, die van 1579, tek<strong>en</strong>t met<br />

betrekking tot <strong>Loosdrecht</strong> <strong>en</strong> Lo<strong>en</strong><strong>en</strong> aan:<br />

'Die van deze dorp<strong>en</strong> is op heurlieder versoeck<br />

bij de Stat<strong>en</strong> gecons<strong>en</strong>teert geweest d<strong>en</strong><br />

incomm<strong>en</strong> der geestelijke goeder<strong>en</strong> zelfs te<br />

moeg<strong>en</strong> behoud<strong>en</strong> tot betalinghe van heurlieder<br />

a<strong>en</strong>g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> di<strong>en</strong>aer'. Blijkbaar zag<strong>en</strong> de<br />

<strong>Loosdrecht</strong>se <strong>en</strong> Lo<strong>en</strong><strong>en</strong>se kerkmeesters ook<br />

al niet graag dat die Delftse ambt<strong>en</strong>ar<strong>en</strong> in<br />

hun pot kwam<strong>en</strong> kijk<strong>en</strong>. Daar war<strong>en</strong> misschi<strong>en</strong><br />

ook wel red<strong>en</strong><strong>en</strong> voor.<br />

Uit de acta van de classis valt e<strong>en</strong> hele lijst<br />

van voortdur<strong>en</strong>de klacht<strong>en</strong> over wanbetaling<br />

van de dominees uit Lo<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>Loosdrecht</strong><br />

sam<strong>en</strong> te stell<strong>en</strong>. Ik hoop dat ik de her<strong>en</strong> niet<br />

valselijk beschuldig, maar ook de sam<strong>en</strong>stelster<br />

van de inv<strong>en</strong>taris van het archief Kron<strong>en</strong>burg<br />

me<strong>en</strong>t, dat de katholieke her<strong>en</strong> Van<br />

Lijnd<strong>en</strong> op grond van het bezit van de patronaats-<br />

<strong>en</strong> collatierecht<strong>en</strong> zich, meer dan elders<br />

het geval was, met de materiële aspect<strong>en</strong><br />

van de hervormde geme<strong>en</strong>te van Lo<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>Loosdrecht</strong> hebb<strong>en</strong> bemoeid: 'Eig<strong>en</strong>lijk is dit<br />

e<strong>en</strong> eufemisme voor e<strong>en</strong> langzame <strong>en</strong> bedekte<br />

usurpatie van de kerkelijke goeder<strong>en</strong>'.<br />

Usurpatie is e<strong>en</strong> net woord voor wederrechtelijke<br />

inbezitneming, zeg maar: diefstal.<br />

To<strong>en</strong> Claes Jans<strong>en</strong> in 1587 de classis moest<br />

meedel<strong>en</strong>, dat zijn geme<strong>en</strong>te hem weliswaar<br />

graag wilde houd<strong>en</strong>, maar dat hij ge<strong>en</strong> betaling<br />

ontving '<strong>en</strong>de volg<strong>en</strong>sdi<strong>en</strong> van hongers<br />

noot hair soude moet<strong>en</strong> verlat<strong>en</strong>', was dat<br />

nog niet voldo<strong>en</strong>de red<strong>en</strong> om hem koste wat<br />

het kost aan zijn 350 guld<strong>en</strong> per jaar te help<strong>en</strong><br />

met e<strong>en</strong> toeslag van 50 guld<strong>en</strong> voor het bedi<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

van meer dan e<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>te. Zelfs to<strong>en</strong><br />

hij e<strong>en</strong> beroep kreeg van Oosthuiz<strong>en</strong> in 1589<br />

weigerde de classis toestemming, omdat de<br />

verteg<strong>en</strong>woordigers van <strong>Loosdrecht</strong> plechtig<br />

hadd<strong>en</strong> beloofd, dat ze hem voortaan eerlijk<br />

zoud<strong>en</strong> betal<strong>en</strong>, <strong>en</strong> hem, mocht hij in hand<strong>en</strong><br />

van de vijand vall<strong>en</strong>, zoud<strong>en</strong> 'vrij<strong>en</strong> <strong>en</strong>de<br />

loss<strong>en</strong>'. E<strong>en</strong> dominee geword<strong>en</strong> priester liep<br />

blijkbaar dat risico omstreeks 1590 nog<br />

steeds, to<strong>en</strong> vanaf de Veluwe Spaans krijgsvolk<br />

soms het Gooi binn<strong>en</strong>viel.<br />

150 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>


To<strong>en</strong> in 1595 de oude pastoor van Oud-<br />

<strong>Loosdrecht</strong>, de collega van Claes Jans<strong>en</strong> die<br />

blijkbaar niet was meegegaan met de alteratie,<br />

was overled<strong>en</strong> <strong>en</strong> de inkomst<strong>en</strong> van de<br />

pastorie niet meer nodig war<strong>en</strong> voor di<strong>en</strong>s<br />

onderhoud, kon het verzoek van dat dorp om<br />

e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> predikant te krijg<strong>en</strong> ingewilligd<br />

word<strong>en</strong>. Sedert 1582 war<strong>en</strong> beide dorp<strong>en</strong> bij<br />

combinatie bedi<strong>en</strong>d door Claes Jans<strong>en</strong>, maar<br />

nu zou er dan e<strong>en</strong> net als overal door de Stat<strong>en</strong><br />

betaalde dominee kom<strong>en</strong>. Voorwaarde<br />

was wel, dat de kerkmeesters e<strong>en</strong> opgave<br />

zoud<strong>en</strong> do<strong>en</strong> van de inkomst<strong>en</strong> van de pastoriegoeder<strong>en</strong><br />

bij de ontvanger van het<br />

'Geeestelijk kantoor'. Eindelijk was dan ook<br />

<strong>Loosdrecht</strong> bij dit instituut 'geïncorporeerd'.<br />

De inkomst<strong>en</strong> van de pastorie kwam<strong>en</strong><br />

uit erfr<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, waarvan de hoogste ruim vier<br />

guld<strong>en</strong> bedroeg, terwijl de weduwe van <strong>en</strong>e<br />

Cornells Mart<strong>en</strong>ssoon met acht p<strong>en</strong>ning<strong>en</strong><br />

het bek<strong>en</strong>de bijbelverhaal naspeelde. E<strong>en</strong><br />

andere bron van inkomst<strong>en</strong> was de verhuur<br />

van landerij<strong>en</strong>, <strong>en</strong> er was nog e<strong>en</strong> 'buuraltaar'<br />

waarop e<strong>en</strong> onderpriester placht te lev<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

di<strong>en</strong>st<strong>en</strong> te do<strong>en</strong> 'voer der lester oorlog<strong>en</strong>',<br />

wat 50 guld<strong>en</strong> opleverde. Jan Cornelisz droeg<br />

niet alle<strong>en</strong> in geld bij, maar gaf ook nog 'e<strong>en</strong><br />

koeyg<strong>en</strong> kese weg<strong>en</strong>de XIII pondt' (e<strong>en</strong><br />

mandje kaas). Van dit alles was e<strong>en</strong> register<br />

dat zich bevond bij dominee Claes Jans<strong>en</strong>.<br />

Dat is waarschijnlijk het archiefstuk waarover<br />

al lang geled<strong>en</strong> is gezegd: 'Is niet g<strong>en</strong>oeg leesbaar<br />

om over te schrijv<strong>en</strong>'. Dat is nog zo, wat<br />

mij betreft althans (Arch. Herv. Gem. O.L,<br />

inv. nr 112).<br />

O ud <strong>en</strong> nieuw zeer<br />

Halverwege 1598 was de intrede van Pieter<br />

Edess<strong>en</strong> als predikant van Oud-<strong>Loosdrecht</strong>.<br />

Dat zal wat verlichting hebb<strong>en</strong> betek<strong>en</strong>d voor<br />

zijn oude collega. Sam<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> ze nog wel<br />

het e<strong>en</strong> <strong>en</strong> ander opgeknapt in opdracht van<br />

de classis. Na 1600 zwijg<strong>en</strong> de classsicale notul<strong>en</strong><br />

over Claes Jans<strong>en</strong>. Op 28 mei 1602<br />

meldd<strong>en</strong> ze t<strong>en</strong>slotte, dat e<strong>en</strong> Nieuw-<br />

<strong>Loosdrecht</strong>se ouderling in de classis was kom<strong>en</strong><br />

bericht<strong>en</strong>, dat Claes Jans<strong>en</strong> 'in d<strong>en</strong> Here<br />

gerust' was. En of ze maar e<strong>en</strong> nieuwe predikant<br />

kond<strong>en</strong> gaan zoek<strong>en</strong>.<br />

Dat lukte in 1603 met de aanstelling van<br />

Nicolaas Bodecherus. Die liep al mete<strong>en</strong> teg<strong>en</strong><br />

e<strong>en</strong> overblijfsel van het pausdom aan, de<br />

zog<strong>en</strong>aamde 'lijkpredicaties'. Ook wist hij<br />

niet goed wat hij moest met e<strong>en</strong> huwelijk dat<br />

in het geheim door e<strong>en</strong> pastoor onwettig was<br />

bevestigd. Van dichtbij mocht hij meemak<strong>en</strong><br />

hoe in Lo<strong>en</strong><strong>en</strong> e<strong>en</strong> door de classis gezond<strong>en</strong><br />

Amsterdamse predikant met de ambachts-<br />

K lC cU u s Q o ïi.c U * '* fO w *<br />

S hmvm<br />

f * * w ' U -<br />

. ? si} UJ H ( é f ïl0<br />

- ^sv^yu-s & rla L--


heer Stev<strong>en</strong> van Lijnd<strong>en</strong> door de kerk rollebolde,<br />

waarna hij daar de di<strong>en</strong>st mocht waarnem<strong>en</strong><br />

tot er e<strong>en</strong> oplossing was gevond<strong>en</strong>.<br />

Op 14 januari 1610 tek<strong>en</strong>de hij sam<strong>en</strong> met<br />

43 ander<strong>en</strong> e<strong>en</strong> verzoekschrift aan de Stat<strong>en</strong><br />

van Holland waarin zij tolerantie vroeg<strong>en</strong><br />

voor hun afwijk<strong>en</strong>de theologische opvatting<strong>en</strong>.<br />

Hij tek<strong>en</strong>de als 'Nicolaus Bodecherus<br />

predicant in <strong>Loosdrecht</strong> a<strong>en</strong> die nieuwe<br />

kercke'. Dat stuk was 'De Remonstrantie'.<br />

Daarmee begon e<strong>en</strong> bijna net zo <strong>en</strong>erver<strong>en</strong>de<br />

episode in de Nederlandse - <strong>en</strong> de <strong>Loosdrecht</strong>se<br />

- kerkgeschied<strong>en</strong>is als die van de<br />

Reformatie.<br />

Noot<br />

1 Dit artikel is e<strong>en</strong> bewerking van e<strong>en</strong> gedeelte<br />

uit het in eig<strong>en</strong> beheer verm<strong>en</strong>igvuldigde Enige<br />

hoofdstukk<strong>en</strong> uit e<strong>en</strong> eeuw <strong>Loosdrecht</strong>se kerkgeschied<strong>en</strong>is<br />

1550 - 1650. Daarin e<strong>en</strong> uitvoerige<br />

opgave van bronn<strong>en</strong> <strong>en</strong> literatuur. Van niet<br />

eerder gedrukte bronn<strong>en</strong> zijn volledige transcripties<br />

als bijlage opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Het werk is te<br />

raadpleg<strong>en</strong> bij het Streekarchief Gooi <strong>en</strong> <strong>Vecht</strong>streek<br />

<strong>en</strong> bij de Historische Kring <strong>Loosdrecht</strong>.<br />

Bij de Historische Kring <strong>Loosdrecht</strong> zijn exemplar<strong>en</strong><br />

te bestell<strong>en</strong>.<br />

Cadeau-abonnem<strong>en</strong>t<br />

Voor slechts € 12,50 (normaliter € 17,50) kunt u de jaargang 2008 van<br />

<strong>Tuss<strong>en</strong></strong> <strong>Vecht</strong> <strong>en</strong> <strong>Eem</strong> cadeau do<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>d(in) of familielid. Na<br />

betaling ontvangt u het decembernummer van <strong>2007</strong> om persoonlijk cadeau<br />

te do<strong>en</strong>. Daarna stuurt TVE de volg<strong>en</strong>de vier nummers van 2008 direct<br />

aan de begunstigde.<br />

Stuur e<strong>en</strong> briefje of e-mailtje aan de p<strong>en</strong>ningmeester van TVE met uw eig<strong>en</strong><br />

naam <strong>en</strong> adres <strong>en</strong> die van de ontvanger, <strong>en</strong> stort € 12,50 op giro<br />

3892084 t<strong>en</strong> name van<br />

St. <strong>Tuss<strong>en</strong></strong> <strong>Vecht</strong> <strong>en</strong> <strong>Eem</strong>, 3755 HJ <strong>Eem</strong>nes,<br />

onder vermelding van 'cadeau-abonnem<strong>en</strong>t' <strong>en</strong> naam ontvanger.<br />

Adres p<strong>en</strong>ningmeester TVE:<br />

Plantso<strong>en</strong> 14, 3755 HJ <strong>Eem</strong>nes<br />

E-mail: administratie@tuss<strong>en</strong>vecht<strong>en</strong>eem.nl<br />

152 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>


Lieu de memoire<br />

Het <strong>Loosdrecht</strong>se oorlogsmonum<strong>en</strong>t <strong>en</strong> e<strong>en</strong> unieke ged<strong>en</strong>kste<strong>en</strong><br />

john Mol<br />

Het <strong>Loosdrecht</strong>se oorlogsmonum<strong>en</strong>t, ligg<strong>en</strong>de<br />

man met duif, dat in het plantso<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>over<br />

het voormalige geme<strong>en</strong>tehuis van<br />

<strong>Loosdrecht</strong> staat, is in 1946 gemaakt door<br />

Paul Grégoire. Weinig<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> wet<strong>en</strong> dat dit<br />

het eerste monum<strong>en</strong>t was dat na de Tweede<br />

Wereldoorlog in Nederland werd opgericht.<br />

Het werd eerst t<strong>en</strong>toongesteld in het Stedelijk<br />

Museum in Amsterdam, waarna het in 1947<br />

in <strong>Loosdrecht</strong> werd geplaatst.<br />

Het monum<strong>en</strong>t is gemaakt van e<strong>en</strong> zachte<br />

poreuze ste<strong>en</strong>soort. In de loop der jar<strong>en</strong> is het<br />

sterk aangetast, waardoor sommige nam<strong>en</strong><br />

nauwelijks nog te lez<strong>en</strong> zijn. Teg<strong>en</strong> het verval<br />

is niets te do<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> gespecialiseerde firma<br />

raadde af het monum<strong>en</strong>t schoon te mak<strong>en</strong>; de<br />

slijtage zou alle<strong>en</strong> maar groter word<strong>en</strong>. De<br />

geme<strong>en</strong>te <strong>Loosdrecht</strong> heeft in 2000 e<strong>en</strong> tableau<br />

lat<strong>en</strong> plaats<strong>en</strong>, links van het monum<strong>en</strong>t,<br />

waarop alle nam<strong>en</strong> vermeld staan die<br />

ook op de st<strong>en</strong><strong>en</strong> zuil staan. In de zuil zijn<br />

niet alle<strong>en</strong> de nam<strong>en</strong> van de <strong>Loosdrecht</strong>se<br />

oorlogsslachtoffers gebeiteld, maar ook die<br />

van neg<strong>en</strong> mann<strong>en</strong> die op 20 maart 1945 gefusilleerd<br />

zijn als represaille voor het neerschiet<strong>en</strong><br />

van e<strong>en</strong> Duitse militair. Op de zuil<br />

staan weliswaar neg<strong>en</strong> nam<strong>en</strong>, maar er zijn<br />

to<strong>en</strong> ti<strong>en</strong> person<strong>en</strong> gefusilleerd. E<strong>en</strong> van de<br />

nam<strong>en</strong> is naderhand verwijderd omdat die<br />

persoon in de oorlog 'fout' was.<br />

, ' ' -<br />

'j'o EiA'Ari 19-1.:<br />

j 5<br />

2<br />

De Joodse ged<strong>en</strong>kste<strong>en</strong><br />

Uniek in Nederland is dat aan de rechterzijde<br />

van het oorlogsmonum<strong>en</strong>t e<strong>en</strong> ged<strong>en</strong>kste<strong>en</strong><br />

ligt met de nam<strong>en</strong> van omgekom<strong>en</strong> Joodse<br />

kinder<strong>en</strong> die voor het uitbrek<strong>en</strong> van de Tweede<br />

Wereldoorlog naar Nederland war<strong>en</strong> gevlucht<br />

<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele jar<strong>en</strong> in het Paviljo<strong>en</strong> <strong>Loosdrecht</strong>sche<br />

Rade hebb<strong>en</strong> gewoond. De ste<strong>en</strong> is<br />

op 11 augustus 1987 onthuld.<br />

Het Paviljo<strong>en</strong> was in september 1939 in<br />

Het oorlogsmonum<strong>en</strong>t van <strong>Loosdrecht</strong> gemaakt door<br />

Paul Grégoirein 1946 (Historische Kring <strong>Loosdrecht</strong>).<br />

gebruik g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> om Palestina-Pioniers,<br />

joodse kinder<strong>en</strong> van 14 tot 16 jaar die door<br />

Joodse organisaties hier werd<strong>en</strong> onderge-<br />

TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 153


1 9 4 0 - 194R<br />

TDK NAGF DArMTENIA AAN<br />

DE JO ur^.1 KINDEREN EN HUN LEIDERS<br />

Va n d e j e u g d - a l u a h l o o s d r e c h t -<br />

O JE IN H E I V ERZET<br />

OF IN CONCENTR ATIEK A MEEN OMKWAMTT<br />

U3 1 TDI5 3 i u n n jv u u hui m a c n n -ro ti<br />

SIGl ADLER<br />

BERNHARD ASCHHEIM<br />

LILLI BERNHARD<br />

ROBERT DÜRHEIM<br />

JOACHIM ENGELBERT<br />

HARTOC VAN GELDER<br />

r/NA HE1MANN<br />

. HANS H O RO W ITZ<br />

E S R A JU R O V IC S<br />

LILLI K E L LN E R '<br />

A R N O L D R O LLER<br />

t'- J U D A PINKHOF<br />

KURT POLLACE<br />

DAVID ROSENBAUM<br />

MANFRED RiÜBNER<br />

FABIAN SCHON<br />

JOACHIM SIMON<br />

WILLI SIMONS<br />

PAUL SONNENBERG<br />

ISRAEL ^EHELBAUM<br />

IS! TIEFENBRUNNER<br />

MAX TURTELTA.ÜR<br />

J O S E F WA4.BMANN<br />

De ged<strong>en</strong>kste<strong>en</strong> voor de 23 omgekom<strong>en</strong> Joodse kinder<strong>en</strong><br />

(Historische Kring <strong>Loosdrecht</strong>).<br />

bracht om bij boer<strong>en</strong> te werk<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> vak te<br />

ler<strong>en</strong> dat later van pas zou moet<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> in<br />

Palestina. Omdat Nederland had verklaard<br />

neutraal te zull<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong>, net als in de Eerste<br />

Wereldoorlog, dacht<strong>en</strong> ze hier veilig te zijn.<br />

M<strong>en</strong> wist to<strong>en</strong> nog niet dat de nazi's Nederland<br />

toch binn<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> vall<strong>en</strong> <strong>en</strong> zeker niet<br />

dat ze van plan war<strong>en</strong> het Joodse volk volledig<br />

uit te roei<strong>en</strong>. Ook in Gouda (de Catharinahoeve),<br />

Amsterdam (de Vondelhof), Mijnsheer<strong>en</strong>land<br />

(het Hof), Voorst <strong>en</strong> Eist (Huize<br />

Voorburg in Eld<strong>en</strong>) werd<strong>en</strong> Palestina-<br />

Pioniers ondergebracht.<br />

Kinder<strong>en</strong> die werd<strong>en</strong> toegelat<strong>en</strong> (in totaal<br />

war<strong>en</strong> dat er maar 210 in heel Nederland)<br />

werd<strong>en</strong> officieel ingeschrev<strong>en</strong>. Alle bewoners<br />

van het Paviljo<strong>en</strong> <strong>Loosdrecht</strong>sche Rade zijn<br />

dus korte of langere tijd <strong>Loosdrecht</strong>ers geweest.<br />

Uit correspond<strong>en</strong>tie uit de jar<strong>en</strong> 1941<br />

<strong>en</strong> 1942, verschill<strong>en</strong>de lijst<strong>en</strong> van de burgerlijke<br />

stand van <strong>Loosdrecht</strong> <strong>en</strong> de bericht<strong>en</strong> over<br />

overplaatsing van Joodse kinder<strong>en</strong> (eerst<br />

'Verhuizing Vreemdeling<strong>en</strong>' g<strong>en</strong>oemd, later<br />

'Afvoer') kan word<strong>en</strong> vastgesteld dat er van<br />

september 1939 tot half augustus 1942 bijna<br />

100 bewoners zijn geweest. In oktober 1940<br />

kwam<strong>en</strong> er 25 kinder<strong>en</strong> uit Mijnsheer<strong>en</strong>land<br />

naar <strong>Loosdrecht</strong> omdat het tehuis daar door<br />

de Duitsers werd geslot<strong>en</strong>.<br />

De kinder<strong>en</strong> verblev<strong>en</strong> daar niet all<strong>en</strong><br />

tegelijkertijd. Vel<strong>en</strong> zijn al voor het uitbrek<strong>en</strong><br />

van de oorlog naar Palestina gegaan. Ander<strong>en</strong><br />

zijn na e<strong>en</strong> kort verblijf in <strong>Loosdrecht</strong><br />

overgeplaatst naar tehuiz<strong>en</strong> elders in Nederland<br />

of ondergebracht bij ouders, familie of<br />

particulier<strong>en</strong>. Het aantal kinder<strong>en</strong> dat er op<br />

bepaalde tijd<strong>en</strong> maximaal gehuisvest kon<br />

word<strong>en</strong> bedroeg bijna vijftig. Het paviljo<strong>en</strong><br />

was vrij primitief ingericht, want het was<br />

gebouwd als zomerverblijf. In de winter was<br />

het lev<strong>en</strong> voor de kinder<strong>en</strong> dan ook bijzonder<br />

Spartaans.<br />

In augustus 1942 woond<strong>en</strong> er 49 kinder<strong>en</strong>.<br />

Omdat de leiders van de groep door e<strong>en</strong> medewerkster<br />

van de Joodsche Raad getipt war<strong>en</strong><br />

dat de Duitsers het paviljo<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong><br />

overvall<strong>en</strong>, hebb<strong>en</strong> zij van 14 tot <strong>en</strong> met 16<br />

augustus alle kinder<strong>en</strong> in drie groep<strong>en</strong> lat<strong>en</strong><br />

onderduik<strong>en</strong> met hulp van de verzetsgroep<br />

van Joop Westerweel. Het is e<strong>en</strong> wonder dat<br />

het Westerweel <strong>en</strong> zijn medewerkers gelukt is<br />

onderduikadress<strong>en</strong> te vind<strong>en</strong> voor zoveel<br />

kinder<strong>en</strong> in zo'n korte tijd. Van die 49 kinder<strong>en</strong><br />

zijn er toch nog 23 omgekom<strong>en</strong>; de meest<strong>en</strong><br />

werd<strong>en</strong> opgepakt door de Duitsers als<br />

gevolg van verraad.<br />

In 1987 gaf de Historische Kring <strong>Loosdrecht</strong><br />

het boek De jeugdalijah van het Paviljo<strong>en</strong><br />

<strong>Loosdrecht</strong>sche Rade 1939-1945 uit, dat geheel<br />

gewijd is aan de lotgevall<strong>en</strong> van die 23 kinder<strong>en</strong><br />

die door de nazi's zijn vermoord. Omdat<br />

het binn<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele jar<strong>en</strong> was uitverkocht is in<br />

1998 e<strong>en</strong> tweede herzi<strong>en</strong>e druk uitgebracht.<br />

Deze is nog steeds verkrijgbaar bij de Historische<br />

Kring <strong>Loosdrecht</strong>.<br />

154 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>


De marginalisering van het boer<strong>en</strong>bedrijf<br />

in <strong>Loosdrecht</strong> tuss<strong>en</strong> 1945 <strong>en</strong> <strong>2007</strong><br />

Mathijs Witte<br />

In e<strong>en</strong> eerder artikel voor <strong>Tuss<strong>en</strong></strong> <strong>Vecht</strong> <strong>en</strong> <strong>Eem</strong><br />

beschreef ik de sociaal-economische ontwikkeling<strong>en</strong><br />

op het platteland vanaf de Tweede<br />

Wereldoorlog in de Gooi- <strong>en</strong> <strong>Vecht</strong>streek.<br />

Hierin betoogde ik dat de landbouw lange<br />

tijd gold als economische drager van het platteland,<br />

maar dat na 1945 de betek<strong>en</strong>is van de<br />

landbouw voor de economie <strong>en</strong> de sam<strong>en</strong>leving<br />

als geheel snel afnam. Landbouw <strong>en</strong><br />

platteland zijn heel lang synoniem geweest,<br />

totdat nieuwe functies zich in het landschap<br />

nesteld<strong>en</strong> <strong>en</strong> de schaarse ruimte ging<strong>en</strong> claim<strong>en</strong>.<br />

De intrede van nieuwe functies, zoals<br />

natuurbeleving, recreatie <strong>en</strong> waterwinning <strong>en</strong><br />

waterberging ging vaak t<strong>en</strong> koste van het<br />

boer<strong>en</strong>land <strong>en</strong> de aanwezige boer<strong>en</strong>bedrijv<strong>en</strong>.<br />

Daarnaast hebb<strong>en</strong> ook in <strong>Loosdrecht</strong><br />

economische ontwikkeling<strong>en</strong> t<strong>en</strong> gevolge van<br />

process<strong>en</strong> als de Europese e<strong>en</strong>wording <strong>en</strong><br />

globalisering de richting van de ontwikkeling<br />

van de landbouw mede bepaald. Vooral via<br />

de steeds terugker<strong>en</strong>de prijsschommeling<strong>en</strong><br />

merkt<strong>en</strong> boer<strong>en</strong> dat process<strong>en</strong> als globalisering<br />

<strong>en</strong> europeanisering bestond<strong>en</strong>. Als laatste<br />

kan nog naar vor<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gebracht dat<br />

het boer<strong>en</strong> altijd e<strong>en</strong> bepaald risico met zich<br />

- * .*§<br />

mm/.<br />

A A<br />

Boerderij Hilverzicht, Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong>sedijk 42, waarop nu de zesde g<strong>en</strong>eratie Doets boert, omstreeks 1920, to<strong>en</strong> de<br />

melk al naar de melkfabriek ging (coll. A. Doets).<br />

TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 155


Tabel la: A a n ta l runder<strong>en</strong> in L oosdrecht tuss<strong>en</strong> 1910 <strong>en</strong> 2000<br />

1910 1930 1955 1960 1980 1990 2000<br />

Runder<strong>en</strong><br />

2080 2394 1772 1985 1560 1413 722<br />

Waarvan<br />

jongvee 761 663 570 685 664 517 159<br />

melkkoei<strong>en</strong> 1232 1589 1017 1035 1267 1044 412<br />

Stier<strong>en</strong> 22 26 6 8 2 28 0<br />

Rundvee om vet te mest<strong>en</strong> 65 116 179 257 293 369 310<br />

Aantal bedrijv<strong>en</strong> met runder<strong>en</strong> 87<br />

Tabel lb: A a n ta l vark<strong>en</strong>s in L oosdrecht tuss<strong>en</strong> 1910 <strong>en</strong> 2000<br />

1910 1930 1955 1960 1980 1990 2000<br />

Vark<strong>en</strong>s<br />

1632 1798 1296 1639 1853 1141 439<br />

Waaronder<br />

Bigg<strong>en</strong> 200 316 612 654 252 185 92<br />

Mestzeug<strong>en</strong>* 1432 1276 483 741 1519 889 319<br />

Fokzeug<strong>en</strong>* 206 189 231 82 67 23<br />

Dekrijpe ber<strong>en</strong> 0 0 12 13 0 2 1<br />

Aantal bedrijv<strong>en</strong> met vark<strong>en</strong>s 74<br />

* Voor 1910 zijn beide categorieën sam<strong>en</strong>g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>.<br />

Tabel lc:<br />

Andere landbouivdier<strong>en</strong> in L oosdrecht tuss<strong>en</strong> 1910 <strong>en</strong><br />

2000<br />

1910 1930 1955 1960 1980 1990 2000<br />

Schap<strong>en</strong> 243 302 467 680 1479 1710 1263<br />

Paard<strong>en</strong> 144 136 53 60 44 76 127<br />

Ho<strong>en</strong>ders <strong>en</strong> e<strong>en</strong>d<strong>en</strong>**<br />

** In 1910 zijn ge<strong>en</strong> e<strong>en</strong>d<strong>en</strong> geteld.<br />

3647 9675 10920 11528 180 180 110<br />

Tabel 2:<br />

T otale oppervlakte cultuurgrond in ha in <strong>Loosdrecht</strong><br />

tuss<strong>en</strong> 1910 <strong>en</strong> 2000<br />

1910 1930 1955 1960 1980 1990 2000<br />

Bouwland 55 13 39 23 22 84 29<br />

Totaal grasland 973 989 834 828 606 575 445<br />

Tuinbouwgrond 15 20 1 5 4 6 9<br />

Totale opp. cultuurgrond* 1043 1022 874 856 632 665 483<br />

* In 1910 <strong>en</strong> 1935 is de opp. cultuurgrond in hectare in kadastrale maat gerek<strong>en</strong>d. Vanaf 1955 wordt in<br />

ha gemet<strong>en</strong> maat gemet<strong>en</strong>. De laatste is e<strong>en</strong> veel nauwkeurige maat om het grondgebruik te met<strong>en</strong>.<br />

156 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>


mee br<strong>en</strong>gt <strong>en</strong> dat de natuur zich niet gemakkelijk<br />

laat controler<strong>en</strong>. De invloed van weersomstandighed<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> ziektebeweging<strong>en</strong> op<br />

bedrijfsbeëindiging is groot.<br />

In <strong>Loosdrecht</strong> leidde het e<strong>en</strong> <strong>en</strong> ander tot<br />

e<strong>en</strong> daling van het aantal boer<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> 1945<br />

<strong>en</strong> <strong>2007</strong>. Van de 104 boer<strong>en</strong>bedrijv<strong>en</strong>1 van<br />

to<strong>en</strong> zijn er in 2000 nog 34 over. Hoe dit komt<br />

<strong>en</strong> hoe het de boer<strong>en</strong> vergaan is in de afgelop<strong>en</strong><br />

zestig jaar verhaalt dit artikel. Er wordt<br />

ingezoomd op de verandering<strong>en</strong> die zich op<br />

het boer<strong>en</strong>bedrijf hebb<strong>en</strong> afgespeeld. Dit laat<br />

goed zi<strong>en</strong> hoe <strong>Loosdrecht</strong>se boer<strong>en</strong> zich telk<strong>en</strong>s<br />

hebb<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> aanpass<strong>en</strong> aan de gegev<strong>en</strong><br />

omstandighed<strong>en</strong> in de afgelop<strong>en</strong> zestig<br />

jaar.<br />

De agrarische structuur vóór 1948<br />

Over het agrarische verled<strong>en</strong> van <strong>Loosdrecht</strong><br />

van voor de neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw is weinig bek<strong>en</strong>d.<br />

Hier moet veel meer onderzoek naar<br />

gedaan word<strong>en</strong> in de archiev<strong>en</strong>. Voor de neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de<br />

eeuw <strong>en</strong> begin twintigste eeuw<br />

maak ik dankbaar gebruik van het mooie<br />

artikel van John Mol <strong>en</strong> Adriaan Doets2 in e<strong>en</strong><br />

eerder nummer van het tijdschrift van de<br />

Historische Kring <strong>Loosdrecht</strong>. Wel is duidelijk<br />

dat de ontginningsgeschied<strong>en</strong>is van<br />

<strong>Loosdrecht</strong> <strong>en</strong> de drainage van het land bijgedrag<strong>en</strong><br />

hebb<strong>en</strong> aan de mogelijkhed<strong>en</strong> van<br />

landbouw in het gebied. In het laaggeleg<strong>en</strong><br />

Oud-<strong>Loosdrecht</strong> kwam het grondwater dicht<br />

onder het maaiveld. Dit gebied was dus natter<br />

dan rond Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong> waar de<br />

zandgrond<strong>en</strong> direct op het ve<strong>en</strong> stuitt<strong>en</strong>. Van<br />

oudsher zat<strong>en</strong> in Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong> boer<strong>en</strong><br />

die e<strong>en</strong> gem<strong>en</strong>gd bedrijf rund<strong>en</strong>. Oud-<br />

<strong>Loosdrecht</strong> is e<strong>en</strong> echt veeteeltgebied, terwijl<br />

de veeteelt in Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong> tot aan de<br />

twintigste eeuw in di<strong>en</strong>st stond van de akkerbouw<br />

voor bemesting van de grond<strong>en</strong>. In die<br />

zin lijkt de situatie van Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong><br />

veel meer op het landbouwsysteem in het<br />

Gooi. De akkerbouw domineerde in het Gooi<br />

<strong>en</strong> dan met name de verbouw van boekweit,<br />

tarwe <strong>en</strong> rogge, <strong>en</strong> later ook aardappel<strong>en</strong>.<br />

Rundvee <strong>en</strong> vark<strong>en</strong>s war<strong>en</strong> nodig voor de<br />

mestproductie <strong>en</strong> paard<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> gebruikt<br />

voor de bewerking van het bouwland.<br />

Hier komt verandering in als rond 1880<br />

de landbouwcrisis in Nederland opdoemt.<br />

Onder andere verschuift de productie van de<br />

boerderij naar de fabriek onder invloed van<br />

process<strong>en</strong> als rationalisatie <strong>en</strong> mechanisatie.<br />

Door de uitvinding van de kunstmest rond<br />

1880 was mest uit de potstal, dus het aanhoud<strong>en</strong><br />

van vee voor de mestvoorzi<strong>en</strong>ing, niet<br />

meer nodig. Tegelijkertijd kon de akkerbouw<br />

niet op teg<strong>en</strong> het goedkope graan uit Rusland<br />

<strong>en</strong> de Ver<strong>en</strong>igde Stat<strong>en</strong>. De akkerbouw r<strong>en</strong>deerde<br />

niet meer. Tev<strong>en</strong>s zakte de voor de<br />

veehouderij belangrijke Engelse boterhandel<br />

in, omdat de Nederlandse boter destijds van<br />

slechte kwaliteit bleek. E<strong>en</strong> <strong>en</strong> ander leidde<br />

ertoe dat op de zandgrond<strong>en</strong> de veestapel het<br />

belangrijkste onderdeel werd binn<strong>en</strong> de agrarische<br />

bedrijfsvoering. Het aantal runder<strong>en</strong>,<br />

vark<strong>en</strong>s <strong>en</strong> vooral ook het aantal kipp<strong>en</strong> nam<br />

tuss<strong>en</strong> 1910 <strong>en</strong> 1930 fors toe.<br />

Dat de veestapel snel groeide, komt duidelijk<br />

uit tabel 1 naar vor<strong>en</strong>. Bij de eerste betrouwbare<br />

landbouwtelling van 1910 zijn er<br />

2080 runder<strong>en</strong>, 1632 vark<strong>en</strong>s, 243 schap<strong>en</strong>,<br />

144 paard<strong>en</strong> <strong>en</strong> 3547 ho<strong>en</strong>ders (kipp<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

kuik<strong>en</strong>s) in <strong>Loosdrecht</strong>.3 De aantall<strong>en</strong> nam<strong>en</strong><br />

tijd<strong>en</strong>s de Eerste Wereldoorlog sterk af door<br />

gebrek aan veevoeder door de blokkade van<br />

Engelse schep<strong>en</strong> <strong>en</strong> Nederlandse hav<strong>en</strong>s. Na<br />

1920 zette de groei door, met name het aantal<br />

ho<strong>en</strong>ders <strong>en</strong> e<strong>en</strong>d<strong>en</strong> steeg fors in <strong>Loosdrecht</strong>.<br />

Kipp<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> op <strong>en</strong>kele bedrijv<strong>en</strong> grootschalig<br />

gehoud<strong>en</strong> voor de levering van eier<strong>en</strong><br />

aan verwerk<strong>en</strong>de bedrijv<strong>en</strong> als bakkerij<strong>en</strong>.<br />

Het houd<strong>en</strong> van kipp<strong>en</strong> werd vooral gedaan<br />

door vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> kinder<strong>en</strong>.<br />

Door overproductie van graan in de Ver<strong>en</strong>igde<br />

Stat<strong>en</strong> werd veevoeder halverwege de<br />

jar<strong>en</strong> twintig steeds goedkoper. De boer<strong>en</strong><br />

reageerd<strong>en</strong> op de graanprijs door meer dier<strong>en</strong><br />

te houd<strong>en</strong>. De wereldcrisis in de jar<strong>en</strong><br />

dertig zorgde voor e<strong>en</strong> sterke teruggang van<br />

het aantal dier<strong>en</strong>. Het Engelse pond daalde<br />

fors in waarde <strong>en</strong> voor de boer<strong>en</strong> viel de afzet<br />

nag<strong>en</strong>oeg helemaal weg. De agrarische sector<br />

herstelde aan het eind van de jar<strong>en</strong> dertig<br />

licht, omdat Duitsland economisch groeide.<br />

TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 157


_ ■ -<br />

J ^ f><br />

D.G. Doets met de beroemde fokstier H<strong>en</strong>drik Herman III omstreeks 1930, fokker A. Doets Azn. te <strong>Loosdrecht</strong>, eig<strong>en</strong>dom<br />

van de Fokvere<strong>en</strong>iging <strong>Loosdrecht</strong> (coll. A. Doets).<br />

De landbouw in <strong>Loosdrecht</strong> kwam gehav<strong>en</strong>d<br />

uit de Tweede Wereldoorlog tevoorschijn <strong>en</strong><br />

wist zich maar langzaam te herstell<strong>en</strong>. De<br />

vooroorlogse situatie werd echter niet meer<br />

bereikt. Na de oorlog werd<strong>en</strong> door de komst<br />

van tractor<strong>en</strong> paard<strong>en</strong> minder van belang.<br />

Ook het aantal stier<strong>en</strong> nam af. De kunstmatige<br />

inseminatie bij koei<strong>en</strong> kwam op, <strong>en</strong> het<br />

werd dus niet meer nodig om afzonderlijk<br />

stier<strong>en</strong> te houd<strong>en</strong>.<br />

De oprichting van landbouwcoöperaties -<br />

<strong>Loosdrecht</strong>se boer<strong>en</strong> gaan sam<strong>en</strong>werk<strong>en</strong><br />

Rond 1890 stapt<strong>en</strong> veel boer<strong>en</strong> over op de<br />

veeteelt ook al omdat door de groei van de<br />

sted<strong>en</strong>, zoals Hilversum <strong>en</strong> Amsterdam de<br />

vraag naar vlees <strong>en</strong> verse zuivelproduct<strong>en</strong><br />

sterk was toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Werd de boter eerst<br />

handmatig gekarnd door met name vrouw<strong>en</strong>,<br />

zoals de Oud-<strong>Loosdrecht</strong>se Jacoba de Nooij<br />

die de grote boterprijs van Utrecht wist te<br />

winn<strong>en</strong>. Na 1880 werd<strong>en</strong> fabriekjes gesticht,<br />

zoals de Stoomzuivelfabriek in Nieuw-<br />

<strong>Loosdrecht</strong>. Met e<strong>en</strong> hypotheek, e<strong>en</strong> led<strong>en</strong>kapitaal<br />

van 30.000 guld<strong>en</strong> <strong>en</strong> aandeelhouders<br />

die garant stond<strong>en</strong> voor ev<strong>en</strong>tuele verliez<strong>en</strong><br />

werd deze coöperatie opgericht in 1898 in de<br />

oranjerie van het landgoed Eik<strong>en</strong>rode. In<br />

1903 werd e<strong>en</strong> heus fabrieksgebouw betrokk<strong>en</strong><br />

aan de Nieuwloosdrechtsedijk. In 1942<br />

ging deze fabriekscoöperatie dicht. De fabriek<br />

maakte e<strong>en</strong> vlieg<strong>en</strong>svlugge start. Ze mocht al<br />

vrij snel na het begin in 1903 het rijksbotermerk<br />

drag<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> tek<strong>en</strong> dat de kwaliteit van<br />

de boter goed was. Ook de productie was<br />

goed, <strong>en</strong> de melk van de <strong>Loosdrecht</strong>se koei<strong>en</strong><br />

158 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>


had e<strong>en</strong> hoog vetgehalte. In 1908/1909 hadd<strong>en</strong><br />

de 25 koei<strong>en</strong> van de grootste boer van<br />

Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong>, Adriaan Doets woonachtig<br />

op Hilverzicht, e<strong>en</strong> gemiddeld vetgehalte<br />

van 3,44%. Door e<strong>en</strong> fokver<strong>en</strong>iging op te<br />

richt<strong>en</strong> <strong>en</strong> dier<strong>en</strong> te selecter<strong>en</strong> met grote<br />

melkproductie <strong>en</strong> e<strong>en</strong> goed exterieur werd<br />

geprobeerd om de kwaliteit van de melk te<br />

verbeter<strong>en</strong>. Elk jaar werd<strong>en</strong> de stier<strong>en</strong> gekeurd<br />

door e<strong>en</strong> inspecteur van het Rundveestamboek.<br />

De fabriek ging zich naast de binn<strong>en</strong>landse<br />

markt ook richt<strong>en</strong> op de export<br />

van product<strong>en</strong> naar Engeland <strong>en</strong> Duitsland.<br />

In Oud-<strong>Loosdrecht</strong> war<strong>en</strong> de boer<strong>en</strong> voor<br />

hun inkom<strong>en</strong> van oudsher afhankelijk van de<br />

voortbr<strong>en</strong>gsel<strong>en</strong> van de veeteelt, <strong>en</strong> dan in<br />

het bijzonder volvette kaas, boter, melk <strong>en</strong><br />

vlees. Deze product<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> op de markt<strong>en</strong><br />

verkocht of aan melkslijters in vooral Hilversum<br />

geleverd. Later ging de melk naar de<br />

fabriek in Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong>. Ook war<strong>en</strong> de<br />

boer<strong>en</strong> actief in het stek<strong>en</strong> <strong>en</strong> bagger<strong>en</strong> van<br />

turf, het snijd<strong>en</strong> van riet, <strong>en</strong> het maai<strong>en</strong> van<br />

de zodd<strong>en</strong> voor de ruigt,4 die gebruikt werd<br />

als strooisel in de stall<strong>en</strong>. Boer<strong>en</strong> in Nieuw-<br />

<strong>Loosdrecht</strong> hadd<strong>en</strong> naast rundvee ook e<strong>en</strong><br />

akkerbouwbedrijf. Aan de Drechtkant werd<br />

het vee geweid, aan de Hilversumse kant,<br />

met name de Nootweg <strong>en</strong> de Rading werd<strong>en</strong><br />

gewass<strong>en</strong> verbouwd, zoals biet<strong>en</strong>, koolraap,<br />

aardappel<strong>en</strong>, rogge, haver, gerst, knoll<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

spurrie. Ook hier probeerd<strong>en</strong> boer<strong>en</strong> hun<br />

inkom<strong>en</strong> te verbred<strong>en</strong> door hout te kapp<strong>en</strong>,<br />

takk<strong>en</strong>boss<strong>en</strong> te verzamel<strong>en</strong>, ruigt te maai<strong>en</strong>,<br />

turf stek<strong>en</strong> <strong>en</strong> krabb<strong>en</strong>scheer uit de slot<strong>en</strong> te<br />

hal<strong>en</strong>.<br />

In tabel 3 <strong>en</strong> 4 is te zi<strong>en</strong> dat het aantal<br />

boer<strong>en</strong>bedrijv<strong>en</strong> (in eig<strong>en</strong>dom <strong>en</strong> pacht) 147<br />

bedraagt. Dit aantal neemt af tot 104 in 1955.<br />

Dit zijn bedrijv<strong>en</strong> met als hoofdberoep landbouw<br />

maar ook m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die agrarische activiteit<strong>en</strong><br />

ontplooi<strong>en</strong> naast hun andere beroep.<br />

Dit zoud<strong>en</strong> we nu 'hobbyboer<strong>en</strong>' noem<strong>en</strong>.<br />

Het aantal boer<strong>en</strong>bedrijv<strong>en</strong> neemt dus sterk<br />

af tuss<strong>en</strong> 1910 <strong>en</strong> 1955. De sterkste afname is<br />

ev<strong>en</strong>wel na de Tweede Wereldoorlog; dan<br />

■ i:<br />

- .3 ;<br />

ft. '<br />

wp m<br />

wmim<br />

M Êk.- i » -i<br />

& ■ ? * !<br />

.• s<br />

U itg. D. D oets J r ., L ooadrecht.<br />

'.fffpééméém<br />

1 ’ •*. m<br />

Stoomzuivelfabriek ,.üoosdrecht".<br />

De Stoomzuivelfabriek '<strong>Loosdrecht</strong>' in Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong>, gebouwd in 1903, geslot<strong>en</strong> in 1942 (coll. A. Doets).<br />

TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 159


Tabel 3: Aantal eig<strong>en</strong>aars <strong>en</strong> pachters van de grond in <strong>Loosdrecht</strong> 1910-1955<br />

Totaal Eig<strong>en</strong>aars Pachters<br />

1910 1930 1955 1910 1930 1955 1910 1930 1955<br />

tot 1 ha 26 11 15 10 6 12 16 5 3<br />

1 tot 10 ha 72 71 56 25 33 29 47 38 27<br />

10 tot 50 ha 49 49 32 26 24 21 23 25 11<br />

50 tot 100 ha 0 0 1 0 0 0 0 0 1<br />

Bov<strong>en</strong> 100 ha 0 0 0 0 0 0 0 0 0<br />

Totaal 147 131 104 61 63 62 86 68 42<br />

Tabel 4: Oppervlakte in eig<strong>en</strong>dom <strong>en</strong> pacht in <strong>Loosdrecht</strong> tuss<strong>en</strong> 1910 <strong>en</strong> 1955<br />

Totale oppervlakte in ha Opp in eig<strong>en</strong>dom in ha Oppervlakte in pacht in ha<br />

1910 1930 1955 1910 1930 1955 1910 1930 1955<br />

tot 1 ha 5,44 4,31 3,73 3,16 1,71 1,15<br />

1 tot 10 ha 361,38 315,59 150,78 139,23 210,6 176,36<br />

10 tot 50 ha 818,46 485,28 389,66 300,95 428,8 184,33<br />

50 tot 100 ha 0 68,9 0 0 0 68,9<br />

Bov<strong>en</strong> 100 ha 0 0 0 0 0 0<br />

Totaal 1149,9 1185,3 874,08 520,57 544,17 443,34 629,3 641,11 430,74<br />

neemt vooral het aantal pachters sterk af.<br />

Ook de totale oppervlakte aan grond in eig<strong>en</strong>dom<br />

van boer<strong>en</strong> daalt. In 1910 hebb<strong>en</strong><br />

boer<strong>en</strong> nog 1150 ha in eig<strong>en</strong>dom. In 1955 bedraagt<br />

dit nog maar 874. Vooral de oppervlakte<br />

gepachte grond neemt af. Omdat ook<br />

de oppervlakte grond in eig<strong>en</strong>dom daalt,<br />

ligg<strong>en</strong> andere red<strong>en</strong><strong>en</strong> t<strong>en</strong> grondslag aan<br />

deze afname dan dat pachtgrond in eig<strong>en</strong>dom<br />

wordt gegev<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> red<strong>en</strong> is dat het<br />

C<strong>en</strong>traal Bureau voor de Statistiek begin jar<strong>en</strong><br />

vijftig nauwkeuriger is gaan met<strong>en</strong> door van<br />

het aantal hectare kadastrale maat naar het<br />

aantal hectare gemet<strong>en</strong> maat over te gaan. De<br />

gemet<strong>en</strong> maat meet alle<strong>en</strong> het netto cultuurland<br />

dat door de boer in gebruik is. Andere<br />

red<strong>en</strong><strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> zijn de beëindiging van boer<strong>en</strong>bedrijv<strong>en</strong>,<br />

dorpsuitbreiding <strong>en</strong> uitbreiding<br />

van het plass<strong>en</strong>gebied voor recreatie. Ook<br />

vond schaalvergroting plaats. <strong>Tuss<strong>en</strong></strong> 1910 <strong>en</strong><br />

1955 is de oppervlakte aan grond per bedrijf<br />

licht gesteg<strong>en</strong> van 7,8 ha in 1910 tot 8,4 ha in<br />

1955.<br />

Verandering<strong>en</strong> in de agrarische economie<br />

na 1948 5<br />

Agararische sector in opbouw (1948-1955)<br />

Net zoals in andere sector<strong>en</strong> van de Nederlandse<br />

economie had de landbouw ernstig te<br />

leid<strong>en</strong> gehad onder de verwoesting<strong>en</strong> van de<br />

Tweede Wereldoorlog. Nederland moest na<br />

1945 weer opgebouwd word<strong>en</strong>. In deze opbouwfase<br />

was e<strong>en</strong> belangrijke rol weggelegd<br />

voor de landbouwsector. T<strong>en</strong> eerste omdat er<br />

e<strong>en</strong> groot voedseltekort was na de oorlog.<br />

Met de to<strong>en</strong>ame van de bevolking dreigde dit<br />

tekort snel op te lop<strong>en</strong>. T<strong>en</strong> tweede was Nederland<br />

aangewez<strong>en</strong> op zelfvoorzi<strong>en</strong>ing omdat<br />

het niet de buit<strong>en</strong>landse deviez<strong>en</strong> had om<br />

de import van voedsel te kunn<strong>en</strong> betal<strong>en</strong>. T<strong>en</strong><br />

derde trachtte in 1948 het to<strong>en</strong>malige kabinet<br />

Drees met Minister van Landbouw Sicco<br />

Mansholt vanwege de ontluik<strong>en</strong>de economische<br />

ontwikkeling van Nederland de prijz<strong>en</strong><br />

van de eerste lev<strong>en</strong>sbehoeft<strong>en</strong> niet te veel te<br />

lat<strong>en</strong> stijg<strong>en</strong>. T<strong>en</strong> vierde probeerde de over-<br />

160 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>


heid de inkom<strong>en</strong>ssituatie in de landbouw te<br />

verbeter<strong>en</strong>. Voor al deze problematiek moest<br />

snel e<strong>en</strong> oplossing word<strong>en</strong> gevond<strong>en</strong>. De<br />

Nederlandse overheid met in haar kielzog de<br />

boer<strong>en</strong>standsorganisaties zett<strong>en</strong> in op meer<br />

sam<strong>en</strong>werking in Europa, e<strong>en</strong> structuurbeleid<br />

ter verbetering van de productieomstandighed<strong>en</strong><br />

in de agrarische sector <strong>en</strong> overheidsinterv<strong>en</strong>tie<br />

in de prijs van agrarische product<strong>en</strong>.<br />

<strong>Loosdrecht</strong>se boer<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> het na de<br />

oorlog moeilijk. Het herstel van de omvang<br />

van de veestapel naar vooroorlogse aantall<strong>en</strong><br />

duurde lang, <strong>en</strong> de prijs van zuivel, vlees <strong>en</strong><br />

eier<strong>en</strong> was laag. Het aantal boer<strong>en</strong>bedrijv<strong>en</strong><br />

in <strong>Loosdrecht</strong> bleef tot aan 1955 vrijwel gelijk.<br />

Ook werd na 1945 duidelijk dat veel gem<strong>en</strong>gde<br />

bedrijv<strong>en</strong> in <strong>Loosdrecht</strong> te klein war<strong>en</strong>.<br />

53,8% van de boer<strong>en</strong> had in 1955 e<strong>en</strong> bedrijf<br />

met minder dan 10 ha grond. Het landelijke<br />

gemiddelde lag op 56% in 1951. Landbouweconom<strong>en</strong><br />

van het Landbouw Economisch<br />

Instituut hadd<strong>en</strong> uitgevond<strong>en</strong> dat op bedrijv<strong>en</strong><br />

met minder dan 10 ha e<strong>en</strong> veel lagere<br />

arbeidsproductiviteit was dan op bedrijv<strong>en</strong><br />

met meer dan 30 ha. Ze concludeerd<strong>en</strong> dat er<br />

e<strong>en</strong> <strong>en</strong>orm arbeidsoverschot was op de kleine<br />

bedrijv<strong>en</strong>. Hier lag<strong>en</strong> allerlei sociale, culturele<br />

<strong>en</strong> economische red<strong>en</strong><strong>en</strong> aan t<strong>en</strong> grondslag.<br />

De conclusie van de econom<strong>en</strong> was dan ook:<br />

om de sociaal-economische structuur in gebied<strong>en</strong><br />

met veel kleine boer<strong>en</strong> te verbeter<strong>en</strong><br />

moest ingezet word<strong>en</strong> op het int<strong>en</strong>siver<strong>en</strong><br />

van de bedrijfsvoering <strong>en</strong> het vergrot<strong>en</strong> van<br />

de bedrijv<strong>en</strong>, de conc<strong>en</strong>tratie van grond rond<br />

bedrijv<strong>en</strong>, het lat<strong>en</strong> afvloei<strong>en</strong> van boer<strong>en</strong>, <strong>en</strong><br />

het invester<strong>en</strong> in onderwijs, voorlichting <strong>en</strong><br />

onderzoek. Het vrijkom<strong>en</strong>de areaal landbouwgrond<br />

kon dan onder de overgeblev<strong>en</strong><br />

boer<strong>en</strong> verdeeld word<strong>en</strong>. Die kond<strong>en</strong> dan<br />

hun productie uitbreid<strong>en</strong> <strong>en</strong> zich e<strong>en</strong> beter<br />

inkom<strong>en</strong> verschaff<strong>en</strong> dat in de buurt kwam<br />

■<br />

___________<br />

E<strong>en</strong> vroeg voorbeeld van mechanisatie in <strong>Loosdrecht</strong>, de dorsmachine van het loonbedrijf van Willem van de Me<strong>en</strong>t<br />

(rechts) rond 1920 (coll. Historische Kring <strong>Loosdrecht</strong>). Rond de vorige eeuwwisseling belemmerde de opvatting<br />

'satanisch werk' mechanisatie, maar vooruitstrev<strong>en</strong>de boer<strong>en</strong> liet<strong>en</strong> zich niet weerhoud<strong>en</strong>.<br />

TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 161


■ w *<br />

r ''% k i<br />

■■m<br />

Machinaal zaai<strong>en</strong> op de akker achter de Paulus-kapel, circa 1918, ongeveer op de plek van De Drieluik (coll. A. Doets).<br />

Links Willem van de Me<strong>en</strong>t, rechts D.G. Doets.<br />

van de fabrieksarbeider <strong>en</strong> de zelfstandig<strong>en</strong>.<br />

Dit alles stond ook wel bek<strong>en</strong>d als de modernisering<br />

van de landbouw <strong>en</strong> werd breed<br />

gedrag<strong>en</strong> onder bestuurders <strong>en</strong> boer<strong>en</strong>. Boer<strong>en</strong>zoon<br />

Adriaan Doets verwoordde dit als<br />

volgt: 'Ik wilde altijd al vooruit. Ook met<br />

mijn bedrijf. (...) Ik wilde niet zoals mijn vader<br />

deed, hard werk<strong>en</strong> <strong>en</strong> weinig verdi<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />

De business moest wel wat oplever<strong>en</strong>.' Later<br />

werd vooral Minister Sicco Mansholt verwet<strong>en</strong>,<br />

dat hij met de sanering van de boer<strong>en</strong>stand<br />

veel te ver is gegaan.<br />

Modernisering beloond (1955-1980)<br />

Niet overal werd de achteruitgang van de<br />

landbouw t<strong>en</strong> opzichte van de industrie- <strong>en</strong><br />

di<strong>en</strong>st<strong>en</strong>sector ev<strong>en</strong> sterk als e<strong>en</strong> gemis gevoeld.<br />

Voor ondernem<strong>en</strong>de boer<strong>en</strong> bod<strong>en</strong> de<br />

zich verander<strong>en</strong>de omstandighed<strong>en</strong> kans<strong>en</strong><br />

om hun bedrijv<strong>en</strong> te vergrot<strong>en</strong>. De notie de<br />

één zijn dood is de ander zijn brood is hier wel<br />

van toepassing. Het kapitalistische vrije<br />

marktsysteem beloonde boer<strong>en</strong> die hun bedrijv<strong>en</strong><br />

moderniseerd<strong>en</strong>, dus groter werd<strong>en</strong>,<br />

meer produceerd<strong>en</strong> <strong>en</strong> heel rationeel de bedrijfsvoering<br />

ded<strong>en</strong>. Het verdi<strong>en</strong>de geld kon<br />

dan weer in de uitbreiding van de productie<br />

geïnvesteerd word<strong>en</strong>. Echter, steeds meer<br />

werd de uitbreiding van de productie bekostigd<br />

door gele<strong>en</strong>d geld in de vorm van krediet<strong>en</strong><br />

door bank<strong>en</strong>. Boer<strong>en</strong> raakt<strong>en</strong> daardoor<br />

financieel afhankelijk van de bank<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

kreg<strong>en</strong> steeds hogere schuld<strong>en</strong> bij deze instelling<strong>en</strong>.<br />

In <strong>Loosdrecht</strong> was met name de Boer<strong>en</strong>le<strong>en</strong>bank,<br />

opgericht in 19136, sterk verteg<strong>en</strong>woordigd.<br />

Met de komst van de Wet op<br />

de Investeringsrek<strong>en</strong>ing in 1978 kond<strong>en</strong> boer<strong>en</strong><br />

de r<strong>en</strong>te over de l<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> gemakkelijk via<br />

de belasting aftrekk<strong>en</strong>. Vanwege dit gegev<strong>en</strong><br />

ging<strong>en</strong> boer<strong>en</strong> nog meer geld l<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> verdere<br />

schaalvergroting doorvoer<strong>en</strong>. Immers, hun<br />

investering<strong>en</strong> kond<strong>en</strong> snel terugverdi<strong>en</strong>d<br />

162 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>


word<strong>en</strong>. Ook boer Doets sloot in de jar<strong>en</strong><br />

zestig e<strong>en</strong> l<strong>en</strong>ing af bij de bank om de uitbreiding<br />

van zijn bedrijf met vark<strong>en</strong>s te kunn<strong>en</strong><br />

bekostig<strong>en</strong>. Hij bouwde naast zijn melkveehouderij<br />

e<strong>en</strong> geslot<strong>en</strong> vark<strong>en</strong>sbedrijf uit. Dit<br />

betek<strong>en</strong>de dat bigg<strong>en</strong> op het bedrijf gebor<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> tot de slacht gehoud<strong>en</strong> werd<strong>en</strong>. Ondanks<br />

e<strong>en</strong> aantal goede jar<strong>en</strong> met goede verdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong>,<br />

bleek door de gesteg<strong>en</strong> r<strong>en</strong>te <strong>en</strong> hoge<br />

verzekeringspremies de vark<strong>en</strong>shouderij<br />

uiteindelijk niet r<strong>en</strong>dabel. Ondanks dat hij<br />

bigg<strong>en</strong> van goede kwaliteit kon lever<strong>en</strong>, kon<br />

Doets niet op teg<strong>en</strong> de 'vervalste<br />

concurr<strong>en</strong>tie' uit Noord-Brabant waar veel<br />

lagere r<strong>en</strong>te op investering<strong>en</strong> werd berek<strong>en</strong>d.<br />

De opbouwfase werd gevolgd door e<strong>en</strong><br />

bloeiperiode voor de landbouw in <strong>Loosdrecht</strong><br />

tuss<strong>en</strong> 1955 <strong>en</strong> 1980. Ondanks dat het aantal<br />

bedrijv<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> 1955 <strong>en</strong> 1980 daalde van 104<br />

naar 54 wist<strong>en</strong> de overgeblev<strong>en</strong> bedrijv<strong>en</strong><br />

hun productie uit te breid<strong>en</strong>. Overig<strong>en</strong>s<br />

kwam de daling deels voort uit e<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>telijke<br />

herindeling eind jar<strong>en</strong> vijftig to<strong>en</strong> het<br />

buurtschap Oud Over bij de geme<strong>en</strong>te Lo<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

werd gevoegd. De boer<strong>en</strong> wist<strong>en</strong> hun<br />

productie uit te breid<strong>en</strong> door te invester<strong>en</strong> in<br />

grond (meer grond betek<strong>en</strong>de meer koei<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

verbetering van opbr<strong>en</strong>gst uit weidebouw) <strong>en</strong><br />

kapitaal (machines, voer, medicam<strong>en</strong>t<strong>en</strong>,<br />

technologie, k<strong>en</strong>nis). Vooral op arbeid werd<br />

bezuinigd. Er kwam<strong>en</strong> steeds minder knecht<strong>en</strong><br />

in het bedrijf voor. De boer ging steeds<br />

meer zelf do<strong>en</strong>. De technologie maakte dit<br />

ook mogelijk. De zog<strong>en</strong>aamde e<strong>en</strong>mansbedrijv<strong>en</strong><br />

kwam<strong>en</strong> op met de nadruk op de<br />

input van k<strong>en</strong>nis, technologie <strong>en</strong> krachtvoer.<br />

Het grondgebruik veranderde in deze<br />

periode weinig. Wel daalde het oppervlakte<br />

cultuurgrond met 25%. Vooral het areaal<br />

grasland verminderde. Deels kwam dit doordat<br />

e<strong>en</strong> aantal melkveehouderij<strong>en</strong> gestopt<br />

was. Anderzijds zull<strong>en</strong> we straks zi<strong>en</strong> dat de<br />

♦<br />

Ij<br />

p w . ><br />

W W .<br />

-f-w<br />

B S*»<br />

"<br />

t v -1 - « ' ***-. .<br />

Tot in de jar<strong>en</strong> vijftig van de vorige eeuw was het handmelk<strong>en</strong> van koei<strong>en</strong> nog e<strong>en</strong> vertrouwd beeld. Tafereel omstreeks<br />

1928 achter de boerderij Hilverzicht van A. Doets (coll. Historische Kring <strong>Loosdrecht</strong>). De melkers zijn (v.l.n.r.):<br />

Kobus R<strong>en</strong>z<strong>en</strong>brink, Mijmp van d<strong>en</strong> Dolder, Adriaan Doets Azn.<br />

TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 163


uimtelijke druk van vooral de woningbouw,<br />

de groei van de recreatie <strong>en</strong> vanaf de jar<strong>en</strong><br />

zev<strong>en</strong>tig de opkomst van natuurgebied<strong>en</strong><br />

hier verantwoordelijk voor zijn.<br />

Als we kijk<strong>en</strong> naar de ontwikkeling van<br />

de veestapel in <strong>Loosdrecht</strong> dan krijg<strong>en</strong> we<br />

e<strong>en</strong> wissel<strong>en</strong>d beeld. Het aantal koei<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

kipp<strong>en</strong> daalde gestaag, terwijl het aantal<br />

schap<strong>en</strong> <strong>en</strong> vark<strong>en</strong>s tot aan 1980 sterk groeide.<br />

Red<strong>en</strong><strong>en</strong> voor de groei van het aantal<br />

vark<strong>en</strong>s was, dat de consumptie van vark<strong>en</strong>svlees<br />

snel groeide, de opbr<strong>en</strong>gstmarges voor<br />

de boer<strong>en</strong> gunstig war<strong>en</strong>, het houd<strong>en</strong> van<br />

vark<strong>en</strong>s betrekkelijk e<strong>en</strong>voudig was, <strong>en</strong> het<br />

gemakkelijk naast e<strong>en</strong> rundveehouderij gedaan<br />

kon word<strong>en</strong>. <strong>Loosdrecht</strong>se boer<strong>en</strong><br />

bouwd<strong>en</strong> naast hun boerderij e<strong>en</strong> vark<strong>en</strong>sstal<br />

<strong>en</strong> ging<strong>en</strong> vooral bigg<strong>en</strong> <strong>en</strong> mestvark<strong>en</strong>s houd<strong>en</strong>.<br />

Het aantal schap<strong>en</strong> nam toe als economisch<br />

alternatief voor de melkveehouderij.<br />

Vooral na de beperking van de melkproductie<br />

met als gevolg e<strong>en</strong> noodzakelijke inkrimping<br />

van de rundveestapel in de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig,<br />

ging<strong>en</strong> boer<strong>en</strong> over op het houd<strong>en</strong> van<br />

schap<strong>en</strong>. De red<strong>en</strong> dat het aantal koei<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

kipp<strong>en</strong> na 1960 snel af nam, heeft net zoals<br />

elders in Nederland te mak<strong>en</strong> met de modernisering<br />

van de landbouw <strong>en</strong> de toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />

concurr<strong>en</strong>tie tuss<strong>en</strong> bedrijv<strong>en</strong>. De schaalvergroting<br />

in de pluimveehouderij in Nederland<br />

nam e<strong>en</strong> grote vlucht in de jar<strong>en</strong> zestig. Bedrijv<strong>en</strong><br />

die niet mee kond<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>, dus<br />

waarbij de productiviteit laag lag, werd<strong>en</strong> uit<br />

de markt gedrukt. Dit gebeurde met name op<br />

kleine bedrijv<strong>en</strong>, waar de productiekost<strong>en</strong><br />

hoog war<strong>en</strong>. Ook in de rundveehouderij werd<strong>en</strong><br />

de schaalvergroting <strong>en</strong> de rationalisatie<br />

doorgevoerd. Rundveebedrijv<strong>en</strong> investeerd<strong>en</strong><br />

door gebruik van beter krachtvoer <strong>en</strong><br />

betere huisvestingssystem<strong>en</strong> voornamelijk in<br />

e<strong>en</strong> hogere melkgift of opbr<strong>en</strong>gst per koe.<br />

Daardoor war<strong>en</strong> dus minder koei<strong>en</strong> per bedrijf<br />

nodig, want elke koe produceerde meer<br />

melk.<br />

In gebied<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> nadelige natuurlijke<br />

omgeving, zoals in <strong>Loosdrecht</strong> met zijn vele<br />

water <strong>en</strong> de kleine percel<strong>en</strong> war<strong>en</strong> de mogelijkhed<strong>en</strong><br />

voor schaalvergroting <strong>en</strong> rationalisatie<br />

beperkt. Het kostte de boer<strong>en</strong> veel tijd<br />

om te melk<strong>en</strong>, te hooi<strong>en</strong> <strong>en</strong> de grond te bemest<strong>en</strong>.<br />

Ook de vaak smalle percel<strong>en</strong> met<br />

veel begroeiing zorgd<strong>en</strong> ervoor dat uitbreiding<br />

van de veestapel teg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> plafond aanliep.<br />

Wel trachtt<strong>en</strong> de <strong>Loosdrecht</strong>se boer<strong>en</strong><br />

hun grasland<strong>en</strong> te verbeter<strong>en</strong> door de drassige<br />

bov<strong>en</strong>ste ve<strong>en</strong>laag af te grav<strong>en</strong> <strong>en</strong> nieuwe<br />

grond te stort<strong>en</strong>. Dit betrof eerst mest uit de<br />

potstal tot de komst van kunstmest. Daarnaast<br />

werd<strong>en</strong> veel slot<strong>en</strong> in het landschap<br />

gedempt zodat meer grasland werd verkreg<strong>en</strong>.<br />

In de periode 1955-1980 nam het aantal<br />

vleeskoei<strong>en</strong> wel sterk toe.<br />

Overproductie <strong>en</strong> milieuproblem<strong>en</strong> 1980-2000<br />

Tuinbouwproduct<strong>en</strong>, vlees, zuivel <strong>en</strong> eier<strong>en</strong><br />

war<strong>en</strong> de product<strong>en</strong> die zich het meest le<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />

voor de schaalvergroting <strong>en</strong> int<strong>en</strong>sivering.<br />

De subsidieregeling<strong>en</strong> van de Europese<br />

Unie aangaande de productiviteitsgroei war<strong>en</strong><br />

zo succesvol dat overproductie in de jar<strong>en</strong><br />

zev<strong>en</strong>tig <strong>en</strong> tachtig e<strong>en</strong> serieuze bedreiging<br />

ging vorm<strong>en</strong> voor het voortbestaan van<br />

de agrarische sector. E<strong>en</strong> quotering in de<br />

melkveehouderij uitgevaardigd door de Europese<br />

Unie moest verdere overproductie <strong>en</strong><br />

e<strong>en</strong> melkplas <strong>en</strong> boterberg in de toekomst<br />

voorkom<strong>en</strong>. Boer<strong>en</strong> kreg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> bepaald<br />

melkquotum opgelegd. De superheffing op<br />

teveel geproduceerde melk betek<strong>en</strong>de in de<br />

regel dat de boer<strong>en</strong> de melkproductie inkromp<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> hun veestapel verkleind<strong>en</strong>. Boer<strong>en</strong><br />

kond<strong>en</strong> natuurlijk ook de boete op de<br />

koop toe nem<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> aantal droge zomers<br />

eind jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig zorgde echter dat <strong>Loosdrecht</strong>se<br />

boer<strong>en</strong> nog onder hun quota zat<strong>en</strong>,<br />

maar in 1979 <strong>en</strong> 1980 zat<strong>en</strong> de boer<strong>en</strong> met de<br />

melkproductie er al ver bov<strong>en</strong>. Met e<strong>en</strong> dal<strong>en</strong>de<br />

melkprijs steeg het water de boer<strong>en</strong><br />

naar de lipp<strong>en</strong>. Ze hadd<strong>en</strong> de keus, of verder<br />

vergrot<strong>en</strong>, of stopp<strong>en</strong>, of overstapp<strong>en</strong> op andere<br />

teelt<strong>en</strong>. Begin jar<strong>en</strong> tachtig zie je dan ook<br />

in <strong>Loosdrecht</strong> e<strong>en</strong> verschuiving naar het houd<strong>en</strong><br />

van schap<strong>en</strong> <strong>en</strong> later ook paard<strong>en</strong>. Tuinbouw<br />

<strong>en</strong> akkerbouw groei<strong>en</strong> ook licht.<br />

Adriaan Doets kiest ervoor zijn melkveehouderij<br />

voor vijf jaar stil te legg<strong>en</strong> <strong>en</strong> ge<strong>en</strong><br />

melk of zuivelproduct<strong>en</strong> in de handel te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>.<br />

Hij treft de regeling met de Nederlandse<br />

164 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>


overheid <strong>en</strong> de Europese Unie <strong>en</strong> krijgt voor<br />

verlies van inkomst<strong>en</strong> elk jaar e<strong>en</strong> vergoeding<br />

uitbetaald. Hij begint mede door ruimtegebrek<br />

e<strong>en</strong> paard<strong>en</strong>fokkerij wat later over zal<br />

gaan in e<strong>en</strong> stoeterij met ongeveer zev<strong>en</strong>tig<br />

paard<strong>en</strong>. Ook zoekt hij emplooi buit<strong>en</strong> de<br />

landbouw, <strong>en</strong> gaat aan de slag in de bouwwereld.<br />

Als hij vijfjaar later in 1983 weer met de<br />

melkproductie wil beginn<strong>en</strong>, blijkt de Nederlandse<br />

overheid zijn melkquotum al vergev<strong>en</strong><br />

te hebb<strong>en</strong>. Met andere gedupeerde boer<strong>en</strong><br />

ver<strong>en</strong>igt hij zich in Stichting SLOM (SLacht<strong>en</strong><br />

OMschakelingsregeling). De SLOM-boer<strong>en</strong><br />

proceder<strong>en</strong> tot de Raad van State <strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />

uiteindelijk in het gelijk gesteld. E<strong>en</strong><br />

schadevergoeding aan gederfde inkomst<strong>en</strong><br />

volgt.<br />

Tev<strong>en</strong>s zorgde de productiviteitsgroei<br />

voor e<strong>en</strong> ongek<strong>en</strong>d grote druk op de leefomgeving.<br />

Vooral de mestproblematiek in de<br />

vorm van vervuiling van het grondwater <strong>en</strong><br />

oppervlaktewater, de uitstoot van ammoniak,<br />

de stank voor omwon<strong>en</strong>d<strong>en</strong>, <strong>en</strong> het achteruitgaan<br />

van de biodiversiteit war<strong>en</strong> belangrijke<br />

problem<strong>en</strong> die moest<strong>en</strong> word<strong>en</strong> opgelost. De<br />

Interim-wet van 1984 voorzag in het tot staan<br />

br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> van de groei van de hoeveelheid<br />

mest. T<strong>en</strong> eerste werd e<strong>en</strong> noodverord<strong>en</strong>ing<br />

uitgevaardigd die alle bouwactiviteit<strong>en</strong> na 2<br />

november 1984 in grote del<strong>en</strong> van het land<br />

verbood. Er werd<strong>en</strong> regels vastgelegd over de<br />

fosfaatnorm<strong>en</strong> voor de hoeveelheid mest per<br />

hectare <strong>en</strong> e<strong>en</strong> beperking van het uitrijd<strong>en</strong><br />

van mest over het land. De verscherpte mestnorm<strong>en</strong><br />

betek<strong>en</strong>d<strong>en</strong> dat de veehouders in<br />

hun groeimogelijkhed<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> belemmerd.<br />

Dit beïnvloedde de inkom<strong>en</strong>s van de boer<strong>en</strong><br />

in negatieve zin. Terwijl de kost<strong>en</strong> blev<strong>en</strong><br />

stijg<strong>en</strong> kond<strong>en</strong> de boer<strong>en</strong> dit niet opvang<strong>en</strong><br />

door meer te gaan producer<strong>en</strong>. Tegelijkertijd<br />

was de natuur in Nederland in zulk e<strong>en</strong><br />

slechte staat dat maatregel<strong>en</strong> ook wel nodig<br />

war<strong>en</strong>.<br />

In gebied<strong>en</strong> zoals <strong>Loosdrecht</strong> waar de<br />

mestproblematiek minder erg was, betek<strong>en</strong>de<br />

het voor de boer<strong>en</strong> dat ze aanpassing<strong>en</strong> aan<br />

hun stall<strong>en</strong> moest<strong>en</strong> mak<strong>en</strong>, dat ze mest<br />

moest<strong>en</strong> opslaan <strong>en</strong> afdekk<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat ze niet<br />

het hele jaar door mocht<strong>en</strong> uitrijd<strong>en</strong>. Ook<br />

kwam er begin jar<strong>en</strong> neg<strong>en</strong>tig e<strong>en</strong> mineral<strong>en</strong>boekhouding<br />

waarbij de boer<strong>en</strong> moest<strong>en</strong><br />

gaan bijhoud<strong>en</strong> hoeveel mest op het bedrijf<br />

T a b e l 5: P r o d u c tie o m v a n g in N G E * Tot 20 20-40 40-70 Bov<strong>en</strong> 70 Totaal<br />

1980 34 10 8 2 54<br />

1990 30 10 2 2 44<br />

2000 18 6 2 6 35<br />

* NGE - Nederlandse Grootte E<strong>en</strong>heid is maat om de productieomvang van bedrijv<strong>en</strong> internationaal te<br />

kunn<strong>en</strong> vergelijk<strong>en</strong>._________________________________________________________________________<br />

T a b e l 6: O p p e r v la k te in h a Tot 1 ha 1-10 10-20 20-50 Bov<strong>en</strong> 50 Totaal<br />

1980 5 22 18 8 1 54<br />

1990 0 23 14 6 1 44<br />

2000 1 16 11 6 1 35<br />

T a b e l 7: O n tiv ik k e lin g v a n e ig e n d o m s v e r h o u d in g e n in L o o s d r e c h t tu s s e n 1985 <strong>en</strong> 2 0 0 0<br />

Cultuurgrond in Cultuurgrond in Cultuurgrond in<br />

eig<strong>en</strong>dom in are erfpacht in are pacht in are<br />

1985 38046 2100 12145<br />

1990 43567 700 18692<br />

1999 33200 1160 20104<br />

TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 165


gebruikt werd. De str<strong>en</strong>gere milieumaatregel<strong>en</strong><br />

die op de bedrijv<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> doorgevoerd<br />

zorgd<strong>en</strong> voor veel belemmering<strong>en</strong>. Tezam<strong>en</strong><br />

met de lage wereldmarktprijz<strong>en</strong> leidd<strong>en</strong> de<br />

milieumaatregel<strong>en</strong> ertoe dat veel boer<strong>en</strong> stopt<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> in andere sector<strong>en</strong> ging<strong>en</strong> werk<strong>en</strong>. Het<br />

boer<strong>en</strong> als hoofdactiviteit werd minder <strong>en</strong> de<br />

boer<strong>en</strong> die overblev<strong>en</strong> ging<strong>en</strong> zich nog meer<br />

specialiser<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun bedrijf verder vergrot<strong>en</strong>.<br />

In <strong>Loosdrecht</strong> leidd<strong>en</strong> de overheidsmaatregel<strong>en</strong><br />

ertoe, dat veel boer<strong>en</strong> vanaf het eind van<br />

de jar<strong>en</strong> tachtig ermee ophield<strong>en</strong>.<br />

In tabel 5 <strong>en</strong> 6 wordt duidelijk dat dit met<br />

name voor kleine bedrijv<strong>en</strong> met minder dan<br />

20 Nederlandse Grootte E<strong>en</strong>heid (NGE)<br />

geldt. Dit zijn veelal bedrijv<strong>en</strong> waar landbouw<br />

niet als hoofdactiviteit wordt bedrev<strong>en</strong>.<br />

Hun aantal is achteruitgegaan van 34 naar 18.<br />

Ook in de categorie bedrijv<strong>en</strong> tot 70 NGE<br />

nam het aantal bedrijv<strong>en</strong> sterk af. Alle<strong>en</strong> het<br />

aantal bedrijv<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> productieomvang<br />

van bov<strong>en</strong> 70 NGE is toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> van twee<br />

in 1980 naar zes in 2000. Hieruit kan word<strong>en</strong><br />

geconcludeerd dat bedrijfsbeëindiging vooral<br />

plaats vond op kleine bedrijv<strong>en</strong>, terwijl <strong>en</strong>kele<br />

andere <strong>Loosdrecht</strong>se boer<strong>en</strong> hun productie<br />

sterk hebb<strong>en</strong> uitgebreid <strong>en</strong> dus verdere<br />

schaalvergroting op hun bedrijv<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />

doorgevoerd. Dat de schaalvergroting niet<br />

via de aankoop van grond is gebeurd laat<br />

tabel 6 zi<strong>en</strong>. Hierin is duidelijk te zi<strong>en</strong> dat<br />

ge<strong>en</strong> bedrijf hun areaal heeft uitgebreid. Belangrijke<br />

red<strong>en</strong> is dat grond in <strong>Loosdrecht</strong><br />

steeds duurder is geword<strong>en</strong>. In tabel 7 t<strong>en</strong><br />

slotte is te zi<strong>en</strong> dat boer<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> 1980 <strong>en</strong><br />

2000 wel veel meer grond zijn gaan pacht<strong>en</strong>.<br />

E<strong>en</strong> vaak g<strong>en</strong>oemde red<strong>en</strong> voor bedrijfsbeëindiging<br />

is dat er ge<strong>en</strong> opvolger op het<br />

bedrijf is. In <strong>Loosdrecht</strong> is dit ook van verschill<strong>en</strong>de<br />

gevall<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>d. Ook zijn in de<br />

huidige tijd nog <strong>Loosdrecht</strong>se boer<strong>en</strong> vertrokk<strong>en</strong><br />

naar andere del<strong>en</strong> van Nederland omdat<br />

daar betere kans<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> ligg<strong>en</strong>. De vrijgekom<strong>en</strong><br />

kavels zijn veelal verkocht aan natuurbeschermingsorganisaties,<br />

<strong>en</strong> in de vrijgekom<strong>en</strong><br />

boerderij<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> stedeling<strong>en</strong> te<br />

won<strong>en</strong>. De verschill<strong>en</strong>de agrarische bedrijfsgebouw<strong>en</strong><br />

word<strong>en</strong> veelal voor opslag van<br />

goeder<strong>en</strong> gebruikt, of er vestig<strong>en</strong> zich andere<br />

typ<strong>en</strong> van bedrijvigheid in. Ook word<strong>en</strong> vele<br />

bedrijfsgebouw<strong>en</strong> gesloopt. E<strong>en</strong> mooi overzicht<br />

voor de geme<strong>en</strong>te Wijdemer<strong>en</strong> biedt het<br />

rapport Nieuwe activiteit<strong>en</strong> in het landelijke<br />

gebied van Piet Rijk, Ernst Bos <strong>en</strong> E.S. van<br />

Leeuw<strong>en</strong> van het Landbouw Economisch<br />

Instituut, gepubliceerd in <strong>2007</strong>.<br />

Utrechts Landbouw G<strong>en</strong>ootschap Afdeling<br />

<strong>Loosdrecht</strong>: boer<strong>en</strong>belang<strong>en</strong>behartiging<br />

Op 15 oktober 1945 vond in <strong>Loosdrecht</strong> bij<br />

Mej. Van Alt<strong>en</strong>a de oprichting plaats van het<br />

Utrechts Landbouwg<strong>en</strong>ootschap afdeling<br />

<strong>Loosdrecht</strong>. De ULG was de verteg<strong>en</strong>woordiger<br />

van het Koninklijke Nederlands Landbouw<br />

Comité in de provincie Utrecht. Daarnaast<br />

hadd<strong>en</strong> de katholieke Aartsdiocesane Boer<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

Tuinders Bond (ABTB) <strong>en</strong> de protestantse Nederlandse<br />

Christelijke Boer<strong>en</strong>- <strong>en</strong> Tuinders Bond<br />

(CBTB) hun eig<strong>en</strong> afdeling<strong>en</strong>. Al deze provinciale<br />

boer<strong>en</strong>standsorganisaties probeerd<strong>en</strong> de<br />

landbouw in het algeme<strong>en</strong> te verbeter<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

het materiële <strong>en</strong> geestelijke welzijn van hun<br />

led<strong>en</strong> te bevorder<strong>en</strong>. Via deze landbouworganisaties<br />

werd landbouwonderwijs geregeld<br />

voor de boer<strong>en</strong>7.<br />

Bij de eerste vergadering van het ULG<br />

war<strong>en</strong> 41 person<strong>en</strong> aanwezig, die all<strong>en</strong> lid<br />

werd<strong>en</strong>. In 1947 had de ULG <strong>Loosdrecht</strong> al 78<br />

led<strong>en</strong>, veel meer dan door het ULG voorgeschrev<strong>en</strong><br />

aantal led<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> afdeling van<br />

50. Contributie werd gehev<strong>en</strong> naar rato van<br />

het aantal hectare per bedrijf. Het bestuur<br />

werd gevormd door H. Vlug (voorzitter),<br />

A. Doets (secretaris-p<strong>en</strong>ningmeester), D. Heineke,<br />

G. Veldhuiz<strong>en</strong> <strong>en</strong> D. Scho<strong>en</strong>maker Hzn.<br />

Het bestuur vergaderde in de regel vier keer<br />

per jaar. Vanaf 1945 werd elk jaar e<strong>en</strong> jaarvergadering<br />

gehoud<strong>en</strong>, telk<strong>en</strong>s kort voor de algem<strong>en</strong>e<br />

led<strong>en</strong>vergadering van het hoofdbestuur<br />

van het ULG. E<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele keer werd<br />

tuss<strong>en</strong>door e<strong>en</strong> buit<strong>en</strong>gewone led<strong>en</strong>vergadering<br />

georganiseerd zoals in 1946 to<strong>en</strong> G. Lam<br />

Jzn de belabberde melkprijs onder de aandacht<br />

van het hoofdbestuur wilde br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>.<br />

Die moest<strong>en</strong> bij de regering gaan aandring<strong>en</strong><br />

op betere garantieprijz<strong>en</strong>. Verder eiste hij dat<br />

166 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>


mmmm-<br />

-<br />

wsm m<br />

r * r*/'<br />

m é<br />

'■<br />

. S*.<br />

*$***•<br />

« «<br />

'. ;


naast werd meegewerkt aan de oprichting<br />

van e<strong>en</strong> boekhoudkundig bureau voor de<br />

landbouw. Belangrijke discussies binn<strong>en</strong> het<br />

ULG war<strong>en</strong> melkprijz<strong>en</strong>, drinkwateronttrekking<br />

uit de plass<strong>en</strong> in de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig, quotering<br />

van de productie in de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig<br />

<strong>en</strong> tachtig, <strong>en</strong> de plann<strong>en</strong> voor de aanleg van<br />

het Noorderparkbos. Deze laatste ontwikkeling<br />

behelsde e<strong>en</strong> herinrichting van het gebied<br />

t<strong>en</strong> noord<strong>en</strong> van de Utrechtse wijk Overvecht<br />

tot aan Hollandse Rading. Hier werd<strong>en</strong><br />

door Staatsbosbeheer natuur <strong>en</strong> recreatie geschap<strong>en</strong><br />

op voormalig landbouwgrond.<br />

Het ULG was e<strong>en</strong> echt mann<strong>en</strong>bolwerk.<br />

Vrouw<strong>en</strong> kwam<strong>en</strong> niet bij vergadering<strong>en</strong>.<br />

Wel ging<strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> mee op de jaarlijkse<br />

excursie, maar dan was e<strong>en</strong> apart programma<br />

voor h<strong>en</strong> georganiseerd. Bij e<strong>en</strong> bezoek aan<br />

de veearts<strong>en</strong>ijkundige di<strong>en</strong>st op de Uithof te<br />

Utrecht werd<strong>en</strong> de vrouw<strong>en</strong> naar de botanische<br />

tuin<strong>en</strong> geleid. Ook ging<strong>en</strong> echtpar<strong>en</strong> op<br />

uitwisseling naar andere afdeling<strong>en</strong> van boer<strong>en</strong>organisaties<br />

in het land. To<strong>en</strong> in 1978 eindelijk<br />

e<strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong>afdeling van het Utrechtse<br />

Landbouw G<strong>en</strong>ootschap werd opgericht was<br />

er in <strong>Loosdrecht</strong> weinig animo. Nog in de<br />

jar<strong>en</strong> tachtig war<strong>en</strong> boer<strong>en</strong>vrouw<strong>en</strong> nauwelijks<br />

georganiseerd in <strong>Loosdrecht</strong>. Ze ging<strong>en</strong><br />

ook niet naar de jaarvergadering<strong>en</strong>. Die werd<strong>en</strong><br />

te saai bevond<strong>en</strong>. Om vrouw<strong>en</strong> meer te<br />

betrekk<strong>en</strong> bij de gang van zak<strong>en</strong> stelde H.<br />

Scho<strong>en</strong>maker daarom voor om e<strong>en</strong> bingo te<br />

gaan organiser<strong>en</strong> voor de vrouw<strong>en</strong>, zodat ze<br />

tijd<strong>en</strong>s de vergadering <strong>en</strong>ig vertier hadd<strong>en</strong>.<br />

Naast het ULG was ook de landbouwvoorlichtingsdi<strong>en</strong>st<br />

e<strong>en</strong> belangrijke informatiebron<br />

voor boer<strong>en</strong> over verschill<strong>en</strong>de aspect<strong>en</strong><br />

van de agrarische bedrijfsvoering. E<strong>en</strong><br />

van de bek<strong>en</strong>dste voorlichters was de heer<br />

van der Vliert uit Gro<strong>en</strong>ekan. Ook veevoederbedrijv<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> de Rabobank war<strong>en</strong> actief in het<br />

adviser<strong>en</strong> van boer<strong>en</strong>.<br />

<strong>Loosdrecht</strong>se boer<strong>en</strong>vrouw <strong>en</strong><br />

In hun bijdrage aan het boek: Vrouw<strong>en</strong>. Lev<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> werk in de twintigste eeuw betog<strong>en</strong> de Wag<strong>en</strong>ingse<br />

onderzoeksters Bettina Bock <strong>en</strong> Mar-<br />

Lev<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> <strong>Loosdrecht</strong>se boerin<br />

Ik b<strong>en</strong> afkomstig van e<strong>en</strong> boer<strong>en</strong>familie<br />

in Noord-Holland. Twee zusters trouwd<strong>en</strong><br />

met boer<strong>en</strong>zon<strong>en</strong>, maar ik ging e<strong>en</strong> opleiding<br />

tot verpleegster volg<strong>en</strong> in Alkmaar. Ik<br />

heb nog mijn witte kruisboekje met alle<br />

verrichting<strong>en</strong> in het laatje ligg<strong>en</strong>. In de<br />

verpleging heb ik acht jaar gewerkt. Ik<br />

ontmoette echter e<strong>en</strong> boer<strong>en</strong>zoon uit<br />

<strong>Loosdrecht</strong> <strong>en</strong> kwam in de agrarische sector<br />

terecht. Ik trouwde met hem, én zijn<br />

bedrijf. Dit gebeurde kort na de oorlog.<br />

Het bedrijf had 14 a 16 koei<strong>en</strong>, duiz<strong>en</strong>d<br />

kipp<strong>en</strong>, <strong>en</strong> ongeveer dertig mestvark<strong>en</strong>s.<br />

De eier<strong>en</strong> van de kipp<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> verkocht<br />

aan e<strong>en</strong> bakker in Hilversum. De vark<strong>en</strong>s<br />

werd<strong>en</strong> vetgemest tot 80 è 85 kg <strong>en</strong> verkocht.<br />

In <strong>en</strong> om <strong>Loosdrecht</strong> bezat<strong>en</strong> we<br />

<strong>en</strong>kele hectar<strong>en</strong> grasland, waarvan e<strong>en</strong><br />

deel moerasgrond was. Verder pachtt<strong>en</strong><br />

we <strong>en</strong>kele hectar<strong>en</strong> grond.<br />

Mijn werkzaamhed<strong>en</strong> lag<strong>en</strong> t<strong>en</strong> eerste<br />

in het huishoud<strong>en</strong>. Ik moest het huis<br />

schoon houd<strong>en</strong>, <strong>en</strong> alle kler<strong>en</strong> <strong>en</strong> lak<strong>en</strong>s<br />

moest<strong>en</strong> gewass<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. Dit was heel<br />

int<strong>en</strong>sief werk. Eerst moest de was gekookt<br />

word<strong>en</strong> op het fornuis in de keuk<strong>en</strong>.<br />

Daarna werd er gewass<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> wasbord<br />

in de schuur. Als laatste werd de was verschill<strong>en</strong>de<br />

mal<strong>en</strong> gespoeld. Verder moest ik<br />

mijn gezin verzorg<strong>en</strong>.<br />

T<strong>en</strong> tweede hielp ik mee op het bedrijf.<br />

Ik moest ler<strong>en</strong> om de koei<strong>en</strong> te melk<strong>en</strong>. Ik<br />

ging dan het land op <strong>en</strong> molk drie koei<strong>en</strong> in<br />

e<strong>en</strong> halfuur. Ik was dus erg goed. Verder<br />

hielp ik mee met het hooi<strong>en</strong> van het grasland<br />

<strong>en</strong> hield ik e<strong>en</strong> moestuin bij. We verbouwd<strong>en</strong><br />

onze eig<strong>en</strong> gro<strong>en</strong>te. To<strong>en</strong> mijn<br />

man overleed, heb ik de koei<strong>en</strong> weggedaan.<br />

Dankzij de hulp van mijn twee zoons<br />

kon ik in de boerderij blijv<strong>en</strong> won<strong>en</strong>. Ik heb<br />

me kunn<strong>en</strong> redd<strong>en</strong> met het verpacht<strong>en</strong> van<br />

grond, <strong>en</strong> het stall<strong>en</strong> van allerlei spull<strong>en</strong> in<br />

de schur<strong>en</strong>. Nu terugkijk<strong>en</strong>d op mijn lev<strong>en</strong><br />

besef ik pas hoe hard ik moest werk<strong>en</strong>.<br />

Maar ik wist niet beter. Ik deed het gewoon<br />

<strong>en</strong> b<strong>en</strong> tevred<strong>en</strong>. Vanwege het bedrijf<br />

<strong>en</strong> het gezin heb ik me verder niet<br />

beziggehoud<strong>en</strong> met het ver<strong>en</strong>igingslev<strong>en</strong> in<br />

<strong>Loosdrecht</strong>. Wel b<strong>en</strong> ik altijd lid geweest<br />

van het ULG.<br />

168 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>


greet van der Burg dat de omvang <strong>en</strong> betek<strong>en</strong>is<br />

van het werk van vrouw<strong>en</strong> voor de agrarische<br />

productie vaak onderschat wordt.<br />

Op de boerderij was de vrouw altijd onmisbaar.<br />

Sam<strong>en</strong> met de man runde ze de<br />

boerderij. Naast het huishoud<strong>en</strong> zorgde de<br />

boerin voor de kinder<strong>en</strong>, hield ze e<strong>en</strong> tuin bij,<br />

<strong>en</strong> hoedde het jongvee <strong>en</strong> de kipp<strong>en</strong>. De vark<strong>en</strong>s<br />

<strong>en</strong> de koei<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> door mann<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

vrouw<strong>en</strong> verzorgd. Op de melkveehouderij<br />

molk de vrouw daarnaast de koei<strong>en</strong> in de stal<br />

of in de wei. Ze maakte hiervan vaak kaas <strong>en</strong><br />

boter. Op kleine <strong>en</strong> zeer kleine bedrijv<strong>en</strong><br />

bood de boerin ook buit<strong>en</strong>shuis haar di<strong>en</strong>st<strong>en</strong><br />

aan, als di<strong>en</strong>stmeid of schoonmaakster.<br />

Na de Tweede Wereldoorlog veranderde<br />

het werk van de vrouw <strong>en</strong> de tijdsbesteding<br />

onder invloed van mechanisatie sterk. Machines<br />

nam<strong>en</strong> tak<strong>en</strong> van de vrouw over. Het<br />

aantal meewerk<strong>en</strong>de vrouw<strong>en</strong> daalde sterk<br />

tuss<strong>en</strong> 1947 <strong>en</strong> 1960. Ze vond<strong>en</strong> emplooi als<br />

verpleegster, onderwijzeres of secretaresse.<br />

Maar vrouw<strong>en</strong> blev<strong>en</strong> zich naast hun nieuwe<br />

baan ook met de boekhouding, verkoop van<br />

product<strong>en</strong>, zelfkazerij, de moestuin <strong>en</strong> het<br />

gezin bezighoud<strong>en</strong>. Ook kreg<strong>en</strong> boer<strong>en</strong>vrouw<strong>en</strong><br />

op de grotere bedrijv<strong>en</strong> net zoals elders<br />

in de maatschappij meer vrije tijd. Deze tijd<br />

werd besteed aan vrijwilligerswerk, ver<strong>en</strong>igingslev<strong>en</strong>,<br />

<strong>en</strong> scholing, lezing<strong>en</strong> <strong>en</strong> excursies<br />

georganiseerd door plattelandsvrouw<strong>en</strong>organisaties.<br />

Vrouw<strong>en</strong> op kleine bedrijv<strong>en</strong> blev<strong>en</strong><br />

e<strong>en</strong> dagtaak houd<strong>en</strong> aan alle werkzaamhed<strong>en</strong><br />

op het boer<strong>en</strong>bedrijf.<br />

Meer ruimte voor natuur <strong>en</strong> recreatie:<br />

bedreiging voor landbouw?<br />

In zijn inaugurele rede bij de aanvaarding<br />

van het ambt van hoogleraar Agrarische Geschied<strong>en</strong>is<br />

aan de Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> Universiteit<br />

’<br />

m m asmm<br />

? /., " V ' ■<br />

m .<br />

\ j<br />

H<strong>en</strong>drik van H<strong>en</strong>t<strong>en</strong> beleefde de natuur op zijn manier (coil. mw. ]. van H<strong>en</strong>t<strong>en</strong>). De praam was in <strong>Loosdrecht</strong> overig<strong>en</strong>s<br />

ev<strong>en</strong> belangrijk als de boer<strong>en</strong>wag<strong>en</strong>.<br />

TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 169


verhaalt Pim Kooij9 over de verandering<strong>en</strong> in<br />

natuuropvatting door de tijd he<strong>en</strong>. Aan het<br />

begin van de twintigste eeuw werd alles wat<br />

niet door de m<strong>en</strong>s ontgonn<strong>en</strong> was gezi<strong>en</strong> als<br />

natuur. Wat er nog over was aan pockets van<br />

natuur moest beschermd word<strong>en</strong>. Na de<br />

Tweede Wereldoorlog kreg<strong>en</strong> natuurbeschermers<br />

ook oog voor het Nederlandse cultuurlandschap,<br />

<strong>en</strong> dan vooral het Utrechts-<br />

Hollandse ve<strong>en</strong>weidegebied. Langzaam<br />

groeide het besef dat er ge<strong>en</strong> ongerepte natuur<br />

was in Nederland, maar dat natuur ontstond<br />

in wisselwerking met de m<strong>en</strong>s. De rol<br />

van de m<strong>en</strong>s <strong>en</strong> de dus ook die van de boer<br />

kwam op de voorgrond. In de huidige tijd<br />

wordt dan ook het hele cultuurlandschap dus<br />

ook het agrarische gebied als natuurgebied<br />

gezi<strong>en</strong>. Kijk maar naar de aanwijzing van het<br />

Gro<strong>en</strong>e Hart als belangrijk natuurgebied. Het<br />

gaat hier met name om waardevol landbouwgebied.<br />

To<strong>en</strong> de verstedelijking in het Gooi <strong>en</strong> de<br />

<strong>Vecht</strong>streek in de jar<strong>en</strong> vijftig to<strong>en</strong>am, maakte<br />

de Ver<strong>en</strong>iging van Vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> van het Gooi zich<br />

druk om de to<strong>en</strong>ame van het aantal bewoners,<br />

het probleem van de infrastructuur <strong>en</strong><br />

de ruimte die nodig was voor de recreatie.<br />

Dat deze ontwikkeling<strong>en</strong> t<strong>en</strong> koste zoud<strong>en</strong><br />

gaan van de oppervlakte aan boer<strong>en</strong>land nam<br />

de voorzitter van Ver<strong>en</strong>iging Natuurmonum<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />

mr. H.P. Gorter ter k<strong>en</strong>nisneming aan. Hij<br />

wilde vooral de natuur in deze landstreek<br />

bescherm<strong>en</strong>, <strong>en</strong> dan met name de buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong>,<br />

heideveld<strong>en</strong> <strong>en</strong> boss<strong>en</strong>10. Hij sprak<br />

over e<strong>en</strong> wanverhouding tuss<strong>en</strong> het bebouwde<br />

<strong>en</strong> onbebouwde deel van het Gooi <strong>en</strong> de<br />

<strong>Vecht</strong>streek. De bevolkingsdichtheid was zo<br />

groot dat de beschikbare natuurruimte per<br />

inwoner met 200 ha de helft lager lag dan in<br />

Nederland gemiddeld. Met behulp van kaart<strong>en</strong><br />

schetste de voorzitter e<strong>en</strong> doemsc<strong>en</strong>ario<br />

over de ontwikkeling van de natuur in het<br />

Gooi <strong>en</strong> de <strong>Vecht</strong>streek. Als er niets gebeurde<br />

zoud<strong>en</strong> villawijk<strong>en</strong> over de heide <strong>en</strong> de landgoeder<strong>en</strong><br />

he<strong>en</strong> gelegd word<strong>en</strong>. De Ver<strong>en</strong>iging<br />

van Vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> van het Gooi eiste dan ook<br />

dat het karakteristieke landschap van het<br />

Gooi <strong>en</strong> de <strong>Vecht</strong>streek in de streekplann<strong>en</strong><br />

beschermd zou word<strong>en</strong>. In de jar<strong>en</strong> zestig<br />

deed de ver<strong>en</strong>iging nog e<strong>en</strong> poging met de<br />

uitgave van e<strong>en</strong> landschapsstructuurplan om<br />

het landschap te behoud<strong>en</strong> <strong>en</strong> te verfraai<strong>en</strong>11.<br />

In deze publicatie sprak de voorzitter zijn<br />

zorg uit over de verandering<strong>en</strong> in de natuurgebied<strong>en</strong><br />

tuss<strong>en</strong> de verschill<strong>en</strong>de zanddorp<strong>en</strong>,<br />

maar ook de plann<strong>en</strong> voor de bebouwing<br />

van het Horstermeer <strong>en</strong> Nieuw-<br />

<strong>Loosdrecht</strong> werd<strong>en</strong> vol afschuw bekek<strong>en</strong>.<br />

Wel werd e<strong>en</strong> stedelijke uitbreiding rond<br />

Huiz<strong>en</strong> <strong>en</strong> de Hilversumse Me<strong>en</strong>t goedgekeurd.<br />

Watertoerisme<br />

De grootste bedreiging in <strong>Loosdrecht</strong> voor<br />

landschap <strong>en</strong> natuur <strong>en</strong> dus voor de landbouw<br />

leek de recreatie te vorm<strong>en</strong>. In de jar<strong>en</strong><br />

twintig ontwikkelde in Oud-<strong>Loosdrecht</strong> het<br />

watertoerisme zich sterk. Jachtwerv<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

-hav<strong>en</strong>s, hotels <strong>en</strong> badinrichting<strong>en</strong> versch<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

t<strong>en</strong> tonele. In de jar<strong>en</strong> vijftig brak in<br />

<strong>Loosdrecht</strong> e<strong>en</strong> nieuwe periode in de ontwikkeling<br />

van het toerisme <strong>en</strong> recreatie aan met<br />

name door de oprichting in 1957 van het Piass<strong>en</strong>schap<br />

<strong>Loosdrecht</strong> <strong>en</strong> omstrek<strong>en</strong>. Deze organisatie<br />

zette zich actief in voor het behoud van<br />

de <strong>Loosdrecht</strong>se plass<strong>en</strong>. Verdere afkalving<br />

van de oevers <strong>en</strong> legakkers moest voorkom<strong>en</strong><br />

word<strong>en</strong>. Hun plann<strong>en</strong> voor het aanlegg<strong>en</strong><br />

van eiland<strong>en</strong> in de plass<strong>en</strong> gaf ook e<strong>en</strong> stimulans<br />

aan de pleziervaart12. De eiland<strong>en</strong> werd<strong>en</strong><br />

gebruikt als aanlegplaats voor de vele<br />

bot<strong>en</strong>. De to<strong>en</strong>ame van de recreatie betek<strong>en</strong>de<br />

ook dat het boer<strong>en</strong>land in Oud-<strong>Loosdrecht</strong><br />

onder druk kwam te staan.<br />

Op boer<strong>en</strong>land kwam<strong>en</strong> kampeerterrein<strong>en</strong>,<br />

horecabedrijv<strong>en</strong>, nieuwe huisjes <strong>en</strong> jachthav<strong>en</strong>s.<br />

Voor de bot<strong>en</strong> werd het waterpeil in<br />

de plass<strong>en</strong> gereguleerd. In belangrijke mate<br />

geldt dat de recreatieve sector fungeert als<br />

aanjager van verandering<strong>en</strong>, maar de boer<strong>en</strong><br />

zelf speeld<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> rol <strong>en</strong> rammel<strong>en</strong>de<br />

bestemmingsplann<strong>en</strong> war<strong>en</strong> ook debet aan<br />

de functieverandering<strong>en</strong> die optrad<strong>en</strong> in het<br />

landschap. Zo valt bijvoorbeeld te lez<strong>en</strong> in<br />

e<strong>en</strong> artikel in de Gooi <strong>en</strong> <strong>Eem</strong>lander van<br />

13 oktober 197613 dat in veel gevall<strong>en</strong> de<br />

overgang van boer<strong>en</strong>grond naar e<strong>en</strong> recreatiebestemming<br />

op vrijwillige basis ging. Boe-<br />

170 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>


A<br />

ikM<br />

\ i H. V<br />

____ __<br />

Ü i S<br />

Drukte bij jachthav<strong>en</strong> Ott<strong>en</strong>home op e<strong>en</strong> mooie zomerse dag omstreeks 1995 (coll. Historische Kring <strong>Loosdrecht</strong>).<br />

r<strong>en</strong> wild<strong>en</strong> maar wat graag hun land voor<br />

veel geld verkop<strong>en</strong> aan recreatie-exploitant<strong>en</strong>.<br />

De Utrechtse rijkslandbouwconsul<strong>en</strong>t<br />

ir. Tj. Gro<strong>en</strong>dijk klaagde in 1964 ook al over<br />

deze houding van de <strong>Loosdrecht</strong>se boer<strong>en</strong>. In<br />

hetzelfde artikel werd door boer<strong>en</strong> geklaagd<br />

over de geme<strong>en</strong>te <strong>Loosdrecht</strong>, die met betrekking<br />

tot haar ruimtelijke ord<strong>en</strong>ingstaak nogal<br />

wat stek<strong>en</strong> liet vall<strong>en</strong>. Ondanks het geld<strong>en</strong>de<br />

bestemmingsplan kon landbouwgrond toch<br />

word<strong>en</strong> omgevormd tot e<strong>en</strong> kampeerterrein.<br />

De Oud-<strong>Loosdrecht</strong>se boer van H<strong>en</strong>t<strong>en</strong> vond<br />

het vreemd dat je als boer wel in e<strong>en</strong> natuurgebied<br />

mocht bouw<strong>en</strong> maar niet in e<strong>en</strong> agrarisch<br />

gebied.<br />

Natuurbeleving<br />

E<strong>en</strong> tweede ontwikkeling waardoor het aantal<br />

boer<strong>en</strong> verminderde lag in de opkomst<br />

van de natuurbeleving. Met de nadruk op<br />

industrialisering <strong>en</strong> economische ontwikkeling<br />

in de naoorlogse periode kwam weinig<br />

ruimte vrij voor natuurontwikkeling. Het<br />

ging in <strong>Loosdrecht</strong> met name om het productief<br />

mak<strong>en</strong> van het land voor de landbouw <strong>en</strong><br />

het in stand houd<strong>en</strong> van de plass<strong>en</strong> voor de<br />

watervoorzi<strong>en</strong>ing <strong>en</strong> de opkom<strong>en</strong>de recreatie.<br />

Bij transacties op de grondmarkt kwam<strong>en</strong><br />

natuurorganisaties er eig<strong>en</strong>lijk niet aan te pas.<br />

Ook was bij e<strong>en</strong> groter publiek nog weinig<br />

bek<strong>en</strong>d over de milieuvervuiling door de<br />

landbouw <strong>en</strong> de modernisering van het platteland<br />

werd door de bevolking breed gesteund.<br />

Er was in het geheel weinig draagvlak<br />

voor het milieu. Het valt op hoe weinig<br />

grond Natuurmonum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> tot aan de jar<strong>en</strong><br />

zev<strong>en</strong>tig in <strong>Loosdrecht</strong> bezat, terwijl de betek<strong>en</strong>is<br />

van de plass<strong>en</strong> als natuurgebied algeme<strong>en</strong><br />

erk<strong>en</strong>d werd.<br />

In de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig veranderde de natuurbeleving<br />

in Nederland onder invloed van<br />

het verschijn<strong>en</strong> in 1972 van het vele mal<strong>en</strong><br />

TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 171


herdrukte Rapport van de Club van Rome: de<br />

gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> aan de Groei 14. Hun inzicht dat het<br />

milieu door overbevolking, uitputting van<br />

grondstoff<strong>en</strong>, vervuiling <strong>en</strong> ongebreidelde<br />

economische groei t<strong>en</strong> onder zou gaan, landde<br />

in de Nederlandse politiek <strong>en</strong> sam<strong>en</strong>leving.<br />

In de geme<strong>en</strong>te <strong>Loosdrecht</strong> werd de<br />

angst voor het uitkom<strong>en</strong> van de voorspelling<strong>en</strong><br />

vertaald in plann<strong>en</strong> om het milieu beter<br />

te gaan bescherm<strong>en</strong>. Tev<strong>en</strong>s kreeg m<strong>en</strong> in<br />

<strong>Loosdrecht</strong> in de gat<strong>en</strong> hoe zeer het oude<br />

cultuurlandschap was aangetast door de<br />

groei van de toeristische <strong>en</strong> recreatieve sector,<br />

ingrep<strong>en</strong> in de waterhuishouding, de moderne<br />

manier van producer<strong>en</strong> van de boer<strong>en</strong>, het<br />

kapp<strong>en</strong> van bosschages, houtwall<strong>en</strong> <strong>en</strong>zovoort.<br />

Tev<strong>en</strong>s bleek de <strong>en</strong>orme groei van de<br />

veestapel voor grote mestproblem<strong>en</strong> te zorg<strong>en</strong>.<br />

Landschapsbeschermers <strong>en</strong> natuurbeschermers<br />

vond<strong>en</strong> elkaar in het behoud van<br />

het cultuurlandschap van Oud- <strong>en</strong> Nieuw-<br />

<strong>Loosdrecht</strong>. Hierin was in eerste instantie<br />

ge<strong>en</strong> plaats voor agrariërs. Als medeveroorzakers<br />

van alle problem<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> de boer<strong>en</strong><br />

als e<strong>en</strong> sta-in-de-weg gezi<strong>en</strong>, die moest<strong>en</strong><br />

word<strong>en</strong> weggehaald uit het landschap. Dat<br />

het landschap deels door boer<strong>en</strong> gevormd<br />

was, vergat<strong>en</strong> ze in de gauwigheid. In de<br />

nationale politiek werd de w<strong>en</strong>s van de bevolking<br />

om economie <strong>en</strong> ecologie meer in<br />

overe<strong>en</strong>stemming te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> in 1975 vertaald<br />

in de Nota betreff<strong>en</strong>de de relatie landbouw <strong>en</strong><br />

natuur- <strong>en</strong> landschapsbehoud, ook wel Relati<strong>en</strong>ota<br />

gehet<strong>en</strong>. De gedachte was dat de productiefunctie<br />

van de landbouw <strong>en</strong> de beheersfunctie<br />

van natuur <strong>en</strong> landschap sam<strong>en</strong> kond<strong>en</strong><br />

gaan.<br />

Er werd dus rek<strong>en</strong>ing gehoud<strong>en</strong> met de<br />

belangrijke rol die de boer heeft gespeeld in<br />

de wording van het Nederlandse landschap.<br />

Om waardevolle natuurlandschapp<strong>en</strong> beter<br />

te bescherm<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> reservaatgebied<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

beheersgebied<strong>en</strong> gecreëerd. In reservaatgebied<strong>en</strong><br />

werd<strong>en</strong> boer<strong>en</strong> uitgekocht <strong>en</strong> in<br />

beheersgebied<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> beheersovere<strong>en</strong>komst<strong>en</strong><br />

met boer<strong>en</strong> geslot<strong>en</strong>. In beheersovere<strong>en</strong>komst<strong>en</strong><br />

werd bepaald dat er niet<br />

gemaaid mocht word<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> bepaalde<br />

datum <strong>en</strong> er ge<strong>en</strong> wijziging in perceelsvorm<strong>en</strong><br />

kon word<strong>en</strong> aangebracht. De boer werd<br />

gecomp<strong>en</strong>seerd daar verwacht werd dat de<br />

grondprijs zou dal<strong>en</strong>. Ook verpachters werd<strong>en</strong><br />

door de overheid gecomp<strong>en</strong>seerd. Verder<br />

war<strong>en</strong> er vergoeding<strong>en</strong> beschikbaar voor<br />

het verricht<strong>en</strong> van onderhouds- <strong>en</strong> beheerswerkzaamhed<strong>en</strong>,<br />

voor de handhaving van<br />

landbouwactiviteit<strong>en</strong> t<strong>en</strong> behoeve van het<br />

landschappelijke beheer, <strong>en</strong> voor aanpassing<strong>en</strong><br />

in bedrijfsopzet <strong>en</strong> bedrijfsvoering15. Geld<strong>en</strong><br />

werd<strong>en</strong> onder andere vrijgemaakt uit de<br />

EEG-bergboer<strong>en</strong>-regeling16. In juridischebestuurlijke<br />

zin war<strong>en</strong> <strong>Loosdrecht</strong>se boer<strong>en</strong><br />

bergboer<strong>en</strong> geword<strong>en</strong>.<br />

Beheersovere<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> war<strong>en</strong> in <strong>Loosdrecht</strong><br />

in het begin weinig populair. Het<br />

werd als verneder<strong>en</strong>d gezi<strong>en</strong>. Later, begin<br />

jar<strong>en</strong> neg<strong>en</strong>tig, bracht de vergoeding e<strong>en</strong> welkome<br />

aanvulling op het inkom<strong>en</strong>. <strong>Loosdrecht</strong><br />

werd pas derti<strong>en</strong> jaar na het verschijn<strong>en</strong> van<br />

de nota tot relati<strong>en</strong>otagebied uitgeroep<strong>en</strong>. Op<br />

14 juli 1988 werd de begr<strong>en</strong>zing van het gebied<br />

vastgesteld door de to<strong>en</strong>malige Minister<br />

van Volkshuisvesting Ruimtelijke Ord<strong>en</strong>ing<br />

<strong>en</strong> Milieu, Ed Nijpels. Het beheersgebied<br />

omvatte 110 ha, <strong>en</strong> het reservaatsgebied 302<br />

ha. In december 1989 werd het beheersplan<br />

voor het beheers- <strong>en</strong> reservaatsgebied <strong>Loosdrecht</strong><br />

goedgekeurd door Gedeputeerde Stat<strong>en</strong><br />

van Utrecht17. Het beheersplan voor<br />

<strong>Loosdrecht</strong> trad in werking. Naast natuurlijke<br />

waard<strong>en</strong> moest<strong>en</strong> <strong>Loosdrecht</strong>se boer<strong>en</strong> na<br />

1985 t<strong>en</strong> gevolge van de Landinrichtingswet<br />

bij kavelruil of landinrichting ook rek<strong>en</strong>ing<br />

houd<strong>en</strong> met aanwezige cultuurhistorische<br />

structur<strong>en</strong> <strong>en</strong> object<strong>en</strong>. Doordat in de jar<strong>en</strong><br />

tachtig <strong>en</strong> neg<strong>en</strong>tig veel boer<strong>en</strong> stopt<strong>en</strong>,<br />

kwam in die periode veel landbouwgrond<br />

vrij. Ver<strong>en</strong>iging Natuurmonum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> was e<strong>en</strong><br />

van de weinige organisaties die het land wild<strong>en</strong><br />

kop<strong>en</strong>. In deze tijd is dus veel grond<br />

overgegaan in deze organisatie. De grond<br />

van natuurmonum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> werd vaak weer<br />

verpacht aan <strong>Loosdrecht</strong>se boer<strong>en</strong> om vee te<br />

weid<strong>en</strong>. Maar de strikte regels voor beheer<br />

van de grond<strong>en</strong> leidde nog wel e<strong>en</strong>s tot conflict<strong>en</strong>.<br />

Boer<strong>en</strong> mocht<strong>en</strong> niet meer werk<strong>en</strong> in<br />

e<strong>en</strong> stiltegebied. Het bemest<strong>en</strong> van het land<br />

172 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>


werd verhinderd <strong>en</strong> het waterpeil verhoogd.<br />

Boer<strong>en</strong> klaagd<strong>en</strong> dat Natuurmonum<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />

ge<strong>en</strong> verstand had van de agrarische sector,<br />

terwijl de natuurorganisatie klaagde over de<br />

eig<strong>en</strong>zinnigheid van de boer<strong>en</strong>.<br />

Nieuwe waardering<br />

Het toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> belang dat m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in de<br />

jar<strong>en</strong> neg<strong>en</strong>tig hecht<strong>en</strong> aan de kwaliteit van<br />

hun omgeving heeft gezorgd voor e<strong>en</strong> nieuwe<br />

waardering voor het landelijke gebied<br />

van <strong>Loosdrecht</strong>. Oude boerderij<strong>en</strong> zijn opgeknapt,<br />

m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> vind<strong>en</strong> het belangrijk dat<br />

koei<strong>en</strong> in de wei staan, kinder<strong>en</strong> gaan de weiland<strong>en</strong><br />

in <strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> milieueducatie, zorgboerderij<strong>en</strong><br />

kom<strong>en</strong> op, e<strong>en</strong> vaste prik op elke<br />

fietstocht is e<strong>en</strong> ijsje of e<strong>en</strong> spelletje boer<strong>en</strong>golf<br />

bij ijsboerderij van de familie van Herk.<br />

Er is dus e<strong>en</strong> duidelijke verbreding van de<br />

agrarische sector in <strong>Loosdrecht</strong> gaande. Ook<br />

de toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> welvaart van de Nederlandse<br />

bevolking onder invloed van de Internethype<br />

<strong>en</strong> de sterk gesteg<strong>en</strong> huiz<strong>en</strong>prijz<strong>en</strong> in de jar<strong>en</strong><br />

neg<strong>en</strong>tig heeft gezorgd voor nieuwe ontwikkeling<strong>en</strong><br />

in <strong>Loosdrecht</strong>.<br />

Het aantal m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> boot heeft is<br />

<strong>en</strong>orm toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Hoewel het toerisme in<br />

<strong>Loosdrecht</strong> het moeilijk heeft gehad in de<br />

laatste jar<strong>en</strong> ligg<strong>en</strong> jachthav<strong>en</strong>s vol met nieuwe<br />

dure zeilbot<strong>en</strong>. Schur<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gebruikt<br />

voor de stalling van bot<strong>en</strong> <strong>en</strong> caravans.<br />

Net zoals elders in de Gooi <strong>en</strong> <strong>Vecht</strong>streek<br />

is het aantal paard<strong>en</strong> sterk toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Dit<br />

heeft gezorgd voor e<strong>en</strong> keur aan economische<br />

activiteit<strong>en</strong> op het gebied van de paard<strong>en</strong>sport.<br />

Enkele boer<strong>en</strong>bedrijv<strong>en</strong> zijn omgebouwd<br />

tot manege, stoeterij of p<strong>en</strong>sionstalling<br />

voor paard<strong>en</strong>. In <strong>Loosdrecht</strong> zijn er inmiddels<br />

drie plaats<strong>en</strong> waar paard<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />

gehoud<strong>en</strong>. In stall<strong>en</strong> waar ooit koei<strong>en</strong> stond<strong>en</strong><br />

word<strong>en</strong> nu paard<strong>en</strong> gehuisvest. Weiland<strong>en</strong><br />

word<strong>en</strong> omgev<strong>en</strong> door schrikdraad om<br />

de paard<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> te houd<strong>en</strong> <strong>en</strong> achter m<strong>en</strong>ig<br />

paard<strong>en</strong>stal is e<strong>en</strong> drafveldje of paard<strong>en</strong>bak<br />

versch<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />

Vanwege de natte weid<strong>en</strong> is het bov<strong>en</strong>ste<br />

laag ve<strong>en</strong> weggehaald <strong>en</strong> zijn harde graszod<strong>en</strong><br />

aangeplant om de paard<strong>en</strong> in de wei te<br />

kunn<strong>en</strong> zett<strong>en</strong>.<br />

Aanzet tot agrarische geschied<strong>en</strong>is van<br />

<strong>Loosdrecht</strong><br />

In dit artikel heb ik geprobeerd te lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong><br />

dat de landbouw in <strong>Loosdrecht</strong> sterk gemarginaliseerd<br />

is als gevolg van de ruimtelijke<br />

druk van de sterk verstedelijkte gebied<strong>en</strong> van<br />

Amsterdam, Utrecht <strong>en</strong> het Gooi <strong>en</strong> het uitschuiv<strong>en</strong><br />

van stedelijke economische activiteit<strong>en</strong><br />

naar het platteland. In dit proces is het<br />

niet meer dan logisch dat de landbouw als<br />

eerste het onderspit heeft gedolv<strong>en</strong>. Het aantal<br />

boer<strong>en</strong> is in de afgelop<strong>en</strong> dec<strong>en</strong>nia afg<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />

met 67%, van 104 in 1955 naar 34 in<br />

2000. Van deze 34 boer<strong>en</strong>bedrijv<strong>en</strong> zijn nog<br />

maar zes die het boer<strong>en</strong> als hoofdactiviteit<br />

hebb<strong>en</strong>. De rest is 'hobbyboer.'<br />

Ook binn<strong>en</strong> de agrarische sector zijn in de<br />

afgelop<strong>en</strong> dec<strong>en</strong>nia grote verandering<strong>en</strong> opgetred<strong>en</strong>.<br />

In <strong>Loosdrecht</strong> zat<strong>en</strong> vanwege de<br />

specifieke geografische locatie veel kleine<br />

rund veebedrijv<strong>en</strong>. In e<strong>en</strong> proces van voortdur<strong>en</strong>de<br />

schaalvergroting blek<strong>en</strong> deze kleine<br />

bedrijv<strong>en</strong> niet r<strong>en</strong>dabel. Veel boer<strong>en</strong> zijn afgehaakt<br />

of elders opnieuw begonn<strong>en</strong>.<br />

Het is in deze tijd maar moeilijk voor te<br />

stell<strong>en</strong> dat <strong>en</strong>kele g<strong>en</strong>eraties terug de landbouw<br />

nog de belangrijkste economische activiteit<br />

in <strong>Loosdrecht</strong> was. Het boer<strong>en</strong> ging van<br />

g<strong>en</strong>eratie op g<strong>en</strong>eratie over. Voor de huidige<br />

g<strong>en</strong>eratie lijkt het agrarische verled<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />

hele andere <strong>en</strong> vreemde tijd. Maar ik heb<br />

will<strong>en</strong> aanton<strong>en</strong> dat ook in de rec<strong>en</strong>te geschied<strong>en</strong>is<br />

hele boei<strong>en</strong>de verhal<strong>en</strong> zijn op te<br />

tek<strong>en</strong><strong>en</strong> over het agrarische verled<strong>en</strong> van<br />

<strong>Loosdrecht</strong>. Hopelijk wordt in de toekomst<br />

het agrarische verled<strong>en</strong> meer <strong>en</strong> meer op<strong>en</strong>gelegd<br />

voor huidige <strong>en</strong> toekomstige g<strong>en</strong>eraties.<br />

Drs. M athijs W itte is als assist<strong>en</strong>t in opleiding<br />

verbond<strong>en</strong> aan de Leerstoelgroep Agrarische Geschied<strong>en</strong>is<br />

van de Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> Universiteit <strong>en</strong><br />

Researchc<strong>en</strong>trum. Hij bereidt e<strong>en</strong> proefschrift voor<br />

over de geschied<strong>en</strong>is van de int<strong>en</strong>sieve veehouderij<br />

op de Nederlandse zandgrond<strong>en</strong>.<br />

TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 173


Bron van de tabell<strong>en</strong>: CBS Landbouwstatistiek.<br />

Not<strong>en</strong><br />

1 Zie ook tabel 3 voor cijfers van CBS. Doets <strong>en</strong><br />

Mol kom<strong>en</strong> met hun telling in 1948 tot 84 bedrijv<strong>en</strong><br />

met landbouw als hoofdactiviteit.<br />

2 A. Doets & J. Mol 1999, '<strong>Loosdrecht</strong>se boer<strong>en</strong> in<br />

de periode 1898-1948'. in Historische Kring<br />

<strong>Loosdrecht</strong>. nr. 124 (1999), p. 101- 111.<br />

3 Op geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong>iveau zijn er gemiddeld in de<br />

provincie Utrecht in 1910 1248 runder<strong>en</strong>, 1114<br />

vark<strong>en</strong>s, <strong>en</strong> 6037 kipp<strong>en</strong>. In 1930 zijn er 2081<br />

runder<strong>en</strong>, 1971 vark<strong>en</strong>s <strong>en</strong> 19.146 kipp<strong>en</strong>. In<br />

1955 zijn er 2178 runder<strong>en</strong>, 2081 vark<strong>en</strong>s <strong>en</strong><br />

20.426 kipp<strong>en</strong>. Alle<strong>en</strong> het aantal runder<strong>en</strong> ligt<br />

in <strong>Loosdrecht</strong> in 1910 <strong>en</strong> 1930 bov<strong>en</strong> het gemiddelde<br />

van de provincie Utrecht. Bron: CBS<br />

landbouwstatistiek.<br />

4 Zodd<strong>en</strong> zijn natte begroeide plekk<strong>en</strong> in het<br />

ve<strong>en</strong>. Ruigt is het te korte riet dat niet voor<br />

dak<strong>en</strong> geschikt is.<br />

5 Voor de agrarische geschied<strong>en</strong>is van na 1948<br />

heb ik vooral het archief van het Utrechts Landbouw<br />

G<strong>en</strong>ootschap afdeling <strong>Loosdrecht</strong> (Utrechts<br />

Archief) gebruikt. Het betreft hier notul<strong>en</strong> van<br />

de jaarvergadering <strong>en</strong> algem<strong>en</strong>e led<strong>en</strong>vergadering.<br />

Deze bronn<strong>en</strong> lever<strong>en</strong> door de tijd he<strong>en</strong><br />

e<strong>en</strong> aardig beeld op van wat er in <strong>Loosdrecht</strong><br />

speelde. Het verhaal wordt aangevuld met<br />

interview met Adriaan Doets <strong>en</strong> landbouwstatistiek<strong>en</strong>.<br />

6 Op 22 januari 1913 vond de oprichting plaats<br />

van de 'Coöperatief werk<strong>en</strong>de boer<strong>en</strong>le<strong>en</strong>bank <strong>en</strong><br />

handelsvere<strong>en</strong>iging <strong>Loosdrecht</strong>’. Door 8 landbouwers<br />

te <strong>Loosdrecht</strong>: Adrianus Doets, Jan Elias<br />

Hacke van Mijnd<strong>en</strong>, H<strong>en</strong>drik Davelaar sr, Antoon<br />

Mulder, Mijndert Streefkerk Mzn, Johannes<br />

Floor Jzn, Willem Karssemijer Jzn, Dirk<br />

Meijers. Het is niet duidelijk of dit de datum is<br />

van registratie bij de rechtbank of de datering<br />

van de notariële oprichtingsakte. Bron: Ronald<br />

Rommes.<br />

7 H. Siemes, 'Anderhalve eeuw aanwakker<strong>en</strong>'. De<br />

Bilt 1997.<br />

8 De Stichting voor de Landbouw (1945-1954) was<br />

e<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>werkingsverband van boer<strong>en</strong>bond<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> landarbeidersbond<strong>en</strong> <strong>en</strong> verteg<strong>en</strong>woordigde<br />

de landbouworganisaties in het overleg met<br />

de Minister van Landbouw. Ze had tev<strong>en</strong>s tot<br />

taak de voorbereiding<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> publiekrechterlijke<br />

bedrijfsorganisatie (Pbo) beter bek<strong>en</strong>d<br />

onder de naam 'het Landbouwschap' te organiser<strong>en</strong>.<br />

Bron: E.J. Kraj<strong>en</strong>brink, Het Landbouwschap.<br />

'Zelfgedrag<strong>en</strong> verantwoordelijkheid' in de<br />

land- <strong>en</strong> tuinbouw 1945-2001, Groning<strong>en</strong> 2005.<br />

p. 55-96.<br />

9 P. Kooij, Myth<strong>en</strong> van de gro<strong>en</strong>e ruimte, Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong><br />

2000.<br />

10 Ver<strong>en</strong>iging van Vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> van het Gooi, Verslag<br />

van het congres: 'Om de toekomst van het Gooi.’<br />

Gehoud<strong>en</strong> te Hilversum op zaterdag 7 november<br />

1959, Blaricum 1959.<br />

11 Ver<strong>en</strong>iging van Vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> van het Gooi, E<strong>en</strong><br />

landschapsstructuurplan voor het Gooi <strong>en</strong> de <strong>Vecht</strong>streek,<br />

Blaricum 1969.<br />

12 H. Lagers, M. Strating & Elisabeth Stades-<br />

Vischer (red.), <strong>Loosdrecht</strong> - Geschied<strong>en</strong>is <strong>en</strong> architectuur,<br />

Zeist 1998. p. 51.<br />

13 'Niet alle<strong>en</strong> recreatie schuldig aan verdwijn<strong>en</strong><br />

van agrariërs', in De Gooi <strong>en</strong> <strong>Eem</strong>lander, 13 oktober<br />

1976.<br />

14 De Club van Rome is e<strong>en</strong> particuliere internationale<br />

stichting bestaande uit e<strong>en</strong> groot aantal<br />

vooraanstaande wet<strong>en</strong>schappers <strong>en</strong> (oud-)<br />

politiek leiders. Zij gav<strong>en</strong> opdracht aan het<br />

ger<strong>en</strong>ommeerde Massachusetts Institute of<br />

Technology om onderzoek te do<strong>en</strong> naar de<br />

gevolg<strong>en</strong> van de economische groei op het<br />

milieu. Zie de bestseller: D<strong>en</strong>nis Meadows e.a.,<br />

Rapport van de Club van Rome: de gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> aan de<br />

groei, Utrecht 1972.<br />

15 J.A.J. Vervloet & S. van d<strong>en</strong> Bergh (red.), <strong>Eem</strong>land<br />

in verandering. Ontginning <strong>en</strong> ruilverkaveling<br />

in het gebied van de <strong>Eem</strong>, Utrecht <strong>2007</strong>.<br />

16 Dit is richtlijn PbEGL128/l, in: G.H.M. Tromp,<br />

Politiek door de stat<strong>en</strong>: doel- of waarderationeel<br />

handel<strong>en</strong> in het beslot<strong>en</strong> overleg over de Wadd<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

het op<strong>en</strong>baar beraad over de ecologische hoofdstructuur,<br />

Groning<strong>en</strong> 2001. Van belang met betrekking<br />

tot Relati<strong>en</strong>ota 1975, hoofdstuk 7.<br />

17 Beheersplan <strong>Loosdrecht</strong>, Beheersplan voor het<br />

beheers- <strong>en</strong> reservaatsgebied <strong>Loosdrecht</strong> Vastgesteld<br />

door Gedeputeerde Stat<strong>en</strong> van Utrecht december<br />

1989, ingangsdatum 1 januari 1990, Utrecht<br />

1989.<br />

174 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>


<strong>Tuss<strong>en</strong></strong> arm<strong>en</strong>zorg <strong>en</strong> hoogwaardige nijverheid<br />

De glans van het <strong>Loosdrecht</strong>s porselein<br />

H<strong>en</strong>k Michielse<br />

<strong>Loosdrecht</strong> is op zijn minst beroemd om twee<br />

ding<strong>en</strong>: om zijn plass<strong>en</strong> <strong>en</strong> om het porselein.<br />

Wat de Historische Kring <strong>Loosdrecht</strong> - zelf<br />

trouw<strong>en</strong>s sinds vijf<strong>en</strong>dertig jaar als 'oudste<br />

dochter van TVE' ook e<strong>en</strong> <strong>Loosdrecht</strong>s<br />

pronkjuweel - van de watersport vindt, weet<br />

ik niet. Maar op het porselein, dat er tijd<strong>en</strong>s<br />

de korte periode 1774-1784 in de door ds.<br />

Joannes de Mol gestichte fabriek werd gemaakt,<br />

zijn ze buit<strong>en</strong>gewoon trots. En terecht.<br />

Het <strong>Loosdrecht</strong>s porselein is wereldberoemd.<br />

Het is niet alle<strong>en</strong> te bewonder<strong>en</strong> in <strong>Loosdrecht</strong><br />

zelf, in Kasteel Sypesteyn <strong>en</strong> bij de<br />

historische kring, maar ook in het Rijksmuseum<br />

in Amsterdam, in het Metropolitan Museum<br />

of Art in New York <strong>en</strong> in de Hermitage in<br />

Sint Petersburg, om maar <strong>en</strong>kele bescheid<strong>en</strong><br />

plekjes te noem<strong>en</strong>.<br />

Hoe trots ze zijn, spat aan alle kant<strong>en</strong> af<br />

van het boek De <strong>Loosdrecht</strong>se Porseleinfabriek<br />

bov<strong>en</strong> water, dat onlangs door de Historische<br />

Kring <strong>Loosdrecht</strong> geheel in eig<strong>en</strong> beheer<br />

!<br />

wwm<br />

w — *<br />

't Dorp Oud-<strong>Loosdrecht</strong>, Nicolaas Wicart (1748-1815) (colt. Rijksmuseum, Amsterdam).<br />

TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 175


werd uitgebrachtOok beroepshistorici kunn<strong>en</strong><br />

zich met hun onderwerp <strong>en</strong>gager<strong>en</strong>,<br />

maar bij de led<strong>en</strong> van de <strong>Loosdrecht</strong>se historische<br />

kring, ge<strong>en</strong> professionele historici of<br />

archeolog<strong>en</strong>, is het meer dan <strong>en</strong>gagem<strong>en</strong>t met<br />

het onderwerp. Het is grote liefde. Met eindeloos<br />

geduld hebb<strong>en</strong> ze gezocht naar de plaats<br />

waar de porseleinfabriek moest hebb<strong>en</strong> gestaan<br />

<strong>en</strong> met trots, toewijding én verworv<strong>en</strong><br />

deskundigheid beschrijv<strong>en</strong> ze wat zij hebb<strong>en</strong><br />

gevond<strong>en</strong>, niet alle<strong>en</strong> de fabrieksplaats zelf,<br />

maar ook wat er verder allemaal uit de grond<br />

kwam: van het Amsterdamse stadsafval uit<br />

<strong>en</strong>kele eeuw<strong>en</strong> tot de product<strong>en</strong> van de porseleinfabriek<br />

zelf, compleet <strong>en</strong> in scherv<strong>en</strong>.<br />

Zo wordt e<strong>en</strong> in stukk<strong>en</strong> gebrok<strong>en</strong> bordje -<br />

rijk gedecoreerd, in biet<strong>en</strong>rood geschilderd,<br />

met e<strong>en</strong> blauwe bies versierd <strong>en</strong> nog voor<br />

80% aanwezig - aan e<strong>en</strong> minutieus onderzoek<br />

onderworp<strong>en</strong> tot het praktisch al zijn<br />

geheim<strong>en</strong> prijs geeft. De bundel bevat e<strong>en</strong><br />

derti<strong>en</strong>tal artikel<strong>en</strong>, geschrev<strong>en</strong> door led<strong>en</strong><br />

van de Historische Kring <strong>Loosdrecht</strong>, de<br />

Stichting <strong>Loosdrecht</strong>s Porselein <strong>en</strong> <strong>en</strong>kele<br />

professionele wet<strong>en</strong>schappers, die allemaal<br />

sam<strong>en</strong> e<strong>en</strong> glanz<strong>en</strong>d beeld gev<strong>en</strong> van de<br />

aard, betek<strong>en</strong>is <strong>en</strong> productieplaats <strong>en</strong> productiewijze<br />

van het <strong>Loosdrecht</strong>s porselein.<br />

Laat-achtti<strong>en</strong>de eeuw se arm <strong>en</strong>politiek<br />

Het initiatief van de Oud-<strong>Loosdrecht</strong>se predikant<br />

Joannes de Mol om voor de arm<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />

fabriek te sticht<strong>en</strong> past in de laat-achtti<strong>en</strong>de<br />

eeuwse arm<strong>en</strong>politiek <strong>en</strong> is toch ook heel<br />

bijzonder. De Tilburgse hoogleraar in de sociale<br />

<strong>en</strong> economische geschied<strong>en</strong>is Van d<strong>en</strong><br />

Eer<strong>en</strong>beemt deed jar<strong>en</strong> geled<strong>en</strong> uitgebreid<br />

onderzoek naar allerlei initiatiev<strong>en</strong> in de periode<br />

1760-1795 om arme arbeidsloz<strong>en</strong> aan het<br />

werk te zett<strong>en</strong>2. Tot 1780 komt hij tot zo'n<br />

dertig plaats<strong>en</strong> waar e<strong>en</strong> of meer van dergelijke<br />

initiatiev<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> of t<strong>en</strong>minste<br />

voorg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. In de periode tot 1795 behandelt<br />

hij er vier<strong>en</strong>twintig. In bijna. al deze<br />

plaats<strong>en</strong> was het ofwel de stedelijke overheid,<br />

ofwel het armbestuur (diaconie, burgerlijk<br />

armbestuur) ofwel e<strong>en</strong> particuliere ondernemer<br />

in sam<strong>en</strong>werking met e<strong>en</strong> van beide<br />

voorgaande instanties, die het initiatief tot<br />

e<strong>en</strong> arm<strong>en</strong>fabriek nam. En in al deze gevall<strong>en</strong><br />

werd<strong>en</strong> werkloze arm<strong>en</strong> gedwong<strong>en</strong> in de<br />

betreff<strong>en</strong>de inrichting te gaan werk<strong>en</strong>, op<br />

straffe van verlies van hun arm<strong>en</strong>geld. In<br />

<strong>Loosdrecht</strong> was het één particulier persoon,<br />

ds. De Mol, van wie het initiatief uitging, al<br />

kreeg hij financiële steun van zijn familie <strong>en</strong><br />

latere participant<strong>en</strong>. Bijzonder was ook, dat<br />

hij niet zoals meestal elders koos voor e<strong>en</strong><br />

simpel bedrijfje in de textielbranche, maar<br />

voor het mak<strong>en</strong> van hoogwaardig porselein<br />

in e<strong>en</strong> gecompliceerd productieproces.<br />

In de laat-achtti<strong>en</strong>de eeuwse arm<strong>en</strong>politiek<br />

kom<strong>en</strong> twee ontwikkeling<strong>en</strong> bij elkaar;<br />

dat zi<strong>en</strong> we ook in <strong>Loosdrecht</strong>3. Aan de <strong>en</strong>e<br />

kant was er sprake van to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de armoede<br />

<strong>en</strong> werkloosheid door de <strong>en</strong>orme achteruitgang<br />

van de Nederlandse nijverheid <strong>en</strong> handel.<br />

Uitsprak<strong>en</strong> uit die tijd van verontruste<br />

burgers lieg<strong>en</strong> er niet om: 'Onze sted<strong>en</strong> grimmel<strong>en</strong><br />

van de schooiers' (1773), 'Ondertusch<strong>en</strong><br />

zugt het geme<strong>en</strong>, dat is, het grootste gros der inwoonders<br />

in de diepste armoede, <strong>en</strong> ziet ge<strong>en</strong> kans,<br />

of om verder aan brood te kom<strong>en</strong>, of om zich te<br />

herstell<strong>en</strong>' (1776), ‘Het geme<strong>en</strong> arbeidsvolk vergaat<br />

van kommer <strong>en</strong> gebrek. De arm<strong>en</strong>huiz<strong>en</strong><br />

ligg<strong>en</strong> opgepropt' (1777), 'De binn<strong>en</strong>sted<strong>en</strong> zijn<br />

met ge<strong>en</strong>e drooge oog<strong>en</strong> door te wandel<strong>en</strong> voor<br />

hem die wat aandoelijk is, <strong>en</strong> e<strong>en</strong>ig hart voor zijn<br />

vaderland heeft' (1783)4.<br />

Aan de andere kant is er de opkom<strong>en</strong>de<br />

verlichte burgerij, die zowel verontrust als<br />

aangedaan door de to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de armoede,<br />

niet alle<strong>en</strong> bezig was zich zelf te ontplooi<strong>en</strong>,<br />

maar ook de arm<strong>en</strong> wilde verheff<strong>en</strong> door h<strong>en</strong><br />

tegelijkertijd werk aan te bied<strong>en</strong> <strong>en</strong> op te voed<strong>en</strong><br />

tot goed burgerschap. Werkverschaffing<br />

aan arm<strong>en</strong> was er al lang, <strong>en</strong> dan niet alle<strong>en</strong><br />

voor veroordeeld<strong>en</strong> zoals prof. Kloek veronderstelt<br />

in zijn overig<strong>en</strong>s aardige bijdrage 'De<br />

porseleinfabriek <strong>en</strong> het nieuwe burgerideaal' in<br />

het <strong>Loosdrecht</strong>se boek. Zie bijvoorbeeld het<br />

Weesper Arm<strong>en</strong>weeshuis annex werkhuis van<br />

1660 of het Amsterdamse Willige Werkhuis<br />

van 1650 die in het vorige nummer van TVE<br />

ter sprake kwam<strong>en</strong>. Maar het nieuwe in de<br />

late achtti<strong>en</strong>de eeuw was, dat de werkinrich-<br />

176 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>


ting<strong>en</strong> op veel grotere schaal werd<strong>en</strong> georganiseerd<br />

<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> gemotiveerd in e<strong>en</strong> specifiek<br />

Vertoog' over de arm<strong>en</strong>.<br />

Vertoog over de arm<strong>en</strong><br />

Er werd in die tijd heel veel over arm<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

armoede geschrev<strong>en</strong>, maar bijna ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele<br />

auteur toont <strong>en</strong>ig besef, dat slechts e<strong>en</strong> bloei<strong>en</strong>de<br />

nijverheid voldo<strong>en</strong>de werk zou kunn<strong>en</strong><br />

verschaff<strong>en</strong> aan zoveel lege hand<strong>en</strong>. Betje<br />

Wolf <strong>en</strong> Aagje Dek<strong>en</strong>, de meest geavanceerd<strong>en</strong><br />

onder de verlichte schrijvers, vroeg<strong>en</strong><br />

zich in 1779 wel af:<br />

'Is er waarlijk, spreek e<strong>en</strong>voudig,<br />

Werk voor elk die werk<strong>en</strong> wil?'<br />

Maar in datzelfde jaar 1779 schrijv<strong>en</strong> zij in<br />

hun Proeve over de opvoeding over de stedelijke<br />

arm<strong>en</strong>: 'Zijn dat wez<strong>en</strong>s, wier natuur edeler is<br />

dan die der dier<strong>en</strong>! (...) Zij die noch zedelijkheid,<br />

noch redelijkheid k<strong>en</strong>n<strong>en</strong>, wier heste hoedanighed<strong>en</strong><br />

alle<strong>en</strong> stuiptrekking<strong>en</strong> zijn van m<strong>en</strong>schelijkheid’.<br />

Dat liegt er niet om. Het verlichte vertoog<br />

over de arm<strong>en</strong> k<strong>en</strong>de dan ook e<strong>en</strong> drietal<br />

c<strong>en</strong>trale elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong>:<br />

• Het probleem is niet zozeer de armoede maar<br />

de arm<strong>en</strong>. Zij zijn zelf de oorzaak van hun<br />

armoede door hun ondeugd<strong>en</strong>. Bij sommige<br />

auteurs krijg<strong>en</strong> zij zelfs de schuld<br />

van de economische neergang. In e<strong>en</strong><br />

bekroonde prijsverhandeling voor de<br />

Maatschappij tot Nut van het Algeme<strong>en</strong><br />

schrijft Dirk Boing dat het verval van de<br />

nijverheid ‘zo niet geheel, althans groot<strong>en</strong>deels,<br />

te wijt<strong>en</strong> is aan het berispelijk, onverantwoordelijk,<br />

strafwaardig gedrag onzer<br />

werklied<strong>en</strong>'.<br />

• Medeschuldig aan de ondeugd<strong>en</strong> der arm<strong>en</strong> is<br />

de bedeling. Zoals nu de sociale voorzi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong><br />

wel de schuld krijg<strong>en</strong> van het feit<br />

dat veel m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> niet werk<strong>en</strong>, zo kreeg dat<br />

to<strong>en</strong> de arm<strong>en</strong>zorg. Die zou maar lukraak<br />

gev<strong>en</strong> aan de arm<strong>en</strong>, zodat ze niet meer<br />

geprikkeld werd<strong>en</strong> te gaan werk<strong>en</strong>. Historisch<br />

onderzoek heeft uitgewez<strong>en</strong>, dat<br />

hier ge<strong>en</strong> snars van klopt, maar het functioneerde<br />

in die tijd wel als legitimatie voor<br />

allerlei maatregel<strong>en</strong>.<br />

• De oplossing voor armoede is opvoeding <strong>en</strong> in<br />

het bijzonder opvoeding tot arbeidzaamheid.<br />

Natuurlijk hielp<strong>en</strong> de werkverschaffingsproject<strong>en</strong><br />

ook om de economische nood<br />

<strong>en</strong>igszins te l<strong>en</strong>ig<strong>en</strong> <strong>en</strong> om de arm<strong>en</strong>zorgfonds<strong>en</strong><br />

te ontlast<strong>en</strong>, maar het ging de<br />

verlichte burgers toch vooral om de arbeidsmoraal.<br />

'Ledig te gaan <strong>en</strong> ijdele ding<strong>en</strong><br />

te do<strong>en</strong> is voor elk verstandig schepsel schandelijk<br />

<strong>en</strong> veragt<strong>en</strong>swaardig, daar m<strong>en</strong> van<br />

nature verpligt is nuttig voor de Maatschappij<br />

te leev<strong>en</strong>’, schreef ds. Ris, de oprichter van<br />

e<strong>en</strong> beroemd arbeids- <strong>en</strong> opvoedingsproject<br />

in Hoorn, in 1777.<br />

Diezelfde doopsgezinde predikant Claas Ris<br />

werd, sam<strong>en</strong> met de hervormde ds. De Mol,<br />

door e<strong>en</strong> van de bek<strong>en</strong>dste g<strong>en</strong>ootschapp<strong>en</strong><br />

uit die dag<strong>en</strong>, de zogehet<strong>en</strong> Oeconomische Tak,<br />

luid geprez<strong>en</strong> voor zijn project. Beide dominees<br />

kreg<strong>en</strong> het hoogste eerbewijs dat de<br />

Oeconomische Tak te vergev<strong>en</strong> had: de goud<strong>en</strong><br />

medaille, ds. De Mol in 1779 <strong>en</strong> ds. Ris in<br />

1780.<br />

Ds. De Mol <strong>en</strong> zijn porseleinfabriek<br />

Wie was ds. De Mol, wat war<strong>en</strong> zijn motiev<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> wat hield zijn initiatief in? Joannes de Mol<br />

werd in 1726 gebor<strong>en</strong> in Midlum bij Harling<strong>en</strong><br />

als zoon van dominee Petrus de Mol. Hij<br />

groeide achtere<strong>en</strong>volg<strong>en</strong>s op in de plaats<strong>en</strong><br />

waar zijn vader predikant was: Midlum, Jisp<br />

in Noord-Holland <strong>en</strong> Middelburg waar hij de<br />

latijnse school bezocht. In 1743 ging hij in<br />

Leid<strong>en</strong> theologie studer<strong>en</strong>, studeerde af in<br />

1749, werd predikant in het Zeeuwse 's-Grav<strong>en</strong>polder<br />

<strong>en</strong> trouwde in hetzelfde jaar met<br />

Wilhelmina Jacoba van Teyling<strong>en</strong> die uit e<strong>en</strong><br />

Leidse reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong>familie stamde. Zijn portret<br />

<strong>en</strong> dat van Wilhelmina zijn te zi<strong>en</strong> in <strong>Loosdrecht</strong>se<br />

Kasteel Sypesteyn. In 1753 vertrok<br />

hij naar zijn laatste standplaats als predikant,<br />

Oud-<strong>Loosdrecht</strong> 7 Hij overleed te Amsterdam<br />

in 1782 op 56-jarige leeftijd 'na e<strong>en</strong>e<br />

langduurige verzwakking <strong>en</strong> waterzucht'<br />

<strong>en</strong>kele maand<strong>en</strong> nadat hij met vervroegd<br />

emeritaat was gegaan <strong>en</strong> ook zijn fabriek had<br />

opgegev<strong>en</strong>.<br />

De neerlandicus Bas de Ligt, die in het<br />

<strong>Loosdrecht</strong>se boek e<strong>en</strong> korte schets geeft van<br />

TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 177


'<br />

f f e IV ,<br />

Ds. Joannes de Mol <strong>en</strong> zijn echtg<strong>en</strong>ote Wilhelmina Jacoba van Teyling<strong>en</strong>, pasteltek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>, toegeschrev<strong>en</strong> aan P. van<br />

Oepts (coll. Kasteel-Museum Sypesteyn, <strong>Loosdrecht</strong>).<br />

het lev<strong>en</strong> van ds. De Mol, citeert zijn overlijd<strong>en</strong>sbericht<br />

uit het blad Boekzaal der geleerde<br />

Waereld, waarin Joannes de Mol ook zelf gepubliceerd<br />

had, zoals het gedicht <strong>Loosdrecht</strong>'s<br />

Lykklacht bij het overlijd<strong>en</strong> van ambachtsvrouwe<br />

Margaretha Hel<strong>en</strong>a Graefland. De<br />

Mol wordt herdacht als ‘e<strong>en</strong> Man van e<strong>en</strong>e<br />

byzondere geleerdheid, verstand, oordeel, vindingrijk<br />

<strong>en</strong> vaardigheid; zeer bemind door zijne vri<strong>en</strong>delijkheid,<br />

<strong>en</strong> te regt betreurd door de Geme<strong>en</strong>te,<br />

<strong>en</strong> twee nagelat<strong>en</strong> kinder<strong>en</strong>'.<br />

Waarom e<strong>en</strong> werkverschaffingsproject?<br />

Waarom begon dominee De Mol in <strong>Loosdrecht</strong><br />

met e<strong>en</strong> werkverschaffingsproject?<br />

Anders dan in de rest van Nederland, was de<br />

grote armoede in <strong>Loosdrecht</strong> niet zozeer veroorzaakt<br />

door economische achteruitgang,<br />

maar omdat de grootschalige exploitatie van<br />

de turfkavels beëindigd werd. De armoede<br />

was er echter niet minder door. Dominee De<br />

Mol was k<strong>en</strong>nelijk e<strong>en</strong> van de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die<br />

'met ge<strong>en</strong>e drooge oog<strong>en</strong>' de armoede in zijn<br />

standplaats kon aanzi<strong>en</strong>; ook hij had e<strong>en</strong> aandoénlijk<br />

hart.<br />

Wat De Mol met zijn werkinrichting beoogde,<br />

beschreef hij zelf glashelder in e<strong>en</strong><br />

brief uit 1778 aan de Gecommitteerde Rad<strong>en</strong><br />

van de Stat<strong>en</strong> van Holland <strong>en</strong> Westfriesland.<br />

Het ging hem er om 'zoo veele opgezet<strong>en</strong><strong>en</strong> van<br />

de <strong>Loosdrecht</strong>, als maer do<strong>en</strong>lijk was, in 't werk te<br />

amplooier<strong>en</strong>, <strong>en</strong> voorts e<strong>en</strong> getal bij provisie 25<br />

kinder<strong>en</strong> niet alle<strong>en</strong> e<strong>en</strong>ige uure op e<strong>en</strong> dag voor<br />

rek<strong>en</strong>ing der fabriek school te lat<strong>en</strong> gaan, maar ook<br />

in de Fabriek te nem<strong>en</strong>, om ze aldaer in alle takk<strong>en</strong><br />

der wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>, tot dit werk betrekkelijk, naer<br />

behoor<strong>en</strong> te do<strong>en</strong> onderwijz<strong>en</strong>, om langs di<strong>en</strong> weg<br />

de kinder<strong>en</strong> niet alle<strong>en</strong> beschaeft <strong>en</strong> bekwaem te<br />

mak<strong>en</strong> maer ook mettertijd uit dezelve ervar<strong>en</strong>e<br />

werkluid<strong>en</strong> te verkrijg<strong>en</strong>'6. E<strong>en</strong> mooie formulering,<br />

deze volzin, van het nieuwe programma<br />

teg<strong>en</strong>over arm<strong>en</strong> <strong>en</strong> armoede: werkverschaffing<br />

<strong>en</strong> opvoeding.<br />

Waarom e<strong>en</strong> porseleinfabriek?<br />

Waarom e<strong>en</strong> porseleinfabriek? E<strong>en</strong> sluit<strong>en</strong>de<br />

178 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>


verklaring heb ik daarvoor niet gelez<strong>en</strong>. Maar<br />

meerdere auteurs wijz<strong>en</strong> er op, dat ds. De<br />

Mol naast dichterlijke neiging<strong>en</strong> '<strong>en</strong>ig alchimist<strong>en</strong>bloed'<br />

in zich had (van d<strong>en</strong> Eer<strong>en</strong>beemt),<br />

dan wel 'interesse in mineralogie'<br />

(J. Nieuw<strong>en</strong>huiz<strong>en</strong> in het <strong>Loosdrecht</strong>se boek).<br />

Hij was vooral geïnteresseerd in het vervaardig<strong>en</strong><br />

van porselein uit materiaal van vaderlandse<br />

bodem <strong>en</strong> kon daarbij profiter<strong>en</strong> van<br />

de ervaring<strong>en</strong> die war<strong>en</strong> opgedaan in de door<br />

Bertram Sigismund Albrecht Graaf van<br />

Gronsveld-Diep<strong>en</strong>broick eerder in Weesp<br />

opgerichte porseleinfabriek. Hij kocht e<strong>en</strong><br />

deel van de inv<strong>en</strong>taris <strong>en</strong> de voorhand<strong>en</strong><br />

grondstof van het eind 1770 stilgelegde Weesper<br />

bedrijf, deed zelf e<strong>en</strong> aantal geslaagde<br />

proefneming<strong>en</strong> <strong>en</strong> startte in 1774 'e<strong>en</strong> Manufacture<br />

van fijne Porcellain<strong>en</strong>’. Al spoedig<br />

werkt<strong>en</strong> er 60 volwass<strong>en</strong><strong>en</strong>, waaronder e<strong>en</strong><br />

achttal buit<strong>en</strong>landers <strong>en</strong> 25 kinder<strong>en</strong>. Het<br />

bedrijf maakte vooruitgang <strong>en</strong> de tijdg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong><br />

hadd<strong>en</strong> veel lof voor het 'uitmunt<strong>en</strong>d<br />

porcelijn, maar ds. De Mol had toch voortdur<strong>en</strong>d<br />

met zoveel financiële <strong>en</strong> andere moeilijkhed<strong>en</strong><br />

te mak<strong>en</strong> naast problem<strong>en</strong> in de<br />

privé-sfeer, dat hij zich in 1782 kort voor zijn<br />

dood uit de fabriek terugtrok <strong>en</strong> deze overdeed<br />

aan de Amsterdamse hoofdparticipant<strong>en</strong>.<br />

Deze beslot<strong>en</strong> t<strong>en</strong> slotte het bedrijf in<br />

<strong>Loosdrecht</strong> op te heff<strong>en</strong> <strong>en</strong> in 1784 over te<br />

plaats<strong>en</strong> naar Ouder-Amstel.<br />

Achteraf is het evid<strong>en</strong>t, schrijft prof.<br />

Kloek in het <strong>Loosdrecht</strong>se boek, dat Joannes<br />

de Mol op economisch gebied uiterst naïef<br />

was. Ook in zijn eig<strong>en</strong> tijd was hij al bekritiseerd,<br />

niet vanwege zijn filantropische bedoeling<strong>en</strong>,<br />

maar om zijn keuze voor e<strong>en</strong> modieus<br />

product, dat grote vakbekwaamheid vereiste<br />

die de <strong>Loosdrecht</strong>se werkloz<strong>en</strong> niet hadd<strong>en</strong>.<br />

De Mol, aldus prof. Kloek, 'kon zijn kwalitatief<br />

voortreffelijke product aan de straatst<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

niet kwijt', mede vanwege de concurr<strong>en</strong>tie<br />

van goedkoper spul. De <strong>Loosdrecht</strong>ers<br />

van to<strong>en</strong>, is zijn conclusie, zull<strong>en</strong> dus niet<br />

veel wijzer zijn geword<strong>en</strong> van ds. De Mol's<br />

initiatief.<br />

'& 0kéy<br />

Dieplepel op het voormalige fabrieksterrein (foto coil. Historische Kring <strong>Loosdrecht</strong>).<br />

TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 179


■ N \<br />

Funderingsbalk gevond<strong>en</strong>, l<strong>en</strong>gte 50 meter (foto coll. Historische Kring <strong>Loosdrecht</strong>).<br />

180 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>


Toiletdoosje met zwan<strong>en</strong>; inscriptie Lm2; geglazuurd; afmeting<strong>en</strong> (excl. zwan<strong>en</strong>) lang 90 mm, hoog 41 mm, misbaksel<br />

(foto coll. Stichting <strong>Loosdrecht</strong>s Porselein). Tot aan de opgraving<strong>en</strong> was dit product onbek<strong>en</strong>d.<br />

E<strong>en</strong> groots mom<strong>en</strong>t:<br />

de vondst van de fabrieksplaats<br />

Waar stond ds. De Mol's fabriek nu precies?<br />

Het pièce de résistance van De <strong>Loosdrecht</strong>se<br />

Porseleinfabriek bov<strong>en</strong> water is het verslag van<br />

de speurtocht naar de exacte plaats van het<br />

fabriekscomplex, geschrev<strong>en</strong> door J. Nieuw<strong>en</strong>huiz<strong>en</strong>:<br />

De herontdekking van de achtti<strong>en</strong>deeeuwse<br />

porseleinfabriek te <strong>Loosdrecht</strong> (p. 27-58).<br />

Er had e<strong>en</strong> fabriek gestaan, dat stond vast.<br />

Maar waar? Na de beëindiging van de productie<br />

in 1784, schrijft Nieuw<strong>en</strong>huiz<strong>en</strong>, lijkt<br />

de porseleinfabriek van de aardbodem verdw<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />

Afgezi<strong>en</strong> van wat vage beschrijving<strong>en</strong>,<br />

is er niets over van het fabrieksgebouw,<br />

‘ge<strong>en</strong> bruikbare kadastrale gegev<strong>en</strong>s, ge<strong>en</strong> gravure,<br />

ge<strong>en</strong> tek<strong>en</strong>ing, ge<strong>en</strong> schilderij, niets'. Vanaf<br />

1900 was er honderd jaar lang al onderzoek<br />

gedaan, ondermeer door twee afstammeling<strong>en</strong><br />

van ds. De Mol, maar dat had 'niets<br />

concreets' opgeleverd.<br />

Binn<strong>en</strong> de Historische Kring <strong>Loosdrecht</strong><br />

werd verondersteld, dat de fabriek vlak naast<br />

de woning van De Mol gestaan moest hebb<strong>en</strong>,<br />

op het terrein waarop sinds 1820 e<strong>en</strong><br />

(vaak verbouwde) school stond, schuin teg<strong>en</strong>over<br />

de Nederlands Hervormde Kerk in<br />

Oud-<strong>Loosdrecht</strong>. In 1999 werd de school gesloopt<br />

<strong>en</strong> dat zou voor de historische kring<br />

e<strong>en</strong> mooie kans zijn om ter plaatse onderzoek<br />

te do<strong>en</strong>. Maar dat gaat zomaar niet. Voor je<br />

e<strong>en</strong> vergunning krijgt, moet je eerst e<strong>en</strong> afgerond<br />

bureauonderzoek do<strong>en</strong>, de financiële<br />

dekking geregeld hebb<strong>en</strong>, verzekerd zijn van<br />

medewerkers, de nodige archeologische k<strong>en</strong>nis<br />

opdo<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> gedetailleerd plan voor<br />

veldonderzoek ontwerp<strong>en</strong>.<br />

Dit alles kreeg de historische kring voorbeeldig<br />

voor elkaar. Er werd e<strong>en</strong> werkgroep<br />

van vrijwilligers gevormd, die actief ondersteund<br />

werd door deskundig<strong>en</strong> van de Archeologische<br />

Werkgeme<strong>en</strong>schap Nederland<br />

<strong>en</strong> van de Stichting <strong>Loosdrecht</strong>s Porselein<br />

(SLOP). Het zogehet<strong>en</strong> bureauonderzoek betrof<br />

e<strong>en</strong> viertal aspect<strong>en</strong>:<br />

• het ontstaan van het landschap <strong>en</strong> de bodem;<br />

• de geschied<strong>en</strong>is van het porselein, De Mol<br />

<strong>en</strong> zijn fabriek;<br />

• de bebouwing van het onderzoeksgebied<br />

vanaf 1774;<br />

TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 181


• de vermoed<strong>en</strong>s <strong>en</strong> verwachting<strong>en</strong> van de<br />

onderzoekers: mogelijke funderingsconstructie,<br />

ov<strong>en</strong>types <strong>en</strong> het fabrieksterrein.<br />

Het archeologisch veldonderzoek<br />

To<strong>en</strong> dit alles afgerond was, kon het archeologisch<br />

veldonderzoek beginn<strong>en</strong>. Het verslag<br />

hiervan in het boek leest als e<strong>en</strong> kleine detective.<br />

Ik moest bij het lez<strong>en</strong> ervan onwillekeurig<br />

d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> serie op de BBC waarbij<br />

e<strong>en</strong> groep beroeps-archeolog<strong>en</strong> <strong>en</strong> andere<br />

wet<strong>en</strong>schappers in e<strong>en</strong> lang week<strong>en</strong>d de geheim<strong>en</strong><br />

van e<strong>en</strong> site moest<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> te ontraadsel<strong>en</strong>.<br />

Alle<strong>en</strong> werd dit werk in <strong>Loosdrecht</strong><br />

door amateurs gedaan. Om de finesses van<br />

de speurtocht te kunn<strong>en</strong> volg<strong>en</strong> moet m<strong>en</strong><br />

natuurlijk het artikel van Nieuw<strong>en</strong>huiz<strong>en</strong> zelf<br />

lez<strong>en</strong>; ik vat hier alle<strong>en</strong> maar wat hoofdlijn<strong>en</strong><br />

sam<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> indruk te gev<strong>en</strong> van het speurwerk.<br />

Gedur<strong>en</strong>de neg<strong>en</strong> zaterdag<strong>en</strong> werd er<br />

onderzoek gedaan vanaf 7.00 uur. Van elke<br />

dag werd e<strong>en</strong> rapport opgemaakt, bodemvondst<strong>en</strong><br />

werd<strong>en</strong> gefotografeerd <strong>en</strong> geregistreerd<br />

<strong>en</strong> elke bodemschraap van de graafmachine<br />

werd geanalyseerd. Er was e<strong>en</strong><br />

ontwerpplan gemaakt, waarop vier putt<strong>en</strong><br />

war<strong>en</strong> aangegev<strong>en</strong>, waar m<strong>en</strong> met de door de<br />

to<strong>en</strong>malige geme<strong>en</strong>te <strong>Loosdrecht</strong> betaalde<br />

dieplepel zou gaan grav<strong>en</strong>. In de eerste put<br />

die werd gegrav<strong>en</strong>, vond m<strong>en</strong> niets, in de<br />

volg<strong>en</strong>de putt<strong>en</strong> gaf de porseleinfabriek de<br />

e<strong>en</strong> na de ander langzaamaan haar geheim<strong>en</strong><br />

prijs. Er werd e<strong>en</strong> dwarssleuf gegrav<strong>en</strong>, er<br />

werd overgegaan van de graafmachine op<br />

handwerk, tot het grootse mom<strong>en</strong>t in het<br />

onderzoek was aangebrok<strong>en</strong>: de vondst van<br />

de langezochte fundering van de fabriek.<br />

Het bodemarchief was nu zover ontsluierd,<br />

dat m<strong>en</strong> wist waar de fabriek gestaan<br />

had <strong>en</strong> hoe groot zij was. Op de achterzijde<br />

van deze TVE is het ontwerpplan <strong>en</strong> de uitkomst<br />

van het onderzoek te zi<strong>en</strong>. <strong>Tuss<strong>en</strong></strong> de<br />

Oud-Loosdechtsedijk <strong>en</strong> de waterlijn van<br />

1774-1784 lag e<strong>en</strong> smal, langwerpig gebouw,<br />

met aan de waterzijde e<strong>en</strong> verbreding. Het<br />

lange fabrieksgedeelte was ca. 50 meter lang.<br />

Hoe het was ingedeeld, is niet bek<strong>en</strong>d, maar<br />

op basis van <strong>en</strong>kele vondst<strong>en</strong> <strong>en</strong> met behulp<br />

van bestaande literatuur over ov<strong>en</strong>s <strong>en</strong> het<br />

productieproces van porselein, durv<strong>en</strong> de<br />

onderzoekers wel <strong>en</strong>kele veronderstelling<strong>en</strong><br />

te formuler<strong>en</strong>. De metselstructur<strong>en</strong> in de korte<br />

haak van het gevond<strong>en</strong> gebouw aan de<br />

waterzijde duid<strong>en</strong> op luchtkanal<strong>en</strong> in de<br />

stookruimte van e<strong>en</strong> ov<strong>en</strong>. De stookruimte<br />

lag dan zover mogelijk van de bestaande bebouwing<br />

<strong>en</strong> zo dicht mogelijk bij het bluswater.<br />

Dat klinkt heel plausibel. En zo kom<strong>en</strong> de<br />

w -<br />

mm<br />

lp mm<br />

-<br />

Kaars<strong>en</strong>dover m et mansportret in reliëf met bloembeschildering,<br />

in rose/gro<strong>en</strong>, hoog 90 mm, breed 40 mm,<br />

niet compleet (foto coll. Stichting <strong>Loosdrecht</strong>s Porselein)<br />

Tot aan de opgraving<strong>en</strong> was dit product onbek<strong>en</strong>d.<br />

,<br />

182 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>


onderzoekers ook tot e<strong>en</strong> reconstructie van<br />

de productielijn in dominee De Mol's porseleinfabriek.<br />

Hoe werd er in dominee De Mol's fabriek<br />

gewerkt?<br />

We wet<strong>en</strong> nu waar de fabriek lag <strong>en</strong> hoe de<br />

productielijn er vermoedelijk uitzag. We wist<strong>en</strong><br />

al lang van de kwaliteit van het <strong>Loosdrecht</strong>s<br />

porselein. Maar hoe was de gang van<br />

zak<strong>en</strong> in de fabriek <strong>en</strong> hoe verliep de porseleinproductie<br />

er nu eig<strong>en</strong>lijk? Bij het grav<strong>en</strong><br />

naar de fundering van het fabriekscomplex<br />

zijn natuurlijk ook allerlei andere zak<strong>en</strong> bov<strong>en</strong><br />

water gehaald. Wat lag er allemaal op <strong>en</strong><br />

rond het fabrieksterrein <strong>en</strong> wat kan daar uit<br />

word<strong>en</strong> afgeleid?<br />

Op al dit soort vrag<strong>en</strong> geeft De <strong>Loosdrecht</strong>se<br />

porseleinfabriek bov<strong>en</strong> water antwoord. Ik zelf<br />

had tevor<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> k<strong>en</strong>nis van porselein <strong>en</strong> de<br />

porseleinproductie, behalve het weinige dat<br />

ik er over had gelez<strong>en</strong> in oudere <strong>Loosdrecht</strong>nummers<br />

van TVE <strong>en</strong> bij Van d<strong>en</strong> Eer<strong>en</strong>beemt;<br />

ik b<strong>en</strong> dus aangewez<strong>en</strong> op wat de<br />

<strong>Loosdrecht</strong>ers daarover te vertell<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>.<br />

En dat is heel wat <strong>en</strong> het maakt e<strong>en</strong> meer dan<br />

degelijke <strong>en</strong> verantwoorde indruk.<br />

Hoe er in De Mol's fabriek gewerkt werd,<br />

wordt op basis van de vondst<strong>en</strong> op het terrein<br />

<strong>en</strong> literatuur over de porseleinproductie<br />

gereconstrueerd in het artikel Porseleinproductie<br />

<strong>en</strong> de gang van zak<strong>en</strong> in <strong>Loosdrecht</strong> van Ernst<br />

Haselhoff Lich Kasteleijn <strong>en</strong> Jeannette van<br />

der Meul<strong>en</strong> (p. 61-92). Schriftelijke gegev<strong>en</strong>s<br />

uit De Mol's tijd zelf war<strong>en</strong> niet voorhand<strong>en</strong>.<br />

De <strong>Loosdrecht</strong>se onderzoekers moest<strong>en</strong> zelf<br />

aan de slag. Hoe was het porselein van ds. De<br />

Mol sam<strong>en</strong>gesteld? Hoe werd het vormgegev<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> welke merk<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> er aangebracht?<br />

Hoe liep het bakproces <strong>en</strong> hoe werd de bescherming<br />

gerealiseerd? Wat war<strong>en</strong> de verfstoff<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> hulpmiddel<strong>en</strong> voor de schilder?<br />

Hoe werkt<strong>en</strong> de ov<strong>en</strong>s <strong>en</strong> hoe werd<strong>en</strong> ze verbeterd?<br />

Deze <strong>en</strong> andere vrag<strong>en</strong> word<strong>en</strong> door<br />

de twee schrijvers systematisch <strong>en</strong> overvloedig<br />

geïllustreerd behandeld.<br />

In e<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>d artikel Tot nu onbek<strong>en</strong>de<br />

product<strong>en</strong> van de <strong>Loosdrecht</strong>se Porseleinfabriek<br />

(p. 103-122), geschrev<strong>en</strong> door Yvonne Siemons<br />

sam<strong>en</strong> met andere led<strong>en</strong> van de Stichting<br />

<strong>Loosdrecht</strong>s Porselein, wordt beschrev<strong>en</strong><br />

hoe tijd<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> int<strong>en</strong>sieve zoektocht op <strong>en</strong><br />

rond het terrein van de fabriek allerlei product<strong>en</strong><br />

werd<strong>en</strong> opgedolv<strong>en</strong> die tot dan toe bij<br />

het <strong>Loosdrecht</strong>se porselein onbek<strong>en</strong>d war<strong>en</strong>.<br />

Er bleek e<strong>en</strong> conc<strong>en</strong>tratie van porseleinscherv<strong>en</strong><br />

te ligg<strong>en</strong>, waarbov<strong>en</strong>op alle<strong>en</strong> de gazettes<br />

(omhulsel van vuurvaste klei) <strong>en</strong> andere<br />

grove aardewerk plat<strong>en</strong> al langere tijd bereikbaar<br />

war<strong>en</strong> geweest. Alle nieuwe vondst<strong>en</strong><br />

word<strong>en</strong> opgesomd, voorzi<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> korte<br />

beschrijving met illustratie, zoals mes- of<br />

vorkheft<strong>en</strong>, nachtspiegels, olielampjes, kaars<strong>en</strong>dovers,<br />

vaz<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> rococo serveerschaal<br />

<strong>en</strong>zovoort. E<strong>en</strong> bijdrage van de Duitse chemicus<br />

B. Ullrich over het natuurwet<strong>en</strong>schappelijk<br />

onderzoek van product<strong>en</strong> uit de <strong>Loosdrecht</strong>se<br />

porseleinfabriek sluit de bundel af.<br />

Dr. Ullrich, werkzaam bij de Bergakademie<br />

Freiberg, selecteerde e<strong>en</strong> elftal fragm<strong>en</strong>t<strong>en</strong> uit<br />

wat de onderzoekers hadd<strong>en</strong> opgegrav<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

bepaalde via verschill<strong>en</strong>de natuurwet<strong>en</strong>schappelijke<br />

techniek<strong>en</strong> de eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong><br />

van deze vondst<strong>en</strong>.<br />

Uitstek<strong>en</strong>d werk<br />

De bijdrag<strong>en</strong> over de speurtocht naar het<br />

fabrieksterrein, de werkwijze in de fabriek <strong>en</strong><br />

de beschrijving van tot nu toe onbek<strong>en</strong>de<br />

<strong>Loosdrecht</strong>se porselein-product<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong><br />

het zoveelste bewijs in het boek voor het <strong>en</strong>thousiasme<br />

<strong>en</strong> de verworv<strong>en</strong> deskundigheid<br />

van de led<strong>en</strong> van de Historische Kring<br />

<strong>Loosdrecht</strong> <strong>en</strong> de Stichting <strong>Loosdrecht</strong>s Porselein<br />

die het onderzoek ded<strong>en</strong> <strong>en</strong> het boek<br />

sam<strong>en</strong>steld<strong>en</strong>. We wet<strong>en</strong> nu wgl bijna alles<br />

wat er over de <strong>Loosdrecht</strong>se porseleinfabriek<br />

te wet<strong>en</strong> valt. Er zijn natuurlijk ook nog kritiekpunt<strong>en</strong><br />

te formuler<strong>en</strong>. Om maar e<strong>en</strong> heel<br />

kleintje te noem<strong>en</strong>: in de lijst Van plaats<strong>en</strong><br />

waar het <strong>Loosdrecht</strong>s porselein allemaal te<br />

zi<strong>en</strong> is, wordt ook nog L<strong>en</strong>ingrad g<strong>en</strong>oemd al<br />

heet die stad al lang weer Sint Petersburg, dat<br />

overig<strong>en</strong>s ook nog wordt vermeld.<br />

TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 183


In het TVE Cahier I - Lokale geschied<strong>en</strong>is tuss<strong>en</strong><br />

lering <strong>en</strong> vermaak (2004) over allerlei aspect<strong>en</strong><br />

van de lokale <strong>en</strong> regionale geschiedschrijving,<br />

kwam ook het misprijz<strong>en</strong> ter sprake dat<br />

sommige beroepshistorici nog altijd schijn<strong>en</strong><br />

te koester<strong>en</strong> jeg<strong>en</strong>s amateur-onderzoekers uit<br />

historische kring<strong>en</strong> <strong>en</strong> dergelijke. In het Cahier<br />

werd al afdo<strong>en</strong>de met dit misprijz<strong>en</strong><br />

afgerek<strong>en</strong>d, maar De <strong>Loosdrecht</strong>se Porseleinfabriek<br />

bov<strong>en</strong> water bewijst e<strong>en</strong>s te meer hoe<br />

misplaatst dat superioriteitsgevoel is. Beroepshistorische<br />

schrijvers hadd<strong>en</strong> de artikel<strong>en</strong><br />

misschi<strong>en</strong> soms wat strakker opgezet <strong>en</strong><br />

onder hun hand<strong>en</strong> war<strong>en</strong> sommige bijdrag<strong>en</strong><br />

waarschijnlijk ook wat str<strong>en</strong>ger geredigeerd.<br />

Maar de <strong>Loosdrecht</strong>se kringled<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />

bewez<strong>en</strong>, dat zij tot goed <strong>en</strong> interessant onderzoek<br />

in staat zijn, zelfs op het gespecialiseerde<br />

<strong>en</strong> technische terrein van het porselein<br />

<strong>en</strong> de porseleinproductie, <strong>en</strong> dat zij daar<br />

ook verantwoord verslag van kunn<strong>en</strong> do<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> dat alles met e<strong>en</strong> <strong>en</strong>thousiasme waar wij<br />

beroepshistorici niet van terug hebb<strong>en</strong>.<br />

H<strong>en</strong>k M ichielse studeerde geschied<strong>en</strong>is in Nijmeg<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> promoveerde in de sociale wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong><br />

aan de Universiteit van Amsterdam, waar hij<br />

van 1972-1994 als universitair hoofddoc<strong>en</strong>t werkte.<br />

Illustratie achterpagina (inzet): Situatie van<br />

de onderzoekspuit<strong>en</strong> <strong>en</strong> de gevond<strong>en</strong> fundering<strong>en</strong><br />

tijd<strong>en</strong>s het archeologisch onderzoek zomer 2000 in<br />

het terrein waarop de <strong>Loosdrecht</strong>se porseleinfabriek<br />

heeft gestaan, getek<strong>en</strong>d door Koos Nieuw<strong>en</strong>huiz<strong>en</strong>,<br />

Historische Kring <strong>Loosdrecht</strong>.<br />

N ot<strong>en</strong><br />

1 Koos Nieuw<strong>en</strong>huiz<strong>en</strong>, Jeannette van der Meul<strong>en</strong>,<br />

Ernst Haselhoff Lich Kasteleijn, Leo Mant<strong>en</strong>,<br />

John Mol (red.), De <strong>Loosdrecht</strong>se porseleinfabriek<br />

bov<strong>en</strong> water - Over gebouw<strong>en</strong>, porseleinproductie<br />

<strong>en</strong> ds De Mol, 1774-1784. <strong>Loosdrecht</strong> <strong>2007</strong>.<br />

Dit boek (184 pagina's <strong>en</strong> rijk geïllustreerd) is<br />

te bestell<strong>en</strong> bij de Historische Kring <strong>Loosdrecht</strong><br />

<strong>en</strong> kost € 16, exclusief verz<strong>en</strong>dkost<strong>en</strong>.<br />

2 H.F.J.M. van d<strong>en</strong> Eer<strong>en</strong>beemt, Armoede <strong>en</strong> arbeidsdwang<br />

- werkinrichting<strong>en</strong> voor 'onnutte'<br />

Nederlanders in de Republiek 1760-1795, 's-Grav<strong>en</strong>hage<br />

1977.<br />

3 Zie voor de volg<strong>en</strong>de passages naast Van d<strong>en</strong><br />

Eer<strong>en</strong>beemt: H.C.M. Michielse, Welzijn & discipline<br />

- van tuchthuis tot psychotherapie, Amsterdam<br />

1997, p. 56-80 <strong>en</strong> J.J. Kloek, 'De Porseleinfabriek<br />

<strong>en</strong> het nieuwe burgerideaal' in: De<br />

<strong>Loosdrecht</strong>se Porseleinfabriek bov<strong>en</strong> water, p. 10-<br />

16.<br />

4 Geciteerd bij De Algem<strong>en</strong>e geschied<strong>en</strong>is der Nederland<strong>en</strong>,<br />

deel V Haarlem 1980, p. 230.<br />

5 B. de Ligt, 'Joannes de Mol, 1726-1782'. In: De<br />

<strong>Loosdrecht</strong>se porseleinfabriek bov<strong>en</strong> water, p. 17-20.<br />

Zie voor zijn werk aan de porseleinfabriek ook<br />

Van d<strong>en</strong> Eer<strong>en</strong>beemt <strong>en</strong> J. Nieuw<strong>en</strong>huiz<strong>en</strong>, ‘De<br />

herontdekking van de 18e eeuwse Porseleinfabriek te<br />

<strong>Loosdrecht</strong>' in het <strong>Loosdrecht</strong>se boek.<br />

6 Geciteerd bij Van d<strong>en</strong> Eer<strong>en</strong>beemt.<br />

7 Het boek bevat e<strong>en</strong> overzicht van 35 musea <strong>en</strong><br />

andere instelling<strong>en</strong> in binn<strong>en</strong>- <strong>en</strong> buit<strong>en</strong>land,<br />

waar het <strong>Loosdrecht</strong>s porselein te zi<strong>en</strong> is. In<br />

Nederland zijn dat er in totaal 21. Volg<strong>en</strong>s<br />

opgave van de Historische Kring <strong>Loosdrecht</strong><br />

ontbrek<strong>en</strong> er twee Nederlandse musea in de<br />

lijst: het Frans Hals Museum in Haarlem, Museum<br />

Geelvinck Hinlop<strong>en</strong> Huis in Amsterdam, The<br />

Boston Museum of Fine Arts in Boston (USA),.<br />

The Old Salem Toy Museum in Salem (NC, USA)<br />

<strong>en</strong> Staatliche Muse<strong>en</strong> zu Berlin - Kunstgewerbemuseum<br />

in Berlijn.<br />

8 H<strong>en</strong>k Michielse, Eddie de Paepe <strong>en</strong> Gerrit<br />

Schutte (red.), TVE Cahier I - Lokale geschied<strong>en</strong>is<br />

tuss<strong>en</strong> lering & vermaak, Hilversum 2004.<br />

184 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>


De Ster bij <strong>Loosdrecht</strong>:<br />

e<strong>en</strong> waaiervormig natuurpalet<br />

Dick A. Jonkers<br />

Op kaart<strong>en</strong> van <strong>Loosdrecht</strong> <strong>en</strong> het buit<strong>en</strong>gebied<br />

springt het op e<strong>en</strong> hoefijzer lijk<strong>en</strong>d gebied<br />

De Ster, met daarbinn<strong>en</strong> het stervormige<br />

op het ve<strong>en</strong>riviertje De Drecht uitmond<strong>en</strong>de<br />

slot<strong>en</strong>patroon, er onmiddellijk uit. De buit<strong>en</strong>rand<br />

bestaat uit de bebouwing van de<br />

Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong>sedijk <strong>en</strong> de Oud-<strong>Loosdrecht</strong>sedijk.<br />

Over de toekomstige ontwikkeling<br />

van De Ster is in de afgelop<strong>en</strong> dec<strong>en</strong>nia<br />

veel te do<strong>en</strong> geweest. De historie <strong>en</strong> de natuurlijke<br />

waard<strong>en</strong> van het deel dat de grasland<strong>en</strong><br />

tot het begin van De Drecht omvat <strong>en</strong><br />

het landgoedbos in het noordelijk deel <strong>en</strong> dat<br />

van Sypesteyn kom<strong>en</strong> hier aan de orde.<br />

Voor de landschapsvorming van De Ster<br />

moet<strong>en</strong> we teruggaan tot aan de ijstijd. To<strong>en</strong><br />

in het Pleistoce<strong>en</strong> (Riss) Nederland gedeeltelijk<br />

bedekt was door ijs, ontstond<strong>en</strong> door<br />

druk van de ijskap de stuwwall<strong>en</strong> van het<br />

Gooi <strong>en</strong> de Utrechtse Heuvelrug. In de ijstijd<br />

van het Würm zag het ijs ge<strong>en</strong> kans om ons<br />

land te bereik<strong>en</strong> <strong>en</strong> werd er door de heers<strong>en</strong>de<br />

wind<strong>en</strong> veel zand aangevoerd waardoor<br />

op veel plaats<strong>en</strong> e<strong>en</strong> dik pakket zand werd<br />

afgezet. Dit fungeerde als ondergrond voor<br />

De Ster. In het volg<strong>en</strong>de geologische tijdperk<br />

- het Holoce<strong>en</strong> - bereikt<strong>en</strong> de temperatur<strong>en</strong><br />

zulke hoge waard<strong>en</strong> dat de ijskapp<strong>en</strong> begonn<strong>en</strong><br />

te smelt<strong>en</strong>. Het gevolg hiervan was e<strong>en</strong><br />

stijging van de zeespiegel met daarna het<br />

_6<br />

w eaK<br />

°‘, h<br />

)e Beuk<strong>en</strong>hö)<br />

De Ster<br />

Nieuw-Löosdrecht ^<br />

fAÏbertushoeve& J 1,<br />

■<br />

-* \ \ \<br />

mmm<br />

KasteefSypeét^nv<br />

Het deel van De Ster tuss<strong>en</strong> de Drecht <strong>en</strong> de Nieuw <strong>Loosdrecht</strong>sedijk (bron: Topografische Di<strong>en</strong>st).<br />

TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 185


v>'<br />

gw c<br />

- ... r*<br />

m<br />

•••<br />

Gewone wederik (foto auteur).<br />

ontstaan van moerass<strong>en</strong> <strong>en</strong> zoetwatermer<strong>en</strong><br />

in West-Nederland. Door de to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de<br />

verzoeting vond ve<strong>en</strong>vorming plaats. Door<br />

de voedselarme omstandighed<strong>en</strong> die ontstond<strong>en</strong><br />

als gevolg van de reg<strong>en</strong>waterafhankelijke<br />

water- <strong>en</strong> mineral<strong>en</strong>voorzi<strong>en</strong>ing kwam e<strong>en</strong><br />

ve<strong>en</strong>pakket tot stand van hoofdzakelijk ve<strong>en</strong>mosve<strong>en</strong>.<br />

Teg<strong>en</strong> de Gooirand stuit dit ve<strong>en</strong><br />

op het hoger ligg<strong>en</strong>de dekzand, waar mineral<strong>en</strong>rijk<br />

kwelwater aan de oppervlakte komt.<br />

Hier vestigde zich to<strong>en</strong> zeggeve<strong>en</strong>.<br />

Vanaf ongeveer de twaalfde eeuw bepaald<strong>en</strong><br />

gebruikers het aanzi<strong>en</strong> van het landschap,<br />

door werkzaamhed<strong>en</strong> in het veld, <strong>en</strong><br />

niet, zoals in de huidige tijd nogal e<strong>en</strong>s, de<br />

landschapsarchitect<strong>en</strong> van achter de tek<strong>en</strong>tafel.<br />

Zij ontgonn<strong>en</strong> het ve<strong>en</strong>gebied voor veeteelt<br />

<strong>en</strong> akkerbouw <strong>en</strong> stak<strong>en</strong> turf voor de<br />

eig<strong>en</strong> brandstofvoorzi<strong>en</strong>ing. Voor de noodzakelijke<br />

ontwatering werd<strong>en</strong> vanaf de <strong>Vecht</strong><br />

vrijwel rechte slot<strong>en</strong> gegrav<strong>en</strong> <strong>en</strong> ontstond<strong>en</strong><br />

lange smalle kavels in oostelijke richting.<br />

Rond Oud- <strong>en</strong> Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong> echter hanteerd<strong>en</strong><br />

de ontginners e<strong>en</strong> ander systeem.<br />

Vanaf de daar aanwezige dijk<strong>en</strong> groef m<strong>en</strong><br />

slootjes die aan weerszijd<strong>en</strong> op De Drecht<br />

uitkwam<strong>en</strong>. Bij de oorsprong van dit ve<strong>en</strong>stroompje<br />

mondde dit uit in e<strong>en</strong> waaiervormige<br />

verkaveling <strong>en</strong> aan die waaier- of stervorm<br />

ontle<strong>en</strong>t het gebied zijn naam: De Ster.<br />

De nu brede percel<strong>en</strong> in De Ster war<strong>en</strong><br />

oorspronkelijk smal <strong>en</strong> als akker in gebruik.<br />

Het kostte veel tijd om de vele kleine percel<strong>en</strong><br />

te bereik<strong>en</strong> <strong>en</strong> te bewerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> daarom<br />

hebb<strong>en</strong> de gebruikers het land afgezand <strong>en</strong><br />

de slot<strong>en</strong> dichtgegooid. Het zand ging naar<br />

de potstall<strong>en</strong> <strong>en</strong> werd verm<strong>en</strong>gd met stro. Als<br />

de mest tot hoog in de stal reikte, war<strong>en</strong> ook<br />

meestal de vark<strong>en</strong>s of kalfjes groot. De mest<br />

werd uitgespit, op de mestkar gelad<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

uitgestrooid op de ve<strong>en</strong>rijke, moerassige of<br />

drassige percel<strong>en</strong>. De bemesting maakte de<br />

grond niet alle<strong>en</strong> vruchtbaar; het zand in de<br />

mest zakte in het ve<strong>en</strong> <strong>en</strong> zorgde voor e<strong>en</strong><br />

186 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>


korrelige waterdoorlat<strong>en</strong>de bov<strong>en</strong>laag, die<br />

steeds compacter werd. Het vee, dat inmiddels<br />

op de ontstane grasland<strong>en</strong> werd geweid,<br />

trapte de zode daardoor niet meer kapot. Het<br />

is e<strong>en</strong> proces dat zich eeuw<strong>en</strong>lang heeft<br />

voortgezet.<br />

Structuurverandering<br />

De structuur van de grasland<strong>en</strong> veranderde<br />

in de loop van de tijd. Het moeras dat zich<br />

rond de percel<strong>en</strong> bevond is afgegrav<strong>en</strong> <strong>en</strong> de<br />

grond werd opgehoogd. Schippers kwam uit<br />

de sted<strong>en</strong> zwaar belad<strong>en</strong> met afval <strong>en</strong> fecaliën<br />

die met slootvuil werd<strong>en</strong> gem<strong>en</strong>gd <strong>en</strong> over<br />

de landerij<strong>en</strong> van boer<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> verspreid.<br />

Hierdoor ontstond<strong>en</strong> 'bolle' percel<strong>en</strong>, die<br />

goed afwaterd<strong>en</strong> op de slot<strong>en</strong>. Bolle akkers,<br />

die e<strong>en</strong> zelfde vorm hebb<strong>en</strong>, word<strong>en</strong> beschouwd<br />

als kleine landschapselem<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, als<br />

nagelat<strong>en</strong> spor<strong>en</strong> van m<strong>en</strong>selijke activiteit<strong>en</strong><br />

in het landschap. Zij verteg<strong>en</strong>woordig<strong>en</strong> dus<br />

cultuurhistorische waard<strong>en</strong>. Alle boerderij<strong>en</strong><br />

stond<strong>en</strong> in de zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de <strong>en</strong> achtti<strong>en</strong>de<br />

eeuw aan de dijk<strong>en</strong> <strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> e<strong>en</strong> vaarverbinding<br />

met De Drecht. Dit was de infrastructuur<br />

voor vervoer met kleine bot<strong>en</strong> van mest<br />

<strong>en</strong> andere zak<strong>en</strong>. In dit verband is de topografische<br />

aanduiding Pampus interessant.<br />

Slaat dit op het woord pampus dat oorspronkelijk<br />

dikke brij betek<strong>en</strong>t, waar ge<strong>en</strong> schip<br />

doorhe<strong>en</strong> kan? Of is die naam te dank<strong>en</strong> aan<br />

de ondiepte Pampus voor Muid<strong>en</strong> <strong>en</strong> bij Amsterdam,<br />

waar zwaar belad<strong>en</strong> schep<strong>en</strong> moest<strong>en</strong><br />

wacht<strong>en</strong> op hulp voor zij verder kond<strong>en</strong>?<br />

Met het aangevoerde afval kwam<strong>en</strong> veel<br />

scherv<strong>en</strong> <strong>en</strong> pijp<strong>en</strong>kopp<strong>en</strong> mee die nu bij het<br />

scheur<strong>en</strong> van het grasland weer tevoorschijn<br />

kom<strong>en</strong>. Dit was o.a. ook het geval tijd<strong>en</strong>s de<br />

Tweede Wereldoorlog, to<strong>en</strong> de boer<strong>en</strong> werd<strong>en</strong><br />

verplicht om het land te ploeg<strong>en</strong> <strong>en</strong> om<br />

te zett<strong>en</strong> in akkers voor de voedselvoorzi<strong>en</strong>ing.<br />

Als gevolg van natuurlijke ontwikkelint<br />

t l l l i t 11<br />

Krabbescheer, dat in <strong>Loosdrecht</strong> vaak ‘hanekamm<strong>en</strong>’ wordt g<strong>en</strong>oemd (foto auteur).<br />

TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 187


g<strong>en</strong> raakt<strong>en</strong> de moerass<strong>en</strong> <strong>en</strong> v<strong>en</strong><strong>en</strong> in de<br />

loop van de eeuw<strong>en</strong> begroeid <strong>en</strong> ontstond<strong>en</strong><br />

moerasboss<strong>en</strong>. Rond het jaar 1000 was er bij<br />

Oud-<strong>Loosdrecht</strong> al e<strong>en</strong> zeer groot boscomplex<br />

dat door e<strong>en</strong> hevige storm is geveld.<br />

Tijd<strong>en</strong>s bouwwerkzaamhed<strong>en</strong> zijn hele rij<strong>en</strong><br />

naast elkaar ligg<strong>en</strong>de bom<strong>en</strong> aangetroff<strong>en</strong>.<br />

Om te voorkom<strong>en</strong> dat alles door bos overgroeid<br />

raakte trokk<strong>en</strong> 's winters de boer<strong>en</strong><br />

g<strong>en</strong>eraties lang het gebied in om hout te hal<strong>en</strong>.<br />

Dit gebruik duurde nog voort tot in de<br />

eerste dec<strong>en</strong>nia van de vorige eeuw. Lange<br />

stamm<strong>en</strong> war<strong>en</strong> bestemd voor heipal<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

andere del<strong>en</strong> voor afrastering<strong>en</strong> <strong>en</strong> bon<strong>en</strong>stak<strong>en</strong>.<br />

Takk<strong>en</strong>boss<strong>en</strong> verhuisd<strong>en</strong> naar zolders<br />

voor de brandstofvoorzi<strong>en</strong>ing. Ook werd De<br />

Ster <strong>en</strong> omgeving gebruikt om kruid<strong>en</strong> te<br />

zoek<strong>en</strong>. Cornelis Otto Wingelaar had er zijn<br />

beroep van gemaakt. In 1937 was hij de laatste<br />

van zijn familie, die 250 jaar lang van vader<br />

op zoon hun brood hadd<strong>en</strong> verdi<strong>en</strong>d met het<br />

zoek<strong>en</strong> van plant<strong>en</strong> die als grondstof di<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />

voor uite<strong>en</strong>lop<strong>en</strong>de g<strong>en</strong>eesmiddel<strong>en</strong>. Zo verzamelde<br />

hij kalmoes, valeriaan, kruizemunt,<br />

watermunt, mispels, elz<strong>en</strong>blader<strong>en</strong>, bitterzoet<br />

<strong>en</strong> brandnetels.<br />

De oppervlakte hoog opgaand ooit aangeplant<br />

bos in de neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw was veel<br />

uitgestrekter dan thans. Aan de oostzijde van<br />

de Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong>sedijk is daar grot<strong>en</strong>deels<br />

bebouwing voor in de plaats gekom<strong>en</strong>.<br />

Aan de westelijke kant bevindt zich bov<strong>en</strong><br />

het verpleegtehuis Beuk<strong>en</strong>rode e<strong>en</strong> landgoedbos<br />

van ongeveer 13 ha met vijverpartij<strong>en</strong><br />

(bos van familie De Graaf). E<strong>en</strong> deel ervan<br />

is in het verled<strong>en</strong> omgezet in grasland. Het<br />

bos van kasteel Sypesteyn is indertijd ook<br />

aangeplant, wat ev<strong>en</strong>als bij het landgoedbos<br />

aan de grote variatie van boomsoort<strong>en</strong> valt af<br />

te lez<strong>en</strong>.<br />

Het grootste deel van het hier beschrev<strong>en</strong><br />

gebied is in eig<strong>en</strong>dom <strong>en</strong> beheer van particuliere<br />

eig<strong>en</strong>ar<strong>en</strong>; Natuurmonum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> bezit<br />

zo'n vijfti<strong>en</strong> kleine percel<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> totale<br />

oppervlakte van ongeveer 20 ha. Het beheer<br />

van het grasland<strong>en</strong>complex is - op die van de<br />

percel<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> grote aan de Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong>sedijk<br />

ligg<strong>en</strong>de manege van 15 ha na -<br />

omgeslag<strong>en</strong> van int<strong>en</strong>sief naar ext<strong>en</strong>sief. Nog<br />

slechts <strong>en</strong>kele boer<strong>en</strong> zijn melkveehouder <strong>en</strong><br />

die hebb<strong>en</strong> hun bedrijf buit<strong>en</strong> het hier beschrev<strong>en</strong><br />

gebied. Daarbinn<strong>en</strong> is e<strong>en</strong> lage veebezetting<br />

met schap<strong>en</strong> <strong>en</strong> vleeskoei<strong>en</strong>. (Zie<br />

voor de ontwikkeling<strong>en</strong> in het boer<strong>en</strong>bedrijf<br />

elders in dit nummer.) De graslandpercel<strong>en</strong><br />

word<strong>en</strong> int<strong>en</strong>sief begraasd door paard<strong>en</strong>.<br />

Daar omhe<strong>en</strong> bevind<strong>en</strong> zich <strong>en</strong> plant<strong>en</strong>rijke<br />

oevers <strong>en</strong> heldere slot<strong>en</strong> vol waterplant<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

-dier<strong>en</strong>.<br />

Rijk slootmilieu<br />

De talrijke slot<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gevoed door uit het<br />

Gooi afkomstig kwelwater dat in het gebied<br />

aan de oppervlakte komt. De slot<strong>en</strong> zijn nu<br />

helder, maar dit is niet altijd het geval geweest.<br />

Gebiedsvreemd <strong>en</strong> vervuild water<br />

drong vroeger binn<strong>en</strong> voordat riolering was<br />

aangelegd <strong>en</strong> de rioolwaterzuiveringsinstallatie<br />

in gebruik was g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Desondanks ziet<br />

reg<strong>en</strong>water van weg<strong>en</strong> <strong>en</strong> parkeerterrein<strong>en</strong><br />

kans het gebied in te kom<strong>en</strong>. Dat is zichtbaar<br />

als in de winter het water grijs is nadat er bij<br />

gladheid zout op de weg<strong>en</strong> is gestrooid.<br />

Het water is visrijk <strong>en</strong> bevat algem<strong>en</strong>e<br />

soort<strong>en</strong>, zoals ti<strong>en</strong>doornige stekelbaars, snoek<br />

<strong>en</strong> zeelt. Bij visstandbemonstering<strong>en</strong> zijn op<br />

e<strong>en</strong> aantal plaats<strong>en</strong> kleine modderkruipers,<br />

vetje <strong>en</strong> bittervoorn gevang<strong>en</strong>, deze soort<strong>en</strong><br />

word<strong>en</strong> in hun voortbestaan bedreigd <strong>en</strong><br />

staan daarom op de Rode Lijst voor viss<strong>en</strong>.<br />

De laatstg<strong>en</strong>oemde soort is voor zijn voortbestaan<br />

afhankelijk van de zwan<strong>en</strong>mossel, waar<br />

hij met e<strong>en</strong> legboor zijn eier<strong>en</strong> in legt. Verder<br />

zou ook de grote modderkruiper, die nog<br />

zeldzamer is <strong>en</strong> daarom e<strong>en</strong> Habitatrichtlijnsoort<br />

is, voorkom<strong>en</strong>. Modderkruipers word<strong>en</strong><br />

ook wel weeraai g<strong>en</strong>oemd. Die naam<br />

hebb<strong>en</strong> zij te dank<strong>en</strong> aan het feit dat zij zeer<br />

actief zijn bij luchtdrukschommeling<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

vanuit de modder naar de wateroppervlakte<br />

kom<strong>en</strong>. Vroeger werd<strong>en</strong> zij wel als weervoorspeller<br />

in e<strong>en</strong> aquarium gehoud<strong>en</strong>. Amerikaanse<br />

rivierkreeft<strong>en</strong>, die van origine niet in<br />

ons land thuishor<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> de water<strong>en</strong> gekoloniseerd.<br />

Van de plant<strong>en</strong> van kwelmilieus<br />

kom<strong>en</strong> onder andere waterviolier, holpijp,<br />

188 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>


w .<br />

VffiLi<br />

mm<br />

iV.m<br />

?. y ~ i<br />

m dx<br />

. % : ■ -<br />

Jonge vos (foto H. Fe<strong>en</strong>stra).<br />

Grote bonte specht bij nesthol (foto A.C. Ziuaga).<br />

pijlkruid <strong>en</strong> diverse fonteinkruid<strong>en</strong> voor.<br />

Door afnem<strong>en</strong>de kwel staat het voortbestaan<br />

van deze plant<strong>en</strong> sterk onder druk. Kranswier<strong>en</strong>,<br />

k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>d voor helder voedselarm<br />

tot hoogst<strong>en</strong>s matig voedselrijk water ontbrek<strong>en</strong>.<br />

Hier <strong>en</strong> daar is nog krabbescheer aanwezig.<br />

De naam is e<strong>en</strong> verbastering van krabb<strong>en</strong>schaar,<br />

waar de vorm op lijkt. Hij heeft<br />

veel bijnam<strong>en</strong>, waaronder wateraloë <strong>en</strong> igelstikel<br />

(egelstekel). In sommige del<strong>en</strong> van het<br />

land werd deze plant in de neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw<br />

als mestmiddel gebruikt op rogge- <strong>en</strong> aardappelakkers.<br />

In het <strong>Vecht</strong>plass<strong>en</strong>gebied vroeger<br />

di<strong>en</strong>de hij lang als nestgeleg<strong>en</strong>heid voor de<br />

zwarte stern.<br />

Watervogels zijn als broedvogel schaars.<br />

Knobbelzwaan, meerkoet, waterho<strong>en</strong> <strong>en</strong> wilde<br />

e<strong>en</strong>d zijn de meest voorkom<strong>en</strong>de. In de<br />

slootrand<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> veel zwanebloem<strong>en</strong> - in<br />

de volksmond koffieboontjes g<strong>en</strong>oemd - <strong>en</strong><br />

vrij veel moerasvergeet-mij-nietjes voor <strong>en</strong><br />

daar is ook de blaartrekk<strong>en</strong>de boterbloem te<br />

vind<strong>en</strong>. Die naam berust op de irriter<strong>en</strong>de<br />

werking van deze plant<strong>en</strong> op de slijmvliez<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> huid. Rundvee mijdt de plant, omdat het<br />

k<strong>en</strong>nelijk weet dat hij vergiftiging kan veroorzak<strong>en</strong>.<br />

In begroeide steile slootrand<strong>en</strong><br />

houd<strong>en</strong> zich woelratt<strong>en</strong> op. In Libell<strong>en</strong> zijn in<br />

het waterrijke gebied volop te zi<strong>en</strong> met soort<strong>en</strong><br />

zoals lantaarntje <strong>en</strong> oeverlibel, <strong>en</strong> ook<br />

vlinders. Voor onderzoek naar de verspreiding<br />

<strong>en</strong> aanwezigheid van soort<strong>en</strong> van de<br />

twee hiervoor g<strong>en</strong>oemde diergroep<strong>en</strong> ligt<br />

voor de liefhebber nog e<strong>en</strong> groot terrein<br />

braak. Dit geldt ook reptiel<strong>en</strong> <strong>en</strong> amfibieën.<br />

Van de amfibieën zijn kikkers talrijk aanwezig.<br />

Welke dier<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> voor in De Ster?<br />

De grasland<strong>en</strong> zijn door het vroegere gevoerde<br />

int<strong>en</strong>sieve beheer meestal niet soort<strong>en</strong>rijk,<br />

maar hebb<strong>en</strong> wel de pot<strong>en</strong>tie om dit weer te<br />

word<strong>en</strong>. Op de meeste percel<strong>en</strong> zijn overweg<strong>en</strong>d<br />

zeer algem<strong>en</strong>e graslandsoort<strong>en</strong> aanwezig,<br />

maar nauwelijks nog kruid<strong>en</strong>. Hier <strong>en</strong><br />

daar bevind<strong>en</strong> zich grasland<strong>en</strong> met kruid<strong>en</strong><br />

waarop k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>de soort<strong>en</strong> zoals veldzuring,<br />

pinksterbloem <strong>en</strong> scherpe boterbloem<br />

groei<strong>en</strong>. Ook de stukk<strong>en</strong> met kritische soort<strong>en</strong><br />

zijn op de vingers van één hand te tell<strong>en</strong>.<br />

Hierop kan bijvoorbeeld kamgras of kleine<br />

valeriaan te zi<strong>en</strong> zijn. Weidevogels vind<strong>en</strong><br />

het gebied k<strong>en</strong>nelijk weinig aantrekkelijk<br />

meer, want kievit, scholekster <strong>en</strong> grutto<br />

TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 189


(Rode Lijst) kom<strong>en</strong> hier nog maar in zeer lage<br />

dichthed<strong>en</strong> voor. Opmerkelijk is dat tot nu<br />

toe weinig overlast optreedt van grauwe ganz<strong>en</strong><br />

die broedvogel zijn in de omgeving. Haz<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> veldmuiz<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> talrijk zijn <strong>en</strong> ook<br />

moll<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> aangetroff<strong>en</strong>. Melding<strong>en</strong><br />

van bunzing <strong>en</strong> wezel zijn schaars. Die<br />

van de hermelijn ontbrek<strong>en</strong>.<br />

Het gebied zag er voor de stormachtige<br />

ontwikkeling<strong>en</strong> in de landbouw vroeger nog<br />

idyllisch uit. In de periode 1940- 1965 liep<strong>en</strong><br />

ooievaars bij het maai<strong>en</strong> voor het paard voor<br />

de maaimachine uit om veldmuiz<strong>en</strong> muiz<strong>en</strong><br />

te verschalk<strong>en</strong>.<br />

Dass<strong>en</strong> <strong>en</strong> andere bewoners van De Ster<br />

Vanuit het landgoed Einde-Gooi heeft de das<br />

De Ster wet<strong>en</strong> te bereik<strong>en</strong>; er bevind<strong>en</strong> zich<br />

teg<strong>en</strong>woordig <strong>en</strong>kele burcht<strong>en</strong> in met bos<br />

begroeide del<strong>en</strong>. Dit dier houdt zich hier niet<br />

alle<strong>en</strong> in lev<strong>en</strong> met reg<strong>en</strong>worm<strong>en</strong>; ook veldmuiz<strong>en</strong><br />

die zich ophoud<strong>en</strong> in hoge grasrijke<br />

P Vj>ji<br />

rand<strong>en</strong> onder omheining<strong>en</strong>, staan op het m<strong>en</strong>u.<br />

De dass<strong>en</strong> grav<strong>en</strong> de nest<strong>en</strong> met jong<strong>en</strong><br />

uit. Om de dass<strong>en</strong> tegemoet te kom<strong>en</strong> zijn<br />

ook percel<strong>en</strong> met maïs aangelegd. Er kom<strong>en</strong><br />

vrij veel reeën in het gebied voor, maar die<br />

houd<strong>en</strong> zich meer in de richting van Nieuw-<br />

<strong>Loosdrecht</strong> op. In de winter zijn zij ook in het<br />

bos van de familie De Graaf te vind<strong>en</strong>. Voor<br />

de vos schijnt het gebied e<strong>en</strong> goed leefmilieu<br />

te zijn. Niet iedere<strong>en</strong> is ev<strong>en</strong> blij mee met zijn<br />

aanwezigheid; de vos wordt gezi<strong>en</strong> als e<strong>en</strong><br />

bedreiging voor vogels (bodembroeders) <strong>en</strong><br />

zoogdier<strong>en</strong> (o.a. haz<strong>en</strong>). Hij wordt geregeld<br />

afgeschot<strong>en</strong> <strong>en</strong> in één jaar zijn wel e<strong>en</strong>s 55<br />

geschot<strong>en</strong> in het gebied tot aan de Rading bij<br />

het vliegveld Hilversum. De haz<strong>en</strong>bevolking<br />

is teg<strong>en</strong>woordig vrij groot, maar of het bejag<strong>en</strong><br />

van voss<strong>en</strong> daaraan heeft bijgedrag<strong>en</strong> is<br />

nog maar de vraag. Het veranderde landgebruik<br />

(minder begrazing, meer dekking <strong>en</strong><br />

voedsel kan ev<strong>en</strong>goed e<strong>en</strong> factor van belang<br />

zijn geweest.<br />

Voor vogels hebb<strong>en</strong> zowel het hierbov<strong>en</strong><br />

g<strong>en</strong>oemde bos als dat van Sypesteyn veel te<br />

bied<strong>en</strong>. Veel zangvogelsoort<strong>en</strong> <strong>en</strong> ook hol<strong>en</strong>broeders,<br />

zoals de gro<strong>en</strong>e specht (Rode Lijst),<br />

boomklever, boomkruiper <strong>en</strong> buizerd huiz<strong>en</strong><br />

er. E<strong>en</strong> kolonie blauwe reigers heeft haar domicilie<br />

in het bos van de familie de Graaf.<br />

De combinatie oud bos met holt<strong>en</strong> in bom<strong>en</strong>,<br />

boerderij<strong>en</strong> <strong>en</strong> op<strong>en</strong> graslandgebied met<br />

water biedt goede leefmogelijkhed<strong>en</strong> voor<br />

vleermuiz<strong>en</strong>. Van de algem<strong>en</strong>e soort<strong>en</strong> kom<strong>en</strong><br />

gewone dwergvleermuis, ruige dwergvleermuis,<br />

laatvlieger, gewone grootoorvleermuis<br />

-alle bewoners van gebouw<strong>en</strong>- <strong>en</strong> rosse<br />

vleermuis (boombewoner) voor. Op het landgoed<br />

Eik<strong>en</strong>rode, net buit<strong>en</strong> het gebied bevindt<br />

zich e<strong>en</strong> voor overwinter<strong>en</strong>de vleermuiz<strong>en</strong><br />

ingerichte ijskelder.<br />

■ B j I<br />

II<br />

Grauwe gans (foto A.C. Zwaga).<br />

Bedreiging<strong>en</strong> in het verled<strong>en</strong> <strong>en</strong> toekomst<br />

Er zijn plann<strong>en</strong> geweest voor e<strong>en</strong> spoorlijn<br />

vanaf Hilversum via Oud-<strong>Loosdrecht</strong> naar<br />

Nieuwersluis, die De Ster zou doorsnijd<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

op de verbinding Amsterdam-Utrecht zou<br />

aansluit<strong>en</strong>. De aanwezigheid van e<strong>en</strong> omni-<br />

190 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>


5#*S<br />

: 'Jferl<br />

V, v<br />

9 , ;4/a<br />

gM SS<br />

_<br />

’<br />

3 jL ‘<br />

• y ; • ■;<br />

.<br />

.5:<br />

:_____<br />

_______ _______<br />

Twee dass<strong>en</strong> ‘s nachts bij de ingang van de dass<strong>en</strong>burcht in De Ster (foto Ruud van der Akker).<br />

bus die er al reed, heeft voorkom<strong>en</strong> dat dit<br />

plan is gerealiseerd. Zoals teg<strong>en</strong>woordig<br />

hoogspanningsleiding<strong>en</strong> met de daarbij behor<strong>en</strong>de<br />

mast<strong>en</strong> het landschap ontsier<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

vogelslachtoffers eis<strong>en</strong>, was dit ook vroeger<br />

het geval met e<strong>en</strong> electriciteitsleiding door de<br />

polder van Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong> naar Oud-<br />

Loosd recht. Geregeld vlog<strong>en</strong> ooievaars <strong>en</strong><br />

blauwe reigers teg<strong>en</strong> de drad<strong>en</strong>. In 1903 was<br />

ooievaar nog broedvogel in het <strong>Loosdrecht</strong>se.<br />

De Ster van <strong>Loosdrecht</strong> was voorhe<strong>en</strong><br />

begr<strong>en</strong>sd als beheersgebied. In het Gebiedsplan<br />

Gooi <strong>en</strong> <strong>Vecht</strong>streek van 2003 wordt het<br />

bestempeld als natuurgebied. Aanleiding is<br />

de aanwezigheid van kwel <strong>en</strong> allerlei bodemgradiënt<strong>en</strong><br />

die goede pot<strong>en</strong>ties bied<strong>en</strong> voor<br />

het ontwikkel<strong>en</strong> van soort<strong>en</strong>rijke grasland<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> moerasvegetaties. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> ligg<strong>en</strong> er<br />

aanzi<strong>en</strong>lijke cultuurhistorische waard<strong>en</strong>. Het<br />

unieke waaiervormige kavelpatroon maakt<br />

dat De Ster moeiteloos tot de gebied<strong>en</strong> kan<br />

word<strong>en</strong> gerek<strong>en</strong>d onder de Nota Belvedère<br />

vall<strong>en</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> vormt het gebied e<strong>en</strong> duidelijke<br />

landschappelijke e<strong>en</strong>heid. De natuurwaard<strong>en</strong><br />

kunn<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> gericht beheer<br />

aanzi<strong>en</strong>lijk verhoogd word<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> versterking<br />

bied<strong>en</strong> van de ecologische relaties met<br />

de omring<strong>en</strong>de natuurgebied<strong>en</strong>. Voor de<br />

financiering zijn geled<strong>en</strong> beschikbaar via de<br />

Subsidieregeling Natuurbeheer.<br />

In het kader van de beleidsnota 'Het gebiedsperspectief<br />

voor de <strong>Vecht</strong>streek' is aan<br />

het eind van de jar<strong>en</strong> neg<strong>en</strong>tig van de vorige<br />

eeuw e<strong>en</strong> fiets- <strong>en</strong> wandelpad<strong>en</strong>plan opgesteld<br />

voor de Noordelijke <strong>Vecht</strong>streek. Hierin<br />

is e<strong>en</strong> wandelpad opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> vanaf de 's-<br />

Gravelandse Vaart richting De Drecht <strong>en</strong> van<br />

daaruit door De Ster naar de Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong>sedijk.<br />

Dit plan is nog niet uitgevoerd.<br />

De beleidsnota is e<strong>en</strong> integrale visie, die de<br />

verschill<strong>en</strong>de <strong>en</strong> vaak strijdige, belang<strong>en</strong> in<br />

het gebied zo ev<strong>en</strong>wichtig mogelijk op elkaar<br />

moet afstemm<strong>en</strong>. Die onver<strong>en</strong>igbaarheid<br />

speelt op het vlak van natuur <strong>en</strong> die van de<br />

TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 191


gebruikers. Door de aanleg van het pad gaan<br />

natuurlijke waard<strong>en</strong> verlor<strong>en</strong>. De aanwezigheid<br />

van wandelaars in het nu niet ontslot<strong>en</strong><br />

gebied zal e<strong>en</strong> verstor<strong>en</strong>d effect hebb<strong>en</strong> op de<br />

aanwezige fauna, waaronder de in het gebied<br />

lev<strong>en</strong>de vogels. Hoewel ongetwijfeld op het<br />

wandelpad e<strong>en</strong> aanlijngebod voor hond<strong>en</strong> zal<br />

geld<strong>en</strong> is nu al te voorspell<strong>en</strong> dat m<strong>en</strong> zich<br />

hier niet aan zal houd<strong>en</strong> <strong>en</strong> het verstoringseffect<br />

nog groter zal zijn. Daarnaast wordt de<br />

kiem gelegd voor conflict<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> hond<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> de paard<strong>en</strong> in de paard<strong>en</strong>weid<strong>en</strong> langs de<br />

route in het deel waar e<strong>en</strong> manege gevestigd<br />

is. Zowel Natuurmonum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> als de agrariërs<br />

kunn<strong>en</strong> zich niet vind<strong>en</strong> in de aanleg van<br />

e<strong>en</strong> wandelpad.<br />

Het provinciale beleid van omvorming tot<br />

e<strong>en</strong> natuurgebied stuit op weerstand bij de<br />

agrarische sector. Die heeft als optie het gebied<br />

te behoud<strong>en</strong> voor de agrarische sector,<br />

waarbij zij te k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> mee te<br />

will<strong>en</strong> werk<strong>en</strong> om het gebied voor de natuur<br />

te behoud<strong>en</strong>. Dit onder de voorwaarde dat<br />

daarbij subsidie wordt verstrekt <strong>en</strong> op tijd<br />

wordt aangegev<strong>en</strong> wanneer zij die dreig<strong>en</strong><br />

mis te lop<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> onverhoopt onjuist<br />

nalev<strong>en</strong> van de subsidieregels.<br />

Het behoud <strong>en</strong> veilig stell<strong>en</strong> van de landschappelijke,<br />

cultuurhistorische <strong>en</strong> natuurwaard<strong>en</strong><br />

van De Ster vraagt om inzet, begrip<br />

<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>werking van de respectievelijke<br />

overhed<strong>en</strong>, Natuurmonum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> de betrokk<strong>en</strong><br />

eig<strong>en</strong>ar<strong>en</strong>/gebruikers.<br />

N ot<strong>en</strong><br />

1 Peter van d<strong>en</strong> Dries, Niek van Heist & Jacqueline<br />

van Sprang-van Vliet, De vegetatie van De<br />

Ster, e<strong>en</strong> moerasgebied bij <strong>Loosdrecht</strong>, Doktoraalverslag<br />

Vakgroep Vegetatiekunde, R.U.<br />

Utrecht 1980.<br />

2 Mededeling A. Doets.<br />

3 H<strong>en</strong>k Baas, Bernard Mobach & Hans R<strong>en</strong>es,<br />

Leestek<strong>en</strong>s van het landschap, Landschapsbeheer<br />

Nederland, Utrecht 2005.<br />

4 Jules Terling<strong>en</strong>, 'E<strong>en</strong> sterv<strong>en</strong>d beroep', in De<br />

Wandelaar, 1937, p. 262-264.<br />

5 Mededeling A. Doets.<br />

6 Mededeling A. Doets.<br />

7 Herman Limpk<strong>en</strong>s, Kees Mostert & Wim Bongers<br />

(redactie), Atlas van de Nederlandse vleermuiz<strong>en</strong>,<br />

Stichting Uitgevers van de Koninklijke<br />

Nederlandse Natuurhistorische Ver<strong>en</strong>iging,<br />

Utrecht 1997.<br />

8 Mededeling Zomer Bruijn.<br />

9 Provincie Noord-Holland, Gebiedsplan Gooi <strong>en</strong><br />

<strong>Vecht</strong>streek, Afdeling WLNO, Provincie Noord-<br />

Holland, Haarlem. 2003.<br />

10 Fred Feddes & De Rotterdamse Communicatiecompagnie<br />

(eindredactie), Nota Belvedère, Ministerie<br />

van OC&W/Ministerie van LNV/<br />

Ministerie van VROM, Ministerie van V&W,<br />

VNG, D<strong>en</strong> Haag 1999.<br />

11 Stuurgroep Gebiedsperspectief voor het Gooi<br />

<strong>en</strong> de <strong>Vecht</strong>streek, Fiets- <strong>en</strong> wandelpad<strong>en</strong>plan<br />

Noordelijke <strong>Vecht</strong>streek, Provincie Noord-<br />

Holland 1998.<br />

12 H<strong>en</strong>k Pel, (redactie), Vogels <strong>en</strong> recreatie, Vogelbescherming<br />

Nederland, Zeist z.j..<br />

13 Mededeling E. de Haan.<br />

14 Mededeling A. Doets.<br />

D ick A. Jonkers (1940) was tot zijn p<strong>en</strong>sionering<br />

werkzaam bij Alterra Research Instituut voor<br />

de Gro<strong>en</strong>e Ruimte in Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>. Hij publiceert<br />

regelmatig over ecologische onderwerp<strong>en</strong>, in het<br />

bijzonder over ornithologische <strong>en</strong> is eindredacteur<br />

van Vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> van 't Gooi.<br />

192 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>


Toll<strong>en</strong> in <strong>Loosdrecht</strong><br />

Jeannette P. van der Meul<strong>en</strong>-Kuhn<br />

Ook in <strong>Loosdrecht</strong> hebb<strong>en</strong> eeuw<strong>en</strong>lang toll<strong>en</strong><br />

bestaan. Het oorspronkelijke tolhek van de<br />

Oud-<strong>Loosdrecht</strong>sedijk dat nog tot 1928 in<br />

bedrijf was, staat teg<strong>en</strong>woordig aan de Horndijk.<br />

Het hek is in redelijke staat na e<strong>en</strong> restauratie<br />

door de geme<strong>en</strong>te <strong>Loosdrecht</strong> <strong>en</strong> is<br />

sindsdi<strong>en</strong> nog e<strong>en</strong>s opnieuw wit geschilderd.<br />

De lijst met toltariev<strong>en</strong> verplaatst de lezer<br />

ev<strong>en</strong> in de tijd van rijtuig, paard <strong>en</strong> bokkekar.<br />

Helaas is de oude lantaarn, bek<strong>en</strong>d van afbeelding<strong>en</strong>,<br />

niet bewaard geblev<strong>en</strong>.<br />

Gegev<strong>en</strong>s over het bestaan van tolheffing<br />

in de geme<strong>en</strong>te <strong>Loosdrecht</strong> hebb<strong>en</strong> wij kunn<strong>en</strong><br />

terugvind<strong>en</strong> tot in het jaar 1627. Van de<br />

diverse (weg)toll<strong>en</strong> te <strong>Loosdrecht</strong>, drie in<br />

totaal, bestaat ge<strong>en</strong> goed overzicht van bestaan<br />

<strong>en</strong> bedi<strong>en</strong>ing. Zij werd<strong>en</strong> vaak opgehev<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> opnieuw ingesteld <strong>en</strong> wisseld<strong>en</strong> regelmatig<br />

van tolgaarder. Van e<strong>en</strong> vierde tol, die<br />

in de Boomhoek te Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong> zou<br />

hebb<strong>en</strong> gestaan, ontbreekt ieder feitelijk gegev<strong>en</strong>.<br />

De tol aan de O ud-<strong>Loosdrecht</strong>sedijk<br />

We k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> vier verschill<strong>en</strong>de plaats<strong>en</strong> waar<br />

het tolhek heeft gestaan. In e<strong>en</strong> raadsbesluit<br />

van 1923 stond vermeld, dat 'de tolboom opgesteld<br />

di<strong>en</strong>de te zijn op de Oud-<strong>Loosdrecht</strong>sedijk<br />

tuss<strong>en</strong> de Gereformeerde Kerk te Oud <strong>Loosdrecht</strong><br />

<strong>en</strong> de Horndijk'. Vandaar die variatie.<br />

De eerste vermelding van e<strong>en</strong> tol aan de<br />

Oud-<strong>Loosdrecht</strong>sedijk is van 29 oktober 1860.<br />

In de notul<strong>en</strong> van de geme<strong>en</strong>teraadsvergadering<br />

staat: 'Er wordt e<strong>en</strong> tolhek aanbesteed <strong>en</strong> dit<br />

zal geplaatst word<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de woning<strong>en</strong> in Oudloosdrecht<br />

van J. van Rijn <strong>en</strong> H. Robbertt)se.<br />

]. van Rijn wordt belast met de inning der tolgeld<strong>en</strong><br />

teg<strong>en</strong> 10 % van de opbr<strong>en</strong>gst.' De plaats aan<br />

de Oud-<strong>Loosdrecht</strong>sedijk moet dan om <strong>en</strong><br />

nabij huisnummer 236 zijn geweest, waar na<br />

de derde g<strong>en</strong>eratie van de aannemersfamilie<br />

Robberse nu het Robberse Eiland is gevestigd,<br />

e<strong>en</strong> werk- <strong>en</strong> woonproject.<br />

Vanaf 1875 heeft het tolhek aan de Oud-<br />

<strong>Loosdrecht</strong>sedijk bij huisnummer 276 gestaan.<br />

Het werd to<strong>en</strong> bedi<strong>en</strong>d door Melis van<br />

d<strong>en</strong> Akker. Deze tolbaas had tijd<strong>en</strong>s zijn<br />

di<strong>en</strong>sttijd zijn beide onderarm<strong>en</strong> verlor<strong>en</strong> bij<br />

het ruim<strong>en</strong> van munitie na de Frans/Duitse<br />

oorlog, maar hij wist zich goed te redd<strong>en</strong> met<br />

zijn prothes<strong>en</strong>. Het beroep van tolbaas gaf<br />

hem de mogelijkheid voor e<strong>en</strong> voldo<strong>en</strong>de<br />

inkom<strong>en</strong> voor hem <strong>en</strong> zijn gezin, waar e<strong>en</strong><br />

invalidep<strong>en</strong>sio<strong>en</strong> van ƒ 2,- per week alle<strong>en</strong><br />

niet in kon voorzi<strong>en</strong>. Hij betaalde 510 guld<strong>en</strong><br />

per jaar aan de pacht. Dit werd vanaf 1908<br />

opgetrokk<strong>en</strong> naar 610 guld<strong>en</strong> per jaar. Van<br />

1875 tot 1924 bedi<strong>en</strong>de hij de tol, geholp<strong>en</strong><br />

door zijn vrouw Daatje Tober, die hem zelfs<br />

verving in de jar<strong>en</strong> rond 1908, to<strong>en</strong> hij ook<br />

aan de Mol<strong>en</strong>me<strong>en</strong>t de tolbedi<strong>en</strong>ing op zich<br />

had g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>.<br />

Ook buit<strong>en</strong> de gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> van <strong>Loosdrecht</strong><br />

heeft Melis de aandacht getrokk<strong>en</strong>, bijvoorbeeld<br />

van de rechtbankverslaggever van e<strong>en</strong><br />

in Zeist <strong>en</strong> omgeving verschijn<strong>en</strong>d weekblad.<br />

Daarin lez<strong>en</strong> we onder andere: 'Met de beide<br />

hak<strong>en</strong>, die zijne hand<strong>en</strong> vervang<strong>en</strong> <strong>en</strong> geplaatst<br />

zijn in kunstarm<strong>en</strong>, verricht hij allerlei bezighed<strong>en</strong>;<br />

roeit, vischt met nett<strong>en</strong>, bewerkt zijn geheel<strong>en</strong><br />

tuin - met wied<strong>en</strong> van het fijnste onkruid<br />

incluis. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> heeft hij verscheid<strong>en</strong> keurig<br />

bewerkte scheepjes getimmerd, waarvan er e<strong>en</strong> is<br />

t<strong>en</strong>toongesteld <strong>en</strong> to<strong>en</strong> de algeme<strong>en</strong>e bewondering<br />

wegdroeg. Die man voert zonder hand<strong>en</strong> meer uit<br />

dan tal van andere lied<strong>en</strong>, die zich in het bezit er<br />

van nog mog<strong>en</strong> verheug<strong>en</strong>Z1<br />

In 1923 dreigde de 'concessie' voor de tol<br />

te word<strong>en</strong> ingetrokk<strong>en</strong>. In de verslag<strong>en</strong> van<br />

de geme<strong>en</strong>teraad lez<strong>en</strong> wij, dat <strong>Loosdrecht</strong> in<br />

dat jaar dan ook om verl<strong>en</strong>ging van de concessie<br />

van 1918 verzoekt, omdat 'de toestand<br />

TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 193


der geme<strong>en</strong>tefinanciën het heff<strong>en</strong> van tolgeld<strong>en</strong> op<br />

de weg van <strong>Loosdrecht</strong> naar Lo<strong>en</strong><strong>en</strong> w<strong>en</strong>schelijk<br />

<strong>en</strong> noodzakelijk maakt'.<br />

Rond 1924 nam Arie Pijl de bedi<strong>en</strong>ing van<br />

de tol over van Melis. Het tolhek werd verplaatst<br />

naar huisnummer 286. Tot 1925, to<strong>en</strong><br />

Aldert Hartog zich met de tol-inning ging<br />

bezighoud<strong>en</strong> <strong>en</strong> het hek bij huisnummer 147<br />

kwam te staan. Hartog kwam uit Weesp,<br />

waar hij de sluis had bedi<strong>en</strong>d. De aanleiding<br />

voor de verplaatsing van de tol was de verwachting,<br />

dat de bezoekers die speciaal voor<br />

de Koninklijke Watersport Ver<strong>en</strong>iging <strong>Loosdrecht</strong><br />

kwam<strong>en</strong> nu eerst de tol moest<strong>en</strong> passer<strong>en</strong>. Er<br />

had zelfs e<strong>en</strong> telling plaatsgehad van de passant<strong>en</strong><br />

om e<strong>en</strong> schatting te kunn<strong>en</strong> mak<strong>en</strong><br />

van de extra opbr<strong>en</strong>gst<strong>en</strong>. Maar de resultat<strong>en</strong><br />

blev<strong>en</strong> uit. De inkomst<strong>en</strong> viel<strong>en</strong> erg teg<strong>en</strong>.<br />

Drie jaar later werd de concessie ingetrokk<strong>en</strong>;<br />

‘op 31 december 1928 des namiddags t<strong>en</strong><br />

twaalf ure' lichtt<strong>en</strong> Hartog <strong>en</strong> zijn vrouw het<br />

tolhek definitief uit zijn beugels. Ge<strong>en</strong> <strong>Loosdrecht</strong>er<br />

die erom rouwde. Hartog ging terug<br />

naar Weesp, waar hij sluiswachter, brugwachter<br />

én tolgaarder werd, iets waar hij in<br />

zijn eerdere Weesper periode al op had gehoopt.<br />

D e tol op de w eg n a a r H ilv ersu m<br />

In <strong>Loosdrecht</strong> bevond<strong>en</strong> zich nog minst<strong>en</strong>s<br />

twee andere toll<strong>en</strong>. Van de tol aan de Oude<br />

Mol<strong>en</strong>me<strong>en</strong>t, de weg naar Hilversum, in wat<br />

nu Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong> heet, teg<strong>en</strong>over huisnummer<br />

14, bestaan de meeste gegev<strong>en</strong>s.<br />

Vele toll<strong>en</strong> kwam<strong>en</strong> <strong>en</strong> ging<strong>en</strong>, <strong>en</strong> daarmee<br />

ook veel nam<strong>en</strong> van pachters.<br />

Met betrekking tot deze locatie wordt<br />

reeds op 26 maart 1627 melding gemaakt van<br />

------ w^mmm<br />

IIMUIJWI<br />

Rond 1885 stond dit tolhek met lantaarnverlichting bij Oud-<strong>Loosdrecht</strong>sedijk 276; bedi<strong>en</strong>ing door Melis van d<strong>en</strong><br />

Akker, vierde van links, die beide hand<strong>en</strong> mistte (coll. Historische Kring <strong>Loosdrecht</strong>).<br />

194 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>


het installer<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> tol: ‘Besluit tot herstel<br />

van de Mol<strong>en</strong>me<strong>en</strong>t door de inwoners gezam<strong>en</strong>lijk;<br />

zij die paard <strong>en</strong> wag<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> om te rijd<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

ander<strong>en</strong> om het hun opgedrag<strong>en</strong> werk te volbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong>.<br />

Tot dekking der onkost<strong>en</strong> wordt er e<strong>en</strong> tol<br />

geplaatst, waar alle<strong>en</strong> vreemdeling<strong>en</strong> zull<strong>en</strong><br />

betal<strong>en</strong>’. Vervolg<strong>en</strong>s kom<strong>en</strong> er op 1 juli 1627<br />

de Verpacht-condities van d<strong>en</strong> tol op de Mol<strong>en</strong>me<strong>en</strong>t.<br />

Helaas zijn hiervan anno <strong>2007</strong> ge<strong>en</strong><br />

nadere gegev<strong>en</strong>s te vind<strong>en</strong>. Wel wordt als<br />

pachter over 1627/28 vermeld Heyndriek<br />

Dirxs, <strong>en</strong> over 1628/29 Jacob Elbertsz. Hag<strong>en</strong><br />

'respectievelijk voor de som van 61 guld<strong>en</strong> <strong>en</strong> 62<br />

guld<strong>en</strong>.’2 Als op 8 juli 1629 e<strong>en</strong> 'Voorstel tot<br />

Afschaffing van de tol op de Mol<strong>en</strong>me<strong>en</strong>t' wordt<br />

ingedi<strong>en</strong>d, zegt dit al iets over de problem<strong>en</strong><br />

die zijn ontstaan.<br />

Twee eeuw<strong>en</strong> lang ontbreekt het aan gegev<strong>en</strong>s;<br />

op 2 oktober 1834 blijkt dat er nog of<br />

weer e<strong>en</strong> tol bestaat. Er wordt in de notul<strong>en</strong><br />

van de geme<strong>en</strong>teraad g<strong>en</strong>oemd: 'Toltarief:<br />

rijtuig met 1 r<strong>en</strong>paard 15 c.; met 2 paard<strong>en</strong> 20<br />

ets.' K<strong>en</strong>nelijk is deze tol verdw<strong>en</strong><strong>en</strong>, want in<br />

de notul<strong>en</strong> van de geme<strong>en</strong>teraadsvergadering<br />

van 25 februari 1859 met burgemeester<br />

M. de Wit wordt geschrev<strong>en</strong>: ‘Er bestaat e<strong>en</strong><br />

plan de rijweg van <strong>Loosdrecht</strong> tot Hilversum te<br />

verbeter<strong>en</strong>; van het Raadhuis tot de heide met<br />

kei<strong>en</strong> <strong>en</strong> verder tot de Hondebrug te Hilversum<br />

met grint verhard<strong>en</strong>. Onderhoud: % geme<strong>en</strong>te<br />

<strong>Loosdrecht</strong>, V2 geme<strong>en</strong>te Hilversum. Er zal e<strong>en</strong> tol<br />

geplaatst word<strong>en</strong>; de opbr<strong>en</strong>gst zal aan beide Geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />

toevall<strong>en</strong>'.3 Op 10 augustus 1860<br />

wordt e<strong>en</strong> toltarief vastgesteld.<br />

De volg<strong>en</strong>de naam die we als tolgaarder<br />

teg<strong>en</strong>kom<strong>en</strong> is die van Dirk van Alt<strong>en</strong>a. Hij<br />

kreeg 20% van de opbr<strong>en</strong>gst. Dirk bedi<strong>en</strong>de<br />

de tol tot zijn dood in 1869. De pacht werd<br />

door zijn vrouw Willemijntje van Sp<strong>en</strong>g<strong>en</strong><br />

overg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Hun kleinzoon, Klaas van<br />

Alt<strong>en</strong>a, stond e<strong>en</strong> klein jaar aan de tolboom<br />

(rond 1900) <strong>en</strong> had al gauw gezi<strong>en</strong> dat de tol<br />

door het weinige verkeer niet loonde.<br />

Over de toestand van de weg schreef in<br />

1900 e<strong>en</strong> zekere F.Th. Holsboer e<strong>en</strong> ingezond<strong>en</strong><br />

stuk in De Kampio<strong>en</strong>d Hij schetst hoe hij<br />

in <strong>Loosdrecht</strong> e<strong>en</strong> weg bereikte 'zoo ruw <strong>en</strong><br />

kantig, dat het rijd<strong>en</strong> er op e<strong>en</strong> ware marteling<br />

mocht heet<strong>en</strong>' Ook tuss<strong>en</strong> <strong>Loosdrecht</strong> <strong>en</strong> Hilversum<br />

deugde de weg niet <strong>en</strong> dan kwam de<br />

tol er nog bij; “t mooist<strong>en</strong> van de grap [?] was<br />

nog, dat ik bij d<strong>en</strong> tol tussch<strong>en</strong> Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong><br />

<strong>en</strong> Hilversum 5 c<strong>en</strong>t voor mijn rijwiel moest betal<strong>en</strong>.<br />

Al ware de weg uitstek<strong>en</strong>d, zoo'n belasting is<br />

ongehoord.' Ui) vraagt de 'A.N.W.B.' dring<strong>en</strong>d<br />

om actie te ondernem<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> die 'anachronistische'<br />

toll<strong>en</strong>.<br />

Onderhandse verpachting<br />

Vanaf 1904 komt Melis van d<strong>en</strong> Akker t<strong>en</strong><br />

tonele, dezelfde als in Oud-<strong>Loosdrecht</strong>; hij<br />

pacht tegelijk met de tol op de weg naar Lo<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

ook deze tol aan de Mol<strong>en</strong>me<strong>en</strong>t naar<br />

Hilversum, bij nummer 13. Melis' zoon, H<strong>en</strong>drik<br />

van d<strong>en</strong> Akker, bedi<strong>en</strong>t de tolboom tot<br />

1907. Deze zoon wist aardige verhal<strong>en</strong> over<br />

zijn vader te vertell<strong>en</strong>, bijvoorbeeld hoe Melis<br />

de andere aspirant-pachters aftroefde bij de<br />

op<strong>en</strong>bare inschrijving door thuis vier briefjes<br />

te mak<strong>en</strong> met verschill<strong>en</strong>de prijz<strong>en</strong>. In ieder<br />

vestzakje ging e<strong>en</strong> briefje. Door laat naar het<br />

geme<strong>en</strong>tehuis te gaan, kwam zijn bieding na<br />

die van de ander<strong>en</strong> <strong>en</strong> kon hij het vestzakje<br />

aanwijz<strong>en</strong> dat hem tot hoogste bieder maakte.<br />

Was er niemand dan kwam de laagste<br />

prijs tevoorschijn. Zo kon hij tot 1923 tolbaas<br />

blijv<strong>en</strong>.<br />

Na het vertrek van zoon H<strong>en</strong>drik staat<br />

Melis van d<strong>en</strong> Akker zelf <strong>en</strong>kele tijd aan de<br />

tol <strong>en</strong> blijft zijn vrouw Daatje Tober in Oud<br />

de boom bedi<strong>en</strong><strong>en</strong>. Dit houd<strong>en</strong> zij niet lang<br />

vol. In deze tijd (1908) verandert de wijze van<br />

verpachting door de Geme<strong>en</strong>te. Voor wat<br />

eerst e<strong>en</strong> 'publieke verpachting' was, waar<br />

e<strong>en</strong> ieder zich voor kon inschrijv<strong>en</strong>, komt nu<br />

e<strong>en</strong> 'onderhandse verpachting' in de plaats.<br />

Melis ontvangt e<strong>en</strong> jaarlijks bedrag van 610<br />

guld<strong>en</strong>. De rest draag hij af aan de geme<strong>en</strong>te.<br />

Er is sprake van e<strong>en</strong> controleur die door middel<br />

van e<strong>en</strong> verkeerstelling de inkomst<strong>en</strong> in<br />

het oog hield. Melis bleef won<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> huis<br />

dat zijn eig<strong>en</strong>dom was in Oud-<strong>Loosdrecht</strong>,<br />

dus hoefde niet het huis te hur<strong>en</strong> dat in 1900<br />

aan de Mol<strong>en</strong>me<strong>en</strong>t aangekocht was door de<br />

geme<strong>en</strong>te. Voorlopig werd hiervan gebruik<br />

gemaakt door wegwerkers. In 1969 is het huis<br />

aan de Mol<strong>en</strong>me<strong>en</strong>t afgebrok<strong>en</strong>.<br />

In 1907 komt Dirk R<strong>en</strong>s<strong>en</strong>brink als redder<br />

TVE 25e jrg. 2 007 195


Mm<br />

Anno 1994 staat aan de Horndijk hetzelfde gerestaureerde tolhek; niet op de oorspronkelijke plaats, maar als monum<strong>en</strong>t<br />

voor het tolverled<strong>en</strong> van <strong>Loosdrecht</strong> (foto ]ohn Mol, 2001).<br />

in de nood voor Melis <strong>en</strong> zijn vrouw. Hij<br />

neemt de taak van tolgaarder aan de Mol<strong>en</strong>me<strong>en</strong>t<br />

op zich. Enkele jar<strong>en</strong> werkt Dirk R<strong>en</strong>s<strong>en</strong>brink<br />

vermoedelijk voor Melis van d<strong>en</strong><br />

Akker, die de tol gepacht heeft. Dirk wordt<br />

pas g<strong>en</strong>oemd in mei 1928 als officiële pachter,<br />

tev<strong>en</strong>s huurder van de geme<strong>en</strong>tewoning teg<strong>en</strong><br />

260 guld<strong>en</strong> per jaar. Hij blijft op zijn post<br />

tot de Mol<strong>en</strong>me<strong>en</strong>t e<strong>en</strong> grote verbetering<br />

ondergaat. Er wordt e<strong>en</strong> wegdek aangelegd<br />

van betonplat<strong>en</strong> <strong>en</strong> de noodzaak tot tolheffing<br />

ter bestrijding van de onderhoudskost<strong>en</strong><br />

is hiermede verdw<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />

De concessie voor deze tol wordt ingetrokk<strong>en</strong><br />

in 1928, tegelijk met die in Oud-<br />

<strong>Loosdrecht</strong>. Het tolhuis is nog lange tijd bewoond<br />

geblev<strong>en</strong> door R<strong>en</strong>s<strong>en</strong>brink, nu voor<br />

156 guld<strong>en</strong>. Hij mocht de woning blijv<strong>en</strong> hur<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> deed dit tot in 1937. Hierna werd de<br />

woning verhuurd aan G. Sch<strong>en</strong>k, zoals voorhe<strong>en</strong><br />

voor 156 guld<strong>en</strong> per jaar. In de jar<strong>en</strong> '60<br />

woonde er kunstschilder Bob van Walderve<strong>en</strong><br />

met zijn gezin, tot in 1969 het huis werd<br />

afgebrok<strong>en</strong>.<br />

D e tol op de w eg n a a r 's-G rav elan d<br />

De derde tol stond aan de 's-Gravelandsevaartweg<br />

bij huisnummer 2 <strong>en</strong> was eig<strong>en</strong>dom<br />

van het Polderschap 's-Graveland, ev<strong>en</strong>als de<br />

weg. Uit de opbr<strong>en</strong>gst<strong>en</strong> werd ook deze weg<br />

onderhoud<strong>en</strong>. Aan het Oud-<strong>Loosdrecht</strong>se<br />

eind van de Vaart, bij huisnummer 2, was<br />

Cor Lam de tolgaarder tot het jaar 1914. Na<br />

Cor kwam Meindert Luijer, die tolbaas werd<br />

op het punt bij huisnummer 5, waar grote<br />

bedrijvigheid heerste door de vrachtvaart van<br />

beurtschippers H<strong>en</strong>nipman <strong>en</strong> Port<strong>en</strong>g<strong>en</strong> die<br />

op Amsterdam <strong>en</strong> Utrecht voer<strong>en</strong>. In 1934<br />

196 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>


werd voor deze tol e<strong>en</strong> concessie verle<strong>en</strong>d<br />

aan het Polderbestuur die tot 1938 geldig<br />

was.<br />

Aan het 's-Gravelandse eind van de weg<br />

stond ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> tol, die tezam<strong>en</strong> met de<br />

sluis <strong>en</strong> de brug aan de vaart van de<br />

's-Gravelandse polder werd gepacht. Echter<br />

voor de weg tuss<strong>en</strong> <strong>Loosdrecht</strong> <strong>en</strong> 's-Graveland<br />

gold de concessie 'tot wederopzegging <strong>en</strong><br />

uiterlijk 6 november 1935'. Van jaar tot jaar<br />

werd dit bekek<strong>en</strong> <strong>en</strong> wel in verband met de<br />

aanleg van het kanaal van Hilversum naar de<br />

<strong>Vecht</strong>. E<strong>en</strong> locale krant schreef:'Voor e<strong>en</strong> hoge<br />

som kon de geme<strong>en</strong>te <strong>Loosdrecht</strong> het tolrecht afkop<strong>en</strong>,<br />

doch hierop werd van geme<strong>en</strong>tewege niet<br />

ingegaan, met het gevolg, dat e<strong>en</strong> oudheid, meer<br />

geschikt om te prijk<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> antiquiteit<strong>en</strong>-<br />

Museum dan op d<strong>en</strong> weg, onder <strong>Loosdrecht</strong> nog<br />

kan word<strong>en</strong> aanschouwd'.<br />

Uit e<strong>en</strong> melding in de Gooi- <strong>en</strong> <strong>Eem</strong>lander<br />

van 1934 blijkt dat ‘er ge<strong>en</strong> tol meer wordt gehev<strong>en</strong><br />

aan de <strong>Loosdrecht</strong>se kant van de Vaartweg.<br />

Sinds <strong>en</strong>ige jar<strong>en</strong> heeft de tol van 's-Graveland<br />

beide richting<strong>en</strong> bedi<strong>en</strong>d tot hij in verband met het<br />

kanaalwerk moest verdwijn<strong>en</strong>. Ook aan dit<br />

'tolvrije tijdperk' kwam weer e<strong>en</strong> einde. Op zijn<br />

oude plaats, aan de 's-Gravelandsche Vaart, is de<br />

tol weer opgesteld <strong>en</strong> zal weer tol word<strong>en</strong><br />

gehev<strong>en</strong>'.<br />

Op deze plaats in de geme<strong>en</strong>te werd pas<br />

op 1 april 1944 de tolheffing gestaakt, terwijl<br />

in 1946 de daadwerkelijke overdracht van de<br />

weg aan de geme<strong>en</strong>te <strong>Loosdrecht</strong> tot stand<br />

kwam.<br />

Tot slot<br />

daar is e<strong>en</strong> lange strijd voor nodig geweest,<br />

waar vooral Tweede Kamerlid Floris Vos zich<br />

voor heeft ingespann<strong>en</strong>. Zijn leus was: Alle<br />

weg<strong>en</strong> vrij. Onder zijn leiding zijn tolacties <strong>en</strong><br />

bestorming<strong>en</strong> uitgevoerd. Na vernieling van<br />

de tol te Muid<strong>en</strong> kreeg Vos grote bek<strong>en</strong>dheid<br />

<strong>en</strong> daarmee veel invloed to<strong>en</strong> hij in 1929<br />

werd gekoz<strong>en</strong> voor de Midd<strong>en</strong>standspartij voor<br />

Stad <strong>en</strong> Lande, e<strong>en</strong> door hemzelf opgerichte<br />

partij. Zijn spreekbeurt<strong>en</strong> troff<strong>en</strong> doel <strong>en</strong> leidd<strong>en</strong><br />

uiteindelijk tot resultat<strong>en</strong>: Alle weg<strong>en</strong><br />

vrij.s<br />

Jeannette P. van der Meul<strong>en</strong>-Kuhn, doc<strong>en</strong>te<br />

Frans, is bestuurslid van de Historische Kring<br />

<strong>Loosdrecht</strong> <strong>en</strong> van de Stichting <strong>Loosdrecht</strong>s Porselein,<br />

daarnaast redactielid van het tijdschrift HKL.<br />

Co-auteur van het boek 'De <strong>Loosdrecht</strong>se porseleinfabriek<br />

bov<strong>en</strong> water'.<br />

Not<strong>en</strong><br />

1 Weekbode voor Zeist, Drieberg<strong>en</strong> <strong>en</strong> Omstrek<strong>en</strong>, nr.<br />

40 dd. 3.10.1891; Gem. Archief Zeist.<br />

2 Gegev<strong>en</strong>s uit de Rechterlijke Archiev<strong>en</strong> te<br />

Utrecht, opgetek<strong>en</strong>d door W. Voogsgeerd sr <strong>en</strong><br />

voorzi<strong>en</strong> van aantek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> door W. Voogsgeerd<br />

jr.<br />

3 Notul<strong>en</strong> van Geme<strong>en</strong>teraadsvergadering<strong>en</strong> te<br />

<strong>Loosdrecht</strong>; opgetek<strong>en</strong>d door W. Voogsgeerd;<br />

archief Historische Kring <strong>Loosdrecht</strong>.<br />

4 De Kampio<strong>en</strong>, orgaan van de Algeme<strong>en</strong><strong>en</strong> Nederlandsch<strong>en</strong><br />

Wielrijders Bond, XVIIe jaargang<br />

no. 37 van 14 september 1900.<br />

5 Gebaseerd op Alle weg<strong>en</strong> vrij, Historische Kring<br />

Nieuwegein, 1992.<br />

Naarmate de int<strong>en</strong>siteit van het verkeer groter<br />

werd, moest het Nederlandse weg<strong>en</strong>net<br />

word<strong>en</strong> aangepast. To<strong>en</strong> in 1926 e<strong>en</strong> algem<strong>en</strong>e<br />

weg<strong>en</strong>belasting werd ingesteld, kwam de<br />

noodzaak van het toll<strong>en</strong>stelsel ter discussie.<br />

Het Rijk of de Provincie nam de kost<strong>en</strong> voor<br />

het onderhoud van de weg van de geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />

over; deze mist<strong>en</strong> echter met het verdwijn<strong>en</strong><br />

van de toll<strong>en</strong> de extra inkomst<strong>en</strong>. Het zou<br />

nog jar<strong>en</strong> dur<strong>en</strong> voordat e<strong>en</strong> oplossing werd<br />

gevond<strong>en</strong> <strong>en</strong> heel Nederland tolvrij werd;<br />

TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 197


<strong>Loosdrecht</strong>se beurtvaart<br />

lohn Mol<br />

De 'hele' geschied<strong>en</strong>is van de <strong>Loosdrecht</strong>se<br />

beurtvaart is (nog) niet opgetek<strong>en</strong>d, maar<br />

met behulp van oude pr<strong>en</strong>tbriefkaart<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

stukk<strong>en</strong> die in periodiek<strong>en</strong> <strong>en</strong> boek<strong>en</strong> van de<br />

Historische Kring <strong>Loosdrecht</strong> zijn gepubliceerd<br />

is er toch e<strong>en</strong> <strong>en</strong> ander te vertell<strong>en</strong>. Er<br />

word<strong>en</strong> in die stukk<strong>en</strong> soms nam<strong>en</strong> van<br />

beurtschippers g<strong>en</strong>oemd, maar van de meest<strong>en</strong><br />

is maar weinig bek<strong>en</strong>d. Alle<strong>en</strong> van Dirk<br />

Port<strong>en</strong>g<strong>en</strong>, die beurtschipper op Amsterdam<br />

<strong>en</strong> Utrecht was, wet<strong>en</strong> we meer dankzij e<strong>en</strong><br />

artikel dat zijn zoon Gijs in 1997 heeft geschrev<strong>en</strong>.<br />

Gijs had zelf in de jar<strong>en</strong> zestig/<br />

tachtig van de vorige eeuw e<strong>en</strong> expeditiebedrijf<br />

op de hoek van de Nootweg <strong>en</strong> de Berk<strong>en</strong>laan<br />

in Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong>. Hij is op 19<br />

september 2001 overled<strong>en</strong>.<br />

Pr<strong>en</strong>tbriefkaart<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> help<strong>en</strong> bij de datering,<br />

in ieder geval als ze verstuurd zijn <strong>en</strong> de<br />

poststempels nog leesbaar zijn. Van veel<br />

kaart<strong>en</strong> zijn de postzegels echter verwijderd<br />

<strong>en</strong> daardoor meestal ook de datumstempels.<br />

Kaart<strong>en</strong> waarvan de beeldzijd<strong>en</strong> boodschapp<strong>en</strong><br />

drag<strong>en</strong>, zijn bijna altijd van vóór 1905,<br />

want het was in de begintijd niet toegestaan<br />

de achterkant te beschrijv<strong>en</strong>; die was uitsluit<strong>en</strong>d<br />

bestemd voor de adressering. Wie oude<br />

pr<strong>en</strong>tbriefkaart<strong>en</strong> van <strong>Loosdrecht</strong> verzamelt<br />

moet er rek<strong>en</strong>ing mee houd<strong>en</strong> dat er in de<br />

loop der jar<strong>en</strong> meer dan 1.600 verschill<strong>en</strong>de<br />

zijn uitgegev<strong>en</strong>. Van bek<strong>en</strong>de monum<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />

als de hervormde kerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> kasteel Sypesteyn<br />

zijn er ook nog e<strong>en</strong>s vele in verschill<strong>en</strong>de<br />

jaargetijd<strong>en</strong> <strong>en</strong> vanuit verschill<strong>en</strong>de rich-<br />

tmm<br />

i&X', k & Z - È M i<br />

m .-.<br />

■ s f *<br />

m<br />

_iJj<br />

IW v 1<br />

m m t<br />

.<br />

■<br />

U ,<br />

A _/<br />

Vaartbrug — Oud <strong>Loosdrecht</strong>.<br />

Afb. 1: De Vaartbrug omstreeks 1906.<br />

198 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>


9. -v,<br />

j§& i<br />

imm<br />

'^ 521<br />

_ - © ' ) !<br />

/<br />

C-ÏS?<br />

V :<br />

\<br />

>.<br />

.«*<br />

**<br />

;”’<br />


uitdraai<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> zeer klein knopje. De hekk<strong>en</strong><br />

bij de brug, die moest<strong>en</strong> voorkom<strong>en</strong> dat<br />

m<strong>en</strong> naast de brug terecht kwam, war<strong>en</strong> echte<br />

brugleuning<strong>en</strong>, want iedere avond wordt<br />

teg<strong>en</strong> die hekk<strong>en</strong> aangeleund door de jeugd<br />

of di<strong>en</strong><strong>en</strong> ze als zitplaats. Die brug is e<strong>en</strong><br />

heerlijk veel gezocht plekje om met elkaar te<br />

prat<strong>en</strong>, geintjes uit te hal<strong>en</strong> of katt<strong>en</strong>kwaad te<br />

bed<strong>en</strong>k<strong>en</strong>. Als de veldwachter er aan komt<br />

gaan ze gauw he<strong>en</strong> <strong>en</strong> weer lop<strong>en</strong>, want op<br />

de brug mag niet word<strong>en</strong> stilgestaan.'<br />

Veel verkeer zal er in de tijd to<strong>en</strong> de foto<br />

g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> werd niet geweest zijn, want m<strong>en</strong><br />

kon op zijn gemak op de weg staan om het<br />

plaatje te verfraai<strong>en</strong>. Het is wel te zi<strong>en</strong> dat de<br />

weg naar 's-Graveland belangrijker was dan<br />

de weg door Oud-<strong>Loosdrecht</strong>. Naast de brug<br />

staat op e<strong>en</strong> bord het tarief vermeld dat de<br />

schipper verschuldigd was voor het ophal<strong>en</strong><br />

van de brug.<br />

Afbeelding 2 toont de brug op e<strong>en</strong> kaart<br />

die in 1943 is verzond<strong>en</strong>. De opname is gemaakt<br />

kom<strong>en</strong>d vanuit Oud-<strong>Loosdrecht</strong> <strong>en</strong><br />

linksvoor begint de weg naar 's-Graveland.<br />

aimmm Mtmz<br />

mm<br />

-fev &<br />

mem<br />

wmm<br />

WWW<br />

l'M %<br />

1Sm<br />

Er was to<strong>en</strong> natuurlijk wel verkeer <strong>en</strong> om<br />

problem<strong>en</strong> te voorkom<strong>en</strong> staat er links e<strong>en</strong><br />

bord met de tekst 'VERKEER VAN DEZE<br />

ZIJDE GAAT VOOR.' Rechts is e<strong>en</strong> nostalgische<br />

wegwijzer te zi<strong>en</strong>. In de woning daarachter<br />

heeft beurtschipper Dirk Port<strong>en</strong>g<strong>en</strong><br />

gewoond.<br />

Wie thans vanaf de vaste brug tuss<strong>en</strong><br />

Oud-<strong>Loosdrecht</strong>sedijk 48 <strong>en</strong> 50 in de richting<br />

's-Graveland kijkt, kan zich moeilijk voorstell<strong>en</strong><br />

dat het er ooit zo heeft uitgezi<strong>en</strong> als afbeelding<br />

3 laat zi<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> pr<strong>en</strong>tbriefkaart die<br />

op 7 september 1908 verzond<strong>en</strong> is van <strong>Loosdrecht</strong><br />

naar Drieberg<strong>en</strong>.<br />

De vaart was e<strong>en</strong> schakel in de vaarverbinding<br />

<strong>Loosdrecht</strong>-Amsterdam <strong>en</strong> is ooit<br />

gegrav<strong>en</strong> voor het vervoer van turf naar de<br />

stad. Later werd de vaart belangrijk voor de<br />

beurtvaart. Links ligt de boot van beurtschipper<br />

H<strong>en</strong>nipman afgemeerd. Die had e<strong>en</strong> vaste<br />

vergunning voor vaart<strong>en</strong> naar Amsterdam<br />

<strong>en</strong> Utrecht. Omstreeks 1923 nam<strong>en</strong> de gebroeders<br />

Port<strong>en</strong>g<strong>en</strong> het beurtveer van H<strong>en</strong>nipman<br />

over. Rechts staat de, op veel kaart<strong>en</strong><br />

'm<br />

i<br />

ijj&fsBLg,<br />

L£Mk<br />

I<br />

.öösd.reeh<br />

Afb. 3: De ‘s-Gravelandsevaart omstreeks 1908.<br />

200 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>


: H6V<br />

LAW<br />

:X . ^ M<br />

<strong>Loosdrecht</strong>sche Vaart.<br />

; « V - -$ \<br />

,. -rs'<br />

,1?> -S<br />

' 'V<br />

••^ • ?t.i<br />

v / 4-r W gm<br />

iW-Awi<br />

,<br />

m m m<br />

.<br />

K f e<br />

- ■- ■.-■' •i ; ' :'<br />

.I ' ’<br />

- J V jjjli<br />

K r<br />

f m<br />

m<br />

tüJM<br />

£« Vis - •;:•<br />

i f e s ü<br />

Afb. 4: De 's-Gravelandsevaart omstreeks 1910, met excuses voor de streep in de foto.<br />

voorkom<strong>en</strong>de, goed gevulde hooiberg van<br />

boer Van der Steur. Hij kon het hooi van de<br />

schuit zo in de berg loss<strong>en</strong>. De boerderij, die<br />

op deze afbeelding niet te zi<strong>en</strong> is, werd na<br />

Van der Steur door Jan Zijtveld voortgezet <strong>en</strong><br />

daarna door J. Wesseling. Die hooiberg is<br />

allang verdw<strong>en</strong><strong>en</strong>, maar de bijbehor<strong>en</strong>de<br />

boerderij staat er nog wel. Die is in 2005 gerestaureerd<br />

<strong>en</strong> heeft e<strong>en</strong> andere bestemming<br />

gekreg<strong>en</strong>.<br />

Op e<strong>en</strong> kaart uit circa 1910 (afb. 4) zi<strong>en</strong> we<br />

ook e<strong>en</strong> beurtschip ligg<strong>en</strong> <strong>en</strong> nog wel e<strong>en</strong><br />

zeilschip. Ook de hooiberg <strong>en</strong> het achterste<br />

puntje van de boerderij is te zi<strong>en</strong>. Helaas is er<br />

verder niets bek<strong>en</strong>d over dit schip. Uitgevers<br />

van kaart<strong>en</strong> fantaseerd<strong>en</strong> nogal e<strong>en</strong>s met b<strong>en</strong>aming<strong>en</strong>,<br />

op deze is de naam <strong>Loosdrecht</strong>sche<br />

Vaart bedacht.<br />

Omdat er bij de brug veel bedrijvigheid<br />

was, mocht e<strong>en</strong> uitspanning <strong>en</strong> hotel natuurlijk<br />

niet ontbrek<strong>en</strong>. Dat was er ook, maar van<br />

de oudste geschied<strong>en</strong>is is niet veel bek<strong>en</strong>d.<br />

Het wordt onder andere g<strong>en</strong>oemd in e<strong>en</strong> proces<br />

verbaal van de publieke veiling die werd<br />

gehoud<strong>en</strong>: 'op 22 september 1868 des avonds<br />

t<strong>en</strong> zes ure in de herberg aan de Vaartbrug te<br />

Oud-<strong>Loosdrecht</strong> t<strong>en</strong> huize van Dirk<br />

H<strong>en</strong>nipman'. In e<strong>en</strong> ander stuk wordt vermeld<br />

dat aannemer Streefkerk omstreeks<br />

1880 zijn hout liet kom<strong>en</strong> uit Zaandam: 'Het<br />

werd met schuit<strong>en</strong> vervoerd naar de Vaartbrug<br />

in <strong>Loosdrecht</strong> <strong>en</strong> daar gelost op de wag<strong>en</strong><br />

van Elbert H<strong>en</strong>nipman.' In e<strong>en</strong> stuk over<br />

reiz<strong>en</strong> staat dat m<strong>en</strong> vóór 1874 met de trekschuit<br />

vanaf de 's-Gravelandsevaart vertrok,<br />

waar de firma H<strong>en</strong>nipman e<strong>en</strong> beurtdi<strong>en</strong>st<br />

verzorgde. Later ging m<strong>en</strong> per trein omdat de<br />

spoorlijn Hilversum-Amsterdam in gebruik<br />

was g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Over de rec<strong>en</strong>tere geschied<strong>en</strong>is<br />

van het hotel is meer bek<strong>en</strong>d. Afbeelding<br />

5, e<strong>en</strong> pr<strong>en</strong>tbriefkaart uit 1916, toont Hotel<br />

Vaartzicht aan de 's-Gravelandsevaart in<br />

Oud-<strong>Loosdrecht</strong>, to<strong>en</strong> de Vaartbrug nog e<strong>en</strong><br />

echte ophaalbrug was.<br />

TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 201


Vanaf dit punt vertrokk<strong>en</strong> de schep<strong>en</strong> naar<br />

Amsterdam <strong>en</strong> Utrecht. Begonn<strong>en</strong> met de<br />

trekschuit van o.a. schipper Stam is het tot<br />

ver in de twintigste eeuw e<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> <strong>en</strong> gaan<br />

van schep<strong>en</strong> geweest. Die voer<strong>en</strong> over de<br />

vaart naar het Zuidereinde in 's-Graveland<br />

(het Hilversumskanaal was er to<strong>en</strong> nog niet)<br />

waar ze door de Zuidersluis moest<strong>en</strong>. Vandaar<br />

voer<strong>en</strong> ze naar het Noordereinde <strong>en</strong> dan<br />

langs de Looydijk naar de sluis bij Uitermeer<br />

waar ze de <strong>Vecht</strong> opging<strong>en</strong> naar Weesp. Vandaar<br />

over de Weespertrekvaart naar Diem<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> Amsterdam, waar de schuit<strong>en</strong> afmeerd<strong>en</strong><br />

bij het 's-Gravelandseveer. De route naar<br />

Utrecht ging via de oostelijke Drecht, de<br />

<strong>Loosdrecht</strong>se plass<strong>en</strong>, de westelijke Drecht,<br />

de Mijnd<strong>en</strong>sesluis <strong>en</strong> de <strong>Vecht</strong>. De beurtschippers<br />

Boelhouwer, H<strong>en</strong>nipman, Port<strong>en</strong>g<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> De Ronde bracht<strong>en</strong> lev<strong>en</strong> in de brouwerij<br />

<strong>en</strong> eig<strong>en</strong>aar Dolman van het hotel deed<br />

goede zak<strong>en</strong>, zoals te zi<strong>en</strong> is e<strong>en</strong> ansichtkaart<br />

die in van <strong>Loosdrecht</strong> naar Utrecht is verzond<strong>en</strong><br />

(afb. 7). Hij had tev<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> rijtuigstalling<br />

i m .<br />

mm<br />

(links op de foto voor e<strong>en</strong> deel te zi<strong>en</strong> <strong>en</strong> op<br />

afbeelding 1 staat de voorgevel afgebeeld) <strong>en</strong><br />

onderhield e<strong>en</strong> paard<strong>en</strong>busdi<strong>en</strong>st op Hilversum.<br />

In 1921 werd Hoveling eig<strong>en</strong>aar <strong>en</strong> voerde<br />

de naam Hotel-Restaurant Vaartzicht in.<br />

Hoveling begon dit hotelbedrijf maar had<br />

veel ideeën op het gebied van rijd<strong>en</strong> met<br />

auto's. Hij had voordi<strong>en</strong> altijd al in auto's van<br />

particulier<strong>en</strong> als chauffeur di<strong>en</strong>st gedaan<br />

maar wilde zijn eig<strong>en</strong> auto's hebb<strong>en</strong>. Daarom<br />

is het niet verwonderlijk dat omstreeks 1925<br />

de eerste autobus van Hoveling door het<br />

dorp he<strong>en</strong> <strong>en</strong> terug naar Hilversum reed <strong>en</strong><br />

hij de man werd die het autobusvervoer in<br />

<strong>Loosdrecht</strong> op gang heeft gebracht. Na de<br />

aanleg van e<strong>en</strong> vaste brug in de Oud-<br />

<strong>Loosdrecht</strong>sedijk (midd<strong>en</strong> jar<strong>en</strong> dertig) werd<br />

de naam van het hotel De Nieuwe Brug. Teg<strong>en</strong>woordig<br />

heet het Het Bruggetje. Door de<br />

crisis in de dertiger jar<strong>en</strong> van de vorige eeuw<br />

<strong>en</strong> de opkomst van de vrachtauto kwam er<br />

e<strong>en</strong> einde aan de <strong>Loosdrecht</strong>se beurtvaart.<br />

Hotel Vaartzicht,<br />

-Qud-LposdrechL<br />

v- '%<br />

SN&«<br />

0 1 X ë<br />

Ü É É<br />

Afb. 5: Hotel Vaartzicht in 1916.<br />

202 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>


V-<br />

■ B I '<br />

E r » ’" * * -..........<br />

SEb 4-<br />

M O T O R - cOM NIB USDIEN ST GEMEENTE LOOSODECHT<br />

i<br />

r '<br />

Nk4£<br />

* r "w.<br />

S b .<br />

A/b. 6: De bus 'model jar<strong>en</strong> twintig' van de ondernemers ]. Hoveling <strong>en</strong> K. jager.<br />

Beurtschipper Dirk Port<strong>en</strong>g<strong>en</strong><br />

Dirk Port<strong>en</strong>g<strong>en</strong> (1888-1982) werd gebor<strong>en</strong> te<br />

Baambrugge als zoon van Dirk Port<strong>en</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

Geertruida de Vries die e<strong>en</strong> boerderij hadd<strong>en</strong>.<br />

Hij was de oudste van twaalf kinder<strong>en</strong>. In<br />

1919 trouwde hij daar met Maria Moerman.<br />

Omdat het de gewoonte was dat de jongste<br />

zoon later de boerderij van de ouders overnam,<br />

moest<strong>en</strong> de oudste jong<strong>en</strong>s maar ander<br />

werk zoek<strong>en</strong>. Zodo<strong>en</strong>de is hij met zijn één<br />

jaar jongere broer Jacob, beurtschipper geword<strong>en</strong>.<br />

Zij nam<strong>en</strong> in juni 1920 de zaak <strong>en</strong><br />

het huis over van schipper Arie van Rijn aan<br />

de Kerkbuurt 259 te 's-Graveland. Jacob ging<br />

in het huis in 's-Graveland won<strong>en</strong> <strong>en</strong> Dirk<br />

kocht in april 1921 e<strong>en</strong> huis van Adriaan Heineke<br />

in Oud-<strong>Loosdrecht</strong>, geleg<strong>en</strong> aan de<br />

Nieuw<strong>en</strong>dijk, de huidige Oud-<strong>Loosdrecht</strong>sedijk,<br />

bij de brug over de 's-Gravelandsevaart.<br />

E<strong>en</strong> paar jaar later is ook de beurtdi<strong>en</strong>st van<br />

Jan H<strong>en</strong>nipman in <strong>Loosdrecht</strong> overg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>.<br />

Deze had e<strong>en</strong> vaste vergunning om te var<strong>en</strong><br />

naar Amsterdam <strong>en</strong> Utrecht. De beide broers<br />

noemd<strong>en</strong> hun bedrijf: Gebroeders Port<strong>en</strong>g<strong>en</strong>,<br />

voorhe<strong>en</strong> A. van Rijn <strong>en</strong> voorhe<strong>en</strong> /. H<strong>en</strong>nipman.<br />

De di<strong>en</strong>stregeling vanuit 's-Graveland<br />

dateert van 1644 <strong>en</strong> is ingesteld door de<br />

stadsbestur<strong>en</strong> van Amsterdam <strong>en</strong> Utrecht in<br />

overleg met de voorname her<strong>en</strong> van de buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong><br />

in 's-Graveland <strong>en</strong> langs de<br />

<strong>Vecht</strong>. De regelmaat van de beurtvaart werd<br />

bepaald door marktdag<strong>en</strong> <strong>en</strong> andere vaste<br />

gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> <strong>en</strong> ev<strong>en</strong>em<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. De koopman<br />

wist dan wanneer hij zijn goeder<strong>en</strong> kon<br />

verstur<strong>en</strong>, de reiziger wanneer hij kon meevar<strong>en</strong>.<br />

<strong>Tuss<strong>en</strong></strong> Amsterdam <strong>en</strong> Haarlem bestond<br />

al sinds 1632 e<strong>en</strong> trekschuitverbinding,<br />

die later aansluiting kreeg op Leid<strong>en</strong> <strong>en</strong> Delft,<br />

waardoor t<strong>en</strong>slotte e<strong>en</strong> vaste verbinding ontstond<br />

met Rotterdam. In 1670 werd<strong>en</strong> de<br />

'veer- of dorp-schuyt<strong>en</strong>' geteld die in Amsterdam<br />

de Amstel passeerd<strong>en</strong>. Het aantal varieerde<br />

van vijftig tot ruim tweehonderd per<br />

dag.<br />

We wet<strong>en</strong> uit de dorpsgerecht<strong>en</strong> van<br />

<strong>Loosdrecht</strong> dat Dirk Stam in de achtti<strong>en</strong>de<br />

eeuw al e<strong>en</strong> regelmatige veerdi<strong>en</strong>st op Amsterdam<br />

had. Hij wordt vermeld als veerschipper<br />

van <strong>Loosdrecht</strong> <strong>en</strong> 's-Graveland <strong>en</strong><br />

TV F 25e jrg. <strong>2007</strong> 203


woonde te <strong>Loosdrecht</strong> aan de 's-Gravelandsevaart.<br />

Uit die tijd stamt ook dit lijstje met<br />

tariev<strong>en</strong>:<br />

Voor 2 daag<strong>en</strong> vaar<strong>en</strong>s met het jagt naar Schraavelandt1:<br />

voor het -paart 2 daag<strong>en</strong> a 4 g daags 8.0.0<br />

voor het jagt a 8 g daags 16.0.0<br />

voor passaaijse geit 3.6.0<br />

door ‘tweesper tolheek 1.13.0<br />

door de amstel schut sluijs 0.8.0<br />

door de sluijs <strong>en</strong> lange brug te Weesp 0.17.0<br />

door het Ankeve<strong>en</strong>s hek <strong>en</strong> uijter meer 0.8.0<br />

voor turf <strong>en</strong> hout 1.10.0<br />

f32.2.0<br />

Tot in de neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw bleef dit beroep<br />

bij Stam in de familie. Aan het eind van die<br />

eeuw was C. H<strong>en</strong>nipman baas op de trekschuit<br />

geword<strong>en</strong>. Op 15 oktober 1902 is de<br />

laatste trekschuit uit het dorp verdw<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />

Schipper H<strong>en</strong>nipman heeft zijn veerschuit<br />

lat<strong>en</strong> inricht<strong>en</strong> als motorboot.<br />

Met het overnem<strong>en</strong> van de zak<strong>en</strong> van<br />

H<strong>en</strong>nipman <strong>en</strong> Van Rijn war<strong>en</strong> de gebroeders<br />

Port<strong>en</strong>g<strong>en</strong> in het bezit gekom<strong>en</strong> van drie stal<strong>en</strong><br />

motorpakschuit<strong>en</strong>: de in 1882 gebouwde<br />

Sperans Meliora (in 1930 omgedoopt tot Elizabeth),<br />

de uit 1886 stamm<strong>en</strong>de ‘s-Gravelander <strong>en</strong><br />

de Lastdrager2. Op afbeelding 8 is de ‘s-Gravelander<br />

te zi<strong>en</strong> met op de achtergrond de<br />

schuur van de eerder g<strong>en</strong>oemde boerderij aan<br />

de Vaart.<br />

Dirk Port<strong>en</strong>g<strong>en</strong> voer dinsdags naar Amsterdam<br />

<strong>en</strong> donderdags naar Utrecht; zijn<br />

broer Jacob voer maandags <strong>en</strong> donderdags<br />

naar Amsterdam <strong>en</strong> concurr<strong>en</strong>t Sax uit 's-<br />

Graveland voer op wo<strong>en</strong>sdag <strong>en</strong> vrijdag naar<br />

Amsterdam. Zo'n reis duurde altijd twee<br />

dag<strong>en</strong>. Er werd overnacht in de roef van de<br />

schuit.<br />

De route van <strong>Loosdrecht</strong> naar Amsterdam<br />

ging via de 's-Gravelandse vaart, alwaar de<br />

schuit getrokk<strong>en</strong> moest word<strong>en</strong> door e<strong>en</strong><br />

paard, tot aan het Noordereind in 's-<br />

Graveland. Dit niet alle<strong>en</strong> vanwege de gerin-<br />

1 - TFTW .<br />

r.--<br />

sHr.<br />

• >, \ **<br />

. . ‘ «■<br />

-<br />

. • y jt;<br />

■ - 1 Z W - ■■<br />

* ,T 'v i<br />

Hótel Dolman<br />

LOOSDRECHT<br />

Afb. 7: Drukte bij hotel Vaartzicht van Dolman.<br />

204 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>


tegg?E§ifc<br />

S " V;<br />

Afb. 8: Motorschuit de 's-Gravelander<br />

ge diepte, maar ook door de vele vuiligheid<br />

die in de 's-Gravelandse vaart dreef. M<strong>en</strong> had<br />

to<strong>en</strong> nog ge<strong>en</strong> reinigingsdi<strong>en</strong>st zodat veel<br />

afval in de vaart werd gegooid. Vervolg<strong>en</strong>s<br />

volgde m<strong>en</strong> de route die eerder in dit artikel<br />

beschrev<strong>en</strong> is.<br />

De vracht naar Amsterdam bestond veelal<br />

uit wasgoed van de verschill<strong>en</strong>de wasserij<strong>en</strong>.<br />

Het hotel Américain in Amsterdam had e<strong>en</strong><br />

eig<strong>en</strong> wasserij in 's-Graveland. Uit Amsterdam<br />

kwam er veel veevoer voor de graanhandelar<strong>en</strong><br />

Volkers <strong>en</strong> Zijtveld in <strong>Loosdrecht</strong>,<br />

bal<strong>en</strong> voor de kininefabriek Argesarie aan de<br />

Beer<strong>en</strong>steinse vaart in 's-Graveland, gasfless<strong>en</strong><br />

voor de radiator<strong>en</strong>fabriek aan 't Luie Gat<br />

bij de Franse Kampweg, vat<strong>en</strong> olie <strong>en</strong> teer <strong>en</strong><br />

vat<strong>en</strong> petroleum voor de heer Hacke van<br />

Mijnd<strong>en</strong> in <strong>Loosdrecht</strong>, die met e<strong>en</strong> motor<br />

voor zijn eig<strong>en</strong> stroom zorgde in de orchidee<strong>en</strong>kwekerij<br />

op het landgoed Eik<strong>en</strong>rode. Ook<br />

werd<strong>en</strong> er vat<strong>en</strong> met drank voor de firma<br />

Verhoev<strong>en</strong> te 's-Graveland vervoerd.<br />

Bij de vracht naar Utrecht zat<strong>en</strong> wel e<strong>en</strong>s<br />

in beslag g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> jachtgewer<strong>en</strong> of strikk<strong>en</strong><br />

van stropers. Die moest<strong>en</strong> dan als bewijsstukk<strong>en</strong><br />

naar het gerechtsgebouw aan de Ham-<br />

De laatste trekschuit<br />

De laatste trekschuit is thans uit<br />

<strong>Loosdrecht</strong> verdw<strong>en</strong><strong>en</strong>: schipper E. H<strong>en</strong>nipman<br />

heeft „naar de eisch<strong>en</strong> des tijds”<br />

zijne veerschuit do<strong>en</strong> inricht<strong>en</strong> tot motorboot.<br />

(Uit e<strong>en</strong> „Gooi- <strong>en</strong> <strong>Eem</strong>lander”<br />

van October 1902).<br />

M S<br />

' : : A U<br />

burgerstraat gebracht word<strong>en</strong>. Ook is er naar<br />

Utrecht nog <strong>en</strong>ige tijd met vee gevar<strong>en</strong>, maar<br />

meestal werd het vee door veedrijvers over<br />

de weg naar Utrecht getransporteerd. In<br />

TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 205


<strong>Loosdrecht</strong> werd dat o.a. door Piet Masmeijer<br />

(Zwarte Piet) gedaan, die vrijdagavond al<br />

begon hier <strong>en</strong> daar de koei<strong>en</strong> op te hal<strong>en</strong>. Die<br />

werd<strong>en</strong> dan 's nachts of 's morg<strong>en</strong>s heel<br />

vroeg lop<strong>en</strong>d naar de Utrechtse veemarkt<br />

gebracht.<br />

E<strong>en</strong> beurtschipper was ook wele<strong>en</strong>s e<strong>en</strong><br />

vertrouw<strong>en</strong>sman. Zo gebeurde het wel dat<br />

e<strong>en</strong> landbouwer die op e<strong>en</strong> pachtboerderij zat<br />

wat geld had gespaard. Dat mocht niet bij de<br />

plaatselijke Boer<strong>en</strong>le<strong>en</strong>bank bek<strong>en</strong>d word<strong>en</strong>,<br />

want dan ging misschi<strong>en</strong> de pacht omhoog.<br />

Dus ging m<strong>en</strong> naar de beurtschipper met het<br />

verzoek om het geld te belegg<strong>en</strong> in Amsterdam.<br />

M<strong>en</strong> had dan de keus: staatsl<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> a<br />

314%, spoorwegaandel<strong>en</strong> a 314% of Russische<br />

papier<strong>en</strong> a 4%. Na de revolutie bleek dat de<br />

meest hebberig<strong>en</strong> op de koffie war<strong>en</strong> gekom<strong>en</strong>.<br />

Omdat in 1930 de crisis begon, werd<strong>en</strong> de<br />

vracht<strong>en</strong> minder <strong>en</strong> het werd moeilijker om<br />

aan geld te kom<strong>en</strong>. Als voorbeeld het volg<strong>en</strong>de<br />

geval: de schipper kreeg in Amsterdam<br />

ti<strong>en</strong> ton La Plata-maïs los gestort aan boord<br />

van e<strong>en</strong> zeeschip voor e<strong>en</strong> graanhandelaar in<br />

's-Graveland. Onder rembours, dat wil zegg<strong>en</strong>:<br />

bij aflevering moest er mete<strong>en</strong> betaald<br />

word<strong>en</strong>. Dat was circa ƒ 750,-. Bij aankomst<br />

had de graanhandelaar maar ongeveer 400<br />

guld<strong>en</strong>. M<strong>en</strong> begon dan vast maar met loss<strong>en</strong>:<br />

in zakk<strong>en</strong> schepp<strong>en</strong> <strong>en</strong> het pakhuis in drag<strong>en</strong>.<br />

De handelaar ging intuss<strong>en</strong> vlug de boer op<br />

om te prober<strong>en</strong> diverse nog op<strong>en</strong>staande<br />

rek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> te inn<strong>en</strong> <strong>en</strong> zo kwam dan eindelijk<br />

het bedrag van ƒ 750,- op tafel.<br />

E<strong>en</strong> grote slag voor de schipperij was de<br />

opkomst van de vrachtauto. Daardoor zijn de<br />

gebroeders Port<strong>en</strong>g<strong>en</strong> in 1934 uit elkaar gegaan.<br />

Bij notaris Van Kemp<strong>en</strong> te Lo<strong>en</strong><strong>en</strong> werd<br />

de verdeling van het geme<strong>en</strong>schappelijk bezit<br />

beschrev<strong>en</strong>. Dirk Port<strong>en</strong>g<strong>en</strong> werd expediteur<br />

<strong>en</strong> is met e<strong>en</strong> vrachtauto e<strong>en</strong> zog<strong>en</strong>aamde<br />

dagelijkse bodedi<strong>en</strong>st begonn<strong>en</strong>, terwijl zijn<br />

broer Jacob veerschipper bleef, hoewel hij<br />

later ook met vrachtauto's verder ging met<br />

vervoer naar <strong>en</strong> van Hilversum.<br />

Ing. John Mol was na e<strong>en</strong> loopbaan bij verschill<strong>en</strong>de<br />

elektriciteitsproduc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van 1993 tot 2006<br />

bestuurslid van de Historische Kring <strong>Loosdrecht</strong><br />

(HKL). Hij behartigde de zakelijke kant van het<br />

uitgev<strong>en</strong> van verschill<strong>en</strong>de boek<strong>en</strong> <strong>en</strong> is nog steeds<br />

op vele terrein<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> de kring actief. Als redactielid<br />

van het tijdschrift HKL publiceert hij e<strong>en</strong><br />

reeks over zeilboottyp<strong>en</strong>. Erelid van de HKL.<br />

Bronn<strong>en</strong> <strong>en</strong> literatuur<br />

Periodiek<strong>en</strong> HKL 4,5, 6,23, 24, 60,67,97,126.<br />

Pr<strong>en</strong>tbriefkaart<strong>en</strong>verzameling van de Historische<br />

Kring <strong>Loosdrecht</strong>.<br />

Wij schrijv<strong>en</strong> hier de geschied<strong>en</strong>is, Historische Kring<br />

<strong>Loosdrecht</strong>, 1997.<br />

Afbeelding<strong>en</strong><br />

Collectie Historische Kring <strong>Loosdrecht</strong><br />

Not<strong>en</strong><br />

1 Er werd geteld in guld<strong>en</strong>s, stuivers <strong>en</strong> p<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>.<br />

Eén guld<strong>en</strong> telde 20 stuivers, één stuiver<br />

telde 16 p<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>.<br />

2 De voor de rivier- <strong>en</strong> binn<strong>en</strong>vaart bestemde<br />

Sperans Meliora werd in 1882 gebouwd in Haarlem<br />

<strong>en</strong> mat 21,488 ton. Hij had e<strong>en</strong> vooronder,<br />

e<strong>en</strong> achteronder, e<strong>en</strong> machinekamer, e<strong>en</strong> laadruimte<br />

<strong>en</strong> e<strong>en</strong> dek <strong>en</strong> werd voortbewog<strong>en</strong> door<br />

e<strong>en</strong> ééncilinder ligg<strong>en</strong>de R<strong>en</strong>nes-motor van 10<br />

tot 12 pk. De 's-Gravelander werd in 1886 door<br />

de firma Pelt<strong>en</strong>burg in Haarlem gebouwd <strong>en</strong><br />

mat 27,958 ton. Hij had e<strong>en</strong> ruim, e<strong>en</strong> machinekamer<br />

<strong>en</strong> e<strong>en</strong> roef achterop <strong>en</strong> werd voortbewog<strong>en</strong><br />

door e<strong>en</strong> ééncilinder Kromhout ruwoliemotor<br />

met gloeikop van 15 tot 18 pk. Het<br />

bouwjaar <strong>en</strong> -bedrijf van de Lastdrager zijn<br />

onbek<strong>en</strong>d. Hij mat 24,831 ton, had e<strong>en</strong>zelfde<br />

indeling <strong>en</strong> werd voortbewog<strong>en</strong> door e<strong>en</strong>zelfde<br />

motor.<br />

206 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>


Alambertskade versus Dirk A. Lambertszkade<br />

Juliette lonker-Duijnstee<br />

m’vm<br />

ALAMBERTSU'<br />

DircK A.<br />

Lambertszkade<br />

In het kader van e<strong>en</strong> grootschalig onderzoek<br />

naar oude weg<strong>en</strong> in de Gooi-, <strong>Vecht</strong>- <strong>en</strong> <strong>Eem</strong>streek,<br />

waaraan diverse historische kring<strong>en</strong><br />

meewerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> waarvan het de bedoeling is<br />

dat het resultaat over <strong>en</strong>kele jar<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> publicatie<br />

zal verschijn<strong>en</strong>, participeer ik in onderzoek<br />

naar oude (doorgaande) weg<strong>en</strong> in de<br />

geme<strong>en</strong>te Lo<strong>en</strong><strong>en</strong>. E<strong>en</strong> van de weinige oostwestverbinding<strong>en</strong><br />

vanaf Vreeland naar Kort<strong>en</strong>hoef-<strong>Loosdrecht</strong><br />

was de Alambertskade, die<br />

van de Boslaan in Vreeland tot aan de Horndijk<br />

in <strong>Loosdrecht</strong> loopt, met aan de noordzijde<br />

de Wijde Blik <strong>en</strong> aan de zuidzijde de Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>se<br />

plas. E<strong>en</strong> kade die teg<strong>en</strong>woordig<br />

twee geme<strong>en</strong>te- <strong>en</strong> twee provinciegr<strong>en</strong>z<strong>en</strong><br />

doorkruist: e<strong>en</strong> deel van de kade valt onder<br />

Vreeland, geme<strong>en</strong>te Lo<strong>en</strong><strong>en</strong> (provincie<br />

Utrecht), e<strong>en</strong> deel onder de geme<strong>en</strong>te Wijdemer<strong>en</strong><br />

(provincie Noord Holland). Lange tijd<br />

vormde de kade de provinciegr<strong>en</strong>s, t<strong>en</strong> tijde<br />

van de Republiek to<strong>en</strong> Kort<strong>en</strong>hoef nog bij<br />

Utrecht hoorde <strong>en</strong> daarna to<strong>en</strong> Kort<strong>en</strong>hoef<br />

geruild werd voor <strong>Loosdrecht</strong> <strong>en</strong> beide van<br />

provincie wisseld<strong>en</strong>.<br />

Het bijzondere is dat de kade aan beide<br />

uiteind<strong>en</strong> e<strong>en</strong> andere naam heeft: aan de Lo<strong>en</strong><strong>en</strong>se<br />

kant heet hij Alambertskade, aan de kant<br />

van Kort<strong>en</strong>hoef/<strong>Loosdrecht</strong> de Dirk A. Lambertszkade.<br />

Dit verschil in naamgeving was<br />

ook Bep De Boer van de Historische Kring<br />

Lar<strong>en</strong> opgevall<strong>en</strong>. Hij vroeg TVE om e<strong>en</strong>s uit<br />

te zoek<strong>en</strong> naar wie de kade nu eig<strong>en</strong>lijk g<strong>en</strong>oemd<br />

was. Al met al dus voldo<strong>en</strong>de aanleiding<br />

om e<strong>en</strong> onderzoek te wijd<strong>en</strong> aan dit<br />

bijzondere pad.<br />

Topografie<br />

Allereerst ded<strong>en</strong> wij e<strong>en</strong> globaal onderzoek1<br />

naar <strong>en</strong>kele topografische kaart<strong>en</strong> van de<br />

omgeving. Hieruit blijkt dat de Alambertskade<br />

nog niet voorkomt op de oudste kaart van de<br />

<strong>Vecht</strong>streek, uit 1526. Dit geeft overig<strong>en</strong>s nog<br />

ge<strong>en</strong> 100% zekerheid dat de kade nog niet<br />

bestond, want op sommige kaart<strong>en</strong> staan niet<br />

alle bestaande weg<strong>en</strong>, laat staan pad<strong>en</strong>, ingetek<strong>en</strong>d.<br />

Op e<strong>en</strong> kaart uit 1573, van Christiaan<br />

Groot<strong>en</strong> is de kade als dun streepje ingetek<strong>en</strong>d.<br />

Twee jaar later, op e<strong>en</strong> kaart van Joost<br />

Jan Beeldsnijder uit 1575 staat de kade al duidelijk<br />

aangegev<strong>en</strong> als Lant Schijdinge (zie<br />

p. 119)L Honderd jaar later verschijn<strong>en</strong> twee<br />

kadeb<strong>en</strong>aming<strong>en</strong> op kaart<strong>en</strong>: Scheijdt Kade<br />

(afb. 1) <strong>en</strong> Dirck A. Lambertsz Kade (afb. 2). In<br />

deze periode liep het pad nog over land.<br />

W/k oje .v/» xJt<br />

Zaw fe<br />

Afb. 1: Bernard de Roij, 'Nieuwe kaart van d<strong>en</strong> lande<br />

van Utrecht', vervaardigd tuss<strong>en</strong> ca. 1676 <strong>en</strong> 1695,<br />

uitgegev<strong>en</strong> door Nicolaas Visscher, Amsterdam 1696.<br />

/ t<br />

TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 207


Afb. 2: ‘Nieuwe kaart van de Mynd<strong>en</strong> <strong>en</strong> de 2 <strong>Loosdrecht</strong><strong>en</strong>,<br />

midtsgaders van 's Grav<strong>en</strong>land, nev<strong>en</strong>s het<br />

gerecht van Breukel<strong>en</strong>, <strong>en</strong> Lo<strong>en</strong>dersloot', uitgave Nicolaas<br />

Visscher, tuss<strong>en</strong> 1677-1702. Ook afgebeeld in M.<br />

Donkersloot-de Vrij, p. 82-83.<br />

wijz<strong>en</strong> in archiefstukk<strong>en</strong> voor: Ael Lambertsekade<br />

in e<strong>en</strong> inv<strong>en</strong>taris van de archiev<strong>en</strong> van<br />

de polder Kort<strong>en</strong>hoef in 1612 <strong>en</strong> in 1713 in<br />

e<strong>en</strong> schouw- of mol<strong>en</strong>brief van 'd<strong>en</strong> Dorsscheve<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> groogsch<strong>en</strong> polder', Aelammers-<br />

of Cort<strong>en</strong>hoefsekade in e<strong>en</strong> verslag van<br />

beraadslaging<strong>en</strong> door de ingeland<strong>en</strong> op 4 juni<br />

1652 4, Dirk Alamberscade (1683), Alamberdscade<br />

(1683) in e<strong>en</strong> stuk over visrecht<strong>en</strong> op de<br />

<strong>Vecht</strong>, Alambertskade, Aal Lambertskade (1790).<br />

Tot in de huidige tijd zijn de ambtelijke<br />

instanties niet e<strong>en</strong>duidig in de naamgeving:<br />

Op de topografische kaart<strong>en</strong> van Nederland<br />

uit 1855 <strong>en</strong> 1911 staat Alamberts kade Voetpad.<br />

Zonder de aanduiding 'voetpad' wordt tamelijk<br />

uniform die schrijfwijze gehanteerd op<br />

verscheid<strong>en</strong>e toeristische kaart<strong>en</strong> van het<br />

gebied 5. In de tweede helft van de vorige<br />

To<strong>en</strong> in de zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw de verv<strong>en</strong>ing<br />

fors op gang kwam, met als gevolg de plass<strong>en</strong><br />

die nu de Wijde Blik <strong>en</strong> de Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>se<br />

plas het<strong>en</strong>, kwam uiteindelijk het pad als<br />

verhoogde dijk in het water te ligg<strong>en</strong>. Op<br />

kaart<strong>en</strong> uit de achtti<strong>en</strong>de eeuw, zoals op die<br />

van C.C. van Bloemswaerdt uit circa 1720<br />

(afb. 3) <strong>en</strong> van Jan Spruyt<strong>en</strong>burgh uit 1734<br />

(zie p. 123), die Dirk A Lamberts Kaade schrijv<strong>en</strong>,<br />

is prachtig te zi<strong>en</strong> hoe dat verve<strong>en</strong>de<br />

landschap in de Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>se plas er to<strong>en</strong><br />

uitzag3. Vanaf het pad is ook nu nog in de<br />

Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>se plas goed het legakkertrekgat<strong>en</strong>patroon<br />

te zi<strong>en</strong> van deze ontginning,<br />

al zijn vele legakkers inmiddels weggeslag<strong>en</strong><br />

door de golfslag. Op de kadastrale<br />

kaart van Vreeland uit 1832 (afb. 4) is de kade<br />

afgebeeld als Alambers Kade <strong>en</strong> hieruit blijkt<br />

dat het eerste deel van de kade to<strong>en</strong> onder<br />

Vreelands grondgebied viel. Aan het einde<br />

van het Vreelands grondgebied stond vroeger<br />

e<strong>en</strong> limietpaal (gr<strong>en</strong>spaal).<br />

Naamgeving <strong>en</strong> schrijfwijz<strong>en</strong><br />

Naast de eerderg<strong>en</strong>oemde b<strong>en</strong>aming<strong>en</strong> op<br />

kaart<strong>en</strong> komt vanaf de zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw de<br />

naam Alambertskade in verschill<strong>en</strong>de schrijf-<br />

SÊmkl<br />

eassfl<br />

•M<br />

■i fi .Hmïi i<br />

mmm<br />

y<br />

~K?oojiJre.]hl<br />

Afb. 3: Nieuwe Kaart van Lo<strong>en</strong><strong>en</strong>, C.C. van Bloemswaerd,<br />

uitgave Cov<strong>en</strong>s <strong>en</strong> Mortier circa 1726 (west<strong>en</strong> bov<strong>en</strong>).<br />

Afgebeeld in M. Donkersloot-De Vrij, p. 90-91.<br />

208 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>


eeuw gaan de woord<strong>en</strong> vaker aan elkaar geschrev<strong>en</strong><br />

word<strong>en</strong>. In 1981 schrijft de topografische<br />

kaart de naam als Lambertszkade, maar<br />

teg<strong>en</strong>woordig (uitgave 2004) staat er Dirck A<br />

Lambertsz-kade. De geme<strong>en</strong>telijke basisadministratie<br />

van Wijdermer<strong>en</strong> hanteert Dirck A.<br />

Lambertszkade, maar in Lo<strong>en</strong><strong>en</strong> houdt m<strong>en</strong><br />

zich aan Alambertskade.<br />

In het onofficiële domein komt m<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de<br />

verschrijving<strong>en</strong> van de naam van<br />

onze kade teg<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> paar merkwaardige<br />

voorbeeld<strong>en</strong>. Lambrechts(z)kade <strong>en</strong> Alambrechtskade<br />

vindt m<strong>en</strong> op het internet. De<br />

schrijfwijze Dr. Lambertszkade6 is e<strong>en</strong> misverstand<br />

doordat Dirck ook wel tot Drk werd<br />

afgekort. De overig<strong>en</strong>s creatieve suggestie<br />

van <strong>en</strong>ig verband met de Franse verlichtingsfilosoof<br />

D'Alembert, wi<strong>en</strong>s naam ook vaak<br />

verbasterd wordt tot D'Alambert7 moet als<br />

grappig misverstand word<strong>en</strong> afgedaan. Zo<br />

fantaseert m<strong>en</strong> er ook teg<strong>en</strong>woordig nog lustig<br />

op los.<br />

* // 7-<br />

Afb. 4: Detail kadastrale kaart van Vreeland uit 1832,<br />

Kadastrale Atlas Provincie Utrecht 14, <strong>2007</strong>, het noord<strong>en</strong><br />

rechts.<br />

Oorsprong van de naam<br />

Over de oorsprong van de naam is weinig te<br />

vind<strong>en</strong>. In e<strong>en</strong> rek<strong>en</strong>ing van het bisdom<br />

Utrecht uit 1343 komt de vermelding voor:<br />

'Dorkserve<strong>en</strong> - Jacob Lambrechtszo<strong>en</strong>'. Wie dit<br />

was <strong>en</strong> of dit de naamgever van het pad is, is<br />

onbek<strong>en</strong>d. Het lijkt niet waarschijnlijk, daar<br />

het pad pas e<strong>en</strong> paar honderd jaar later op de<br />

eerste topografische kaart<strong>en</strong> versche<strong>en</strong>. Het<br />

dichtst bij komt <strong>en</strong>e Dirck Lambertsz, die<br />

g<strong>en</strong>oemd wordt in de opsomming van Morg<strong>en</strong>geld<br />

<strong>en</strong> Huisgeld van <strong>Loosdrecht</strong> <strong>en</strong> Mijnd<strong>en</strong><br />

in verband met de ti<strong>en</strong>de <strong>en</strong> twintigste<br />

p<strong>en</strong>ning: Dirck Lambertsz bruyckt thi<strong>en</strong> merg<strong>en</strong><br />

de<strong>en</strong> door dander ghetaxeert op thi<strong>en</strong> stuv(ers) fac.<br />

V gl. In 1557 war<strong>en</strong> het zijn erv<strong>en</strong>8. Deze<br />

Dirck komt e<strong>en</strong> eeuw eerder voor dan de<br />

vermelding in de naam van de kade in 1652.<br />

E<strong>en</strong> schoutbrief van 'Cortehoeve <strong>en</strong><br />

Overmeer' in het archief van het kapittel van<br />

St. Marie uit 1564 meldt dat 'de binn<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

buit<strong>en</strong> <strong>Vecht</strong>dijck mitsgaders die wetering <strong>en</strong><br />

andere damm<strong>en</strong>, sluijs<strong>en</strong> <strong>en</strong> weg<strong>en</strong> binn<strong>en</strong><br />

d<strong>en</strong> bedrijve van Dorsseweert ofte Overmeer<br />

geleg<strong>en</strong>' ieder jaar geschouwd zull<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />

op St. Lambertsdag. De Alambertskade valt<br />

binn<strong>en</strong> het Kort<strong>en</strong>hoefse gebied. Zal deze<br />

naamsspeling toeval zijn of zal de Heilige<br />

waarnaar deze schouwdag is vernoemd inderdaad<br />

de naamgever zijn van de kade? De<br />

oud-rechterlijke- <strong>en</strong> geme<strong>en</strong>telijke archiev<strong>en</strong><br />

van <strong>Loosdrecht</strong>, die onder andere de leggers<br />

van de verponding<strong>en</strong> bevatt<strong>en</strong>, lijk<strong>en</strong> ook e<strong>en</strong><br />

bron waarin de naam te vind<strong>en</strong> zou kunn<strong>en</strong><br />

zijn. Hier komt echter nerg<strong>en</strong>s de naam Lamberts<br />

of Alamberts in voor.<br />

Ook de optie of de naamgever e<strong>en</strong> Amsterdamse<br />

koopman zou kunn<strong>en</strong> zijn, die iets<br />

van do<strong>en</strong> had in de verv<strong>en</strong>ing hier ter plaatse,<br />

blijkt niet te vind<strong>en</strong>. Wel of ge<strong>en</strong> Amsterdamse<br />

koopman, het vermoed<strong>en</strong> bestaat dat<br />

Dirk A. Lamberts iemand was die belang<strong>en</strong><br />

in de verv<strong>en</strong>ing zou hebb<strong>en</strong>, ofwel eig<strong>en</strong>aar<br />

TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 209


van de grond was of de kade mede heeft aangelegd.<br />

Dat laatste geldt ook voor Ael Lamberts<br />

uit 1612. Het was immers te do<strong>en</strong> gebruikelijk<br />

dat e<strong>en</strong> weg of iets dergelijks werd<br />

vernoemd naar deg<strong>en</strong>e die deze had aangelegd<br />

of die eig<strong>en</strong>aar van de grond was.<br />

In de periode van de naamgeving van de<br />

kade was het structureel gebruik van vaste<br />

famili<strong>en</strong>am<strong>en</strong> nog niet in zwang, wat e<strong>en</strong><br />

zoektocht bemoeilijkt. Dirk A. Lambertsfz.)<br />

komt vrijwel zeker van Dirk, de zoon van A.<br />

Lamberts. De vernoeming van Ael in vroege<br />

geschrift<strong>en</strong>, kan wijz<strong>en</strong> op de doopnaam van<br />

deze A. Lamberts, zelf de zoon (of dochter!)<br />

van <strong>en</strong>e Lambert. Ael of Aal, was e<strong>en</strong> in die<br />

tijd vrij gewone jong<strong>en</strong>s- of meisjesnaam<br />

(d<strong>en</strong>k aan Aaltje). Alamberts lijkt dan e<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>smelting<br />

te zijn van Ael <strong>en</strong> Lamberts. Geheel<br />

speculatief zou er e<strong>en</strong> schema kunn<strong>en</strong><br />

bestaan waarin Dirck A. Lambertsz de achterkleinzoon<br />

was van Dirck Lambertsz die in<br />

1557 al was overled<strong>en</strong>. Het probleem is dat er<br />

te weinig bronn<strong>en</strong> bewaard zijn geblev<strong>en</strong> uit<br />

die tijd.<br />

We mog<strong>en</strong> op basis van de hier beschrev<strong>en</strong><br />

bevinding<strong>en</strong> gevoegelijk concluder<strong>en</strong> dat<br />

de oudst bek<strong>en</strong>de b<strong>en</strong>aming is: Ael Lambertsekade<br />

(1612). Rond 1683, werd de kade naar de<br />

vermoedelijke zoon Dirk A. Lambertsz Kade<br />

g<strong>en</strong>oemd. Maar wie nou deze Ael Lamberts<br />

<strong>en</strong> Dirck war<strong>en</strong>, daar geeft ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kel geschrift<br />

vooralsnog uitsluitsel over.<br />

'W i<strong>en</strong> h e t w ater d eert, h et w a te r k e e rt'<br />

Van oudsher al vormde de Alambertskade de<br />

gr<strong>en</strong>s tuss<strong>en</strong> Holland <strong>en</strong> het Sticht van<br />

18118<br />

mm<br />

■<br />

\<br />

Uitg. N auta, Velaeu. 1 9 6 5 . S luisje, — VREELA N D.<br />

Afb. 5: De voormalige Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>se sluis te Vreeland, circa 1900 (coll. W. Mooij). Vanuit de Wijde Blik werd de<br />

turf naar de <strong>Vecht</strong> vervoerd via dit schutsluisje ‘Visscherslust’, teg<strong>en</strong>woordig 'het Sluisje' g<strong>en</strong>aamd. Het woonhuis op<br />

nummer 86 is e<strong>en</strong> voormalige turfschuur, die later tot boerderij is verbouwd. De turfstekers kond<strong>en</strong> hun pas verdi<strong>en</strong>de<br />

geld mete<strong>en</strong> verbrass<strong>en</strong>, in de herberg op de hoek Alambertskade-Boslaan die op vele kaart<strong>en</strong> is ingetek<strong>en</strong>d, niet voor<br />

niets ‘de Letste Stuyver' gehet<strong>en</strong>. Let wel: 1965 staat voor het nummer van de ansichtkaart bij de uitgever.<br />

210 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>


SST ■ -K ><br />

m i*<br />

i i ?<br />

fri<br />

m w -<br />

&*AVt i<br />

S k %<br />

s a ’<br />

:''k<br />

f- t e ? ’<br />

v: 7:77<br />

_________<br />

• • • '<br />

u<br />

'<br />

H<br />

:<br />

a ___________<br />

l<br />

Afb. 6: De Alambertskade in <strong>2007</strong> (foto auteur).<br />

Utrecht. De kade viel tot 1832 in zijn geheel<br />

onder de geme<strong>en</strong>te Kort<strong>en</strong>hoef, sam<strong>en</strong> met<br />

het hele terrein t<strong>en</strong> noord<strong>en</strong> van de Alambertskade<br />

tot het Kneuterdijkje, langs de Oude<br />

<strong>Vecht</strong>arm. Het terrein van de buit<strong>en</strong>plaats<br />

Slotzigt aan de Boslaan in Vreeland behoorde<br />

dus ook tot de geme<strong>en</strong>te Kort<strong>en</strong>hoef, tot de<br />

gr<strong>en</strong>swijziging<strong>en</strong> die sam<strong>en</strong>hing<strong>en</strong> met de<br />

kadastrale herinmeting die definitief werd<br />

vastgesteld in de Oorspronkelijk Aanwijz<strong>en</strong>de<br />

Tafels van 18329. Kort<strong>en</strong>hoef was dan ook<br />

belast met het onderhoud van de kade. Zo<br />

werd in e<strong>en</strong> mol<strong>en</strong>brief uit 1713 bepaald dat<br />

het bestuur van de polder Kort<strong>en</strong>hoef de<br />

Alambertskade met nog e<strong>en</strong> aangeleg<strong>en</strong> deel<br />

van de Rade moest onderhoud<strong>en</strong>. Deze kades<br />

vormd<strong>en</strong> namelijk e<strong>en</strong> belangrijke waterkering<br />

voor de polder. De verv<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> in Kort<strong>en</strong>hoef<br />

war<strong>en</strong> al eind zesti<strong>en</strong>de eeuw van<br />

start gegaan. Wettelijke voorschrift<strong>en</strong> steld<strong>en</strong><br />

diverse eis<strong>en</strong> <strong>en</strong> beperking<strong>en</strong> aan de verv<strong>en</strong>ing,<br />

om beschadiging aan dijk<strong>en</strong> <strong>en</strong> weg<strong>en</strong><br />

te voorkom<strong>en</strong>. Zo werd<strong>en</strong> de breedte van de<br />

legakkers <strong>en</strong> de ve<strong>en</strong>putt<strong>en</strong> vastgesteld, werd<br />

beplanting verplicht ter bescherming teg<strong>en</strong><br />

ontgronding, <strong>en</strong> mocht binn<strong>en</strong> bepaalde afstand<br />

van kad<strong>en</strong> <strong>en</strong> dijk<strong>en</strong> niet verve<strong>en</strong>d<br />

word<strong>en</strong>.<br />

Voor <strong>en</strong>kele plaats<strong>en</strong>, waaronder Kort<strong>en</strong>hoef,<br />

werd<strong>en</strong> hier uitzondering<strong>en</strong> op<br />

gemaakt, onder andere in de G<strong>en</strong>erale Ordonnantie<br />

van 29 juli 1767. In Kort<strong>en</strong>hoef<br />

mocht<strong>en</strong> de ve<strong>en</strong>putt<strong>en</strong> breder zijn <strong>en</strong> de<br />

akkers smaller dan elders. Mede hierdoor<br />

richtte de verv<strong>en</strong>ing hier grote verwoesting<strong>en</strong><br />

aan. Ook aan het einde van de achtti<strong>en</strong>de<br />

eeuw <strong>en</strong> begin neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw werd hier<br />

verv<strong>en</