Tussen Vecht en Eem, 2007 Loosdrecht
Tijdschrift voor regionale geschiedenis. Loosdrechtnummer, jaargang 2007, nr. 3
Tijdschrift voor regionale geschiedenis. Loosdrechtnummer, jaargang 2007, nr. 3
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
TVE 25e jrg. nr. 3, september <strong>2007</strong><br />
<strong>Tuss<strong>en</strong></strong> <strong>Vecht</strong> <strong>en</strong> <strong>Eem</strong><br />
dschrift voor regionale geschied<strong>en</strong>is<br />
■<br />
KifllS
—<br />
«Ö)<br />
Uitgeverij<br />
VanWijland BV<br />
Postbus 111<br />
1250 AC Lar<strong>en</strong> NH<br />
Tel. 035 - 538 2534<br />
Fax 035 - 538 3738<br />
Langs de gr<strong>en</strong>s van Lar<strong>en</strong><br />
lez<strong>en</strong> <strong>en</strong> wandel<strong>en</strong> langs de gr<strong>en</strong>s van Lar<strong>en</strong><br />
Auteur Bep De Boer beschrijft de 16<br />
kilometer lange geme<strong>en</strong>tegr<strong>en</strong>s van Lar<strong>en</strong>.<br />
Met kaart, kompas <strong>en</strong> camera wandelde<br />
<strong>en</strong> fietste hij het dorp rond, steeds foto’s<br />
mak<strong>en</strong>d <strong>en</strong> alles noter<strong>en</strong>d. Hij kwam leuke<br />
ding<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> zoals e<strong>en</strong> spoorlijn over het<br />
Lar<strong>en</strong>se grondgebied, e<strong>en</strong> prachtig meer<br />
waar we helaas niet altijd mog<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>,<br />
maar ook mooie <strong>en</strong> schilderachtige plekjes.<br />
En wist u dat er villa’s op de gr<strong>en</strong>s van<br />
Lar<strong>en</strong> staan waar de gr<strong>en</strong>s dwars doorhe<strong>en</strong><br />
gaat? Dat alles heeft hij gefotografeerd<br />
<strong>en</strong> beschrev<strong>en</strong>. Al met al e<strong>en</strong> boek waar<br />
je wat mee kan do<strong>en</strong>: lez<strong>en</strong> <strong>en</strong> wandel<strong>en</strong><br />
“Langs de gr<strong>en</strong>s van Lar<strong>en</strong>”.<br />
L angs de<br />
gr<strong>en</strong>s van<br />
Lar<strong>en</strong><br />
Bep (C.L.) De Boer<br />
Formaat: 15,5 x 24 cm<br />
Omvang : 80 pagina’s<br />
ISBN : 978 90 77285 10-7<br />
Prijs:<br />
12,95 inch BTW<br />
Voor meer informatie <strong>en</strong> bestelling<strong>en</strong> w w w .uitgeverijvanw ijland.nl<br />
Westland Verzekering<strong>en</strong><br />
Makelaars in Assurantiën<br />
Hypothek<strong>en</strong><br />
Verzekering<strong>en</strong><br />
P<strong>en</strong>sio<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
Golfstroom 18 • 1271 CP Huiz<strong>en</strong> • Postbus 38 • 1270 AA Huiz<strong>en</strong><br />
Telefoon 035 52 61 370 • Fax 035-5240384<br />
info@ westland-verzekering<strong>en</strong>.nl • www.westland-verzekering<strong>en</strong>.nl
TVE 25e jrg. nr. 3, september <strong>2007</strong><br />
<strong>Tuss<strong>en</strong></strong> <strong>Vecht</strong> <strong>en</strong> <strong>Eem</strong><br />
Tijdschrift voor regionale geschied<strong>en</strong>is<br />
Het gebouw D rieluik, Acacialaan 2 te Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong>, onderkom<strong>en</strong> van de Oudheidkamer van de Historische<br />
K ring <strong>Loosdrecht</strong> (foto H KL).<br />
Uitgegev<strong>en</strong> door de Stichting <strong>Tuss<strong>en</strong></strong> <strong>Vecht</strong> <strong>en</strong> <strong>Eem</strong>
Inhoud<br />
Mr. Don Bijl, Burgemeester Wijdemer<strong>en</strong><br />
Woord vooraf 115<br />
Programma TVE Op<strong>en</strong> Dag<br />
te <strong>Loosdrecht</strong> 116<br />
Ferry Brand<br />
<strong>Loosdrecht</strong> nog niet van de kaart 117<br />
Bas de Ligt<br />
Ambachtsher<strong>en</strong> van Mijnd<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
de <strong>Loosdrecht</strong><strong>en</strong> op Eik<strong>en</strong>rode 128<br />
Ruud Gortzak<br />
G<strong>en</strong>ealogisch onderzoek blijft fasciner<strong>en</strong><br />
Werk zoek<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> ander land is<br />
iets van alle eeuw<strong>en</strong> 138<br />
Bas de Ligt<br />
<strong>Loosdrecht</strong> in de tijd van de reformatie 142<br />
John Mol<br />
Lieu de memoire<br />
Het <strong>Loosdrecht</strong>se oorlogsmonum<strong>en</strong>t<br />
<strong>en</strong> e<strong>en</strong> unieke ged<strong>en</strong>kste<strong>en</strong> 153<br />
Mathijs Witte<br />
De marginalisering van het<br />
boer<strong>en</strong>bedrijf in <strong>Loosdrecht</strong><br />
tuss<strong>en</strong> 1945 <strong>en</strong> <strong>2007</strong> 155<br />
Dick A. Jonkers<br />
De Ster bij <strong>Loosdrecht</strong>:<br />
e<strong>en</strong> waaiervormig natuurpalet 185<br />
Jeannette P. van der Meul<strong>en</strong>-Kuhn<br />
Toll<strong>en</strong> in <strong>Loosdrecht</strong> 193<br />
John Mol<br />
<strong>Loosdrecht</strong>se beurtvaart 198<br />
Juliette Jonker-Duijnstee<br />
Alambertskade versus<br />
Dirk A. Lambertskade 207<br />
John Mol<br />
Verdw<strong>en</strong><strong>en</strong> zeilschep<strong>en</strong><br />
Populaire typ<strong>en</strong> van vroeger op<br />
de <strong>Loosdrecht</strong>se plass<strong>en</strong> 214<br />
Archiefnieuws 224<br />
Boekbespreking<strong>en</strong><br />
Kasteel Sypesteyn als huismuseum 227<br />
Pretty Dutch,<br />
18e-eeuws Hollands porselein 231<br />
De Bosbooms <strong>en</strong> <strong>Loosdrecht</strong> 233<br />
Activiteit<strong>en</strong>ag<strong>en</strong>da actueel 235<br />
Colofon 238<br />
H<strong>en</strong>k Michielse<br />
<strong>Tuss<strong>en</strong></strong> arm<strong>en</strong>zorg <strong>en</strong><br />
hoogwaardige nijverheid<br />
De glans van het <strong>Loosdrecht</strong>s porselein 175<br />
Illustratie voorpagina (inzet): Luchtfoto van De Ster, waar De Drecht ontspringt (coll. HKL).<br />
Illustratie achterpagina (inzet): Zie artikel ‘<strong>Tuss<strong>en</strong></strong> arm<strong>en</strong>zorg <strong>en</strong> hoogwaardige nijverheid'.<br />
© TVE <strong>2007</strong>. Alle recht<strong>en</strong> voorbehoud<strong>en</strong>. Niets uit deze uitgave mag word<strong>en</strong> verveelvoudigd, opgeslag<strong>en</strong><br />
in e<strong>en</strong> geautomatiseerd gegev<strong>en</strong>sbestand, of op<strong>en</strong>baar gemaakt, in <strong>en</strong>ige vorm of op <strong>en</strong>ige wijze, hetzij<br />
elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnam<strong>en</strong>, of <strong>en</strong>ige andere manier, zonder voorafgaande<br />
schriftelijke toestemming van de uitgever. De uitgever heeft ernaar gestreefd de recht<strong>en</strong> van de illustraties<br />
volg<strong>en</strong>s wettelijke bepaling<strong>en</strong> te regel<strong>en</strong>. Deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die desondanks m<strong>en</strong><strong>en</strong> zekere recht<strong>en</strong> te kunn<strong>en</strong> do<strong>en</strong><br />
geld<strong>en</strong>, kunn<strong>en</strong> zich alsnog tot de uitgever w<strong>en</strong>d<strong>en</strong>.<br />
114 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>
Woord vooraf<br />
Dit jaar organiseert<br />
de Stichting tuss<strong>en</strong><br />
<strong>Vecht</strong> <strong>en</strong> <strong>Eem</strong> (TVE)<br />
in sam<strong>en</strong>werking met<br />
Mt 1305 de Historische Kring<br />
de zog<strong>en</strong>aamde Op<strong>en</strong><br />
Dag in <strong>Loosdrecht</strong>.<br />
De Op<strong>en</strong> Dag omvat<br />
e<strong>en</strong> symposium dat is<br />
gericht op de <strong>Loosdrecht</strong>se<br />
geschied<strong>en</strong>is<br />
<strong>en</strong> er vind<strong>en</strong> excursies<br />
plaats naar interessante<br />
locaties. Dit septembernummer van<br />
het mooie tijdschrift van TVE is speciaal gewijd<br />
aan <strong>Loosdrecht</strong>. Het tijdschrift wil verled<strong>en</strong>, hed<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> toekomst van plaats<strong>en</strong> in de regio belicht<strong>en</strong><br />
met als invalshoek<strong>en</strong> historisch perspectief,<br />
natuur, landschap <strong>en</strong> ruimtelijke ord<strong>en</strong>ing.<br />
Wij zijn natuurlijk verheugd, dat <strong>Loosdrecht</strong> als<br />
onderwerp is gekoz<strong>en</strong>, maar met die keuze<br />
voor <strong>Loosdrecht</strong> is ge<strong>en</strong> gemakkelijke opgave<br />
ontstaan. <strong>Loosdrecht</strong> k<strong>en</strong>t vele facett<strong>en</strong>, waarvan<br />
sommige bek<strong>en</strong>der zijn dan andere. Hierdoor<br />
ontstaat al gauw e<strong>en</strong> beperkt beeld dat te<br />
weinig recht doet aan de variatie die Oud-<br />
<strong>Loosdrecht</strong>, Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong> <strong>en</strong> Breukeleve<strong>en</strong><br />
bied<strong>en</strong>.<br />
Landelijke bek<strong>en</strong>dheid van <strong>Loosdrecht</strong> is<br />
ontstaan door de watersport. Tot op de dag van<br />
vandaag staan de <strong>Loosdrecht</strong>se Plass<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>d<br />
als de 'Watertuin van Nederland', e<strong>en</strong> plek<br />
waar bijna alle vorm<strong>en</strong> van watersport mogelijk<br />
zijn. Nog altijd word<strong>en</strong> de vergezicht<strong>en</strong> over<br />
het water ingetek<strong>en</strong>d door zeilbootjes, al zijn de<br />
moderne motorsloep<strong>en</strong> niet meer weg te d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>.<br />
Maar achter de recreatie op de plass<strong>en</strong><br />
gaan ook vraagstukk<strong>en</strong> schuil die te mak<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> met waterbeheer, bijvoorbeeld rond de<br />
Europese Kaderrichtlijn Water, <strong>en</strong> met natuurontwikkeling,<br />
zoals Natura 2000. Vraagstukk<strong>en</strong><br />
die bestuurlijk handel<strong>en</strong> vrag<strong>en</strong>, maar die ook<br />
hun maatschappelijke <strong>en</strong> economische weerslag<br />
kunn<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>. Deze vraagstukk<strong>en</strong> zijn trouw<strong>en</strong>s<br />
ook in belangrijke mate van toepassing<br />
op het prachtige op<strong>en</strong> <strong>en</strong> ongerepte Stergebied,<br />
waar de rivier de Drecht zijn oorsprong vond.<br />
<strong>Loosdrecht</strong> k<strong>en</strong>t twee cultuurhistorische pareltjes<br />
met elk e<strong>en</strong> geheel eig<strong>en</strong> geschied<strong>en</strong>is. Ik<br />
doel hierbij op Kasteel-Museum Sypesteyn <strong>en</strong><br />
landgoed Eik<strong>en</strong>rode. De geschied<strong>en</strong>is van beide<br />
locaties is ingekleurd door bijzondere m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>.<br />
Er zijn moeilijke fas<strong>en</strong> geweest, maar telk<strong>en</strong>s is<br />
e<strong>en</strong> nieuw perspectief ontstaan. Dat is nog<br />
steeds zo.<br />
Het beeld van <strong>Loosdrecht</strong> is niet compleet<br />
zonder vermelding van het <strong>Loosdrecht</strong>s porselein.<br />
De product<strong>en</strong> van de porseleinindustrie<br />
(1774-1784) van dominee De Mol zijn bek<strong>en</strong>d<br />
bij vele porseleink<strong>en</strong>ners in binn<strong>en</strong>- <strong>en</strong> buit<strong>en</strong>land.<br />
H et <strong>Loosdrecht</strong> van morg<strong>en</strong><br />
<strong>Loosdrecht</strong> is de afgelop<strong>en</strong> dec<strong>en</strong>nia sterk veranderd.<br />
Het <strong>Loosdrecht</strong> van vroeger leeft voort<br />
bij jachthav<strong>en</strong>/restaurant De Otter, bij de overgeblev<strong>en</strong><br />
traditionele bootbouwers <strong>en</strong> in de<br />
hart<strong>en</strong> van meerdere autochtone families met<br />
bek<strong>en</strong>de nam<strong>en</strong> als Lamme, Mur <strong>en</strong> Van H<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.<br />
Het <strong>Loosdrecht</strong> van nu k<strong>en</strong>t vele nieuwe inwoners,<br />
vaak niet onbemiddeld, die bewust<br />
hier zijn kom<strong>en</strong> won<strong>en</strong>. Er zijn hele mooie <strong>en</strong><br />
maar ook minder fraaie pand<strong>en</strong> neergezet.<br />
Sommige projectontwikkelaars zijn helaas te<br />
weinig door beperking<strong>en</strong> in de bestemmingsplann<strong>en</strong><br />
teg<strong>en</strong>gehoud<strong>en</strong>, waardoor het water<br />
vanaf de weg bijna onzichtbaar is geword<strong>en</strong>.<br />
Het <strong>Loosdrecht</strong> van morg<strong>en</strong> is zich weer bewust<br />
van zijn unieke locatie <strong>en</strong> de verantwoordelijkheid<br />
die dat met zich meebr<strong>en</strong>gt. Hoe<br />
kunn<strong>en</strong> wij dat bereik<strong>en</strong>? Door de bouw van<br />
e<strong>en</strong> pass<strong>en</strong>d nieuw dorpsc<strong>en</strong>trum in Oud-<br />
<strong>Loosdrecht</strong>, door de parels uit het verled<strong>en</strong> vitaal<br />
te houd<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> nieuwe, pass<strong>en</strong>de toekomst<br />
te bied<strong>en</strong> <strong>en</strong> door de watersport aan te<br />
pass<strong>en</strong> aan de eis<strong>en</strong> van nieuwe tijd, maar<br />
vooral door het oog te houd<strong>en</strong> op de m<strong>en</strong>selijke<br />
maat die in de dorp<strong>en</strong> nooit mag ontbrek<strong>en</strong>.<br />
M r. Don Bijl<br />
Burgemeester W ijdemer<strong>en</strong><br />
TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 115
TVE Op<strong>en</strong> Dag<br />
Zaterdag 22 september <strong>2007</strong><br />
LOOSDRECHT IN THE PICTURE<br />
De Historische Kring van <strong>Loosdrecht</strong> w ordt 'de oudste dochter van TVE' g<strong>en</strong>oemd.<br />
De kring ontstond in 1972 t<strong>en</strong> gevolge van de Op<strong>en</strong> Dag van TVE dat jaar in <strong>Loosdrecht</strong>.<br />
Ter viering van het lustrum w ordt de Op<strong>en</strong> Dag daarom in <strong>2007</strong> weer in <strong>Loosdrecht</strong><br />
georganiseerd in sam<strong>en</strong>werking met de Historische Kring.<br />
Plaats: W ijkgebouw van de Hervormde Kerk, Eik<strong>en</strong>laan 17A, Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong><br />
Aanvang: 10.00 uur, ontvangst, inschrijving, koffie<br />
Ocht<strong>en</strong>dprogramma, vanaf 10.30 uur<br />
• Op<strong>en</strong>ing door H<strong>en</strong>k Michielse, voorzitter van TVE<br />
• W elkom stw oord door mr. Don Bijl, burgemeester van Wijdemer<strong>en</strong><br />
• Muziek<strong>en</strong>semble met barokmuziek<br />
Lunch<br />
• Prof. dr. Gerrit Schutte, De Reformatie in <strong>Loosdrecht</strong> & daarna<br />
• Koffiepauze<br />
• <strong>Loosdrecht</strong> in the picture - film over landschap <strong>en</strong> geschied<strong>en</strong>is (vervaardigd in<br />
opdracht van TVE <strong>en</strong> de Historische Kring)<br />
• Muziek<strong>en</strong>semble<br />
• Drs. Ernst Kasteleijn, De geschied<strong>en</strong>is van het <strong>Loosdrecht</strong>s porselein - Nieuwe<br />
bevinding<strong>en</strong><br />
Middagprogramma, vier Excursies ter keuze vanaf 14.00 uur<br />
1. Wandeling naar <strong>en</strong> Rondleiding op het Landgoed Eik<strong>en</strong>rode, incl. onderweg e<strong>en</strong><br />
expositie van oude landbouw w erktuig<strong>en</strong><br />
2. Vaartocht naar de Ster, e<strong>en</strong> karakteristiek <strong>Loosdrecht</strong>s landschap<br />
3. Excursie naar bot<strong>en</strong>bouwers<br />
4. Wandeling naar <strong>en</strong> Rondleiding in Kasteelmuseum Sypesteyn<br />
Ter afsluiting<br />
• Borrel na & slotw oord door Adriaan Doets, voorzitter van de HK <strong>Loosdrecht</strong>.<br />
Deelnemersbijdrage<br />
De deelnemersbijdrage bedraagt € 15 p.p. voor donateurs van TVE <strong>en</strong> led<strong>en</strong> van de<br />
HK <strong>Loosdrecht</strong> (& hun huisg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong>) <strong>en</strong> € 17,50 p.p. voor andere belangstell<strong>en</strong>d<strong>en</strong>.<br />
Aanmelding<br />
Omdat er bij bepaalde excursies maar beperkte plaats is, w ordt m<strong>en</strong> verzocht zich<br />
schriftelijk aan te meld<strong>en</strong> bij: P<strong>en</strong>ningmeester TVE, Plantso<strong>en</strong> 14, 3755 HJ <strong>Eem</strong>nes.<br />
E-mail: administratie@ tuss<strong>en</strong>vecht<strong>en</strong>eem .nl<br />
• met opgave van de excursies die de 1e <strong>en</strong> de 29 voorkeur hebb<strong>en</strong>,<br />
• met vermelding van naam, adres, postcode <strong>en</strong> plaats.<br />
De aanmelding w ordt definitief na overmaking van € 15 p.p. (c.q. € 17,50 p.p.) op<br />
gironummer 3 8 9 2 0 8 4 t.n .v. P<strong>en</strong>ningmeester TVE, <strong>Eem</strong>nes, met vermelding Op<strong>en</strong> Dag.<br />
116 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>
<strong>Loosdrecht</strong> nog niet van de kaart<br />
Ferry Brand<br />
Ev<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> we in 2002 gedacht dat <strong>Loosdrecht</strong><br />
van de kaart zou verdwijn<strong>en</strong> met de<br />
overgang van de geme<strong>en</strong>te <strong>Loosdrecht</strong> naar<br />
de geme<strong>en</strong>te Wijdemer<strong>en</strong>, maar niets is minder<br />
waar. Wijdemer<strong>en</strong> is zo wijd dat, gezi<strong>en</strong><br />
de ligging van de dorp<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> de nieuwe<br />
geme<strong>en</strong>te, het eig<strong>en</strong>lijk nooit één geheel zal<br />
word<strong>en</strong>. Bestuurlijk is het dat hopelijk wél,<br />
maar e<strong>en</strong> Oud-<strong>Loosdrecht</strong>er is ge<strong>en</strong> Ankev<strong>en</strong>er<br />
<strong>en</strong> iemand uit Breukeleve<strong>en</strong> heeft weinig<br />
interesse voor het lief <strong>en</strong> leed in Nederhorst<br />
d<strong>en</strong> Berg.<br />
Toch is er in de afgelop<strong>en</strong> eeuw<strong>en</strong> wel degelijk<br />
e<strong>en</strong> deel van <strong>Loosdrecht</strong> van de kaart<br />
geveegd, of liever gezegd: opgestookt. Want<br />
door de eeuw<strong>en</strong>lange verv<strong>en</strong>ing is e<strong>en</strong> groot<br />
deel van <strong>Loosdrecht</strong> in rook opgegaan. E<strong>en</strong><br />
buit<strong>en</strong>lander die in de zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw e<strong>en</strong><br />
/<br />
v • £<br />
r ; l-w h<br />
reis door Holland maakte, sprak over het<br />
'brand<strong>en</strong>d land'. Vondel rijmde daarover:<br />
'Gelukkig is het land, waar 't kind zijn moer<br />
verbrandt' <strong>en</strong> niet voor niets staat er in het<br />
Latijn onder de pr<strong>en</strong>t van e<strong>en</strong> baggeraar geschrev<strong>en</strong><br />
(vrij vertaald): 'ziet de wonder<strong>en</strong><br />
van de Bataafse grond, golf <strong>en</strong> moeras gev<strong>en</strong><br />
hunne vur<strong>en</strong>'.1<br />
Het is de moeite waard om e<strong>en</strong>s na te<br />
gaan wat er eig<strong>en</strong>lijk aan <strong>Loosdrecht</strong> is veranderd<br />
in de ruim 700 jaar dat <strong>Loosdrecht</strong> bestaat.<br />
Helaas zijn er uit de begintijd ge<strong>en</strong><br />
kaart<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>d <strong>en</strong> zijn er ook nauwelijks<br />
schriftelijke mededeling<strong>en</strong> gedaan. We moet<strong>en</strong><br />
het dus hebb<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> beperkt aantal<br />
gegev<strong>en</strong>s. De eerste kaart<strong>en</strong> waarop <strong>Loosdrecht</strong><br />
voorkomt stamm<strong>en</strong> pas uit het begin<br />
van de zesti<strong>en</strong>de eeuw. <strong>Loosdrecht</strong> wordt<br />
msmmmi<br />
a m<br />
--V<br />
n<br />
w<br />
m<br />
rnrnÊ m m M<br />
m g gj<br />
’ •■T'AM<br />
;<br />
jprocul Phjjtci.'BaltJi’O' mirdcula lerrcr Cemiïe7 danl^Ujnes unda paluscj/?^Juc,s palusqfi fuos .<br />
Afb. 1: Plaat 46 afkom stig uit ‘Deliciae Batavicae variae’, Leid<strong>en</strong> (ca. 1618), uitgegev<strong>en</strong> door jacobus M arcus, A tlas<br />
van Stolk, Rotterdam.<br />
TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 117
daarop zo onjuist of summier aangegev<strong>en</strong> dat<br />
we er eig<strong>en</strong>lijk niets mee kunn<strong>en</strong>. Het is vaak<br />
niet meer dan e<strong>en</strong> schets. Als voorbeeld de<br />
zog<strong>en</strong>aamde 'ronde kaart van het Gooi' uit<br />
ca, 1525 (afb. 2). <strong>Loosdrecht</strong> is hier zeer c<strong>en</strong>traal<br />
op getek<strong>en</strong>d maar eig<strong>en</strong>lijk klopt er<br />
niets van. Het lijkt of de tek<strong>en</strong>aar wel wist<br />
dat de beide <strong>Loosdrecht</strong><strong>en</strong> aan weerszijd<strong>en</strong><br />
van e<strong>en</strong> rondlop<strong>en</strong>de dijk lag<strong>en</strong>, maar verder<br />
geloofde hij het wel. We zoud<strong>en</strong> als reiziger<br />
gauw verdwal<strong>en</strong>.<br />
Er schijnt e<strong>en</strong> nauwkeurige kaart van<br />
<strong>Loosdrecht</strong> te zijn gedrukt in 1563. Hij werd<br />
gemaakt door Mr. Christiaan de Waert, lid<br />
van de hoge raad van Mechel<strong>en</strong>, die <strong>Loosdrecht</strong><br />
to<strong>en</strong> heeft bezocht <strong>en</strong> 'ter plaatse cont<strong>en</strong>tieus<br />
by e<strong>en</strong> gezwoore landmeter' (Louwies<br />
van Alkmaar) de <strong>Loosdrecht</strong>se v<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
vullingland<strong>en</strong> heeft getek<strong>en</strong>d. Helaas is deze<br />
kaart verlor<strong>en</strong> gegaan <strong>en</strong> moet<strong>en</strong> we het do<strong>en</strong><br />
met deze simpele mededeling. We hadd<strong>en</strong><br />
graag het resultaat gezi<strong>en</strong>, want als we andere<br />
kaart<strong>en</strong> uit die tijd bekijk<strong>en</strong>, gaan we twijfel<strong>en</strong><br />
aan de kundigheid van de zesti<strong>en</strong>deeeuwse<br />
landmeters.2<br />
' ! /Tjnhrjfi<br />
Joost Jansz Beeldsnijder<br />
In 1575 versche<strong>en</strong> de kaart van Joost Jansz,<br />
ook wel Beeldsnijder g<strong>en</strong>aamd, naar zijn beroep.<br />
Hij leefde van 1541 tot 1590 <strong>en</strong> was<br />
beeldhouwer <strong>en</strong> plaatsnijder, tev<strong>en</strong>s landmeter<br />
<strong>en</strong> vestingbouwkundige. Hij heeft met één<br />
man als hulp geheel Holland, West-Friesland<br />
<strong>en</strong> e<strong>en</strong> deel van Utrecht opgemet<strong>en</strong> van ca,<br />
1570 tot 1573 <strong>en</strong> daarna in hout lat<strong>en</strong> graver<strong>en</strong>.<br />
In 1575 kreeg hij octrooi voor deze uitgave<br />
met daarop vooral gestileerd weergegev<strong>en</strong><br />
verkaveling<strong>en</strong>.<br />
Alhoewel dit dus niet zo gedetailleerd is<br />
<strong>en</strong> het geheel maar e<strong>en</strong> globale indruk geeft,<br />
is <strong>Loosdrecht</strong> toch duidelijk te herk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> aan<br />
de hoefijzervormige loop van de dijk met aan<br />
de noordwestelijke kant Oukerck (het huidige<br />
Oud-<strong>Loosdrecht</strong>) <strong>en</strong> aan de zuidoostelijke<br />
kant de Sijpekerk van Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong>. De<br />
bijgevoegde afbeelding 3 is overig<strong>en</strong>s niet<br />
van de originele kaart. Ook die is er helaas<br />
Afb. 2: Fragm<strong>en</strong>t uit de zog<strong>en</strong>aamde 'ronde kaart van<br />
het Gooi’ door Goert die Greef of Jan de Pape,<br />
1524/1526, het oost<strong>en</strong> bov<strong>en</strong> (colt. Nationaal Archief,<br />
kaart<strong>en</strong>verzameling).<br />
niet meer. Deze afbeelding komt van de zog<strong>en</strong>aamde<br />
tweede uitgave uit 1608, gedrukt<br />
door Harman Allertsz van Warm<strong>en</strong>huys<strong>en</strong>,<br />
koster van de Nieuwe Kerk te Amsterdam.3<br />
De typische vorm van de dijk, met zijn<br />
langwerpige bocht, is mogelijk al ontstaan in<br />
de Derde Ijstijd to<strong>en</strong> ook de stuwwall<strong>en</strong> in<br />
het Gooi zijn gevormd. Op de uitlopers daarvan<br />
vestigd<strong>en</strong> zich de eerste bewoners in het<br />
verder overweg<strong>en</strong>d moerassig, ontoegankelijk<br />
<strong>en</strong> 'vol van gagel sijnde' gebied. Zoud<strong>en</strong><br />
118 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>
deze natuurlijke hoogt<strong>en</strong> er niet zijn geweest,<br />
dan had de verkaveling in het <strong>Loosdrecht</strong>se<br />
er ongetwijfeld anders uitgezi<strong>en</strong>. Nu moest<br />
m<strong>en</strong> rek<strong>en</strong>ing houd<strong>en</strong> met het natuurlijk verloop<br />
van de afwatering uit het Gooi dat dus<br />
loosde in de Drecht. Nog steeds is in sommige<br />
slot<strong>en</strong> - vooral rond de kerk van Nieuw-<br />
<strong>Loosdrecht</strong> - het heldere witte zand te zi<strong>en</strong><br />
van deze z.g. dekzandrugg<strong>en</strong>. Deze U-vorm<br />
van de dijk will<strong>en</strong> we daarom beschouw<strong>en</strong><br />
als basis <strong>en</strong> uitgangspunt voor onze cartografische<br />
verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>.<br />
We zi<strong>en</strong> op deze kaart e<strong>en</strong> verkaveling<br />
loodrecht op de dijk <strong>en</strong> slot<strong>en</strong> die uitkom<strong>en</strong><br />
in de Drecht. De unieke waaierverkaveling in<br />
het Stergebied is niet opgemerkt of in ieder<br />
geval niet getek<strong>en</strong>d. Dan de beide landscheiding<strong>en</strong>.<br />
Bov<strong>en</strong> met Kort<strong>en</strong>hoef <strong>en</strong> b<strong>en</strong>ed<strong>en</strong><br />
met Breukeleve<strong>en</strong> (beide tot Utrecht behor<strong>en</strong>d).<br />
<strong>Loosdrecht</strong> lag daar als e<strong>en</strong> Hollandse<br />
<strong>en</strong>clave tuss<strong>en</strong>in, De Oude Dijk naar Muijeveld<br />
is wel getek<strong>en</strong>d, maar wordt niet g<strong>en</strong>oemd.<br />
Opvall<strong>en</strong>d is wel, zoals uit archiefstukk<strong>en</strong><br />
blijkt, dat de nam<strong>en</strong> Oude Dijk <strong>en</strong><br />
Nieuive Dijk niet pass<strong>en</strong> bij de huidige Oudloosdrechtse-<br />
<strong>en</strong> Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong>sedijk. De zog<strong>en</strong>aamde<br />
Nieuwe Dijk is de naam voor de gehele<br />
weg vanaf de Driesprong te Oud-<br />
<strong>Loosdrecht</strong> naar de Mol<strong>en</strong>me<strong>en</strong>t <strong>en</strong> verder<br />
door Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong> naar Muijeveld. De<br />
Oude Dijk liep vanaf Muijeveld richting Mijnd<strong>en</strong>.<br />
<strong>Loosdrecht</strong> op z'n kop<br />
Het wordt pas leuk als we e<strong>en</strong> aantal kaart<strong>en</strong><br />
naast elkaar legg<strong>en</strong>, want dan zi<strong>en</strong> we de verschill<strong>en</strong><br />
het best. Met het bekijk<strong>en</strong> van deze<br />
verschill<strong>en</strong>de kaart<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> we het idee dat<br />
de cartograf<strong>en</strong> de weg (richting) ook wel e<strong>en</strong>s<br />
kwijt war<strong>en</strong>. Dat is natuurlijk niet zo, maar<br />
M* *<br />
r! - - t<br />
wm<br />
n<br />
AAt<br />
? « * * * * -)<br />
G o j l w jBos<br />
S w<br />
/ CN-' /<br />
Afb. 3: Fragm<strong>en</strong>t uit de ‘Land-Caerte <strong>en</strong>de water-Caerte van Noort-Hollandt <strong>en</strong>de West-vriesland met d'a<strong>en</strong>ligg<strong>en</strong>de<br />
Land<strong>en</strong>' (Joost jansz Beeldsnijder, Amsterdam 1575). Kopergravure, 116 x 105 cm. Dit fragm<strong>en</strong>t is uit de tweede<br />
uitgave, gedrukt in 1608 te Amsterdam door Harman Allertsz van Warm<strong>en</strong>huys<strong>en</strong> (coll. Nationaal Archief).<br />
TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 119
'* 'ƒ o '<br />
yd tu w <strong>en</strong><br />
Afb. 4: Fragm<strong>en</strong>t uit 'ULTRAIECTINI DOMINII Tabula’, eind zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw, gedrukt door Justus Danckers te<br />
Amsterdam, zuid<strong>en</strong> bov<strong>en</strong> (coll. Historische Kring <strong>Loosdrecht</strong>).<br />
als we <strong>Loosdrecht</strong> op z'n kop zi<strong>en</strong>, doet dat<br />
wel erg vreemd aan. In die tijd was het nog<br />
niet gebruikelijk dat het noord<strong>en</strong> altijd bov<strong>en</strong><br />
kwam. Op de kaart van Justus Danckers<br />
(1635-1701) staan veel gegev<strong>en</strong>s (afb. 4), UL<br />
TRAIECTINI DOMINII staat er met grote letters<br />
bov<strong>en</strong> <strong>en</strong> Utrecht staat c<strong>en</strong>traal. Toch is<br />
<strong>Loosdrecht</strong> wel aardig getek<strong>en</strong>d, hoewel het<br />
buit<strong>en</strong> de provincie Utrecht viel. De meetkundige<br />
verhouding<strong>en</strong> klopp<strong>en</strong> dan wel niet,<br />
maar we onderscheid<strong>en</strong> wel verschill<strong>en</strong>de<br />
nam<strong>en</strong> die verder niet vaak g<strong>en</strong>oemd word<strong>en</strong>,<br />
bijvoorbeeld de weg van lan [Jan] de Boer<br />
in Oud-<strong>Loosdrecht</strong> <strong>en</strong> de Claes Dirck breure<br />
wegh in Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong>. De Snel <strong>en</strong> de Start<br />
kom<strong>en</strong> in het midd<strong>en</strong> van het Stergebied sam<strong>en</strong><br />
waar De Drecht ontspringt.<br />
De Nootweg is duidelijk herk<strong>en</strong>baar getek<strong>en</strong>d,<br />
maar wordt nog niet met name g<strong>en</strong>oemd.<br />
Het was gewoon e<strong>en</strong> 'g<strong>en</strong>ot'-weg <strong>en</strong><br />
ontle<strong>en</strong>de zijn naam aan het algeme<strong>en</strong> gebruik<br />
door de boer<strong>en</strong> om hun vee over te verplaats<strong>en</strong>.<br />
Meestal war<strong>en</strong> die met e<strong>en</strong> hek afgeslot<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> de bewoners recht van<br />
overpad. Anders is het met de Claes Dirck<br />
breure wegh die de doorgaande weg lijkt te<br />
zijn naar de Tolakker bij Maart<strong>en</strong>sdijk. Deze<br />
weg ligt, zoals ook later blijkt, ongeveer op<br />
de hoogte waar nu 't Laantje is <strong>en</strong> liep dus<br />
langs de kor<strong>en</strong>veld<strong>en</strong> ter hoogte van de huidige<br />
Van Mijnd<strong>en</strong>laan. Het pad van lan de<br />
Boer komt volg<strong>en</strong>s de kaart uit ter hoogte van<br />
het tuinc<strong>en</strong>trum Perk aan de Hilversumse<br />
Raaweg.4<br />
Kaart<strong>en</strong> van Visscher<br />
Aan het eind van de zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw werd<br />
door Nicolaas Visscher (1649-1702) e<strong>en</strong><br />
prachtige kaart van de provincie Utrecht uitgegev<strong>en</strong><br />
(afb. 5). Deze kaart, waarvan e<strong>en</strong><br />
exemplaar in het bezit is van e<strong>en</strong> van onze led<strong>en</strong>,<br />
beslaat e<strong>en</strong> groot gebied. Vanaf de Haarlemmermeer<br />
tot ver in Gelderland zijn veel<br />
mooie details te zi<strong>en</strong>. <strong>Loosdrecht</strong> lijkt e<strong>en</strong><br />
beetje op de hiervoor afgebeelde kaart van<br />
Danckers <strong>en</strong> gelukkig voor ons weer met het<br />
noord<strong>en</strong> bov<strong>en</strong>. De kaart werd opgemet<strong>en</strong><br />
door Bernard de Roij (op kaart<strong>en</strong> soms geschrev<strong>en</strong><br />
als 'du Roy'). De Roij was e<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>de<br />
Utrechtse landmeter die veel werk ver-<br />
120 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>
ichtte aan het eind van de zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de<br />
eeuw. Gezi<strong>en</strong> de grootte van deze kaart is<br />
<strong>Loosdrecht</strong> maar magertjes weergegev<strong>en</strong>.<br />
Toch wordt onze aandacht hier gericht op de<br />
kleine details. De Roij is er niet helemaal uitgekom<strong>en</strong>,<br />
want de Nieuw<strong>en</strong> Dijk eindigt erg<strong>en</strong>s<br />
in het moeras <strong>en</strong> het Quakelvoetpad loopt<br />
vast op de Onder Dijk. De brug in de dijk over<br />
de 's-Gravelandse vaart heeft nu e<strong>en</strong> naam:<br />
de Kees Dikman Brug <strong>en</strong> ook Ian de Boer met<br />
zijn weg naar Hilversum komt hierop weer<br />
voor. Dan zi<strong>en</strong> we de hofstede van de <strong>Loosdrecht</strong>se<br />
hoofdbaljuw Simon Emtinck met het<br />
bos erachter dat begr<strong>en</strong>sd wordt door de<br />
Nootweg. Emtinck woonde eig<strong>en</strong>lijk in Amsterdam<br />
<strong>en</strong> was tev<strong>en</strong>s Heer van Noordwijkerhout.<br />
Verder Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong> in nogmaals<br />
de Claes Dirk Brem<strong>en</strong> weg, de weg naar<br />
Utrecht.<br />
De kaart van de w eduw e<br />
In ons archief hebb<strong>en</strong> we e<strong>en</strong> goede reproductie<br />
van de 'Nieuwe Kaart van MYNDEN <strong>en</strong><br />
de 2 LOOSDRECHTEN, midtsgaders van 's-<br />
Grav<strong>en</strong>land, etc,' (afb. 7). Hij was 'heel nauwkeurig<br />
geteek<strong>en</strong>t <strong>en</strong> gemeet<strong>en</strong>'. We hebb<strong>en</strong> ook<br />
de bijna zelfde kaart met daarop het wap<strong>en</strong><br />
van de ambachtsheer. Deze werd begin achtti<strong>en</strong>de<br />
eeuw (tuss<strong>en</strong> 1702-1720) opgedrag<strong>en</strong><br />
door de weduwe Visscher Elizabeth Verseyl)<br />
aan Mr. Jeronimus de Haze de Georgio. <strong>Tuss<strong>en</strong></strong><br />
de eerste uitgave <strong>en</strong> die van de weduwe<br />
zit ongeveer e<strong>en</strong> kwart eeuw. Van de laatstg<strong>en</strong>oemde<br />
kaart hebb<strong>en</strong> wij e<strong>en</strong> originele afdruk<br />
in onze collectie.<br />
Beide kaart<strong>en</strong> zijn volg<strong>en</strong>s Marijke Donkersloot-de<br />
Vrij in haar boek over de <strong>Vecht</strong>streek<br />
gebaseerd op andere in die tijd bestaande<br />
kaart<strong>en</strong>. Die m<strong>en</strong>ing wordt bevestigd<br />
door bestudering van e<strong>en</strong> exemplaar van Visscher<br />
dat omstreeks 1677 werd gemaakt. Veel<br />
minder details zijn daarop te zi<strong>en</strong>, maar de<br />
basis is gelijk. De uitgave van de weduwe is<br />
verder aangevuld <strong>en</strong> verbeterd. Zij zorgde ervoor<br />
dat er meer huiz<strong>en</strong> langs de <strong>Vecht</strong> werd<strong>en</strong><br />
vermeld, want daar woond<strong>en</strong> immers de<br />
pot<strong>en</strong>tiële kopers van deze kaart. De meetkundige<br />
verhouding<strong>en</strong> zijn best redelijk te<br />
noem<strong>en</strong> <strong>en</strong> hoewel de percel<strong>en</strong> niet allemaal<br />
afzonderlijk zijn getek<strong>en</strong>d, lop<strong>en</strong> de belangrijkste<br />
slot<strong>en</strong> wel in de juiste richting. Opvall<strong>en</strong>d<br />
is ook hier weer het ontbrek<strong>en</strong> van de<br />
weergave van water, veel water. Want ze<br />
hadd<strong>en</strong> daar in <strong>Loosdrecht</strong> niet stil gezet<strong>en</strong><br />
)funailce<br />
«föge Hil&rj<br />
\ VeezL<br />
a s s<br />
'u t Looscheclit-,<br />
'Zbrechtr<br />
Het:<br />
■Kieuwï-oo sdAe ch r<br />
H -E T<br />
&E.RX. C H<br />
Afb. 5: Fragm<strong>en</strong>t uit 'Tabula nova Provinciae Ultrajectinae', opgemet<strong>en</strong> door Bernardus du Roy, uitgegev<strong>en</strong> door<br />
Nicolaas Visscher, Amsterdam (particulier bezit).<br />
TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 121
#<br />
WK K A A R J,<br />
« S i ° O S üRECHT<br />
S f e r<br />
« s /y<br />
'Ü liu J m m<br />
1&X3E<br />
r n m - m<br />
Afb. 6: NIEUWE KAART van M YN D EN <strong>en</strong> de LOOSDRECHT, opgemet<strong>en</strong> door Ian Spruyt<strong>en</strong>burgh <strong>en</strong> uitgegev<strong>en</strong><br />
door Johannes Cov<strong>en</strong>s <strong>en</strong> Cornelis Mortier, Amsterdam 1734 (origineel Nationaal Archief; kopie Historische Kring<br />
<strong>Loosdrecht</strong>).<br />
<strong>en</strong> reeds veel land afgegrav<strong>en</strong> of uitgebaggerd.<br />
Het eerder g<strong>en</strong>oemde pad van Jan de Boer<br />
in Oud-<strong>Loosdrecht</strong> staat er nog wel op getek<strong>en</strong>d,<br />
maar wordt niet meer g<strong>en</strong>oemd.<br />
‘Nooy<strong>en</strong>’ staat er nu bij geschrev<strong>en</strong>, verwijz<strong>en</strong>d<br />
naar de familie De Nooij die daar aan<br />
de dijk woonde. We zi<strong>en</strong> ook de Noodweg (nu<br />
- foutief - geschrev<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> 'd') <strong>en</strong> ook de<br />
Claas Dirck Brem<strong>en</strong> Weg (wie was dat toch,<br />
die Klaas?). Dan volgt richting de Sijpekerk<br />
nog e<strong>en</strong> niet bij name g<strong>en</strong>oemde <strong>en</strong> ons onbek<strong>en</strong>de<br />
weg <strong>en</strong> vervolg<strong>en</strong>s aan beide zijd<strong>en</strong><br />
van de kerk e<strong>en</strong> voetpad, het e<strong>en</strong> naar Westbroek,<br />
het ander naar Ti<strong>en</strong>hov<strong>en</strong>.<br />
Teg<strong>en</strong>over de kerk ligt Sypesteyn, Sypesteynl<br />
Dus toch e<strong>en</strong> kasteel in Nieuw-<br />
<strong>Loosdrecht</strong>? Nee, dit is het perceel, de hofstede<br />
met die naam. In 1664 gekocht <strong>en</strong><br />
bewoond door jonkheer Cornelis Ascanius<br />
van Sypesteyn, heer van Hillegom. Hij heeft<br />
er niet lang plezier van gehad want in 1672<br />
vernietigd<strong>en</strong> de Frans<strong>en</strong> zijn bezit. Daarom is<br />
op deze kaart ge<strong>en</strong> huis getek<strong>en</strong>d, maar alle<strong>en</strong><br />
de naam vermeld. De grond bleef tot<br />
1800 in de familie Van Sypesteyn.<br />
Jan Spruyt<strong>en</strong>burgh<br />
E<strong>en</strong> van de mooiste kaart<strong>en</strong> van <strong>Loosdrecht</strong><br />
is onmisk<strong>en</strong>baar de kaart die landmeter Jan<br />
Spruyt<strong>en</strong>burgh in opdracht van ambachtsheer<br />
Lieve Geelvinck heeft gemaakt <strong>en</strong> die<br />
werd uitgegev<strong>en</strong> door Johannes Cov<strong>en</strong>s <strong>en</strong><br />
Cornelis Mortier in 1734. Deze kaart (afb. 6)<br />
getuigt van e<strong>en</strong> zeer groot vakmanschap <strong>en</strong> is<br />
e<strong>en</strong> voor <strong>Loosdrecht</strong> unieke uitgave. Tot in<br />
de kleinste details zijn alle percel<strong>en</strong> in deze<br />
pre-kadastrale kaart zichtbaar. Het is e<strong>en</strong> g<strong>en</strong>ot<br />
om elke c<strong>en</strong>timeter van dit kunstwerk te<br />
bewonder<strong>en</strong>. Er word<strong>en</strong> veel interessante on-<br />
122 TVE 25e p-g. <strong>2007</strong>
derdel<strong>en</strong> van het landschap weergegev<strong>en</strong>, zoals<br />
de vele buit<strong>en</strong>s langs de <strong>Vecht</strong> (kompleet<br />
met de naam van de eig<strong>en</strong>aar of bewoner),<br />
verder de ruïne van het kasteel Mijnd<strong>en</strong>, kor<strong>en</strong>-<br />
<strong>en</strong> watermol<strong>en</strong>s, kerk<strong>en</strong>, sluiz<strong>en</strong>, slot<strong>en</strong>,<br />
weg<strong>en</strong>, woonhuiz<strong>en</strong>, brugg<strong>en</strong>, <strong>en</strong> nog veel<br />
meer.<br />
We ontdekk<strong>en</strong> op deze kaart dat de<br />
Muijeveldse Oude Dijk maar liefst zev<strong>en</strong> brugg<strong>en</strong><br />
telde. Op de tek<strong>en</strong>ing van verdw<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
weg<strong>en</strong>, afb. 9, zijn ze g<strong>en</strong>ummerd weergegev<strong>en</strong>.<br />
Als eerste, bij de kruising Schinkeldijk/<br />
Zuijderlaan e<strong>en</strong> Schede brug (1). Deze brug<br />
lag scheef (scheluw) in de weg, vandaar deze<br />
naam. Vervolg<strong>en</strong>s kwam de Cors Meijers brug<br />
(2), dan de Crelis Gro<strong>en</strong>evelt brug (3), de Willem<br />
Schoute brug (4), Krijn Jans Gysz brug (5),<br />
de Haspers brug (6) <strong>en</strong> het Bruggetie (7). Welke<br />
person<strong>en</strong> hier bedoeld word<strong>en</strong> is moeilijk uit<br />
te mak<strong>en</strong>. In het Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> we de Bov<strong>en</strong>-<br />
<strong>en</strong> B<strong>en</strong>ed<strong>en</strong>dwarsvaart. Ook de Hornsluis<br />
wordt duidelijk afgebeeld, maar inmiddels<br />
ontbreekt het kerkelandse voetpad. De Oud-<br />
<strong>Loosdrecht</strong>ers ging<strong>en</strong> niet meer naar Lo<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
naar de kerk. In Oud zi<strong>en</strong> we ook (vlak bij de<br />
's-Gravelandse vaart) het Huys te <strong>Loosdrecht</strong>.<br />
Van de ambachtsheer dus, maar tev<strong>en</strong>s in<br />
Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong>, tuss<strong>en</strong> de Mol<strong>en</strong>me<strong>en</strong>t <strong>en</strong><br />
het St.-Annepad 'de Heer van Mijnd<strong>en</strong> <strong>en</strong> de<br />
<strong>Loosdrecht</strong>'. Nog niet op de plaats van het<br />
huidige Eik<strong>en</strong>rode, daar woonde in die tijd<br />
de heer De Bakker.<br />
De kaart is op schaal getek<strong>en</strong>d (opgemet<strong>en</strong><br />
in Rijnlandse Roed<strong>en</strong>). We kunn<strong>en</strong> nu<br />
uitrek<strong>en</strong><strong>en</strong> hoe lang bijvoorbeeld de weg was<br />
om vanaf Muijeveld (hoek Breukeleve<strong>en</strong>) via<br />
het Quakelpad naar de kerk van Oud-<br />
<strong>Loosdrecht</strong> te gaan. Dat was 715 roed<strong>en</strong> (circa<br />
2700 meter). Toch nog e<strong>en</strong> heel eind voor de<br />
kerkgang.<br />
Niet alle<strong>en</strong> de cartografische details, ook<br />
de 'verbeelding' is prachtig gegraveerd: het<br />
<strong>Loosdrecht</strong>se ve<strong>en</strong>bedrijf in al zijn facett<strong>en</strong>.<br />
Secuur uitgesned<strong>en</strong> door de graveur Adolf<br />
van der Laan geeft het onderste deel van de<br />
kaart ons e<strong>en</strong> briljante visie op het zware<br />
werk met de baggerbeugels in de natte verv<strong>en</strong>ing.<br />
Over deze kaart is al veel geschrev<strong>en</strong>5,<br />
want voor de k<strong>en</strong>ners is dit <strong>Loosdrecht</strong> op<br />
z'n best. De latere, echte kadasterkaart<strong>en</strong> zi<strong>en</strong><br />
er lang niet zo mooi uit, hoewel die mogelijk<br />
wel exacter zijn weergegev<strong>en</strong>. Bij de totstandkoming<br />
van de reorganisatie van de directie<br />
H o e<br />
Jlectaclti Shiys t<br />
'Lo e n d e r V e e<br />
ir r tf t o /h 'D aturOi<br />
L<br />
tK erke LarimT<br />
K a rtaL in J jê .<br />
M<br />
~ s leuwer/li<br />
JiünX um<br />
lTe*n*f*t<br />
\\ \ V v<br />
D e h 'e<strong>en</strong>.<br />
Afb. 7: Fragm<strong>en</strong>t uit de 'Nieuwe Kaart van M YN D EN <strong>en</strong> de 2 LOOSDRECHTEN, midtsgaders van 's-Grav<strong>en</strong>land,<br />
etc.', uitgegev<strong>en</strong> door Nicolaas Visscher [II, de zoon, 1649-1702], Amsterdam [tuss<strong>en</strong> 1677-1702] (coll. Historische<br />
Kring <strong>Loosdrecht</strong>, kopie).<br />
TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 123
h.<br />
o j s j v j d j e j i V j : £ \ t<br />
r,andt~<br />
Pa&r-<br />
» f / f f f . V'\ I /K M ^rtctll<br />
c J U u /u - y%<br />
tMuye<br />
i<br />
Afb. 8: NIEUWE KAART V A N DEN LANDE V A N UTRECHT', in kaart gebracht door Bernard du Roy, ing<strong>en</strong>ieur.<br />
Anno 1743 (2e druk), uitgegev<strong>en</strong> te Amsterdam door Johannes Cov<strong>en</strong>s <strong>en</strong> Cornelis Mortier (Het Utrechts<br />
Archief, Topografische Atlas, nr. 51).<br />
Utrecht van de Di<strong>en</strong>st van het Kadaster <strong>en</strong> de<br />
Op<strong>en</strong>bare Registers in oktober 1975 werd<strong>en</strong><br />
er duiz<strong>en</strong>d<strong>en</strong> kopieën van gedrukt voor de<br />
uitnodiging op het feest. Ook de informatiegids<br />
van de geme<strong>en</strong>te <strong>Loosdrecht</strong> werd vele<br />
jar<strong>en</strong> gesierd met e<strong>en</strong> afbeelding ervan op de<br />
voorkant. In het oude geme<strong>en</strong>tehuis heeft vele<br />
dec<strong>en</strong>nia e<strong>en</strong> origineel exemplaar gehang<strong>en</strong>,<br />
maar helaas is dit in particuliere hand<strong>en</strong><br />
terecht gekom<strong>en</strong>. Gelukkig hangt er nog e<strong>en</strong><br />
mooi exemplaar in kasteel Sypesteyn <strong>en</strong> heeft<br />
de Historische Kring <strong>Loosdrecht</strong> (HKL) nog<br />
altijd e<strong>en</strong> aantal mooie reproducties in de<br />
verkoop.<br />
Deze kaart is juist zo interessant voor onderzoek<br />
in <strong>Loosdrecht</strong> omdat er in het oud<br />
archief e<strong>en</strong> tweetal lijst<strong>en</strong> van verponding<strong>en</strong><br />
voorkom<strong>en</strong> (van 1731 <strong>en</strong> van 1742) waarin<br />
precies vermeld wordt wie de eig<strong>en</strong>aar of bewoner<br />
was van de huiz<strong>en</strong> die Jan Spruyt<strong>en</strong>burgh<br />
zo nauwkeurig heeft getek<strong>en</strong>d. De belastingkohier<strong>en</strong><br />
beginn<strong>en</strong> te nummer<strong>en</strong> in<br />
Mijnd<strong>en</strong> <strong>en</strong> volg<strong>en</strong> de hele Nieuwe dijk tot aan<br />
Muijeveld. Door puzzel<strong>en</strong> <strong>en</strong> combiner<strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> we ongeveer bepal<strong>en</strong> waar in die tijd<br />
de g<strong>en</strong>oemde families woond<strong>en</strong>.6<br />
Bernard de Roij, alias Bernardus du Roy<br />
In de collectie van de HKL hebb<strong>en</strong> we ook<br />
e<strong>en</strong> reproductie van e<strong>en</strong> kaart van Utrecht,<br />
opgemet<strong>en</strong> door de al eerder g<strong>en</strong>oemde De<br />
Roij. Hij maakte deze kaart tuss<strong>en</strong> 1676 <strong>en</strong><br />
1695. De eerste uitgave was door Nicolaas<br />
Visscher in 1696. De hierbij gevoegde afbeelding<br />
8 is van de tweede <strong>en</strong> bijgewerkte uitgave<br />
van deze kaart in 1743. De turfnering had<br />
to<strong>en</strong> al lang veel landverwoest<strong>en</strong>d werk gedaan,<br />
maar De Roij laat ons dat niet zi<strong>en</strong>. Mogelijk<br />
had hij te weinig tijd of geld om de vele<br />
trekgat<strong>en</strong> <strong>en</strong> legakkers in kaart te kunn<strong>en</strong><br />
124 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>
<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. In ieder geval is dit exemplaar interessant<br />
omdat er nam<strong>en</strong> op voorkom<strong>en</strong> die je<br />
op andere kaart<strong>en</strong> niet vaak ziet. Bijvoorbeeld<br />
het Not weghie in het verl<strong>en</strong>gde van de Oude<br />
Dijk. De Scheydt Kade voor de Alambertszkade<br />
<strong>en</strong> het Kerkelants Voet Padt met e<strong>en</strong> Quakel<br />
in het Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>, dat op de kaart 't Kerke<br />
landt wordt g<strong>en</strong>oemd. Toch geeft de kaart<br />
niet de actuele situatie precies weer, want het<br />
kerkelands voetpad in het Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong> staat<br />
er nog gewoon op, terwijl Jan Spruyt<strong>en</strong>burgh<br />
het al niet meer vermeldde. Niet alle<strong>en</strong> onze<br />
huidige Nootweg staat er duidelijk op, maar<br />
ook nog de andere notweg<strong>en</strong> (alhoewel hier<br />
niet bij name g<strong>en</strong>oemd) vlak bij de Sijpekerk:<br />
het voetpad naar Westbroek <strong>en</strong> het voetpad<br />
naar Ti<strong>en</strong>hov<strong>en</strong>.<br />
O orlogskaart<strong>en</strong><br />
Vrij onbek<strong>en</strong>d zijn de kaart<strong>en</strong> die voor militaire<br />
doeleind<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> gebruikt. Zo zijn er<br />
in het G<strong>en</strong>iearchief te D<strong>en</strong> Haag verschill<strong>en</strong>de<br />
kaart<strong>en</strong> van de Hollandse Waterlinie te bewonder<strong>en</strong><br />
waaraan veel aandacht is besteed,<br />
niet alle<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong> het doel van de kaart, aan<br />
de waterstaatkundige toestand, maar ook aan<br />
allerlei details, zoals weg<strong>en</strong>, sluiz<strong>en</strong>, brugg<strong>en</strong>,<br />
watermol<strong>en</strong>s, etc. etc.. Landmeter Pieter<br />
Adriaansz Ketelaar besteedde sam<strong>en</strong> met zijn<br />
assist<strong>en</strong>t J. Vogel ruim ti<strong>en</strong> jaar aan het opmet<strong>en</strong><br />
van zo'n kaart. <strong>Loosdrecht</strong> staat daar<br />
mooi getek<strong>en</strong>d op7. We zull<strong>en</strong> hiervan ge<strong>en</strong><br />
afbeelding plaats<strong>en</strong>. Deze kaart<strong>en</strong> zijn e<strong>en</strong><br />
hoofdstuk apart <strong>en</strong> het zou te ver gaan voor<br />
dit artikel. Maar onderzoek naar militaire<br />
stafkaart<strong>en</strong> <strong>en</strong> waterkaart<strong>en</strong> staat nog wel op<br />
de verlanglijst.<br />
V erdw <strong>en</strong><strong>en</strong> w eg<strong>en</strong><br />
'Kwalijk v<strong>en</strong><strong>en</strong>' <strong>en</strong> natuurkracht<strong>en</strong> maakt<strong>en</strong><br />
dat in de loop van de neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw de<br />
polders veranderd<strong>en</strong> in plass<strong>en</strong>. Dit komt<br />
duidelijk naar vor<strong>en</strong> in de eerste topografische<br />
kaart<strong>en</strong>. De HKL bezit e<strong>en</strong> origineel<br />
exemplaar waarvan de basis is gelegd in 1872<br />
(afb. 9). Hij werd herzi<strong>en</strong> in 1902 <strong>en</strong> 1906 <strong>en</strong><br />
7W c / « - J<br />
r - ~ ~<br />
De }ln ites<br />
tuil 1 . i o m Ii v c Ii I<br />
w m<br />
--<br />
T S Mm m s<br />
5 1<br />
!=: ' ;irr<br />
asSirli<br />
Sof?<br />
f<br />
Oude Dijt<br />
Nu'Vvv T.ttosdrtMïjkt'<br />
i / i . JfA.kA, ■)<br />
kreukel<strong>en</strong><br />
: !S‘ het et e<br />
. ï'. n . u k i-l.'v .'.-ii<br />
L_vïi<br />
Afb 9: Fragm<strong>en</strong>t Topografische kaart No 406 OUD LOOSDRECHT, schaal 1:25000, uitgave 1920, verk<strong>en</strong>d in 1872,<br />
herzi<strong>en</strong> tot 1920, ongewijzigde herdruk 1939 (Topografische Di<strong>en</strong>st, kaart in collectie HKL).<br />
TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 125
---------= r —<br />
- • -<br />
.<br />
■SkT--<br />
mm:<br />
'~*-v..: v -i<br />
Afb. 10: De <strong>Loosdrecht</strong>se Plass<strong>en</strong> in 1950, nog praktisch e<strong>en</strong>der anno <strong>2007</strong> (coll. Historische Kring <strong>Loosdrecht</strong>, foto<br />
KLM Aerocarto). Op de voorgrond de Oud-<strong>Loosdrecht</strong>sedijk, rechtsonder de Ve<strong>en</strong>dijk, die naar rechts afbuigt in de<br />
Bloklaan. De rivier De Drecht ligt met rest<strong>en</strong> van zijn oever in het midd<strong>en</strong>. Daarbov<strong>en</strong> ligg<strong>en</strong> de rest<strong>en</strong> van de Oude<br />
Dijk als e<strong>en</strong> rij eilandjes <strong>en</strong> rietpoll<strong>en</strong>. Verderop de Oud-<strong>Loosdrecht</strong>sedijk (linksbov<strong>en</strong>), Muijeveld <strong>en</strong> Breukeleve<strong>en</strong><br />
(midd<strong>en</strong>).<br />
nog e<strong>en</strong>s gedeeltelijk herzi<strong>en</strong> tot 1920. 'Oud-<br />
<strong>Loosdrecht</strong> N° 406' staat er duidelijk bov<strong>en</strong>,<br />
maar het gaat hier om heel <strong>Loosdrecht</strong>. Met<br />
e<strong>en</strong> schaal van 1:25.000 hebb<strong>en</strong> we e<strong>en</strong> goed<br />
overzicht van het geheel.<br />
Wat direct opvalt is dat, schijnbaar, willekeurig<br />
nam<strong>en</strong> <strong>en</strong> tekst<strong>en</strong> zijn geplaatst. Aan<br />
de andere kant wordt met grote precisie e<strong>en</strong><br />
aantal project<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oemd. Zo staat er ge<strong>en</strong><br />
recht- of raadhuis op <strong>en</strong> ook ge<strong>en</strong> kasteel Sypesteyn<br />
(alhoewel beide er wel war<strong>en</strong>). De<br />
tuin van de ambachtsheer is wel getek<strong>en</strong>d,<br />
maar Eik<strong>en</strong>rode wordt niet g<strong>en</strong>oemd; daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong><br />
wel de villa Nooitgedacht er naast. Ook<br />
de villa's Buit<strong>en</strong>lust <strong>en</strong> Nieuw Heizigt in Oud-<br />
<strong>Loosdrecht</strong> (échte her<strong>en</strong>huiz<strong>en</strong>) word<strong>en</strong> vermeld,<br />
maar tev<strong>en</strong>s de E<strong>en</strong>d<strong>en</strong>vlucht, e<strong>en</strong> klein<br />
kroegje in Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong>. Wat heeft de<br />
tek<strong>en</strong>aar bewog<strong>en</strong> om dit op de kaart te zett<strong>en</strong>?<br />
Er war<strong>en</strong> wel betere kroeg<strong>en</strong> in Oud- <strong>en</strong><br />
Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong> om te vermeld<strong>en</strong>. Wellicht<br />
thuisbasis van de landmeters <strong>en</strong> derhalve<br />
verkapte reclame?<br />
De Horndijk heet het Fransche Pad of de<br />
Horre, in de volksmond ontstaan na 1672 to<strong>en</strong><br />
de Frans<strong>en</strong> uit <strong>Loosdrecht</strong> werd<strong>en</strong> verjaagd<br />
<strong>en</strong> zij met de geroofde klok uit de kerk van<br />
Oud-<strong>Loosdrecht</strong> over de Horndijk vluchtt<strong>en</strong>.<br />
We zi<strong>en</strong> verder dat (in 1920 nog) de Nieuwe<br />
Dijk helemaal vanaf de Driesprong liep tot in<br />
de Boomhoek <strong>en</strong> daarna doorging als de<br />
Boomhoeksche Dijk. De Noodweg wordt nog<br />
steeds met e<strong>en</strong> 'd' geschrev<strong>en</strong> <strong>en</strong> het verl<strong>en</strong>gde<br />
daarvan (de Hilversumse Noodweg) heet<br />
op deze kaart Nieuwe <strong>Loosdrecht</strong>se weg. De toll<strong>en</strong><br />
bij de Driesprong, de 's-Gravelandse vaart<br />
<strong>en</strong> op de Mol<strong>en</strong>me<strong>en</strong>t staan er duidelijk op.<br />
De Schinkeldijk wordt nog g<strong>en</strong>oemd <strong>en</strong> is ook<br />
126 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>
nog wel te zi<strong>en</strong>, maar je kunt er niet meer<br />
overhe<strong>en</strong> want het Gaatje van het Muieveld<br />
houdt alle verkeer teg<strong>en</strong>. Het voetpad naar<br />
Westbroek is weergegev<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> echte weg<br />
<strong>en</strong> iets verderop zi<strong>en</strong> we nog summier de<br />
<strong>Loosdrecht</strong>se Kade als mogelijk voetpad naar<br />
Ti<strong>en</strong>hov<strong>en</strong>.<br />
Door de Werkgroep Oude Weg<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> initiatief<br />
van TVE in sam<strong>en</strong>werking met andere<br />
historische ver<strong>en</strong>iging<strong>en</strong> uit de omgeving <strong>en</strong><br />
waarin ook de HKL deelneemt met Koos<br />
Nieuw<strong>en</strong>huiz<strong>en</strong> <strong>en</strong> ondergetek<strong>en</strong>de, wordt<br />
onderzoek gedaan naar de verandering<strong>en</strong> in<br />
het landschap gedur<strong>en</strong>de vele eeuw<strong>en</strong>.<br />
<strong>Loosdrecht</strong> is daar e<strong>en</strong> goed voorbeeld van.<br />
Veel land veranderde in water <strong>en</strong> e<strong>en</strong> aantal<br />
pad<strong>en</strong> <strong>en</strong> weg<strong>en</strong> zijn verdw<strong>en</strong><strong>en</strong> of niet meer<br />
op<strong>en</strong>baar toegankelijk. We hebb<strong>en</strong> op schaal<br />
de in 1734 door Jan Spruyt<strong>en</strong>burgh opgemet<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> nu verdw<strong>en</strong><strong>en</strong> weg<strong>en</strong> geplaatst over<br />
onze kadasterkaart. K<strong>en</strong>nelijk zijn de meettechniek<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> stuk verbeterd (driehoeksmeting)<br />
want de vaste punt<strong>en</strong> klopp<strong>en</strong> niet<br />
helemaal. Toch krijg<strong>en</strong> we zo e<strong>en</strong> aardige indruk<br />
van wat er allemaal weg is.<br />
De Bom- of Boomwijkse Me<strong>en</strong>t is geheel<br />
opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> in Camping van de Wetering.<br />
Het voetpad naar Westbroek bestaat nog wel,<br />
maar is niet meer op<strong>en</strong>baar, het is zelfs ge<strong>en</strong><br />
notzveg. In de oorlog (to<strong>en</strong> de Duitsers de Rading<br />
hadd<strong>en</strong> afgezet aan het eind van de<br />
Nootweg) ging<strong>en</strong> de bewoners van de Egelshoek<br />
via deze weg naar <strong>Loosdrecht</strong>. In de<br />
volksmond kreeg het de naam 'het laantje van<br />
Gérard', g<strong>en</strong>oemd naar Gerard Alberts die het<br />
eig<strong>en</strong>dom had van de grond aldaar. Jar<strong>en</strong> geled<strong>en</strong><br />
werd er nog overpad verle<strong>en</strong>d voor de<br />
wandelaars van de Avondvierdaagse, maar<br />
ook dat is verled<strong>en</strong> tijd <strong>en</strong> zelfs de beklinkerde<br />
weg is nog nauwelijks te zi<strong>en</strong>. Van het<br />
voetpad naar Ti<strong>en</strong>hov<strong>en</strong> is niets meer terug te<br />
vind<strong>en</strong>. Opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> in het landschap zeker.<br />
Er is ook niemand meer die kan bevestig<strong>en</strong><br />
dat daar begin twintigste eeuw nog e<strong>en</strong> wandelpad<br />
lag.<br />
De Oude Dijk verdwe<strong>en</strong>, net zoals het<br />
Quakelpad, in de golv<strong>en</strong>, zo ook de Zuyderlaan<br />
<strong>en</strong> de Schinkeldijk. Rietpoll<strong>en</strong> <strong>en</strong> kleine eilandjes<br />
gev<strong>en</strong> de plaats aan waar e<strong>en</strong>s deze weg<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> gelop<strong>en</strong>. Jammer, maar gelukkig is er<br />
nog veel moois over <strong>en</strong> <strong>Loosdrecht</strong> is dus nog<br />
lang niet van de kaart!<br />
Ferry Brand (geb. 1941) was hoofdgeluidstechnicus<br />
bij het NOB, afdeling TV, te Hilversum. Vanaf<br />
1974 tot 1988 p<strong>en</strong>ningmeester van de Historische<br />
Kring <strong>Loosdrecht</strong>. Daarnaast was hij 25 jaar<br />
redacteur van de HKL-periodiek. Erelid van de<br />
Kring sinds 1999. Thans webmaster van de HKL<br />
<strong>en</strong> actief medewerker van de Werkgroep G<strong>en</strong>ealogie.<br />
In TVE-verband lid van de Werkgroep Oude<br />
Weg<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> <strong>Vecht</strong> <strong>en</strong> <strong>Eem</strong>.<br />
Literatuur<br />
F. Brand, 'De 37 "kapitalist<strong>en</strong>" van <strong>Loosdrecht</strong> -<br />
anno 1742', in HKL, nr. 22 (1978), p. 77-84.<br />
F. Brand, '<strong>Loosdrecht</strong>ers "bov<strong>en</strong> de Raade"', in HKL,<br />
nr. 76 (1990), p. 14-20.<br />
M. Donkersloot-de Vrij, Topografische Kaart<strong>en</strong> van<br />
Nederland voor 1750, Groning<strong>en</strong> 1981.<br />
Marijke Donkersloot-de Vrij, De <strong>Vecht</strong>streek, Oude<br />
kaart<strong>en</strong> <strong>en</strong> de geschied<strong>en</strong>is van het landschap.<br />
Weesp, 1985.<br />
D.Th. Enklaar, 'De oudste kaart<strong>en</strong> van Gooiland <strong>en</strong><br />
zijn gr<strong>en</strong>sgebied<strong>en</strong>' in Nederlandsch Archiev<strong>en</strong>blad,<br />
nr. 3/4,1931/32, p. 185-205.<br />
B. de Ligt, 'NIEUWE KAART VAN MYNDEN EN<br />
DE LOOSDRECHT of "KAART VAN SPRUY<br />
TENBURGH'", in HKL, nr. 138 (2002), p. 131-<br />
145.<br />
Not<strong>en</strong><br />
1 J.F.C. Schlimme, 'Het onderschrift van de<br />
voorplaat', in HKL, nr. 22 (1978), p. 66.<br />
2 D.Th. Enklaar, p. 204.<br />
3 M. Donkersloot-de Vrij (1985).<br />
4 F. Brand (1990).<br />
5 M. Donkersloot-de Vrij (1985) <strong>en</strong> B. de Ligt.<br />
6 F. Brand (1978).<br />
7 O.a. de kaart van de Hollandse Waterlinie van<br />
Pieter Adriaanszoon Ketelaar (ca. 1776) <strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
'Algem<strong>en</strong>e kaart van de Nieuwe Hollandsche<br />
Waterlinie van de Zuiderzee tot aan het land<br />
van Alt<strong>en</strong>a', anoniem, gemaakt tuss<strong>en</strong> 1825 <strong>en</strong><br />
1840 (Nationaal Archief, D<strong>en</strong> Haag, G<strong>en</strong>iearchief,<br />
nr. H4 (eerste blad Naard<strong>en</strong>/Utrecht).<br />
TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 127
Ambachtsher<strong>en</strong> van Mijnd<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
de <strong>Loosdrecht</strong><strong>en</strong> op Eik<strong>en</strong>rode<br />
Bas de Ligt<br />
Op zondagmiddag 10 december 2006 is in de<br />
tuinkamer van de <strong>Loosdrecht</strong>se buit<strong>en</strong>plaats<br />
Eik<strong>en</strong>rode e<strong>en</strong> groot gezelschap bije<strong>en</strong>. In<br />
1871 had Potgieter volg<strong>en</strong>s zijn eig<strong>en</strong> woord<strong>en</strong><br />
daar heel prettig gedineerd - 'e<strong>en</strong> goede<br />
juli<strong>en</strong>ne'. Dat was bij Jan Conrad Hacke, de<br />
stichter van de plaats in 1845, letterkundige<br />
<strong>en</strong> mec<strong>en</strong>as, ambachtsheer van Mijnd<strong>en</strong> <strong>en</strong> de<br />
beide <strong>Loosdrecht</strong><strong>en</strong>. Nu zijn de aanwezig<strong>en</strong><br />
te gast bij de familie M.J. Plasmeijer-Van Egmond,<br />
eig<strong>en</strong>aars <strong>en</strong> bewoners van Eik<strong>en</strong>rode<br />
sedert 2001. Er is e<strong>en</strong> bijzondere red<strong>en</strong> voor<br />
deze sam<strong>en</strong>komst: vandaag vindt de overdracht<br />
plaats van de ambachtsheerlijkhed<strong>en</strong><br />
van Mijnd<strong>en</strong>, de beide <strong>Loosdrecht</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> Muydervelt,<br />
met alle daaraan verbond<strong>en</strong> recht<strong>en</strong>.<br />
Rudolph Fe<strong>en</strong>stra, aan wie de heerlijkhed<strong>en</strong><br />
in 1960 bij testam<strong>en</strong>t war<strong>en</strong> gelegateerd door<br />
Jan Elias Hacke, de vader van zijn to<strong>en</strong>malige<br />
echtg<strong>en</strong>ote, draagt die over aan Martinus<br />
Jozef Plasmeijer. Bijna veertig voorgangers<br />
Overdracht van de heerlijkhed<strong>en</strong> op 10 december 2006,<br />
links M.J. Plasmeijer, rechts R. Fe<strong>en</strong>stra (foto H<strong>en</strong>k<br />
Zeid<strong>en</strong>rijk).<br />
heeft de nieuwe ambachtsheer gehad in de<br />
loop van acht eeuw<strong>en</strong>. De notaris zegt dit<br />
nooit te hebb<strong>en</strong> meegemaakt <strong>en</strong> verwacht<br />
niet dat nog ooit weer mee te zull<strong>en</strong> mak<strong>en</strong>.<br />
Omnes g<strong>en</strong>erationes<br />
Het wap<strong>en</strong> van de voormalige geme<strong>en</strong>te<br />
<strong>Loosdrecht</strong> was afgeleid van dat van de her<strong>en</strong><br />
Van Amstel. Dat kwam zo: omstreeks<br />
1200 kreeg de jonge Egidius van Amstel van<br />
zijn vader de boodschap maar e<strong>en</strong>s voor zichzelf<br />
te gaan beginn<strong>en</strong>, aan de andere kant van<br />
de <strong>Vecht</strong>, ter hoogte van Lo<strong>en</strong><strong>en</strong>, waar het<br />
ve<strong>en</strong>riviertje De Drecht uitmondde, de kant<br />
van Gooiland op. Mijnd<strong>en</strong> heet het daar. Het<br />
achterland was e<strong>en</strong> onontgonn<strong>en</strong> wildernis<br />
waar met wat moeite best e<strong>en</strong> bewoonbare<br />
wereld van was te mak<strong>en</strong>. En zo gebeurde<br />
het.<br />
Als echte projectontwikkelaars wist<strong>en</strong><br />
Egidius <strong>en</strong> zijn opvolgers de boel in cultuur<br />
te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> de kern<strong>en</strong> Mijnd<strong>en</strong>, Oud-<br />
<strong>Loosdrecht</strong> <strong>en</strong> Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong> te ontwikkel<strong>en</strong>.<br />
Eén Willem, twee Wouters, drie Anthonies<br />
<strong>en</strong> vijf Ameliss<strong>en</strong> van Amstel van<br />
Mijnd<strong>en</strong> later - niet per se in die volgorde,<br />
niet altijd met die dubbele naam - kwam e<strong>en</strong><br />
andere stam hun rol als ambachtsheer voortspel<strong>en</strong>.<br />
Dat war<strong>en</strong> vanaf het einde van de<br />
zesti<strong>en</strong>de eeuw tot omstreeks 1700 de Van<br />
Lijnd<strong>en</strong>s, vijf stuks, van wie de eerst<strong>en</strong> door<br />
huwelijksband<strong>en</strong> aan de Van Amstels war<strong>en</strong><br />
geknoopt.<br />
In het begin van de achtti<strong>en</strong>de eeuw was<br />
het afgelop<strong>en</strong> met adellijke her<strong>en</strong> van Mijnd<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> <strong>Loosdrecht</strong>. Er volgde e<strong>en</strong> twaalftal<br />
Amsterdamse patriciërs, mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong>,<br />
onder wie de nam<strong>en</strong> De Haze, Van de<br />
Poll <strong>en</strong> vooral Alewijn sterk verteg<strong>en</strong>woor-<br />
128 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>
....<br />
:<br />
f - ; i r :<br />
- Ml<br />
,<br />
" 1<br />
Dubbele zitbank in de kerk van Nieuiv-<strong>Loosdrecht</strong> uit 1727 met wap<strong>en</strong> van Gillis Graafland.<br />
digd zijn. In 1856 bracht<strong>en</strong> de erv<strong>en</strong> Alewijn<br />
in Lo<strong>en</strong><strong>en</strong> de heerlijkhed<strong>en</strong> \ an Mijnd<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
de beide <strong>Loosdrecht</strong><strong>en</strong> ter veiling. Koper<br />
werd de al g<strong>en</strong>oemde Jan Conrad Hacke.<br />
Deze domineeszoon was getrouwd met e<strong>en</strong><br />
vrouw wier ouders de nam<strong>en</strong> Elias <strong>en</strong> Van de<br />
Poll droeg<strong>en</strong>, dus de band met de voorgaande<br />
g<strong>en</strong>eraties <strong>Loosdrecht</strong>se ambachtsher<strong>en</strong> is<br />
duidelijk aanwezig. Vier g<strong>en</strong>eraties bleef het<br />
ambt in de familie Hacke <strong>en</strong> aanverwant, tot<br />
op de g<strong>en</strong>oemde ti<strong>en</strong>de december 2006 R.<br />
Fe<strong>en</strong>stra het stokje doorgaf aan M.J. Plasmeijer,<br />
op Eik<strong>en</strong>rode. Er is ge<strong>en</strong> band van de laatste<br />
met welke van de hierbov<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oemde<br />
families ook.<br />
Het vergt <strong>en</strong>ige lef om acht eeuw<strong>en</strong> ambachtsher<strong>en</strong>geschied<strong>en</strong>is<br />
van onze geme<strong>en</strong>te<br />
in zo'n twintig regels sam<strong>en</strong> te vatt<strong>en</strong>, maar<br />
in het tijdschrift van de Historische Kring<br />
<strong>Loosdrecht</strong> <strong>en</strong> in dit blad van <strong>Tuss<strong>en</strong></strong> <strong>Vecht</strong> <strong>en</strong><br />
<strong>Eem</strong> is al zoveel aandacht besteed aan die<br />
historie, dat ik het er maar op waag. Daarmee<br />
is overig<strong>en</strong>s niet gezegd, dat al die aandacht<br />
het definitieve verhaal ter zake heeft opgeleverd.<br />
Dat de her<strong>en</strong> zich binn<strong>en</strong> hun heerlijkheid<br />
bezighield<strong>en</strong> met de rechtspraak, met<br />
het bestuur, met kerkelijke zak<strong>en</strong> <strong>en</strong> het inn<strong>en</strong><br />
van belasting<strong>en</strong>, om maar e<strong>en</strong> greep te<br />
do<strong>en</strong>, is d<strong>en</strong>k ik voldo<strong>en</strong>de bek<strong>en</strong>d.<br />
O p Eik<strong>en</strong>rode<br />
In de notariële overdrachtsakte van 10 de-<br />
TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 129
cember 2006 wordt in aanmerking g<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />
dat<br />
• van 1856 tot 1974 de eig<strong>en</strong>dom van het<br />
landgoed <strong>en</strong> het huis Eik<strong>en</strong>rode én de<br />
ambachtsheerlijkhed<strong>en</strong> van Mijnd<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
de beide <strong>Loosdrecht</strong><strong>en</strong> ver<strong>en</strong>igd war<strong>en</strong><br />
binn<strong>en</strong> de familie Hacke;<br />
• in 1974 de eig<strong>en</strong>dom van het landgoed<br />
Eik<strong>en</strong>rode is overgedrag<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> derde<br />
[B.V. Coördinatie-Bouw], doch dat partij<br />
Fe<strong>en</strong>stra de ambachtsheerlijkhed<strong>en</strong> behield;<br />
• partij Plasmeijer op 29 januari 2001 Eik<strong>en</strong>rode<br />
in erfpacht heeft gekreg<strong>en</strong> <strong>en</strong> zich<br />
aldaar heeft gevestigd;<br />
• partij Plasmeijer zich sedertdi<strong>en</strong> dusdanige<br />
inspanning<strong>en</strong> heeft getroost om het<br />
park/landgoed <strong>en</strong> het huis Eik<strong>en</strong>rode te<br />
restaurer<strong>en</strong> <strong>en</strong> voor de toekomst te behoud<strong>en</strong>,<br />
dat partij Fe<strong>en</strong>stra het w<strong>en</strong>selijk<br />
vindt 'de heerlijkhed<strong>en</strong> wederom met het<br />
landgoed in één hand te ver<strong>en</strong>ig<strong>en</strong>'.<br />
Dat dit alles bij de aanwezige vroegere bewoners<br />
van Eik<strong>en</strong>rode emoties teweeg bracht, is<br />
begrijpelijk. Het feit dat uit e<strong>en</strong> bouwval weer<br />
zo'n fraai huis is herrez<strong>en</strong> zal daaraan hebb<strong>en</strong><br />
bijgedrag<strong>en</strong>. Op 11 maart 1845 was begonn<strong>en</strong><br />
met de bouw van Eik<strong>en</strong>rode. Die dag werd<br />
de eerste ste<strong>en</strong> gelegd door mevrouw J.C.S.<br />
Hacke, gebor<strong>en</strong> Elias, de toekomstige vrouw<br />
des huizes. Uit hand<strong>en</strong> van de dochter van<br />
Rudolph Fe<strong>en</strong>stra <strong>en</strong> Elisabeth Hacke ontving<br />
Plasmeijer de zilver<strong>en</strong> troffel met inscriptie<br />
die daar destijds bij was gebruikt. Om verder<br />
te bouw<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> toekomst voor Eik<strong>en</strong>rode.<br />
Bij dit alles moet<strong>en</strong> we wel beseff<strong>en</strong>, dat<br />
het bezit van Eik<strong>en</strong>rode <strong>en</strong> dat van de heerlijke<br />
recht<strong>en</strong> twee zak<strong>en</strong> zijn die als zodanig<br />
niets met elkaar te mak<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>. Dat ze<br />
<strong>en</strong>ige tijd in één hand zijn geweest <strong>en</strong> nu<br />
weer zijn, is ge<strong>en</strong> historische vanzelfsprek<strong>en</strong>dheid.<br />
De <strong>Loosdrecht</strong>se ambachtsher<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> in de loop van acht eeuw<strong>en</strong> overal<br />
hun domicilie gehad, op kasteel Mijnd<strong>en</strong>, op<br />
kasteel Kron<strong>en</strong>burg in Lo<strong>en</strong><strong>en</strong>, op het huis<br />
Gerestein in Woud<strong>en</strong>berg, aan de Amsterdamse<br />
gracht<strong>en</strong>, in Ierland <strong>en</strong> soms in <strong>Loosdrecht</strong>,<br />
al was het maar in e<strong>en</strong> 'tweede huis',<br />
maar het meest perman<strong>en</strong>t op Eik<strong>en</strong>rode,<br />
sinds 1856.<br />
D e K avels 12,1 3 ,1 4 <strong>en</strong> 15<br />
De veiling van 1856 bood Jan Conrad Hacke<br />
e<strong>en</strong> uitgelez<strong>en</strong> kans om de historische band<strong>en</strong><br />
van zijn vrouw met <strong>Loosdrecht</strong> te bevestig<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> te versterk<strong>en</strong> <strong>en</strong> om zijn pas aangelegde<br />
buit<strong>en</strong>plaats meer status <strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> te gev<strong>en</strong>.<br />
Hij noemde zich van nu af Hacke van Mijnd<strong>en</strong>.<br />
Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> verschafte het nieuwe bezit<br />
bezighed<strong>en</strong> aan de ambteloos door het lev<strong>en</strong><br />
gaande kunstzinnige echtg<strong>en</strong>oot <strong>en</strong> vader<br />
wi<strong>en</strong>s voornaamste ambitie was nog e<strong>en</strong>s<br />
Dante in het Nederlands te vertal<strong>en</strong> op e<strong>en</strong><br />
wijze als niet eerder was gebeurd.<br />
Op de veiling in Lo<strong>en</strong><strong>en</strong> van 20 augustus<br />
1856 kocht hij:<br />
Kavel 13:<br />
De ambachtsheerlijkheid van de beide <strong>Loosdrecht</strong><strong>en</strong><br />
met e<strong>en</strong>e dubbele zitbank in de kerk<br />
van Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong> <strong>en</strong> met alle de regt<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> praemin<strong>en</strong>ti<strong>en</strong> [voorrecht<strong>en</strong>] daaraan verbond<strong>en</strong><br />
waaronder het Jus Patronatus tot het<br />
stell<strong>en</strong> van tivee predikant<strong>en</strong>;<br />
het regt van de ontgronding zijnde het trekk<strong>en</strong><br />
van turf over <strong>Loosdrecht</strong> zulks dat niemand<br />
e<strong>en</strong>ige nieuwe land<strong>en</strong> in mag stek<strong>en</strong> om te<br />
turv<strong>en</strong> dan met cons<strong>en</strong>t van d<strong>en</strong> Ambachtsheer<br />
op de boet<strong>en</strong> daartoe staande;<br />
het regt tot de Roe of Roetaalgeld<strong>en</strong>, zijnde<br />
e<strong>en</strong>e betaling voor iedere roede Slik welke getrokk<strong>en</strong><br />
wordt alsmede het regt zoo dikwijls<br />
het de Heer<strong>en</strong> <strong>en</strong> Vrouw<strong>en</strong> van <strong>Loosdrecht</strong> zal<br />
geliev<strong>en</strong> om voor derzelver plezier te vissch<strong>en</strong><br />
in de Rivier de <strong>Vecht</strong>.<br />
Kavel 14:<br />
De ambachtsheerlijkhed<strong>en</strong> van Mijnd<strong>en</strong>, Oud<br />
Over <strong>en</strong> Muydervelt met alle regt<strong>en</strong> <strong>en</strong> praemin<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><br />
daaraan verbond<strong>en</strong> <strong>en</strong> het regt aan<br />
de Heer<strong>en</strong> <strong>en</strong> Vrouw<strong>en</strong> om voor hun plezier te<br />
vissch<strong>en</strong> in de Rivier, zijnde het regt van Visscherij<br />
in de <strong>Vecht</strong> waarin gezegd regt van<br />
pleziervissscherij kan word<strong>en</strong> uitgeoef<strong>en</strong>d<br />
eig<strong>en</strong>dom van de Her<strong>en</strong> Johannes Burgardus<br />
Plaat, metselaar <strong>en</strong> makelaar <strong>en</strong> Johannes<br />
Burgardus Plaat, metselaar [de notarisklerk<br />
130 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>
zat te slap<strong>en</strong>] beide won<strong>en</strong>de te Amsterdam<br />
<strong>en</strong> bij het kadaster bek<strong>en</strong>d onder de geme<strong>en</strong>te<br />
<strong>Loosdrecht</strong>, sectie... <strong>en</strong>z.<br />
Kavel 15:<br />
De ambachtsheerlijkheid van Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong> met<br />
alle regt<strong>en</strong> <strong>en</strong> praemin<strong>en</strong>ti<strong>en</strong> daaraan verbond<strong>en</strong><br />
waaronder het regt van de ontgronding<br />
onder Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>, Geme<strong>en</strong>te <strong>Loosdrecht</strong>, <strong>en</strong><br />
van het Roe of Roetaal-geld'.<br />
De heerlijkheid van Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong> kostte Hacke<br />
1575 guld<strong>en</strong>, die van Mijnd<strong>en</strong> 1540 guld<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> die van de <strong>Loosdrecht</strong><strong>en</strong> 16.750. In het<br />
laatste bedrag was begrep<strong>en</strong> de koopsom van<br />
kavel 12:<br />
De grove, smalle <strong>en</strong> krijt<strong>en</strong>de ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong>, gaande<br />
uit de landerij<strong>en</strong> geleg<strong>en</strong> onder <strong>Loosdrecht</strong>,<br />
Mijnd<strong>en</strong>, Oud Over, Muijdervelt <strong>en</strong> Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>,<br />
alles geme<strong>en</strong>te <strong>Loosdrecht</strong>, jaarlijks verpacht<br />
in elf blokk<strong>en</strong>.<br />
v<strong>en</strong><strong>en</strong> te regel<strong>en</strong> <strong>en</strong> het waarborgfonds in<br />
verband met vermindering van de opbr<strong>en</strong>gst<br />
der grondlast<strong>en</strong> door ontgronding<strong>en</strong> te beher<strong>en</strong>,<br />
vroedvrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> chirurgijns aan te stell<strong>en</strong>,<br />
<strong>en</strong> nog veel meer.<br />
Met de uitoef<strong>en</strong>ing van die recht<strong>en</strong> was<br />
macht <strong>en</strong> geld in het geding. Dat Hacke er in<br />
1856 ruim 20.000 guld<strong>en</strong> voor over had wijst<br />
daar ook wel op. Het meeste belang zal wel<br />
geleg<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> in kavel 12 met betrekking<br />
tot het ti<strong>en</strong>de gedeelte der voortbr<strong>en</strong>gsel<strong>en</strong><br />
van het kor<strong>en</strong>: de grove ti<strong>en</strong>d, van andere<br />
veldprodukt<strong>en</strong>: de smalle ti<strong>en</strong>d, <strong>en</strong> van het<br />
vee: de krijt<strong>en</strong>de ti<strong>en</strong>d, dat m<strong>en</strong> vroeger aan<br />
de heer van de plaats of aan de kerk moest<br />
afstaan. Pas omstreeks 1910 is de ti<strong>en</strong>dplich-<br />
M et alle regt<strong>en</strong> <strong>en</strong> praem in<strong>en</strong>ti<strong>en</strong> daaraan<br />
verbond<strong>en</strong><br />
De recht<strong>en</strong> van de ambachtsheer word<strong>en</strong> in<br />
de inv<strong>en</strong>taris van Het Archief der Heerlijkhed<strong>en</strong><br />
Mijnd<strong>en</strong> <strong>en</strong> de beide <strong>Loosdrecht</strong><strong>en</strong> [Het Utrechts<br />
Archief] in e<strong>en</strong> aantal categorieën verdeeld<br />
als toezicht op het dorpsbestuur, het patronaatsrecht<br />
over de kerk<strong>en</strong> van Oud- <strong>en</strong><br />
Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong>, toezicht op het verv<strong>en</strong><strong>en</strong>,<br />
het aanstell<strong>en</strong> van functionariss<strong>en</strong> in de heerlijkheid,<br />
toezicht op de weeskamers <strong>en</strong> polderzak<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> aantal van die recht<strong>en</strong> als de dubbele<br />
bank in de kerk van Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong>, het<br />
recht tot het voordrag<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> predikant<br />
voor Oud- <strong>en</strong> Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong>, het cons<strong>en</strong>trecht<br />
bij de verv<strong>en</strong>ing, het recht om in de<br />
<strong>Vecht</strong> voor plezier te viss<strong>en</strong> <strong>en</strong> het recht op<br />
de roetaalgeld<strong>en</strong> is hierbov<strong>en</strong> al g<strong>en</strong>oemd bij<br />
de beschrijving van de kavels. De opsomming<br />
kan word<strong>en</strong> aangevuld met het recht<br />
om de rek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> van de buurmeesters <strong>en</strong><br />
kerkmeesters te controler<strong>en</strong>, reglem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> te<br />
mak<strong>en</strong> voor schoolmeesters, voorzangers,<br />
kosters <strong>en</strong> grafmakers <strong>en</strong> die ook aan te stell<strong>en</strong>,<br />
begraf<strong>en</strong>istariev<strong>en</strong> vast te stell<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
bank<strong>en</strong>plan in de kerk<strong>en</strong>, de schouw op het<br />
« P M<br />
\ 4 o > .<br />
Ah<br />
Jan Conrad Hacke naast e<strong>en</strong> door hem uit Italië meegebrachte<br />
sculptuur door Isaja Cucehiari, aquarel door J.<br />
Bosboom (particuliere collectie), 1870 (foto Jeannette<br />
van der Meut<strong>en</strong>).<br />
TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 131
tigheid vervall<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> schadeloosstelling<br />
voor de verpachter, in dit geval de ambachtsheer<br />
Conrad Jan Hacke van Mijnd<strong>en</strong>, de zoon<br />
van de stichter van Eik<strong>en</strong>rode.<br />
Wat kocht J.C. Hacke eig<strong>en</strong>lijk in 1856?<br />
De grondwet van 1848 had in het additionele<br />
artikel 4 bepaald, dat de heerlijke recht<strong>en</strong><br />
betreff<strong>en</strong>de voordracht of aanstelling van<br />
person<strong>en</strong> tot op<strong>en</strong>bare betrekking<strong>en</strong> war<strong>en</strong><br />
afgeschaft, <strong>en</strong> dat de opheffing der overige<br />
heerlijke recht<strong>en</strong> <strong>en</strong> de schadeloosstelling der<br />
eig<strong>en</strong>ar<strong>en</strong> door de wet kond<strong>en</strong> word<strong>en</strong> vastgesteld<br />
<strong>en</strong> geregeld.<br />
Onder rechtshistorici wordt het voortbestaan<br />
van de heerlijkhed<strong>en</strong> na 1848, to<strong>en</strong> de<br />
grondwet dus het publiekrechtelijk karakter<br />
aan de heerlijkheid ontnom<strong>en</strong> had, betwist.<br />
Als het waar is, 'dat de heerlijkheid pas verdwijnt<br />
als het laatste uitoef<strong>en</strong>bare recht is<br />
vervall<strong>en</strong>' (J.Ph. de Monté Verlor<strong>en</strong>), kocht<br />
Hacke in 1856 in ieder geval ge<strong>en</strong> lege huls.<br />
Vooreerst was er natuurlijk de mogelijkheid,<br />
al of niet terecht, om de heerlijkheidsnaam<br />
aan de geslachtsnaam te verbind<strong>en</strong>.<br />
Dat is ook gebeurd. Dan was er het recht om<br />
plaats te nem<strong>en</strong> in de 'regeringsbank' in de<br />
Sijpekerk van Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong> <strong>en</strong> ook dat<br />
gebeurde. To<strong>en</strong> dominee Veil<strong>en</strong>ga in 1903<br />
daar e<strong>en</strong> herd<strong>en</strong>kingsrede uitsprak, overig<strong>en</strong>s<br />
zonder dat duidelijk wordt wat er eig<strong>en</strong>lijk<br />
herdacht werd, sprak hij de ambachtsheer<br />
Conrad Jan Hacke nadrukkelijk toe, 'in uwe<br />
historische bank <strong>en</strong> geflankeerd door uw<br />
beide Zon<strong>en</strong>'.<br />
Met het aanstell<strong>en</strong> van predikant<strong>en</strong> wordt<br />
het moeilijker. De problem<strong>en</strong> kwam<strong>en</strong> merkwaardig<br />
g<strong>en</strong>oeg niet uit de kerkelijke geme<strong>en</strong>te,<br />
maar van de zijde van de heer zelf. In<br />
het najaar van 1861 had Jan Conrad Hacke<br />
afstand gedaan van zijn recht om uit twee<br />
door de kerk<strong>en</strong>raad voorgedrag<strong>en</strong> person<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> te kiez<strong>en</strong>. In e<strong>en</strong> brief van 28 februari<br />
1862 'Aan de Led<strong>en</strong> der Hervormde geme<strong>en</strong>te<br />
te Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong>' schreef hij dat naar<br />
zijn m<strong>en</strong>ing de kerk<strong>en</strong>raad zoals die op dat<br />
mom<strong>en</strong>t was sam<strong>en</strong>gesteld niet de waarachtii<br />
m<br />
Conrad Jan Hacke van Mijnd<strong>en</strong>, de burgermeester van<br />
<strong>Loosdrecht</strong> van 1875 tot 1892.<br />
ge verteg<strong>en</strong>woordiger der geme<strong>en</strong>te was omdat<br />
hij niet door de geme<strong>en</strong>te was gekoz<strong>en</strong>.<br />
Daarom schonk hij het recht aan de geme<strong>en</strong>te<br />
zelf, 'opdat deze uit e<strong>en</strong> voor te drag<strong>en</strong> tweetal<br />
door stemming doe blijk<strong>en</strong>, welke leraar<br />
zij verkiest. To<strong>en</strong> de keuze aan mij was, heb<br />
ik altijd getracht di<strong>en</strong> leeraar te kiez<strong>en</strong>, di<strong>en</strong><br />
ik geloofde de keus der geme<strong>en</strong>te te zijn. Nu<br />
kan zij zelve nog duidelijker do<strong>en</strong> blijk<strong>en</strong>,<br />
welke herder <strong>en</strong> leeraar zij voor zich begeert.'<br />
De geste werd niet gewaardeerd. Met e<strong>en</strong><br />
handtek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>aktie werd geprobeerd de<br />
zak<strong>en</strong> te lat<strong>en</strong> zoals zij war<strong>en</strong>. Maar Hacke<br />
bleef er bij, dat hij van zijn recht nooit meer<br />
gebruik zou mak<strong>en</strong>, omdat het in zijn og<strong>en</strong><br />
onwettig was dat de kerk<strong>en</strong>raad zich steeds<br />
zelf aanvulde <strong>en</strong> het voorstell<strong>en</strong> van kandidat<strong>en</strong><br />
aan zichzelf hield. De 'stemhebb<strong>en</strong>de<br />
mansledemat<strong>en</strong>' moest<strong>en</strong> zijn recht maar<br />
overnem<strong>en</strong>. To<strong>en</strong> e<strong>en</strong> paar jaar later gepro-<br />
132 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>
eerd werd e<strong>en</strong> kiescollege van ti<strong>en</strong> man tot<br />
stand te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> er drie rechtstreeks<br />
gekoz<strong>en</strong> <strong>en</strong> bij e<strong>en</strong> tweede stemming nog<br />
zev<strong>en</strong>, allemaal oud-kerk<strong>en</strong>raadsled<strong>en</strong>. De<br />
achterligg<strong>en</strong>de gedachte zal wel geweest zijn,<br />
dat het toch goed ging.<br />
Het 'regt van de ontgronding zijnde het<br />
trekk<strong>en</strong> van turf' in <strong>Loosdrecht</strong> <strong>en</strong> Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong><br />
was voorbehoud<strong>en</strong> aan de ambachtsheer,<br />
zonder wi<strong>en</strong>s toestemming ge<strong>en</strong> nieuwe<br />
ve<strong>en</strong>afgraving mocht plaatsvind<strong>en</strong>. Zoals<br />
bek<strong>en</strong>d liep teg<strong>en</strong> het einde van de achtti<strong>en</strong>de<br />
eeuw de turfproductie sterk terug bij gebrek<br />
aan nog af te stek<strong>en</strong> land <strong>en</strong> omstreeks 1850<br />
was het afgelop<strong>en</strong> met de grootschalige turfwinning.<br />
Veel roetaalgeld<strong>en</strong>, 'zijnde e<strong>en</strong>e<br />
betaling voor iedere roede Slik welke getrokk<strong>en</strong><br />
wordt', viel<strong>en</strong> er dan ook niet meer te<br />
inn<strong>en</strong>. Behalve e<strong>en</strong> kleine opleving tijd<strong>en</strong>s de<br />
tweede wereldoorlog was het eig<strong>en</strong>lijk afgelop<strong>en</strong><br />
met de turfwinning in de tijd na<br />
Hackes veilingaankoop van 1856.<br />
Resteerde het recht om voor plezier te<br />
viss<strong>en</strong> in de <strong>Vecht</strong>, 'zoo dikwijls het de Heer<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> Vrouw<strong>en</strong> van <strong>Loosdrecht</strong> zal<br />
geliev<strong>en</strong>', ongeacht het feit dat het recht van<br />
visserij in die rivier eig<strong>en</strong>dom was van derd<strong>en</strong>,<br />
bijvoorbeeld van de g<strong>en</strong>oemde Plaatjes,<br />
metselaars.<br />
Wat Hacke in 1856 verwierf was de mogelijkheid<br />
zijn naam te verl<strong>en</strong>g<strong>en</strong> met 'van<br />
Mijnd<strong>en</strong>', e<strong>en</strong> Jus Patronatus waarvan hij<br />
ge<strong>en</strong> gebruik w<strong>en</strong>ste te mak<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> zitbank in<br />
de Sijpekerk, pachtgeld<strong>en</strong> voor de later afgeschafte<br />
ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> beetje invloed op <strong>en</strong> <strong>en</strong>ige<br />
inkomst<strong>en</strong> uit de turfwinning, <strong>en</strong> het recht<br />
in <strong>Vecht</strong> te h<strong>en</strong>gel<strong>en</strong>.<br />
De Hackes als am bachtsher<strong>en</strong><br />
Anderhalve eeuw, van 1856 tot 2006, was het<br />
ambachtsheerschap van Mijnd<strong>en</strong> <strong>en</strong> de<br />
<strong>Loosdrecht</strong><strong>en</strong> in de familie Hacke. Eerst bij<br />
Jan Conrad Hacke (1814-1873), dan bij zijn<br />
zoon Conrad Jan (1847-1924), daarna bij di<strong>en</strong>s<br />
zoon Jan Elias (1888-1969), <strong>en</strong> t<strong>en</strong>slotte bij de<br />
schoonzoon van de laatste, R. Fe<strong>en</strong>stra (1926-<br />
<strong>2007</strong>). Met de overdracht van 10 december<br />
2006 aan M.J. Plasmeijer kwam daar e<strong>en</strong> einde<br />
aan.<br />
Om verwarring tuss<strong>en</strong> vader Jan Conrad<br />
<strong>en</strong> zoon Conrad Jan te voorkom<strong>en</strong> wordt bij<br />
de eerste meestal vermeld: de stichter van<br />
Eik<strong>en</strong>rode, of: de Dantevertaler, <strong>en</strong> bij de<br />
tweede: de burgemeester. De stichter van<br />
Eik<strong>en</strong>rode kon die buit<strong>en</strong>plaats aanlegg<strong>en</strong><br />
dankzij de fortuin<strong>en</strong> die zijn vrouw uit de<br />
familie Elias bij haar huwelijk inbracht. Huis<br />
<strong>en</strong> park werd<strong>en</strong> groots aangepakt: vijvers,<br />
brugg<strong>en</strong>, bijzondere bom<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> koetshuis,<br />
e<strong>en</strong> oranjerie, e<strong>en</strong> grafkapel, ijskelder <strong>en</strong> theekoepel<br />
maakt<strong>en</strong> veel indruk op de gast<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
op de <strong>Loosdrecht</strong>ers. Bosboom was verrukt<br />
van de schilderij<strong>en</strong>collectie <strong>en</strong> van de door<br />
Hacke uit Italië meegebrachte sculptuur, binn<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> buit<strong>en</strong>. De bevri<strong>en</strong>de schrijver Potgieter<br />
had het wel over 'de Croesus Hacke'.<br />
Op Eik<strong>en</strong>rode ontving hij graag gast<strong>en</strong> uit<br />
intellectuele <strong>en</strong> artistieke kring<strong>en</strong>. Behalve<br />
Potgieter uit de letterkundige wereld van die<br />
dag<strong>en</strong> Nicolaas Beets, T<strong>en</strong> Kate, Cremer,<br />
Heije, <strong>en</strong> vooral mevrouw Bosboom-<br />
Toussaint <strong>en</strong> haar man, de schilder. De bek<strong>en</strong>de<br />
Utrechtse professor Donders was er<br />
e<strong>en</strong> graag gezi<strong>en</strong>e gast. Hacke was gepromoveerd<br />
op e<strong>en</strong> onderwerp uit de geschied<strong>en</strong>is<br />
van Italië. Hij heeft er vaak verblev<strong>en</strong>, k<strong>en</strong>de<br />
de taal, sloot vri<strong>en</strong>dschap met de adjudant<br />
van Garibaldi die geregeld op Eik<strong>en</strong>rode<br />
kwam <strong>en</strong> had e<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>slange passie voor het<br />
werk van Dante, wi<strong>en</strong>s Divina Commedia hij<br />
met behoud van de vorm van het origineel in<br />
het Nederlands vertaalde. De buit<strong>en</strong>gewoon<br />
luxueuze uitgave daarvan in drie zware door<br />
Doré geïllustreerde del<strong>en</strong> bekostigde hij uit<br />
eig<strong>en</strong> zak. Hij schonk die aan vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>en</strong> aan<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> wier vri<strong>en</strong>dschap hij zocht. Bij zijn<br />
overlijd<strong>en</strong> was het laatste deel ter perse. To<strong>en</strong><br />
Potgieter dat <strong>en</strong>ige tijd later ontving kwam<br />
hij tot de ontboezeming, dat 'meer dan de<br />
millio<strong>en</strong><strong>en</strong> de ijver <strong>en</strong> liefde voor de letter<strong>en</strong><br />
d<strong>en</strong> burgerlijk<strong>en</strong> Hacke heeft verhev<strong>en</strong>'.<br />
De Heer van Eik<strong>en</strong>rode<br />
Het ambachtsheerschap mag dan in de jar<strong>en</strong><br />
dat hij dat bezat steeds minder zijn gaan betek<strong>en</strong><strong>en</strong>,<br />
de allure van de buit<strong>en</strong>plaats <strong>en</strong> van<br />
TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 133
het artistieke <strong>en</strong> intellectuele verkeer daar<br />
moet veel hebb<strong>en</strong> gecomp<strong>en</strong>seerd. Eerder<br />
dan als 'heer van Mijnd<strong>en</strong> <strong>en</strong> de beide<br />
<strong>Loosdrecht</strong><strong>en</strong>' zal m<strong>en</strong> in hem hebb<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong><br />
de 'heer van Eik<strong>en</strong>rode', e<strong>en</strong> titel die niet<br />
bestaat, maar die wel is gebruikt, bijvoorbeeld<br />
in 1940 voor kleinzoon Jan Elias Hacke,<br />
in e<strong>en</strong> artikel van <strong>en</strong>e R.v.O. over di<strong>en</strong>s orchideeënkwekerij<br />
(HKL, nr. 122).<br />
Zowel Potgieter als mevrouw Bosboom-<br />
Toussaint merkt<strong>en</strong> bij het overlijd<strong>en</strong> van de<br />
oude Hacke op, dat de kinder<strong>en</strong> niet de meest<br />
bedroefd<strong>en</strong> lek<strong>en</strong> bij hun bezoek van rouwbeklag.<br />
Bosboom had er zich zelfs aan geërgerd.<br />
De vertrouwde gast<strong>en</strong> van Hacke sympathiseerd<strong>en</strong><br />
eig<strong>en</strong>lijk het meest met de schoonzoon<br />
Van Ti<strong>en</strong>hov<strong>en</strong>, met wie vooral de Bosbooms<br />
de relatie zoud<strong>en</strong> voortzett<strong>en</strong>. Met<br />
Eik<strong>en</strong>rode als cultureel brandpunt was het nu<br />
afgelop<strong>en</strong>. De buit<strong>en</strong>plaats <strong>en</strong> het ambachtsheerschap<br />
kwam<strong>en</strong> aan de oudste zoon Conrad<br />
Jan, 'met hart <strong>en</strong> ziel buit<strong>en</strong>man', volg<strong>en</strong>s<br />
Potgieter, 'hij zoude gaarne burgemeester<br />
van <strong>Loosdrecht</strong> word<strong>en</strong>'.<br />
Dat is hij ook geword<strong>en</strong>, van 1875 tot<br />
1892. Het burgemeesterschap gaf hem e<strong>en</strong><br />
deel van de bevoegdhed<strong>en</strong> die de wetgever<br />
nu juist aan de ambachtsher<strong>en</strong> had ontnom<strong>en</strong><br />
na de Franse tijd <strong>en</strong> met name bij de invoering<br />
van de grondwet van 1848. In het archief<br />
van de heerlijkheid Mijnd<strong>en</strong> <strong>en</strong> de <strong>Loosdrecht</strong><strong>en</strong><br />
drog<strong>en</strong> de stukk<strong>en</strong> met betrekking<br />
tot de uitoef<strong>en</strong>ing van het ambachtsheerschap<br />
na de helft van de eeuw vrijwel helemaal<br />
op. Er zijn er nog wat weg<strong>en</strong>s het verval<br />
der ti<strong>en</strong>dplichtigheid van elf ti<strong>en</strong>dblokk<strong>en</strong><br />
onder de geme<strong>en</strong>te <strong>Loosdrecht</strong> <strong>en</strong> de daarbij<br />
hor<strong>en</strong>de schadeloosstelling voor de eig<strong>en</strong>aar,<br />
die er alle<strong>en</strong> zijdelings iets mee te mak<strong>en</strong><br />
hadd<strong>en</strong>. Voor de rest gaat het over 'Aanir<br />
* #v<br />
fan Elias Hacke in orchideeënkas op Eik<strong>en</strong>rode.<br />
134 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>
tek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> over veekeuring<strong>en</strong>, met vermelding<br />
van door de heer van Mijnd<strong>en</strong> daarbij<br />
gewonn<strong>en</strong> prijz<strong>en</strong>, 1895 <strong>en</strong> 1904.' Di<strong>en</strong>s bemoeiing<strong>en</strong><br />
met het tot stand br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> van e<strong>en</strong><br />
boterfabriek in <strong>Loosdrecht</strong>, aanvankelijk op<br />
het terrein van Eik<strong>en</strong>rode, pass<strong>en</strong> goed bij<br />
Potgieters eerdere kwalificatie van Hacke als<br />
'buit<strong>en</strong>man'.<br />
De 'heerlijke' aspect<strong>en</strong> van de familie <strong>en</strong><br />
van Eik<strong>en</strong>rode raakt<strong>en</strong> steeds meer op de<br />
achtergrond, maar dat de familie in <strong>Loosdrecht</strong><br />
e<strong>en</strong> bijzondere plaats innam, blijkt uit<br />
het feit dat bij hun huwelijksjublilea bijzondere<br />
kerkdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> gehoud<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat<br />
bijvoorbeeld de verjaardag van koninginmoeder<br />
Emma op 2 augustus 1905 aanleiding<br />
was voor e<strong>en</strong> groot feest op Eik<strong>en</strong>rode waarbij<br />
wel vijfhonderd person<strong>en</strong> in het park war<strong>en</strong>.<br />
En op 3 juli 1912 mocht de hele kerk<strong>en</strong>raad<br />
na haar vergadering op Eik<strong>en</strong>rode<br />
kom<strong>en</strong> kijk<strong>en</strong> naar het wonder van de bloei<strong>en</strong>de<br />
nachtcactus.<br />
Jan Elias Hacke werd in 1924 ambachtsheer<br />
na het overlijd<strong>en</strong> van zijn vader. Zijn<br />
belangstelling ging vooral uit naar het kwek<strong>en</strong><br />
van orchideeën. Op Eik<strong>en</strong>rode kwam<strong>en</strong><br />
kass<strong>en</strong> met ketelhuis <strong>en</strong> schoorst<strong>en</strong><strong>en</strong>; de<br />
restant<strong>en</strong> er van zijn nog steeds aanwezig. Hij<br />
was e<strong>en</strong> markante figuur die om de l<strong>en</strong>gte<br />
van zijn pass<strong>en</strong> de bijnaam Jan Stap Allemachtig<br />
droeg <strong>en</strong> die in de herinnering van<br />
bejaarde <strong>Loosdrecht</strong>ers voortleeft als e<strong>en</strong> wat<br />
exc<strong>en</strong>trieke maar breed gewaardeerde man.<br />
De Nederlandse Hervormde kerk van<br />
Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong> heeft bij verscheid<strong>en</strong>e<br />
geleg<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> baat gehad bij zijn betrokk<strong>en</strong>heid.<br />
To<strong>en</strong> zijn jongste dochter Elisabeth in<br />
1951 trouwde met Rudolph Fe<strong>en</strong>stra ging<strong>en</strong><br />
zij op Eik<strong>en</strong>rode won<strong>en</strong>. In 1969 overleed Jan<br />
Elias <strong>en</strong> ging de titel van ambachtsheer over<br />
op Fe<strong>en</strong>stra. Het echtpaar Fe<strong>en</strong>stra verliet het<br />
land in 1973 <strong>en</strong> vestigde zich in Ierland. Eik<strong>en</strong>rode<br />
werd in 1974 gekocht door e<strong>en</strong><br />
bouwmaatschappij wier eerste ambitie niet<br />
was de buit<strong>en</strong>plaats te behoud<strong>en</strong> of in eerdere<br />
glorie te herstell<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> periode van to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>d<br />
verval begon; op de terrein<strong>en</strong> <strong>en</strong> in de<br />
gebouw<strong>en</strong> vond<strong>en</strong> activiteit<strong>en</strong> plaats die op<br />
Rouwbord van Magdal<strong>en</strong>a Clara de Haze, echtg<strong>en</strong>ote<br />
van Jeronimo de Haze de Georghio, voor de restauratie<br />
van 1962 in het koor (foto D. Lagerman, coll. HKL).<br />
e<strong>en</strong> buit<strong>en</strong>plaats niet direct voor de hand<br />
ligg<strong>en</strong>. Voor de <strong>Loosdrecht</strong>se jeugd was het<br />
e<strong>en</strong> goud<strong>en</strong> tijd.<br />
H erstel<br />
Als er bij de <strong>Loosdrecht</strong>ers in de afgelop<strong>en</strong><br />
anderhalve eeuw al <strong>en</strong>ig besef is geweest dat<br />
er zoiets als e<strong>en</strong> ambachtsheer bestond, dan<br />
was dat sinds 1973 wel zo goed als verdw<strong>en</strong><strong>en</strong>,<br />
ook door di<strong>en</strong>s uitlandigheid. Eik<strong>en</strong>rode<br />
<strong>en</strong> het bezit van de ambachtsheerlijkheid war<strong>en</strong><br />
nu ook niet meer in één hand.<br />
In 2001 kreeg M.J. Plasmeijer (gebor<strong>en</strong><br />
1959) Eik<strong>en</strong>rode in erfpacht, met de verplichting<br />
om de buit<strong>en</strong>plaats te restaurer<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
voor de toekomst te behoud<strong>en</strong>. To<strong>en</strong> hij daar<br />
vijf jaar later in geslaagd leek te zijn, was dat<br />
TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 135
ïa l©ftder0€*©4e ja&r h&1 tiemée-nm uw H©r¥9n<br />
tHyfel L&9(4r*ehis<br />
h m s devradhTvawwfeeiekj<br />
K@si yvjé«d yru cm i^ h g'sd w a l^ r t ie f d w n ^ r v r a<br />
s M fv a Uoe*4reeMs fesrrm ticffi'cii<br />
$0 MDcecxx<strong>en</strong>i<br />
M<br />
Hulde aan de nagedacht<strong>en</strong>is van Vrouwe S.M. van der Poll, 1827. Opschrift bov<strong>en</strong> schoorste<strong>en</strong> oude pastorie Nieuw-<br />
<strong>Loosdrecht</strong>.<br />
voor Fe<strong>en</strong>stra red<strong>en</strong> om 'de heerlijkhed<strong>en</strong><br />
wederom met het landgoed in één hand te<br />
ver<strong>en</strong>ig<strong>en</strong>'. Dat gebeurde dus op 10 december<br />
2006 met de hierbov<strong>en</strong> beschrev<strong>en</strong> plechtigheid.<br />
Kort daarop, in maart <strong>2007</strong>, is Fe<strong>en</strong>stra<br />
overled<strong>en</strong>. Op 2 juli <strong>2007</strong> kreeg Plasmeijer de<br />
grond in eig<strong>en</strong>dom.<br />
Ook nu wordt de buit<strong>en</strong>plaats commercieel<br />
geëxploiteerd, maar e<strong>en</strong> flink deel van<br />
de vroegere allure lijkt weer terug <strong>en</strong> er vind<strong>en</strong><br />
weer culturele activiteit<strong>en</strong> plaats. Het is<br />
allemaal niet ess<strong>en</strong>tieel voor het ambachtheerschap,<br />
maar het siert de bezitter er van<br />
wel als hij die titel eerder als e<strong>en</strong> opdracht<br />
beschouwt dan als e<strong>en</strong> complex van recht<strong>en</strong>,<br />
zoals dat vroeger het geval was. Die opdracht<br />
houdt t<strong>en</strong> opzichte van de geschied<strong>en</strong>is in de<br />
continuïteit van het instituut te waarborg<strong>en</strong>,<br />
<strong>en</strong> t<strong>en</strong> opzichte van de geme<strong>en</strong>schap die te<br />
lat<strong>en</strong> del<strong>en</strong> in de g<strong>en</strong>oeg<strong>en</strong>s van de buit<strong>en</strong>plaats,<br />
zoals dat sedert <strong>en</strong>ige jar<strong>en</strong> bijvoorbeeld<br />
gebeurt op Koninginnedag als 'het hele<br />
dorp' te gast is in de tuin <strong>en</strong> op het bordes<br />
van Eik<strong>en</strong>rode, waar de ambachtsheer nu<br />
'toevallig' woont.<br />
Enige tijd geled<strong>en</strong> werd de familie Plasmeijer<br />
verrast met e<strong>en</strong> loodzwaar pakket dat<br />
bij op<strong>en</strong>ing e<strong>en</strong> gebeeldhouwd medaillon<br />
bleek te bevatt<strong>en</strong> dat in de jar<strong>en</strong> van neergang<br />
uit het huis was gesloopt <strong>en</strong> nu werd<br />
terugbezorgd, omdat er weer toekomst in het<br />
huis zit. In dezelfde tijd kwam e<strong>en</strong> nu volwass<strong>en</strong><br />
<strong>Loosdrecht</strong>er aan met het emaill<strong>en</strong><br />
naambordje van de familie Hacke van Mijnd<strong>en</strong>,<br />
in zijn jeugd als souv<strong>en</strong>ir van het to<strong>en</strong> zo<br />
verwaarloosde Eik<strong>en</strong>rode afgeschroefd. Dat<br />
zijn mooie ding<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> moderne ambachtsheer<br />
van Mijnd<strong>en</strong> <strong>en</strong> de beide <strong>Loosdrecht</strong><strong>en</strong>,<br />
wi<strong>en</strong>s <strong>en</strong>ige recht nog is om in de<br />
rivier de <strong>Vecht</strong> e<strong>en</strong> h<strong>en</strong>geltje uit te gooi<strong>en</strong><br />
tuss<strong>en</strong> de Weerdsloot te Breukel<strong>en</strong> tot aan de<br />
Alambertskade te Vreeland, kadastraal bek<strong>en</strong>d<br />
geme<strong>en</strong>te Lo<strong>en</strong><strong>en</strong>, sectie D nummer<br />
1815 (destijds 1113) <strong>en</strong> 1644 <strong>en</strong> sectie E nummers<br />
39, 443 <strong>en</strong> 744 (destijds 478). Deze visrecht<strong>en</strong><br />
zijn verhuurd aan de Gewestelijke<br />
Pachtcommissie 'Utrecht', gevestigd te Breukel<strong>en</strong>,<br />
onder de voorwaard<strong>en</strong> die zijn overe<strong>en</strong>gekom<strong>en</strong><br />
in e<strong>en</strong> op 1 augustus 1987<br />
ondertek<strong>en</strong>de <strong>en</strong> op 23 maart 1978 door de<br />
Kamer voor de Binn<strong>en</strong>visserij te 's-Grav<strong>en</strong>hage<br />
goedgekeurde 'Huurovere<strong>en</strong>komst Visrecht'.<br />
Per saldo<br />
Wat achthonderd jaar ambachtsher<strong>en</strong> voor<br />
<strong>Loosdrecht</strong> heeft betek<strong>en</strong>d, <strong>en</strong> wat <strong>Loosdrecht</strong><br />
voor die her<strong>en</strong>, valt natuurlijk niet<br />
vast te stell<strong>en</strong>. Wat er vandaag van rest is e<strong>en</strong><br />
klein archief, e<strong>en</strong> paar artikeltjes <strong>en</strong> van ou-<br />
136 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>
der<strong>en</strong> wat verhal<strong>en</strong> over petje afnem<strong>en</strong> bij het<br />
passer<strong>en</strong> van de theekoepel van Eik<strong>en</strong>rode,<br />
ook als daar niemand in was, e<strong>en</strong> paar strat<strong>en</strong><br />
vernoemd naar e<strong>en</strong> Van Mijnd<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
Geelvinck, e<strong>en</strong> bank in de kerk van Nieuw-<br />
<strong>Loosdrecht</strong>, <strong>en</strong> e<strong>en</strong> tweetal rouwbord<strong>en</strong>, e<strong>en</strong><br />
opschrift op het fries van e<strong>en</strong> schoorste<strong>en</strong> in<br />
de zog<strong>en</strong>aamde Oude Pastorie achter de Sijpekerk,<br />
<strong>en</strong> e<strong>en</strong> grafkapel waarin drie ambachtsher<strong>en</strong><br />
rust<strong>en</strong>: de drie Hackes <strong>en</strong> familieled<strong>en</strong>.<br />
Die grafkapel op Eik<strong>en</strong>rode is al e<strong>en</strong><br />
tijdje geled<strong>en</strong> overgedrag<strong>en</strong> aan de Stichting<br />
Historisch Goed <strong>Loosdrecht</strong>. Het door Jan Conrad<br />
Hacke daarin geplaatste marmer<strong>en</strong> beeld<br />
van Christus aan de geselpaal van de Italiaanse<br />
beeldhouwer Eum<strong>en</strong>e Baratta is nu in<br />
de Oudkatholieke kerk in Hilversum, omdat<br />
de familie niet t<strong>en</strong> onrechte vreesde voor<br />
vandalisme in de donkere dag<strong>en</strong> van Eik<strong>en</strong>rode.<br />
Het is <strong>en</strong>ige jar<strong>en</strong> geled<strong>en</strong> vervang<strong>en</strong><br />
door e<strong>en</strong> beschilderd Heilig Hartbeeld dat<br />
daar niet echt op zijn plaats is, als m<strong>en</strong> het<br />
mij toestaat.<br />
Op 10 december 2006 heeft de nieuwe<br />
ambachtsheer M.J. Plasmeijer toegezegd, de<br />
pachtgeld<strong>en</strong> van de <strong>Vecht</strong>visserij de eerste<br />
vijf jaar te zull<strong>en</strong> reserver<strong>en</strong> voor de aanschaf<br />
van e<strong>en</strong> kopie van het originele Christusbeeld<br />
in de kapel.<br />
Bas de Ligt (1934), was leraar Nederlands. Hij is<br />
redactielid van tijdschrift HKL van de Historische<br />
Kring <strong>Loosdrecht</strong> <strong>en</strong> publiceert met regelmaat<br />
over de historie van <strong>Loosdrecht</strong>, in het bijzonder<br />
over oude families.<br />
Literatuur<br />
H. Brunekreef, De Sypekerk te Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong>,<br />
Zaltbommel 1977, p. 9-33.<br />
H. Brunekreef, serie bijdrag<strong>en</strong> over de <strong>Loosdrecht</strong>se<br />
ambachtsher<strong>en</strong> in het tijdschrift HKL van de<br />
Historische Kring <strong>Loosdrecht</strong>, nrs. 53 t/m 57,<br />
59 t/m 64, nr. 66,1985-1988.<br />
H. Brunekreef, 'De her<strong>en</strong> van Amstel <strong>en</strong> Van Amstel<br />
van Mijnd<strong>en</strong>' in: TVE, 15 (2Cserie, 1997), nr.<br />
2, p. 61-78 [bewerking door R. Lo<strong>en</strong><strong>en</strong>].<br />
R. Lo<strong>en</strong><strong>en</strong>, 'Amelis van Amstel van Mijnd<strong>en</strong>, ambachtsheer<br />
in woelige tijd<strong>en</strong>' in: Conny Bogaard<br />
e.a. (red.), Wij schrijv<strong>en</strong> hier de geschied<strong>en</strong>is,<br />
<strong>Loosdrecht</strong>ers oude <strong>en</strong> nieuwe, <strong>Loosdrecht</strong> 1997, p.<br />
136-144.<br />
Th. A.A.M. van Amstel, De her<strong>en</strong> van Amstel 1105-<br />
1378, Hilversum 1999.<br />
Kees de Kruijter <strong>en</strong> Harry Pieron, 'De her<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
vrouw<strong>en</strong> van Kron<strong>en</strong>burg' in: TVE, 22 (2e serie,<br />
2004), nr. 1-2, p. 35-46.<br />
B. de Ligt e.a., De Bosbooms <strong>en</strong> <strong>Loosdrecht</strong>, <strong>Loosdrecht</strong><br />
2004.<br />
B. de Ligt, verscheid<strong>en</strong>e bijdrag<strong>en</strong> over Eik<strong>en</strong>rode<br />
in: HKL, nrs. 98 (1994), 122 (1998), 123 (1999).<br />
F.C.J. Ketelaar, Oude zakelijke recht<strong>en</strong> vroeger, nu <strong>en</strong><br />
in de toekomst, Zwolle 1978 [Leidse dissertatie].<br />
V.A.M. van der Burg, 'Heerlijkhed<strong>en</strong> na 1848' in:<br />
Virtus, jaarboek voor adelsgeschied<strong>en</strong>is, II, 2004, p.<br />
203-207.<br />
Afbeelding<strong>en</strong><br />
T<strong>en</strong>zij anders vermeld, collectie Historische Kring<br />
<strong>Loosdrecht</strong>.<br />
TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 137
G<strong>en</strong>ealogisch onderzoek blijft fasciner<strong>en</strong><br />
Werk zoek<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> ander land is iets van alle eeuw<strong>en</strong><br />
Ruud Gortzak<br />
Laat in e<strong>en</strong> gezelschap het woord<br />
'g<strong>en</strong>ealogie' vall<strong>en</strong> <strong>en</strong> vel<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> reager<strong>en</strong><br />
met: 'stamboomonderzoek'. Vaak volgd<strong>en</strong><br />
dan anekdotes over m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die dagelijks<br />
ur<strong>en</strong> doorbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> in geme<strong>en</strong>telijke- <strong>en</strong> kerkelijke<br />
archiev<strong>en</strong> op zoek naar de herkomst van<br />
hun familie. Inmiddels zijn daar heel andere<br />
verhal<strong>en</strong> aan toegevoegd. M<strong>en</strong>ige<strong>en</strong> heeft<br />
immers internet ontdekt om uit te zoek<strong>en</strong><br />
waar de wortels van de voorouders zich bevind<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> zij voel<strong>en</strong> minder de noodzaak om<br />
buit<strong>en</strong>shuis te neuz<strong>en</strong> in de trouw- <strong>en</strong> doopboek<strong>en</strong><br />
die zo'n geweldige bron van informatie<br />
kunn<strong>en</strong> zijn.<br />
Op welke manier de gegev<strong>en</strong>s ook gezocht<br />
<strong>en</strong> gevond<strong>en</strong> word<strong>en</strong>, telk<strong>en</strong>s weer is er<br />
van oprechte verbazing sprake als bij voorbeeld<br />
na <strong>en</strong>ig speurwerk ontdekt wordt dat<br />
in e<strong>en</strong> familie de oudste zon<strong>en</strong> afwissel<strong>en</strong>d<br />
Dirk Gerrit <strong>en</strong> Gerrit Dirk werd<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oemd<br />
<strong>en</strong> dat m<strong>en</strong>ig kind gebor<strong>en</strong> werd ver binn<strong>en</strong><br />
de neg<strong>en</strong> maand<strong>en</strong> na de huwelijksdatum.<br />
Opvall<strong>en</strong>d is dat aan de hand van de stamboom<br />
verder kon word<strong>en</strong> aangetoond hoeveel<br />
kindersterfte er in e<strong>en</strong> familie voorgekom<strong>en</strong><br />
was <strong>en</strong> hoe, zeker in de laatste tachtig<br />
jaar, steeds vaker de handarbeiders van<br />
weleer kinder<strong>en</strong> kreg<strong>en</strong> die via middelbare<br />
school <strong>en</strong> universiteit e<strong>en</strong> heel ander beroep<br />
kond<strong>en</strong> kiez<strong>en</strong>.<br />
I<br />
jN fjpH j<br />
m<br />
lift eerfte<br />
K M I<br />
V.D.M.<br />
faar.<br />
* w ?H o lk.RHevblom.RPCo s.<br />
/ y * V . , . * ,<br />
A n NO.MDCXCVï II.<br />
De ’eerste ste<strong>en</strong>’ in de muur van de zog<strong>en</strong>aamde 'Oude Pastorie' van Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong>, waarop de nam<strong>en</strong> staan van<br />
dominee P. Heyblom (1659-1718), geflankeerd door de kerkmeesters W.P. Mo<strong>en</strong> <strong>en</strong> P.P. Cos. De wat cryptische tekst:<br />
'In 't eerste Vrede jaar.... MDCXCVII1' (= 1698). In 1697 werd te Rijswijk de vrede met Frankrijk geslot<strong>en</strong> door<br />
Prins Willem III.<br />
138 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>
Daarnaast kan dank zij de archiev<strong>en</strong> duidelijk<br />
word<strong>en</strong> aangetoond dat het trekk<strong>en</strong> van het<br />
<strong>en</strong>e land naar het andere om werk te zoek<strong>en</strong><br />
iets van alle eeuw<strong>en</strong> is. Neem de familie Masmeijer.<br />
Die vindt zijn oorsprong in de grasmaaier<br />
die vanuit Duitsland in de achtti<strong>en</strong>de<br />
eeuw in <strong>Loosdrecht</strong> neerstreek, daar als dagloner<br />
aan de slag ging <strong>en</strong> er e<strong>en</strong> familie stichtte.<br />
Led<strong>en</strong> van die familie blev<strong>en</strong> vervolg<strong>en</strong>s<br />
lang niet allemaal in <strong>Loosdrecht</strong>. Zij trokk<strong>en</strong><br />
op hun beurt naar andere del<strong>en</strong> van het land<br />
om e<strong>en</strong> bestaan op te bouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> zij kreg<strong>en</strong><br />
dikwijls gezelschap van talloze ve<strong>en</strong>arbeiders<br />
die hun heil elders zocht<strong>en</strong>. Waar werk is, is<br />
mijn woning leek hun aller devies.<br />
V erzam el<strong>en</strong><br />
Hoe verrass<strong>en</strong>d, verbazingwekk<strong>en</strong>d <strong>en</strong> leuk<br />
de resultat<strong>en</strong> van het vaak fasciner<strong>en</strong>de onderzoek<br />
ook zijn, g<strong>en</strong>ealogie betek<strong>en</strong>t voor de<br />
Historisch Kring van <strong>Loosdrecht</strong> veel meer.<br />
Daar zijn ze namelijk ook bezig met het verzamel<strong>en</strong><br />
van oude schoolfoto's, portrett<strong>en</strong>,<br />
familiekiekjes uit lang vervlog<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>, vergeelde<br />
knipsels uit dagblad<strong>en</strong> van weleer,<br />
oude kaart<strong>en</strong>, <strong>en</strong> het bewar<strong>en</strong> van de vele<br />
gebruiksvoorwerp<strong>en</strong> die reeds jar<strong>en</strong> niet<br />
meer in gebruik zijn. Verder werkt m<strong>en</strong> onvermoeibaar<br />
verder aan het digitaliser<strong>en</strong>, aan<br />
e<strong>en</strong> database, <strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> cd-rom g<strong>en</strong>ealogie<br />
die ter beschikking staat van e<strong>en</strong> ieder die<br />
daar gebruik van wil mak<strong>en</strong>.<br />
Ferry Brand, lid van de werkgroep g<strong>en</strong>ealogie<br />
van de Historische Kring, laat e<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
ander graag zi<strong>en</strong> aan de bezoekers van het<br />
onderkom<strong>en</strong> van de HKL. We lop<strong>en</strong> niet alle<strong>en</strong><br />
door de fraaie expositieruimte maar ook<br />
door de kelders van het gebouw aan de Acacialaan<br />
in Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong>. Brand op<strong>en</strong>t<br />
met veel <strong>en</strong>thousiasme lad<strong>en</strong> stampvol foto 's,<br />
toont e<strong>en</strong> naar de eis<strong>en</strong> van de tijd ingerichte<br />
donkere kamer, die nu voor digitale fotografie<br />
wordt gebruikt, loopt door e<strong>en</strong> ruimte<br />
boordevol oude kleding, wijst op de bibliotheek<br />
met vaak honderd<strong>en</strong> jar<strong>en</strong> oude boek<strong>en</strong>,<br />
<strong>en</strong> maakt e<strong>en</strong> deur op<strong>en</strong> waarachter in<br />
goede klimatologische omstandighed<strong>en</strong> schilderij<strong>en</strong><br />
van <strong>Loosdrecht</strong>se kunst<strong>en</strong>aars e<strong>en</strong><br />
plek hebb<strong>en</strong> gevond<strong>en</strong>. Hij wil het niet met<br />
zoveel woord<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong>, maar uit alles blijkt<br />
dat de g<strong>en</strong>ealogische werkgroep van de 35<br />
jaar oude Historische Kring de zaakjes goed<br />
voor elkaar heeft.<br />
Hoewel, Werkgroep. Dat vindt Ferry Brand<br />
toch wel weer e<strong>en</strong> erg groot woord. Hij zegt:<br />
'To<strong>en</strong> de Historische Kring werd opgericht is<br />
er e<strong>en</strong> aantal werkgroep<strong>en</strong> in het lev<strong>en</strong> geroep<strong>en</strong>.<br />
Die werkgroep<strong>en</strong> bestond<strong>en</strong> vaak uit<br />
één persoon <strong>en</strong> dat is sindsdi<strong>en</strong> altijd zo geblev<strong>en</strong>.<br />
Dat betek<strong>en</strong>t overig<strong>en</strong>s niet dat iemand<br />
alles alle<strong>en</strong> moest do<strong>en</strong>. We hebb<strong>en</strong><br />
regelmatig werkgroep<strong>en</strong>vergadering, waar<br />
alle led<strong>en</strong> van werkgroep<strong>en</strong> bij elkaar kom<strong>en</strong>.<br />
We hebb<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in de Kring die zich niet<br />
specifiek met g<strong>en</strong>ealogie bezighoud<strong>en</strong> <strong>en</strong> er<br />
toch aan werk<strong>en</strong>.'<br />
'Neem H<strong>en</strong>k Nijkamp, de oude bakker uit<br />
<strong>Loosdrecht</strong>. Hij is 86 jaar maar gaat nog altijd<br />
<strong>en</strong>thousiast families langs om oude foto's op<br />
te hal<strong>en</strong>. Die foto's word<strong>en</strong>, voorzi<strong>en</strong> van<br />
naam, op karton geplakt <strong>en</strong> zo hebb<strong>en</strong> wij e<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong>orm person<strong>en</strong>archief kunn<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>stell<strong>en</strong><br />
dat nog dagelijks wordt uitgebreid. Verder<br />
k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> we mevrouw Van Nord<strong>en</strong> die onze<br />
knipseldi<strong>en</strong>st verzorgt. Zij heeft plakboek<strong>en</strong><br />
vol met familiebericht<strong>en</strong>, die zij uit de krant<strong>en</strong><br />
heeft geknipt, voor ons gemaakt. Ze doet<br />
het al jar<strong>en</strong> <strong>en</strong> heeft e<strong>en</strong> <strong>en</strong>orme collectie gegev<strong>en</strong>s<br />
verzameld, want niets van wat er in<br />
<strong>Loosdrecht</strong> gebeurt <strong>en</strong> in de krant komt te<br />
staan ontgaat haar. Daar do<strong>en</strong> wij uiteraard<br />
ons voordeel mee.'<br />
Fam ilie Pos<br />
Brand, afkomstig uit Haarlem, maar sinds<br />
1970 woonachtig in <strong>Loosdrecht</strong>, werd <strong>en</strong>thousiast<br />
voor de g<strong>en</strong>ealogie nadat hij ontdekt<br />
had dat de voorouders van zijn oma Krook<br />
uit Oud-<strong>Loosdrecht</strong> afkomstig war<strong>en</strong>. Hij<br />
maakte k<strong>en</strong>nis met Siem Pos, nazaat van e<strong>en</strong><br />
bek<strong>en</strong>de <strong>Loosdrecht</strong>se familie <strong>en</strong> van Jacob<br />
Jacobsz Pos, de veehouder/koopman die van<br />
1703 tot 1779 leefde <strong>en</strong> van wie e<strong>en</strong> handgeschrev<strong>en</strong><br />
dagboek bewaard is geblev<strong>en</strong>. 'Dat<br />
TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 139
eeuw<strong>en</strong>oude boek is', vertelt Ferry Brand, 'in<br />
zijn geheel uitgetypt door de Hilversummer<br />
J. Schlimme. Daarna is het door de Historische<br />
Kring <strong>Loosdrecht</strong> uitgegev<strong>en</strong>.'<br />
Het dagboek, dat mag ge<strong>en</strong> verwondering<br />
wekk<strong>en</strong>, levert natuurlijk e<strong>en</strong> schat aan gegev<strong>en</strong>s<br />
op over het lev<strong>en</strong> van bewoners van<br />
<strong>Loosdrecht</strong> in de achtti<strong>en</strong>de eeuw. Er wordt<br />
door Pos geschrev<strong>en</strong> over hun feest<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun<br />
zorg<strong>en</strong>. Zo staat er bij voorbeeld in te lez<strong>en</strong><br />
dat het in januari 1740 zo hard vroor dat er in<br />
twee nacht<strong>en</strong> zev<strong>en</strong> duim ijs ontstond <strong>en</strong><br />
twee m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in Oud-<strong>Loosdrecht</strong> doodvror<strong>en</strong>:<br />
Joost de scho<strong>en</strong>makersbaas, overleed op de<br />
Bloklaan <strong>en</strong> Pieter Gro<strong>en</strong> overleed nadat eerst<br />
zijn hand<strong>en</strong> volledig war<strong>en</strong> bevror<strong>en</strong>. Ook<br />
was er e<strong>en</strong> Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong>er op de Westbroekse<br />
kade overled<strong>en</strong>.<br />
Jacob Pos schreef uitbundig over de geboorte<br />
van Prins Willem V, in maart 1748. Op<br />
zaterdag 9 maart werd dat bek<strong>en</strong>d gemaakt<br />
in <strong>Loosdrecht</strong>, waarop van beide kerk<strong>en</strong> de<br />
klokk<strong>en</strong> beierd<strong>en</strong> <strong>en</strong> de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> met hun<br />
snaphan<strong>en</strong> in de lucht schot<strong>en</strong>. Er was feest<br />
in Oud-<strong>Loosdrecht</strong>. Maandag werd er e<strong>en</strong><br />
speciale zangdi<strong>en</strong>st gehoud<strong>en</strong>, maar dinsdag<br />
wilde m<strong>en</strong> wel iets anders. Getrouwde mann<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> jongeling<strong>en</strong> trokk<strong>en</strong> onder tromgeroffel<br />
naar het rechthuis. Zij hadd<strong>en</strong> met oranje<br />
versierde snaphan<strong>en</strong> bij zich <strong>en</strong> verzocht<strong>en</strong><br />
de burgemeester <strong>en</strong>ig geld 'ter gedachgt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong><br />
van de jong gebor<strong>en</strong> Prins met malkander<br />
te verter<strong>en</strong>.' De burgemeester voldeed aan<br />
dat verzoek, waarop zij op het idee kwam<strong>en</strong><br />
om vervolg<strong>en</strong>s bij iedere burger aan te gaan<br />
<strong>en</strong> geld te vrag<strong>en</strong>. Dat lukte buit<strong>en</strong>gewoon<br />
goed <strong>en</strong> Jacob schreef dat ze 'alzoo e<strong>en</strong> heel<br />
stuivertje geldt' verzameld<strong>en</strong>. Zij zoud<strong>en</strong> dat<br />
de volg<strong>en</strong>de donderdag in 'De vergulde<br />
Leeuw' opmak<strong>en</strong> met feestvier<strong>en</strong>. Dat feest<br />
ontaardde in e<strong>en</strong> vechtpartij tuss<strong>en</strong> Oud-<strong>en</strong><br />
Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong>ers, e<strong>en</strong> knokpartij waarbij<br />
st<strong>en</strong><strong>en</strong> door de ruit<strong>en</strong> van De Vergulde<br />
Leeuw vlog<strong>en</strong> <strong>en</strong> er met scherp geschot<strong>en</strong><br />
werd.<br />
Over de familie Pos is veel meer bek<strong>en</strong>d.<br />
Zo heeft Arie Mant<strong>en</strong> in 1988 in <strong>Tuss<strong>en</strong></strong> <strong>Vecht</strong><br />
<strong>en</strong> <strong>Eem</strong> nog e<strong>en</strong> groot artikel geschrev<strong>en</strong> over<br />
Jan Jansz Pos, e<strong>en</strong> turfhandelaar die in de<br />
L.H.S ER r f: .<br />
i C - M B I, N E. T - JpCÖ’ R T W A J T - f<br />
P hotocraphe<br />
UTRECHT)N a c h te g a a l* !raai i HILVERSUM, AMSTER0AM(Singei5J2) ‘s HaCE**» ARNHEM.<br />
E<strong>en</strong> prachtig zog<strong>en</strong>aamd 'visitekaartje' van Mietje van<br />
Zijtveld.<br />
tweede helft van de achtti<strong>en</strong>de eeuw in<br />
Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong> woonde. Deze Pos stond<br />
goed bek<strong>en</strong>d <strong>en</strong> dat leidde er onder meer toe<br />
dat hij werd uitverkoz<strong>en</strong> om de geme<strong>en</strong>schap<br />
<strong>en</strong>ige tijd te di<strong>en</strong><strong>en</strong> als schep<strong>en</strong>. Pos kreeg<br />
met zijn vrouw Neeltje H<strong>en</strong>driksze Lotz zev<strong>en</strong><br />
kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong> ook uit zijn stamboom valt<br />
op te mak<strong>en</strong> dat niet alle<strong>en</strong> drie van de kinder<strong>en</strong><br />
op jeugdige leeftijd overled<strong>en</strong> maar dat<br />
het ook gebruikelijk was om later gebor<strong>en</strong><br />
kinder<strong>en</strong> dezelfde naam te gev<strong>en</strong> als deg<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
die reeds overled<strong>en</strong> war<strong>en</strong>. Elsje uit 1770<br />
overleed in 1773 waarna e<strong>en</strong> later in dat jaar<br />
gebor<strong>en</strong> meisje weer Elsje werd g<strong>en</strong>oemd.<br />
To<strong>en</strong> die Elsje alweer e<strong>en</strong> jaar later overleed<br />
werd e<strong>en</strong> in 1776 gebor<strong>en</strong> meisje opnieuw<br />
Elsje g<strong>en</strong>oemd. 'We wet<strong>en</strong> veel, maar waar de<br />
140 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>
naam Pos vandaan komt is nog altijd e<strong>en</strong><br />
raadsel. Misschi<strong>en</strong> war<strong>en</strong> de eerste led<strong>en</strong> van<br />
de familie wel vissers. Pos is ook de naam<br />
van e<strong>en</strong> vis. En de naam Visser komt in het<br />
oude <strong>Loosdrecht</strong> niet voor. Vandaar dat die<br />
link wel e<strong>en</strong>s gelegd is', vertelt Ferry Brand.<br />
Korte <strong>en</strong> lange nam <strong>en</strong><br />
Hij wijst op de verschill<strong>en</strong> in de nam<strong>en</strong> van<br />
de bewoners van Oud- <strong>en</strong> Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong>.<br />
'In Oud-<strong>Loosdrecht</strong> had je altijd korte nam<strong>en</strong>.<br />
Pos, Gro<strong>en</strong>, De Boer, Kroon, Vonk. Die nam<strong>en</strong><br />
kom<strong>en</strong> oorspronkelijk uit West-<br />
Friesland, dus je kunt aannem<strong>en</strong> dat het<br />
voornamelijk Westfriez<strong>en</strong> war<strong>en</strong> die zich juist<br />
Éi 5523<br />
L^4UNPVr77l■ i é<br />
daar vestigd<strong>en</strong>. Het gaat niet helemaal op,<br />
want Mur komt oorspronkelijk uit Dr<strong>en</strong>te,<br />
maar dan pas in de neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw. Naast<br />
de korte nam<strong>en</strong> zijn er in Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong><br />
van oudsher voornamelijk lange nam<strong>en</strong> te<br />
vind<strong>en</strong>. Daar won<strong>en</strong> de families Zeid<strong>en</strong>rijk,<br />
Karsemeijer, Veldhuiz<strong>en</strong>. Van die families<br />
wet<strong>en</strong> we dat ze van de Veluwse kant kom<strong>en</strong>.<br />
Vroeger zag je echt onderscheid tuss<strong>en</strong> de<br />
beide dorp<strong>en</strong>. Dat is nu e<strong>en</strong> stuk minder. Ook<br />
het gebruik van bijnam<strong>en</strong> is duidelijk afg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>,<br />
al zijn er nog altijd m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> te vind<strong>en</strong><br />
die, net als bij voorbeeld in Vol<strong>en</strong>dam, voornamelijk<br />
met hun bijnaam word<strong>en</strong> aangeduid.'<br />
Onverminderd is, volg<strong>en</strong>s hem, het <strong>en</strong>thousiasme<br />
geblev<strong>en</strong> waarmee m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in<br />
<strong>Loosdrecht</strong> het werk van de Historische<br />
Kring begroet<strong>en</strong>. 'We zijn ook het verl<strong>en</strong>gstuk<br />
van de geme<strong>en</strong>te geword<strong>en</strong>. Die stur<strong>en</strong><br />
de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die op het geme<strong>en</strong>tehuis met vrag<strong>en</strong><br />
kom<strong>en</strong> naar ons door. We hebb<strong>en</strong> ook<br />
veel <strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> nog altijd veel spull<strong>en</strong> van de<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> toegespeeld. Daardoor word<strong>en</strong> we<br />
steeds completer. Dat is leuk. Dat is ontzett<strong>en</strong>d<br />
leuk. Dat geeft voldo<strong>en</strong>ing.'<br />
Ruud Gortzak is oud-journalist van de Volkskrant.<br />
Literatuur<br />
tm *<br />
pi?<br />
mm<br />
« c<br />
Wij schrijv<strong>en</strong> hier de geschied<strong>en</strong>is, uitgave van Historische<br />
Kring <strong>Loosdrecht</strong>, 1997.<br />
Arie A. Mant<strong>en</strong>, 'Jan Jansz Pos, Turfhandelaar in<br />
Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong> in de tweede helft van de<br />
18c eeuw', in <strong>Tuss<strong>en</strong></strong> <strong>Vecht</strong> <strong>en</strong> <strong>Eem</strong>, themanummer<br />
<strong>Loosdrecht</strong>, 6e jrg (2e serie, 1988) nr. 2,<br />
p. 69-72.<br />
Afbeelding<strong>en</strong><br />
Collectie Historische Kring Loosrecht.<br />
E<strong>en</strong> knipselwerk ter geleg<strong>en</strong>heid van het huwelijk van<br />
'Y. van Seypveldt met M. Meijers 30-3-1783', die in<br />
feite zijn Jan Dirksz van Zijtveld <strong>en</strong> Marretje Pieters<br />
Meyers, die dan te Maart<strong>en</strong>sdijk huw<strong>en</strong>.<br />
TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 141
<strong>Loosdrecht</strong> in de tijd van de reformatie<br />
Bas de Ligt<br />
TVE is e<strong>en</strong> groot onderzoeksproject gestart naar<br />
de preciese toedracht van de Reformatie in onze<br />
strek<strong>en</strong> <strong>en</strong> de wijze waarop katholiek<strong>en</strong> <strong>en</strong> protestant<strong>en</strong><br />
daarna met elkaar omging<strong>en</strong>. In het meinummer<br />
2006 van TVE heeft prof. Gerrit Schutte<br />
de probleemstelling voor dit onderzoek nader uitgewerkt.<br />
Het algem<strong>en</strong>e beeld is, dat de hervorming<br />
van de Nederlandse kerk niet abrupt heeft plaats<br />
gevond<strong>en</strong>, alsof de overgrote meerderheid van de<br />
bevolking van de <strong>en</strong>e dag op de andere protestant<br />
was geword<strong>en</strong>. Het gaat om e<strong>en</strong> heel geleidelijk<br />
proces, dat pas driekwart eeuw later zijn beslag<br />
heeft gekreg<strong>en</strong>. Het resultaat van dat proces was,<br />
dat sommige dorp<strong>en</strong> in onze regio helemaal katholiek<br />
blev<strong>en</strong> <strong>en</strong> andere helemaal 'gereformeerd'<br />
werd<strong>en</strong>, terwijl in e<strong>en</strong> stad als Weesp aanvankelijk<br />
(tot 1673) de katholiek<strong>en</strong> nog de meerderheid van<br />
de bevolking uitmaakt<strong>en</strong>. Ook in andere sted<strong>en</strong>,<br />
zoals Naard<strong>en</strong>, was e<strong>en</strong> gem<strong>en</strong>gde bevolking te<br />
vind<strong>en</strong>. Hoe kwam dat? En hoe verliep het proces<br />
in de onderscheid<strong>en</strong> plaats<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> <strong>Vecht</strong> <strong>en</strong><br />
<strong>Eem</strong>?<br />
Inmiddels is e<strong>en</strong> zesti<strong>en</strong>tal onderzoekers,<br />
meest afkomstig uit de bij TVE aangeslot<strong>en</strong> historische<br />
kring<strong>en</strong>, gestart met onderzoek ter plaatse,<br />
terwijl ook andere lokale historici zich bij de onderzoeksgroep<br />
hebb<strong>en</strong> aangeslot<strong>en</strong>. In <strong>en</strong>kele plaats<strong>en</strong><br />
is al aardig wat onderzoek gedaan, van andere<br />
is nog maar heel weinig bek<strong>en</strong>d. Sommige deelnemers<br />
hadd<strong>en</strong> al voor zij tot de onderzoeksgroep<br />
toetrad<strong>en</strong>, het e<strong>en</strong> <strong>en</strong> ander op het terrein van ons<br />
onderzoeksproject gedaan, soms zelfs al heel veel.<br />
E<strong>en</strong> van die lokale onderzoekers is Bas de Ligt,<br />
neerlandicus <strong>en</strong> actief lid van de Historische<br />
Kring <strong>Loosdrecht</strong>. Hij publiceerde al eerder<br />
'Enige hoofdstukk<strong>en</strong> uit e<strong>en</strong> eeuw <strong>Loosdrecht</strong>se<br />
kerkgeschied<strong>en</strong>is 1550 - 1650'. Onderstaand<br />
artikel is op dat onderzoek gebaseerd.1<br />
Voor TVE komt deze bijdrage heel goed uit, omdat<br />
op onze O p<strong>en</strong> Dag op 22 september in <strong>Loosdrecht</strong><br />
prof. Schutte e<strong>en</strong> inleiding zal houd<strong>en</strong> over hetzelfde<br />
onderwerp. E<strong>en</strong> betere voorbereiding is niet<br />
d<strong>en</strong>kbaar.<br />
Redactie<br />
In 1557 stierv<strong>en</strong> de pastoors van O ud- <strong>en</strong><br />
Nieuw -<strong>Loosdrecht</strong> aan de pest. De to<strong>en</strong>m alige<br />
heer van die dorp<strong>en</strong>, A nthonis III van Amstel<br />
van Mijnd<strong>en</strong>, m aakte gebruik van zijn<br />
recht e<strong>en</strong> nieuw e pastoor voor te drag<strong>en</strong> bij<br />
de kerkelijke autoriteit<strong>en</strong>, in dit geval het<br />
mm<br />
De zwarte dood. Houtsnede uit 'Der Ackermann aus<br />
Böhm<strong>en</strong>' van Johannes Tepl (of Saaz), omstreeks 2463.<br />
142 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>
aartsdiakonaat van Sint-Salvator. De kapittelkerk<br />
van die naam is in 1587 gesloopt, maar<br />
de omtrekk<strong>en</strong> zijn in het plaveisel van het<br />
huidige Domplein in Utrecht aangegev<strong>en</strong>.<br />
De aartsdiak<strong>en</strong> was na de proost of dek<strong>en</strong><br />
de belangrijkste man van deze religieuze geme<strong>en</strong>schap.<br />
In de loop van de tijd war<strong>en</strong> door<br />
de bisschop veel bestuurlijke bevoegdhed<strong>en</strong>,<br />
ook b<strong>en</strong>oeming<strong>en</strong> <strong>en</strong> ontslag<strong>en</strong>, aan de aartsdiak<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
overgedrag<strong>en</strong>. Op 16 oktober 1557<br />
werd Johannes Petri van Brugge aangesteld<br />
als pastoor van de kerk van Nieuw-<br />
<strong>Loosdrecht</strong>, de huidige Sijpekerk. De vrees<br />
dat de gelovig<strong>en</strong> zonder het sacram<strong>en</strong>t der<br />
sterv<strong>en</strong>d<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> overlijd<strong>en</strong> was<br />
daarmee voorlopig wegg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Of Oud-<br />
<strong>Loosdrecht</strong> ook snel werd voorzi<strong>en</strong> weet ik<br />
niet.<br />
<strong>Loosdrecht</strong> bij het begin van 'De O pstand'<br />
Ti<strong>en</strong> jaar later, in april 1567, vond in de stad<br />
Utrecht e<strong>en</strong> algem<strong>en</strong>e processie plaats om<br />
God te smek<strong>en</strong> de katholieke godsdi<strong>en</strong>st in<br />
e<strong>en</strong>heid <strong>en</strong> waarachtigheid des geloofs te<br />
bewar<strong>en</strong>. Het was to<strong>en</strong> ruim e<strong>en</strong> half jaar na<br />
het begin van de beeld<strong>en</strong>storm <strong>en</strong> <strong>en</strong>ige<br />
maand<strong>en</strong> voor de komst van Alva. Zwed<strong>en</strong>,<br />
Engeland <strong>en</strong> D<strong>en</strong>emark<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> to<strong>en</strong> al de<br />
band met Rome verbrok<strong>en</strong>. Buit<strong>en</strong> ons grondgebied<br />
war<strong>en</strong> drie monum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van het Nederlandse<br />
protestantisme al tot stand gekom<strong>en</strong>:<br />
de Nederlandse Geloofsbelijd<strong>en</strong>is (1561), de<br />
vertaling van de Heidelbergse Catechismus<br />
(1563) <strong>en</strong> de Nederlandse psalmberijming van<br />
Dathe<strong>en</strong> (1566).<br />
Al voor Alva's komst hadd<strong>en</strong> vele kandidaat-slachtoffers<br />
de wijk g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>, onder wie<br />
Oranje. In de 'kerk<strong>en</strong> onder het kruis' in Eind<strong>en</strong>,<br />
Lond<strong>en</strong>, Frankfort <strong>en</strong> elders slot<strong>en</strong> zich<br />
veel hervormingsgezind<strong>en</strong> aane<strong>en</strong>. Maar binn<strong>en</strong><br />
het machtsgebied van de Spaanse landvoogd<br />
leek de Utrechtse processie het gew<strong>en</strong>ste<br />
resultaat te hebb<strong>en</strong> opgeleverd.<br />
Op het slot Kron<strong>en</strong>burg in Lo<strong>en</strong><strong>en</strong> zetelde<br />
in deze jar<strong>en</strong> de al g<strong>en</strong>oemde Anthonie van<br />
Amstel van Mijnd<strong>en</strong>. Aan zijn trouw aan Rome<br />
hoeft niet getwijfeld te word<strong>en</strong>. In 1578,<br />
kort voor zijn dood, regelde hij zijn opvolging.<br />
Er was ge<strong>en</strong> mannelijke nakomeling.<br />
Met veel moeite <strong>en</strong> teg<strong>en</strong> hoge kost<strong>en</strong> slaagde<br />
hij er in zijn twee dochters in aanmerking te<br />
lat<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> voor bel<strong>en</strong>ing met zijn goeder<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> recht<strong>en</strong>, maar wel op voorwaarde van e<strong>en</strong><br />
voor beid<strong>en</strong> gearrangeerd huwelijk met twee<br />
broers uit het onverdacht Roomse Gelderse<br />
geslacht Van Lijnd<strong>en</strong>.<br />
De ligging van <strong>Loosdrecht</strong> tuss<strong>en</strong> Utrecht<br />
<strong>en</strong> Amsterdam was weinig bevorderlijk voor<br />
e<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>tueel gew<strong>en</strong>st afkoers<strong>en</strong> op kerkelijke<br />
hervorming. Beide grote sted<strong>en</strong> war<strong>en</strong> tot<br />
1578 konings- <strong>en</strong> Romegetrouw, althans officieel.<br />
Weliswaar werd<strong>en</strong> door Alva's Raad<br />
van Beroert<strong>en</strong> meer dan 200 inwoners van de<br />
stad Utrecht veroordeeld - weinig minder<br />
dan in Amsterdam - op het Utrechtse platteland<br />
was het nauwelijks tot beeld<strong>en</strong>storm<br />
gekom<strong>en</strong>.<br />
Vage spor<strong>en</strong> van rebellie<br />
Er zijn wat vage spor<strong>en</strong> van mogelijke <strong>Loosdrecht</strong>se<br />
rebellie in de eerste jar<strong>en</strong> van 'De<br />
Opstand'. E<strong>en</strong> Amsterdamse beeld<strong>en</strong>stormer,<br />
Jan Reyersz, zou in <strong>Loosdrecht</strong> oproer gezaaid<br />
hebb<strong>en</strong> door in de kroeg<strong>en</strong> het gerucht<br />
rond te strooi<strong>en</strong>, dat de Prins van Oranje met<br />
veel bondg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> Alva wel e<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> ander<br />
lied zou lat<strong>en</strong> zing<strong>en</strong>. En to<strong>en</strong> Adriaan Ploos<br />
omstreeks 1630 wilde bewijz<strong>en</strong>, dat hij stamde<br />
uit het geslacht Amstel van Mijnd<strong>en</strong>, voerde<br />
hij aan, dat de wap<strong>en</strong>s van zijn voorouders<br />
gesteld war<strong>en</strong> geweest op e<strong>en</strong> memorietafel<br />
die al in het begin van de zesti<strong>en</strong>de<br />
eeuw was aangebracht in de <strong>Loosdrecht</strong>se<br />
Sijpekerk <strong>en</strong> dat die tafel daar voor iedere<strong>en</strong><br />
zichtbaar had gehang<strong>en</strong> 'tot d<strong>en</strong> voorled<strong>en</strong><br />
trouble, als de beeld<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> geslag<strong>en</strong>'.<br />
Al ev<strong>en</strong> vaag is het bericht over e<strong>en</strong> zekere<br />
Jacob Corsz, die halverwege de zesti<strong>en</strong>de<br />
eeuw in Oud-<strong>Loosdrecht</strong> pastoor zou zijn<br />
geweest. Misschi<strong>en</strong> wel de naaste collega van<br />
de in Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong> in 1557 aangestelde<br />
Johannes Petri? In e<strong>en</strong> voor het <strong>Loosdrecht</strong>se<br />
gerecht in 1618 afgelegde verklaring werd hij<br />
door e<strong>en</strong> tweetal bejaarde <strong>Loosdrecht</strong>ers g<strong>en</strong>oemd<br />
'bedi<strong>en</strong>aer der gemeijnte Christi, predicant<br />
van Godts Woordt <strong>en</strong> leeraer der<br />
TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 143
*w<br />
~ -<br />
mmm<br />
im ksa<br />
-m : . sssirr^A<br />
mm<br />
mm<br />
Priesterhuwelijk. Titelblad van Johann Eberlin von<br />
Guntzburgs 'Wie gar gfarlich sey, so ein Priester kein<br />
Eheweibhat', 1523.<br />
kerck<strong>en</strong>'. Uit het verdere verhoor bleek dat<br />
deze pastoor getrouwd was <strong>en</strong> kinder<strong>en</strong> had.<br />
Of dat e<strong>en</strong> officieel huwelijk was kond<strong>en</strong> de<br />
getuig<strong>en</strong> niet zegg<strong>en</strong>, maar ze twijfeld<strong>en</strong> er<br />
niet aan: 'Hoeveel huijd<strong>en</strong> [hed<strong>en</strong>] sijnder in<br />
deese troubl<strong>en</strong> in Engelant, in Duijtslant, in<br />
Schotlant soo in veld<strong>en</strong>, wilderniss<strong>en</strong> <strong>en</strong> boss<strong>en</strong><br />
getrout, daervan de luijd<strong>en</strong> doot sijn die<br />
se getrout <strong>en</strong>de si<strong>en</strong> trouw<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>, <strong>en</strong>de<br />
di<strong>en</strong>volg<strong>en</strong>de onmogelijck is om haer echt te<br />
bewijs<strong>en</strong>. Wie sal nochtans haerluijder kinder<strong>en</strong><br />
voor onecht houd<strong>en</strong>?' Ik weet niet of dat<br />
voldo<strong>en</strong>de is om te bewer<strong>en</strong> - zoals wel gedaan<br />
is - , dat de Hervormingsgezind<strong>en</strong> in<br />
<strong>Loosdrecht</strong> in de zestiger jar<strong>en</strong> e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong><br />
voorganger hadd<strong>en</strong>, Jacob Corsz gehet<strong>en</strong>.<br />
Nicolaus Toll,<br />
pastor in 'antiqua ecclesia de Loessdrecht'<br />
In opdracht van de proost van Sint Salvator<br />
vond in september 1569 e<strong>en</strong> visitatie plaats<br />
van de kerk<strong>en</strong> van Naard<strong>en</strong>, Huiz<strong>en</strong>, Lar<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> Blaricum. Daarbij werd onderzocht of de<br />
inkomst<strong>en</strong> van de kerk<strong>en</strong> wel behoorlijk werd<strong>en</strong><br />
geïnd, hoe de altar<strong>en</strong>, doopvont<strong>en</strong>, kerkboek<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> gewad<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> beheerd, <strong>en</strong> hoe<br />
het lev<strong>en</strong>sgedrag was van priesters <strong>en</strong> parochian<strong>en</strong>.<br />
In de kerk van Naard<strong>en</strong> trof m<strong>en</strong> e<strong>en</strong> flink<br />
aantal vicarieën aan. Dat zijn stichting<strong>en</strong> met<br />
e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> inkom<strong>en</strong>, bedoeld voor het lez<strong>en</strong><br />
van miss<strong>en</strong> die aan de ziel<strong>en</strong>rust van de<br />
stichters of hun familieled<strong>en</strong> t<strong>en</strong> goede moet<strong>en</strong><br />
kom<strong>en</strong>. De vicarie onderhield e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong><br />
altaar, dat bedi<strong>en</strong>d werd door e<strong>en</strong> vaak door<br />
de stichter aangewez<strong>en</strong> vicaris of ziel<strong>en</strong>lezer<br />
die daar inkomst<strong>en</strong> uit had, de 'possessor'. In<br />
sommige kerk<strong>en</strong> war<strong>en</strong> er ti<strong>en</strong>tall<strong>en</strong>.<br />
In Naard<strong>en</strong> bleek, dat Nicolaus Toll, pastoor<br />
in de oude kerk van <strong>Loosdrecht</strong>, dat wil<br />
zegg<strong>en</strong> die van Oud-<strong>Loosdrecht</strong>, de bezitter<br />
was van drie in de Naard<strong>en</strong>se kerk gestichte<br />
vicarieën. Omdat hij niet in Naard<strong>en</strong> woonde,<br />
werd<strong>en</strong> de bijbehor<strong>en</strong>de altar<strong>en</strong> niet door<br />
hem persoonlijk bedi<strong>en</strong>d. Die bedi<strong>en</strong>ing had<br />
hij uitbesteed, teg<strong>en</strong> vergoeding natuurlijk,<br />
aan magister Lambertus Hort<strong>en</strong>sius <strong>en</strong> aan<br />
dominus Thimannus Wilhelmi.<br />
Hort<strong>en</strong>sius (1500-1574) was rector van de<br />
Latijnse school in Naard<strong>en</strong>. Hoewel tot priester<br />
gewijd had hij e<strong>en</strong> gezin dat onderhoud<strong>en</strong><br />
moest word<strong>en</strong>. De bedi<strong>en</strong>ing van het altaar<br />
van de Heilige Drievuldigheid nam<strong>en</strong>s Toll<br />
leverde wellicht e<strong>en</strong> extraatje op voor e<strong>en</strong><br />
slecht betaalde schoolmeester. Helaas bleek<br />
het altaar in 1569 niet bedi<strong>en</strong>d te word<strong>en</strong>. In<br />
1572 ontsnapte Hort<strong>en</strong>sius ternauwernood<br />
aan de uitmoording van zijn stad door de<br />
Spanjaard<strong>en</strong>. Het door hem opgestelde verhaal<br />
van die gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> is e<strong>en</strong> belangrijk<br />
ooggetuig<strong>en</strong>verslag.<br />
Tijm<strong>en</strong> Willems kreeg vijf guld<strong>en</strong> voor het<br />
bedi<strong>en</strong><strong>en</strong> van het altaar van het Eerbiedwaardig<br />
Sacram<strong>en</strong>t. Aan het altaar van de heilige<br />
Eligius, patroon der goudsmed<strong>en</strong>, vertelde<br />
hij niets over te houd<strong>en</strong>, want dat werd niet<br />
meer bedi<strong>en</strong>d. Visitator<strong>en</strong> noteerd<strong>en</strong> nog, dat<br />
bij de drie g<strong>en</strong>oemde altar<strong>en</strong> drie miskelk<strong>en</strong><br />
aanwezig war<strong>en</strong> van gedeeltelijk met goud<br />
bekleed zilver, met pat<strong>en</strong><strong>en</strong>, het schoteltje<br />
waarop tijd<strong>en</strong>s de mis de hostie ligt <strong>en</strong> waarmee<br />
de gelovig<strong>en</strong> aan het einde van de mis<br />
word<strong>en</strong> he<strong>en</strong>gezond<strong>en</strong>. Het was de commis-<br />
144 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>
sie ook niet ontgaan, dat de Naard<strong>en</strong>se kerk<br />
in <strong>en</strong> bij <strong>Loosdrecht</strong> veel land bezat.<br />
In 1569 stond de kerk van Naard<strong>en</strong> nog<br />
vol altar<strong>en</strong> alsof niet elders de beeld<strong>en</strong>storm<br />
zich had voltrokk<strong>en</strong> <strong>en</strong> was de stad trouw<br />
aan de koning alsof er nog ge<strong>en</strong> 'graaf Adolf<br />
was geblev<strong>en</strong> in de slag'. Drie jaar later<br />
kwam die beeld<strong>en</strong>storm dan alsnog <strong>en</strong> kreeg<br />
de stad de hiervoor al g<strong>en</strong>oemde door Hort<strong>en</strong>sius<br />
beschrev<strong>en</strong> afstraffing, mede op verzoek<br />
van het Spaansgezinde Amsterdam,<br />
waarbij rooms noch onrooms werd gespaard.<br />
Het spreekt haast vanzelf, dat door dit<br />
soort oorlogshandeling<strong>en</strong> de roomskatholiek<strong>en</strong><br />
steeds meer als bondg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> van<br />
Alva werd<strong>en</strong> beschouwd. In het volg<strong>en</strong>de<br />
jaar 1573 vertrok de gehate landvoogd, ging<br />
Willem van Oranje bij de calvinist<strong>en</strong> het<br />
Avondmaal vier<strong>en</strong> <strong>en</strong> werd door de Stat<strong>en</strong><br />
van Holland de uitoef<strong>en</strong>ing van de katholieke<br />
godsdi<strong>en</strong>st op hun gebied verbod<strong>en</strong>. In 1575<br />
kreeg Leid<strong>en</strong> zijn universiteit voor de opleiding<br />
van predikant<strong>en</strong> <strong>en</strong> in 1577 verklaard<strong>en</strong><br />
alle sted<strong>en</strong> van Holland zich voor de Prins,<br />
behalve Amsterdam. Tot dat jaar war<strong>en</strong> stad<br />
<strong>en</strong> provincie Utrecht weliswaar ook nog geheel<br />
katholiek, maar toch kan gezegd word<strong>en</strong>,<br />
dat het getij voor de Spaans-Roomse<br />
coalitie in deze strek<strong>en</strong> begon te verlop<strong>en</strong>.<br />
In Utrecht verspeelde de Spaanse bezetting<br />
door wandad<strong>en</strong> in de stad haar krediet<br />
<strong>en</strong> ook het kerkelijk gezag verloor er het respect<br />
van de gelovig<strong>en</strong>. Dat leidde tot e<strong>en</strong><br />
overgang van de stad naar de Prins. In januari<br />
1578 werd er de nieuwe leer op<strong>en</strong>lijk verkondigd.<br />
Het was to<strong>en</strong> nauwelijks ti<strong>en</strong> jaar na<br />
de aanvankelijk zo succesvol lijk<strong>en</strong>de processie<br />
van 1567. E<strong>en</strong> paar maand<strong>en</strong> later ging<br />
ook Amsterdam om, eerst nog met waarborging<br />
van de vrijheid van godsdi<strong>en</strong>st voor de<br />
katholiek<strong>en</strong>, maar in mei 1578 werd<strong>en</strong> vroedschap<br />
<strong>en</strong> geestelijk<strong>en</strong> de stad uitgezet <strong>en</strong><br />
l ü K<br />
■<br />
urn<br />
f<br />
ra*<br />
c X * i<br />
'ó/<br />
. ~<br />
'Het gewicht van de Bijbel'. Nederlandse gravure, 1562.<br />
TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 145
iS r *<br />
k<br />
i l )'V 5 * '<br />
jew® ___<br />
, - -<br />
H P * ;- ' :::<br />
" ' v j t<br />
/ ' ' ' *v*J<br />
De oude kerk van Oud-<strong>Loosdrecht</strong>, kort voor de afbraak in 1842. Tek<strong>en</strong>ing door P.J. Lutgers, 1842.<br />
146 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>
werd ook daar de katholieke eredi<strong>en</strong>st verbod<strong>en</strong>.<br />
Claes Jans<strong>en</strong>,<br />
di<strong>en</strong>aer des W oords in Loesdrecht<br />
Volg<strong>en</strong>s synodaal besluit werd Amsterdam in<br />
september 1578 de hoofdplaats van de classis<br />
Amstelland <strong>en</strong> Gooi, e<strong>en</strong> regionaal kerkverband.<br />
Ook <strong>Loosdrecht</strong> <strong>en</strong> Lo<strong>en</strong><strong>en</strong> viel<strong>en</strong> daaronder.<br />
Op kerstdag 1578 was in Lo<strong>en</strong><strong>en</strong> 'die<br />
ware opregte di<strong>en</strong>ste <strong>en</strong> reformatie der Evangelisse<br />
religie' aangevang<strong>en</strong> met H<strong>en</strong>drik<br />
Janss<strong>en</strong> van Naard<strong>en</strong>. Wanneer <strong>en</strong> hoe in<br />
<strong>Loosdrecht</strong> de overgang plaats had wet<strong>en</strong> we<br />
niet, maar waarschijnlijk zal het niet veel anders<br />
zijn gegaan dan in Lo<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
De Amsterdamse kerk<strong>en</strong>raad bleek intuss<strong>en</strong><br />
belangstelling te hebb<strong>en</strong> voor de d<strong>en</strong>kbeeld<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> gedraging<strong>en</strong> van de pastoor van<br />
Lo<strong>en</strong><strong>en</strong>, <strong>en</strong> besloot op 3 januari 1579 e<strong>en</strong> vertrouw<strong>en</strong>sman<br />
aan te schrijv<strong>en</strong> om daarnaar te<br />
informer<strong>en</strong> bij de inwoners van Lo<strong>en</strong><strong>en</strong>. De<br />
aangeschrev<strong>en</strong>e was niemand anders dan de<br />
hierbov<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oemde Nicolaus Toll, pastoor<br />
van Oud-<strong>Loosdrecht</strong>. In de stukk<strong>en</strong> heet hij<br />
ook wel Nicolaus Johannis of Claes Jans<br />
(z/e/se/s<strong>en</strong>/son). Claes Jans<strong>en</strong> zal hij in het<br />
vervolg g<strong>en</strong>oemd word<strong>en</strong>. Die opdracht lijkt<br />
er op te wijz<strong>en</strong>, dat hij in de calvinistische<br />
Amsterdamse kring<strong>en</strong> geheel geaccepteerd<br />
was. Het kan bijna niet anders, of de overstap<br />
van Claes Jans<strong>en</strong> moet het eindpunt zijn<br />
geweest van e<strong>en</strong> proces dat al jar<strong>en</strong> eerder<br />
begonn<strong>en</strong> was, <strong>en</strong> dat niet verborg<strong>en</strong> was<br />
geblev<strong>en</strong> voor de gelijkgezind<strong>en</strong> die het in de<br />
Amsterdamse kerkzak<strong>en</strong> voor het zegg<strong>en</strong><br />
hadd<strong>en</strong>.<br />
Op de nationale Dordtse synode van 1578<br />
was bepaald, dat de nieuweling<strong>en</strong> die het<br />
pausdom onlangs achter zich gelat<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong><br />
niet tot de di<strong>en</strong>st van het Goddelijke Woord<br />
zoud<strong>en</strong> word<strong>en</strong> toegelat<strong>en</strong> voordat de geme<strong>en</strong>te<br />
g<strong>en</strong>oegzaam verzekerd zou zijn van<br />
hun zuiverheid <strong>en</strong> best<strong>en</strong>digheid in de leer <strong>en</strong><br />
hun rechtschap<strong>en</strong>heid. Blijkbaar had de<br />
<strong>Loosdrecht</strong>se pastoor voldo<strong>en</strong>de de leer des<br />
pausdoms verzaakt, de rechte leer bek<strong>en</strong>d,<br />
•
E<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>te in opbouw<br />
Drie wek<strong>en</strong> na Claes Jans<strong>en</strong>s eerste missie<br />
naar Lo<strong>en</strong><strong>en</strong> werd op 23 januari 1579 in de<br />
zaal van het domkapittel de Unie van Utrecht<br />
geslot<strong>en</strong> onder de dreiging van e<strong>en</strong> nieuwe<br />
Spaanse invasie. Holland, Zeeland, Gelre,<br />
Utrecht <strong>en</strong> Groning<strong>en</strong> bundeld<strong>en</strong> hun kracht<strong>en</strong>.<br />
Binn<strong>en</strong> de Unie zou niemand om zijn<br />
geloof word<strong>en</strong> vervolgd.<br />
Over de omvang <strong>en</strong> de gezindheid van<br />
Claes Jans<strong>en</strong>s geme<strong>en</strong>te zijn we niet ingelicht.<br />
Misschi<strong>en</strong> betek<strong>en</strong>t dat, dat het hervormingsproces<br />
in <strong>Loosdrecht</strong> weinig problematisch<br />
verlop<strong>en</strong> is. Over het algeme<strong>en</strong> wordt aang<strong>en</strong>om<strong>en</strong>,<br />
dat het protestantse aandeel in de<br />
bevolking aan het einde van de zesti<strong>en</strong>de<br />
eeuw nog heel bescheid<strong>en</strong> was: ti<strong>en</strong> proc<strong>en</strong>t<br />
misschi<strong>en</strong>. Naast e<strong>en</strong> kleine minderheid van<br />
overtuigde calvinist<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> we wel e<strong>en</strong><br />
afwacht<strong>en</strong>de meerderheid veronderstell<strong>en</strong><br />
die min of meer vrijblijv<strong>en</strong>d ging beluister<strong>en</strong><br />
wat die nieuwe leer te bied<strong>en</strong> had. De opvatting,<br />
dat met Claes Jans<strong>en</strong> de hele <strong>Loosdrecht</strong>se<br />
bevolking zich bij de gereformeerde<br />
kerk aansloot, moet als onmogelijk word<strong>en</strong><br />
verworp<strong>en</strong>. Wat zich buit<strong>en</strong> onze geme<strong>en</strong>tegr<strong>en</strong>z<strong>en</strong><br />
afspeelde in Hilversum, Ankeve<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> andere dorp<strong>en</strong> hield natuurlijk niet abrupt<br />
halt bij het bordje '<strong>Loosdrecht</strong>'.<br />
Bij e<strong>en</strong> nieuwe missie naar Lo<strong>en</strong><strong>en</strong> moest<br />
de <strong>Loosdrecht</strong>se predikant vaststell<strong>en</strong>, dat<br />
daar in 1590 nog nooit het Avondmaal was<br />
gehoud<strong>en</strong>. In 1593 moest hij bij de baljuw van<br />
Gooiland maatregel<strong>en</strong> eis<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> de<br />
'papist<strong>en</strong>' die in Hilversum alle zondag<strong>en</strong><br />
met honderd<strong>en</strong> bije<strong>en</strong>kwam<strong>en</strong>, met zing<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
lez<strong>en</strong>, niet zonder lastering van de heilige<br />
naam van God <strong>en</strong> ontstichting van de geme<strong>en</strong>te<br />
van Christus. Vooral de Hilversumse<br />
schoolmeester moest het ontgeld<strong>en</strong>, die weigerde<br />
in de kerk te kom<strong>en</strong>, psalm<strong>en</strong> te zing<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> de jeugd in Gods Woord te onderwijz<strong>en</strong>.<br />
In datzelfde jaar deelde Claes Jans<strong>en</strong> de classis<br />
op eig<strong>en</strong> initiatief mee, dat Huiz<strong>en</strong> <strong>en</strong> Blaricum,<br />
'noch sonder Di<strong>en</strong>st des Goodlijck<strong>en</strong><br />
woorts sijnde', g<strong>en</strong>eigd sch<strong>en</strong><strong>en</strong> te zijn om<br />
daartoe over te gaan. Maar jar<strong>en</strong> later was<br />
daar de gesteldheid van de kerk<strong>en</strong> nog steeds<br />
zeer ongeschikt voor de di<strong>en</strong>st, <strong>en</strong> werd er<br />
suss<strong>en</strong>d gezegd dat die van Blaricum de altar<strong>en</strong><br />
al aan het verwijder<strong>en</strong> war<strong>en</strong>.<br />
In 1596 werd gesprok<strong>en</strong> over de grote<br />
schade die de 'pap<strong>en</strong>' aanrichtt<strong>en</strong> in de<br />
gr<strong>en</strong>splaats<strong>en</strong> van Holland als Ankeve<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
besloot de classis Amsterdam de Her<strong>en</strong> Stat<strong>en</strong><br />
te vrag<strong>en</strong> hun eig<strong>en</strong> ordonnanties terzake<br />
na te lev<strong>en</strong>. Op het Utrechtse platteland was<br />
de situatie zeker niet beter. Uitvoerig <strong>en</strong> onthuts<strong>en</strong>d<br />
is daarover het verslag van de Visitatie<br />
der kerk<strong>en</strong> t<strong>en</strong> platt<strong>en</strong> lande in het Sticht van<br />
Utrecht, t<strong>en</strong> jare 1593.<br />
Onderzoek in <strong>Loosdrecht</strong><br />
Al veel eerder in augustus 1584 was er in de<br />
classis geklaagd over structureel geword<strong>en</strong><br />
afwezigheid van ambtsdragers uit Lo<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
<strong>Loosdrecht</strong>. E<strong>en</strong> onderzoek in <strong>Loosdrecht</strong><br />
leverde niet meer op, dan dat in de geme<strong>en</strong>te<br />
ge<strong>en</strong> problem<strong>en</strong> war<strong>en</strong> gesignaleerd, op één<br />
na. Dat betrof e<strong>en</strong> ouderling, die al e<strong>en</strong> tijd<br />
lang zich van de leer had afgezonderd,<br />
'selsame [ongewone, afschuw teweegbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong>de]<br />
opini<strong>en</strong> van op<strong>en</strong>baring<strong>en</strong> voorsta<strong>en</strong>de,<br />
gh<strong>en</strong>ochsaem te k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> ghev<strong>en</strong>de, dat hij<br />
vander scriftuire niet wel <strong>en</strong> hielde'. E<strong>en</strong> kerk<br />
die beleed dat de Heilige Schrift [de<br />
'scriftuire'] de wil van God volkom<strong>en</strong> bevat<br />
<strong>en</strong> dat al wat de m<strong>en</strong>s heeft te gelov<strong>en</strong> om<br />
behoud<strong>en</strong> te word<strong>en</strong>, daarin voldo<strong>en</strong>de<br />
wordt geleerd, kon zeker van e<strong>en</strong> ambtsdrager<br />
ge<strong>en</strong> verwerping van deze overtuiging<br />
duld<strong>en</strong>. Wie de Bijbel als bron van op<strong>en</strong>baring<br />
me<strong>en</strong>de te kunn<strong>en</strong> inwissel<strong>en</strong> voor bijvoorbeeld<br />
'het inw<strong>en</strong>dig licht' dat het rijk van<br />
God zichtbaar zou mak<strong>en</strong>, kreeg te mak<strong>en</strong><br />
met de kerkelijke c<strong>en</strong>suur.<br />
Tweemaal was de ouderling anoniem aan<br />
de geme<strong>en</strong>te voorgesteld om voor hem te<br />
bidd<strong>en</strong>, zonder succes. De classis drong er op<br />
aan hem te blijv<strong>en</strong> verman<strong>en</strong> <strong>en</strong> hem uiteindelijk<br />
bij het eerstvolg<strong>en</strong>de Avondmaal met<br />
b<strong>en</strong>oeming van zijn naam bij de geme<strong>en</strong>te<br />
bek<strong>en</strong>d te mak<strong>en</strong>, 'opdat m<strong>en</strong> tot het uterste<br />
middel eijndtlick niet <strong>en</strong> coome'. Het uiterste<br />
middel was verbanning <strong>en</strong> afsnijding van de<br />
geme<strong>en</strong>te als e<strong>en</strong> verrot lidmaat. Of het zover<br />
gekom<strong>en</strong> is weet ik niet. De kerkelijke tucht<br />
148 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>
1 :<br />
,<br />
^tmn<br />
Sijpekerk van Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong>, na de restauratie <strong>en</strong> herindeling van 1962 (coll. Historische Kring <strong>Loosdrecht</strong>).<br />
__<br />
di<strong>en</strong>de <strong>en</strong>erzijds tot bescherming van de<br />
avondmaalviering teg<strong>en</strong> onwaardig<strong>en</strong>, anderzijds<br />
had het sacram<strong>en</strong>t vanouds in de<br />
christelijke kerk gefungeerd als e<strong>en</strong> symbool<br />
van 'pax', van e<strong>en</strong>dracht <strong>en</strong> verzo<strong>en</strong>ing. Dat<br />
laatste was het wat de classis in <strong>Loosdrecht</strong><br />
beoogde te bereik<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> overbelaste dominee<br />
De Stat<strong>en</strong> droeg<strong>en</strong> in 1582 de classis Amsterdam<br />
op om de geestelijke verzorging van<br />
naastligg<strong>en</strong>de dorp<strong>en</strong> te combiner<strong>en</strong> in verband<br />
met de schaarste aan gekwalificeerde<br />
predikant<strong>en</strong>: 'Voegh<strong>en</strong> daerom bij malcander<strong>en</strong><br />
(...) <strong>Loosdrecht</strong> nijeuwe <strong>en</strong>de Oudekerck'.<br />
Het was e<strong>en</strong> officiële bevestiging van<br />
e<strong>en</strong> situatie die al jar<strong>en</strong> bestond. Predikant<br />
van <strong>Loosdrecht</strong>, Oud <strong>en</strong> Nieuw, was vanaf<br />
1578 Claes Jans<strong>en</strong>, niemand anders, ongeacht<br />
de grote afstand tuss<strong>en</strong> die twee dorp<strong>en</strong>, niet<br />
alle<strong>en</strong> in kilometers maar ook cultureel.<br />
Naast het bescherm<strong>en</strong> van de ware leer teg<strong>en</strong><br />
aantasting<strong>en</strong> van buit<strong>en</strong>af <strong>en</strong> van binn<strong>en</strong>uit<br />
<strong>en</strong> de zorg voor de gelovig<strong>en</strong> in twee dorp<strong>en</strong><br />
had de <strong>Loosdrecht</strong>se dominee ook zijn verplichting<strong>en</strong><br />
t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van de classis Amsterdam.<br />
Maandelijks moest hij met e<strong>en</strong> ouderling<br />
naar Amsterdam, hoewel er in de<br />
eerste jar<strong>en</strong> ook w'el in de dorp<strong>en</strong> werd vergaderd:<br />
in 1583 in <strong>Loosdrecht</strong>. Elke bije<strong>en</strong>komst<br />
was er e<strong>en</strong> andere praeses, beurtelings<br />
uit Amsterdam <strong>en</strong> uit de dorp<strong>en</strong>. Ook Claes<br />
Jans<strong>en</strong> heeft m<strong>en</strong>igmaal de hamer gehanteerd.<br />
Tot de tak<strong>en</strong> van de classis behoord<strong>en</strong> het<br />
goedkeur<strong>en</strong> van het beroep<strong>en</strong> van predikant<strong>en</strong>,<br />
het examiner<strong>en</strong> van kandidat<strong>en</strong> <strong>en</strong> het<br />
uitoef<strong>en</strong><strong>en</strong> van onderlinge tucht. Met dat<br />
laatste was hij eig<strong>en</strong>lijk al in 1579 belast met<br />
de missie naar Lo<strong>en</strong><strong>en</strong>. In 1583 moest hij verman<strong>en</strong>de<br />
woord<strong>en</strong> gaan sprek<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> Hillebrand<br />
Cunaeus, e<strong>en</strong> Amsterdamse predikant<br />
die zich onmogelijk had gemaakt door e<strong>en</strong><br />
zed<strong>en</strong>schandaal. Hij zou later, in 1593, in het<br />
TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 149
to<strong>en</strong> nog onbedi<strong>en</strong>de Huiz<strong>en</strong> aangesteld word<strong>en</strong>.<br />
Tot de vaste ag<strong>en</strong>dapunt<strong>en</strong> van de classis<br />
behoorde het opstell<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> vervangingsrooster<br />
voor plaats<strong>en</strong> die te kamp<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong><br />
met e<strong>en</strong> onregelmatige bedi<strong>en</strong>ing of afwezigheid<br />
van e<strong>en</strong> predikant. Bij herhaling moest<br />
Claes Jans<strong>en</strong> op pad om te gaan prek<strong>en</strong>, in<br />
Hilversum, maar ook in Weesp, Naard<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
zelfs Amstelve<strong>en</strong>. Omgekeerd besteeg Cunaeus<br />
met <strong>en</strong>ige regelmaat de <strong>Loosdrecht</strong>se<br />
kansel(s).<br />
Behalve met zijn geme<strong>en</strong>te <strong>en</strong> met de classis<br />
<strong>en</strong> de synode had de dominee te mak<strong>en</strong><br />
met de heer van Kron<strong>en</strong>burg, patroon <strong>en</strong><br />
collator van de beide <strong>Loosdrecht</strong>se kerk<strong>en</strong>. Al<br />
in 1584 had de classis in Lo<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> in <strong>Loosdrecht</strong><br />
onderzoek lat<strong>en</strong> do<strong>en</strong> naar de rol van<br />
de ambachtsheer op kerkelijk gebied. Het<br />
kwam wel voor dat ambachtsher<strong>en</strong> als kerkpatroon<br />
hun predikant<strong>en</strong> e<strong>en</strong>voudig verbod<strong>en</strong><br />
contact met de classis te onderhoud<strong>en</strong>.<br />
Van de katholieke her<strong>en</strong> van Kron<strong>en</strong>burg zou<br />
dat misschi<strong>en</strong> ook wel te verwacht<strong>en</strong> zijn.<br />
Het veelvuldige verzuim van Claes Jans<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
zijn ouderling op de classis vóór 1584 kan wel<br />
e<strong>en</strong>s buit<strong>en</strong> hun wil zijn geweest. Het moet<br />
voor de dominee ge<strong>en</strong> prettige positie zijn<br />
geweest, ingeklemd tuss<strong>en</strong> twee strijd<strong>en</strong>de<br />
partij<strong>en</strong> die beide zijn loyaliteit eist<strong>en</strong>. Het<br />
ging natuurlijk om de c<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.<br />
De 'betalinghe van heurlieder a<strong>en</strong>g<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />
di<strong>en</strong>aer'<br />
E<strong>en</strong> van de problem<strong>en</strong> bij de gewijzigde kerkelijke<br />
verhouding<strong>en</strong> was dat van de betaling<br />
der predikant<strong>en</strong>. Op initiatief van de Stat<strong>en</strong><br />
van Holland werd in 1577 e<strong>en</strong> instantie in het<br />
lev<strong>en</strong> geroep<strong>en</strong> die bek<strong>en</strong>d staat als 'Het geestelijk<br />
kantoor van Delft’. Dat werd belast met<br />
de uitbetaling van de predikantstractem<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
uit dezelfde fonds<strong>en</strong> die daar ook vroeger<br />
voor hadd<strong>en</strong> gedi<strong>en</strong>d. Van die fonds<strong>en</strong> moest<br />
dus e<strong>en</strong> opgave word<strong>en</strong> gedaan bij de ontvanger<br />
van het Geestelijk kantoor. Niet overal<br />
werd daaraan van harte meegewerkt. Amsterdam<br />
bijvoorbeeld verklaarde ronduit niet<br />
toe te staan, 'dat ijemandt in heurluijder poth<br />
zoude comm<strong>en</strong> kijk<strong>en</strong>'.<br />
De oudste der aanwezige jaarrek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong><br />
van het kantoor, die van 1579, tek<strong>en</strong>t met<br />
betrekking tot <strong>Loosdrecht</strong> <strong>en</strong> Lo<strong>en</strong><strong>en</strong> aan:<br />
'Die van deze dorp<strong>en</strong> is op heurlieder versoeck<br />
bij de Stat<strong>en</strong> gecons<strong>en</strong>teert geweest d<strong>en</strong><br />
incomm<strong>en</strong> der geestelijke goeder<strong>en</strong> zelfs te<br />
moeg<strong>en</strong> behoud<strong>en</strong> tot betalinghe van heurlieder<br />
a<strong>en</strong>g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> di<strong>en</strong>aer'. Blijkbaar zag<strong>en</strong> de<br />
<strong>Loosdrecht</strong>se <strong>en</strong> Lo<strong>en</strong><strong>en</strong>se kerkmeesters ook<br />
al niet graag dat die Delftse ambt<strong>en</strong>ar<strong>en</strong> in<br />
hun pot kwam<strong>en</strong> kijk<strong>en</strong>. Daar war<strong>en</strong> misschi<strong>en</strong><br />
ook wel red<strong>en</strong><strong>en</strong> voor.<br />
Uit de acta van de classis valt e<strong>en</strong> hele lijst<br />
van voortdur<strong>en</strong>de klacht<strong>en</strong> over wanbetaling<br />
van de dominees uit Lo<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>Loosdrecht</strong><br />
sam<strong>en</strong> te stell<strong>en</strong>. Ik hoop dat ik de her<strong>en</strong> niet<br />
valselijk beschuldig, maar ook de sam<strong>en</strong>stelster<br />
van de inv<strong>en</strong>taris van het archief Kron<strong>en</strong>burg<br />
me<strong>en</strong>t, dat de katholieke her<strong>en</strong> Van<br />
Lijnd<strong>en</strong> op grond van het bezit van de patronaats-<br />
<strong>en</strong> collatierecht<strong>en</strong> zich, meer dan elders<br />
het geval was, met de materiële aspect<strong>en</strong><br />
van de hervormde geme<strong>en</strong>te van Lo<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
<strong>Loosdrecht</strong> hebb<strong>en</strong> bemoeid: 'Eig<strong>en</strong>lijk is dit<br />
e<strong>en</strong> eufemisme voor e<strong>en</strong> langzame <strong>en</strong> bedekte<br />
usurpatie van de kerkelijke goeder<strong>en</strong>'.<br />
Usurpatie is e<strong>en</strong> net woord voor wederrechtelijke<br />
inbezitneming, zeg maar: diefstal.<br />
To<strong>en</strong> Claes Jans<strong>en</strong> in 1587 de classis moest<br />
meedel<strong>en</strong>, dat zijn geme<strong>en</strong>te hem weliswaar<br />
graag wilde houd<strong>en</strong>, maar dat hij ge<strong>en</strong> betaling<br />
ontving '<strong>en</strong>de volg<strong>en</strong>sdi<strong>en</strong> van hongers<br />
noot hair soude moet<strong>en</strong> verlat<strong>en</strong>', was dat<br />
nog niet voldo<strong>en</strong>de red<strong>en</strong> om hem koste wat<br />
het kost aan zijn 350 guld<strong>en</strong> per jaar te help<strong>en</strong><br />
met e<strong>en</strong> toeslag van 50 guld<strong>en</strong> voor het bedi<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
van meer dan e<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>te. Zelfs to<strong>en</strong><br />
hij e<strong>en</strong> beroep kreeg van Oosthuiz<strong>en</strong> in 1589<br />
weigerde de classis toestemming, omdat de<br />
verteg<strong>en</strong>woordigers van <strong>Loosdrecht</strong> plechtig<br />
hadd<strong>en</strong> beloofd, dat ze hem voortaan eerlijk<br />
zoud<strong>en</strong> betal<strong>en</strong>, <strong>en</strong> hem, mocht hij in hand<strong>en</strong><br />
van de vijand vall<strong>en</strong>, zoud<strong>en</strong> 'vrij<strong>en</strong> <strong>en</strong>de<br />
loss<strong>en</strong>'. E<strong>en</strong> dominee geword<strong>en</strong> priester liep<br />
blijkbaar dat risico omstreeks 1590 nog<br />
steeds, to<strong>en</strong> vanaf de Veluwe Spaans krijgsvolk<br />
soms het Gooi binn<strong>en</strong>viel.<br />
150 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>
To<strong>en</strong> in 1595 de oude pastoor van Oud-<br />
<strong>Loosdrecht</strong>, de collega van Claes Jans<strong>en</strong> die<br />
blijkbaar niet was meegegaan met de alteratie,<br />
was overled<strong>en</strong> <strong>en</strong> de inkomst<strong>en</strong> van de<br />
pastorie niet meer nodig war<strong>en</strong> voor di<strong>en</strong>s<br />
onderhoud, kon het verzoek van dat dorp om<br />
e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> predikant te krijg<strong>en</strong> ingewilligd<br />
word<strong>en</strong>. Sedert 1582 war<strong>en</strong> beide dorp<strong>en</strong> bij<br />
combinatie bedi<strong>en</strong>d door Claes Jans<strong>en</strong>, maar<br />
nu zou er dan e<strong>en</strong> net als overal door de Stat<strong>en</strong><br />
betaalde dominee kom<strong>en</strong>. Voorwaarde<br />
was wel, dat de kerkmeesters e<strong>en</strong> opgave<br />
zoud<strong>en</strong> do<strong>en</strong> van de inkomst<strong>en</strong> van de pastoriegoeder<strong>en</strong><br />
bij de ontvanger van het<br />
'Geeestelijk kantoor'. Eindelijk was dan ook<br />
<strong>Loosdrecht</strong> bij dit instituut 'geïncorporeerd'.<br />
De inkomst<strong>en</strong> van de pastorie kwam<strong>en</strong><br />
uit erfr<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, waarvan de hoogste ruim vier<br />
guld<strong>en</strong> bedroeg, terwijl de weduwe van <strong>en</strong>e<br />
Cornells Mart<strong>en</strong>ssoon met acht p<strong>en</strong>ning<strong>en</strong><br />
het bek<strong>en</strong>de bijbelverhaal naspeelde. E<strong>en</strong><br />
andere bron van inkomst<strong>en</strong> was de verhuur<br />
van landerij<strong>en</strong>, <strong>en</strong> er was nog e<strong>en</strong> 'buuraltaar'<br />
waarop e<strong>en</strong> onderpriester placht te lev<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
di<strong>en</strong>st<strong>en</strong> te do<strong>en</strong> 'voer der lester oorlog<strong>en</strong>',<br />
wat 50 guld<strong>en</strong> opleverde. Jan Cornelisz droeg<br />
niet alle<strong>en</strong> in geld bij, maar gaf ook nog 'e<strong>en</strong><br />
koeyg<strong>en</strong> kese weg<strong>en</strong>de XIII pondt' (e<strong>en</strong><br />
mandje kaas). Van dit alles was e<strong>en</strong> register<br />
dat zich bevond bij dominee Claes Jans<strong>en</strong>.<br />
Dat is waarschijnlijk het archiefstuk waarover<br />
al lang geled<strong>en</strong> is gezegd: 'Is niet g<strong>en</strong>oeg leesbaar<br />
om over te schrijv<strong>en</strong>'. Dat is nog zo, wat<br />
mij betreft althans (Arch. Herv. Gem. O.L,<br />
inv. nr 112).<br />
O ud <strong>en</strong> nieuw zeer<br />
Halverwege 1598 was de intrede van Pieter<br />
Edess<strong>en</strong> als predikant van Oud-<strong>Loosdrecht</strong>.<br />
Dat zal wat verlichting hebb<strong>en</strong> betek<strong>en</strong>d voor<br />
zijn oude collega. Sam<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> ze nog wel<br />
het e<strong>en</strong> <strong>en</strong> ander opgeknapt in opdracht van<br />
de classis. Na 1600 zwijg<strong>en</strong> de classsicale notul<strong>en</strong><br />
over Claes Jans<strong>en</strong>. Op 28 mei 1602<br />
meldd<strong>en</strong> ze t<strong>en</strong>slotte, dat e<strong>en</strong> Nieuw-<br />
<strong>Loosdrecht</strong>se ouderling in de classis was kom<strong>en</strong><br />
bericht<strong>en</strong>, dat Claes Jans<strong>en</strong> 'in d<strong>en</strong> Here<br />
gerust' was. En of ze maar e<strong>en</strong> nieuwe predikant<br />
kond<strong>en</strong> gaan zoek<strong>en</strong>.<br />
Dat lukte in 1603 met de aanstelling van<br />
Nicolaas Bodecherus. Die liep al mete<strong>en</strong> teg<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> overblijfsel van het pausdom aan, de<br />
zog<strong>en</strong>aamde 'lijkpredicaties'. Ook wist hij<br />
niet goed wat hij moest met e<strong>en</strong> huwelijk dat<br />
in het geheim door e<strong>en</strong> pastoor onwettig was<br />
bevestigd. Van dichtbij mocht hij meemak<strong>en</strong><br />
hoe in Lo<strong>en</strong><strong>en</strong> e<strong>en</strong> door de classis gezond<strong>en</strong><br />
Amsterdamse predikant met de ambachts-<br />
K lC cU u s Q o ïi.c U * '* fO w *<br />
S hmvm<br />
f * * w ' U -<br />
. ? si} UJ H ( é f ïl0<br />
- ^sv^yu-s & rla L--
heer Stev<strong>en</strong> van Lijnd<strong>en</strong> door de kerk rollebolde,<br />
waarna hij daar de di<strong>en</strong>st mocht waarnem<strong>en</strong><br />
tot er e<strong>en</strong> oplossing was gevond<strong>en</strong>.<br />
Op 14 januari 1610 tek<strong>en</strong>de hij sam<strong>en</strong> met<br />
43 ander<strong>en</strong> e<strong>en</strong> verzoekschrift aan de Stat<strong>en</strong><br />
van Holland waarin zij tolerantie vroeg<strong>en</strong><br />
voor hun afwijk<strong>en</strong>de theologische opvatting<strong>en</strong>.<br />
Hij tek<strong>en</strong>de als 'Nicolaus Bodecherus<br />
predicant in <strong>Loosdrecht</strong> a<strong>en</strong> die nieuwe<br />
kercke'. Dat stuk was 'De Remonstrantie'.<br />
Daarmee begon e<strong>en</strong> bijna net zo <strong>en</strong>erver<strong>en</strong>de<br />
episode in de Nederlandse - <strong>en</strong> de <strong>Loosdrecht</strong>se<br />
- kerkgeschied<strong>en</strong>is als die van de<br />
Reformatie.<br />
Noot<br />
1 Dit artikel is e<strong>en</strong> bewerking van e<strong>en</strong> gedeelte<br />
uit het in eig<strong>en</strong> beheer verm<strong>en</strong>igvuldigde Enige<br />
hoofdstukk<strong>en</strong> uit e<strong>en</strong> eeuw <strong>Loosdrecht</strong>se kerkgeschied<strong>en</strong>is<br />
1550 - 1650. Daarin e<strong>en</strong> uitvoerige<br />
opgave van bronn<strong>en</strong> <strong>en</strong> literatuur. Van niet<br />
eerder gedrukte bronn<strong>en</strong> zijn volledige transcripties<br />
als bijlage opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Het werk is te<br />
raadpleg<strong>en</strong> bij het Streekarchief Gooi <strong>en</strong> <strong>Vecht</strong>streek<br />
<strong>en</strong> bij de Historische Kring <strong>Loosdrecht</strong>.<br />
Bij de Historische Kring <strong>Loosdrecht</strong> zijn exemplar<strong>en</strong><br />
te bestell<strong>en</strong>.<br />
Cadeau-abonnem<strong>en</strong>t<br />
Voor slechts € 12,50 (normaliter € 17,50) kunt u de jaargang 2008 van<br />
<strong>Tuss<strong>en</strong></strong> <strong>Vecht</strong> <strong>en</strong> <strong>Eem</strong> cadeau do<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>d(in) of familielid. Na<br />
betaling ontvangt u het decembernummer van <strong>2007</strong> om persoonlijk cadeau<br />
te do<strong>en</strong>. Daarna stuurt TVE de volg<strong>en</strong>de vier nummers van 2008 direct<br />
aan de begunstigde.<br />
Stuur e<strong>en</strong> briefje of e-mailtje aan de p<strong>en</strong>ningmeester van TVE met uw eig<strong>en</strong><br />
naam <strong>en</strong> adres <strong>en</strong> die van de ontvanger, <strong>en</strong> stort € 12,50 op giro<br />
3892084 t<strong>en</strong> name van<br />
St. <strong>Tuss<strong>en</strong></strong> <strong>Vecht</strong> <strong>en</strong> <strong>Eem</strong>, 3755 HJ <strong>Eem</strong>nes,<br />
onder vermelding van 'cadeau-abonnem<strong>en</strong>t' <strong>en</strong> naam ontvanger.<br />
Adres p<strong>en</strong>ningmeester TVE:<br />
Plantso<strong>en</strong> 14, 3755 HJ <strong>Eem</strong>nes<br />
E-mail: administratie@tuss<strong>en</strong>vecht<strong>en</strong>eem.nl<br />
152 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>
Lieu de memoire<br />
Het <strong>Loosdrecht</strong>se oorlogsmonum<strong>en</strong>t <strong>en</strong> e<strong>en</strong> unieke ged<strong>en</strong>kste<strong>en</strong><br />
john Mol<br />
Het <strong>Loosdrecht</strong>se oorlogsmonum<strong>en</strong>t, ligg<strong>en</strong>de<br />
man met duif, dat in het plantso<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>over<br />
het voormalige geme<strong>en</strong>tehuis van<br />
<strong>Loosdrecht</strong> staat, is in 1946 gemaakt door<br />
Paul Grégoire. Weinig<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> wet<strong>en</strong> dat dit<br />
het eerste monum<strong>en</strong>t was dat na de Tweede<br />
Wereldoorlog in Nederland werd opgericht.<br />
Het werd eerst t<strong>en</strong>toongesteld in het Stedelijk<br />
Museum in Amsterdam, waarna het in 1947<br />
in <strong>Loosdrecht</strong> werd geplaatst.<br />
Het monum<strong>en</strong>t is gemaakt van e<strong>en</strong> zachte<br />
poreuze ste<strong>en</strong>soort. In de loop der jar<strong>en</strong> is het<br />
sterk aangetast, waardoor sommige nam<strong>en</strong><br />
nauwelijks nog te lez<strong>en</strong> zijn. Teg<strong>en</strong> het verval<br />
is niets te do<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> gespecialiseerde firma<br />
raadde af het monum<strong>en</strong>t schoon te mak<strong>en</strong>; de<br />
slijtage zou alle<strong>en</strong> maar groter word<strong>en</strong>. De<br />
geme<strong>en</strong>te <strong>Loosdrecht</strong> heeft in 2000 e<strong>en</strong> tableau<br />
lat<strong>en</strong> plaats<strong>en</strong>, links van het monum<strong>en</strong>t,<br />
waarop alle nam<strong>en</strong> vermeld staan die<br />
ook op de st<strong>en</strong><strong>en</strong> zuil staan. In de zuil zijn<br />
niet alle<strong>en</strong> de nam<strong>en</strong> van de <strong>Loosdrecht</strong>se<br />
oorlogsslachtoffers gebeiteld, maar ook die<br />
van neg<strong>en</strong> mann<strong>en</strong> die op 20 maart 1945 gefusilleerd<br />
zijn als represaille voor het neerschiet<strong>en</strong><br />
van e<strong>en</strong> Duitse militair. Op de zuil<br />
staan weliswaar neg<strong>en</strong> nam<strong>en</strong>, maar er zijn<br />
to<strong>en</strong> ti<strong>en</strong> person<strong>en</strong> gefusilleerd. E<strong>en</strong> van de<br />
nam<strong>en</strong> is naderhand verwijderd omdat die<br />
persoon in de oorlog 'fout' was.<br />
, ' ' -<br />
'j'o EiA'Ari 19-1.:<br />
j 5<br />
2<br />
De Joodse ged<strong>en</strong>kste<strong>en</strong><br />
Uniek in Nederland is dat aan de rechterzijde<br />
van het oorlogsmonum<strong>en</strong>t e<strong>en</strong> ged<strong>en</strong>kste<strong>en</strong><br />
ligt met de nam<strong>en</strong> van omgekom<strong>en</strong> Joodse<br />
kinder<strong>en</strong> die voor het uitbrek<strong>en</strong> van de Tweede<br />
Wereldoorlog naar Nederland war<strong>en</strong> gevlucht<br />
<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele jar<strong>en</strong> in het Paviljo<strong>en</strong> <strong>Loosdrecht</strong>sche<br />
Rade hebb<strong>en</strong> gewoond. De ste<strong>en</strong> is<br />
op 11 augustus 1987 onthuld.<br />
Het Paviljo<strong>en</strong> was in september 1939 in<br />
Het oorlogsmonum<strong>en</strong>t van <strong>Loosdrecht</strong> gemaakt door<br />
Paul Grégoirein 1946 (Historische Kring <strong>Loosdrecht</strong>).<br />
gebruik g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> om Palestina-Pioniers,<br />
joodse kinder<strong>en</strong> van 14 tot 16 jaar die door<br />
Joodse organisaties hier werd<strong>en</strong> onderge-<br />
TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 153
1 9 4 0 - 194R<br />
TDK NAGF DArMTENIA AAN<br />
DE JO ur^.1 KINDEREN EN HUN LEIDERS<br />
Va n d e j e u g d - a l u a h l o o s d r e c h t -<br />
O JE IN H E I V ERZET<br />
OF IN CONCENTR ATIEK A MEEN OMKWAMTT<br />
U3 1 TDI5 3 i u n n jv u u hui m a c n n -ro ti<br />
SIGl ADLER<br />
BERNHARD ASCHHEIM<br />
LILLI BERNHARD<br />
ROBERT DÜRHEIM<br />
JOACHIM ENGELBERT<br />
HARTOC VAN GELDER<br />
r/NA HE1MANN<br />
. HANS H O RO W ITZ<br />
E S R A JU R O V IC S<br />
LILLI K E L LN E R '<br />
A R N O L D R O LLER<br />
t'- J U D A PINKHOF<br />
KURT POLLACE<br />
DAVID ROSENBAUM<br />
MANFRED RiÜBNER<br />
FABIAN SCHON<br />
JOACHIM SIMON<br />
WILLI SIMONS<br />
PAUL SONNENBERG<br />
ISRAEL ^EHELBAUM<br />
IS! TIEFENBRUNNER<br />
MAX TURTELTA.ÜR<br />
J O S E F WA4.BMANN<br />
De ged<strong>en</strong>kste<strong>en</strong> voor de 23 omgekom<strong>en</strong> Joodse kinder<strong>en</strong><br />
(Historische Kring <strong>Loosdrecht</strong>).<br />
bracht om bij boer<strong>en</strong> te werk<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> vak te<br />
ler<strong>en</strong> dat later van pas zou moet<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> in<br />
Palestina. Omdat Nederland had verklaard<br />
neutraal te zull<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong>, net als in de Eerste<br />
Wereldoorlog, dacht<strong>en</strong> ze hier veilig te zijn.<br />
M<strong>en</strong> wist to<strong>en</strong> nog niet dat de nazi's Nederland<br />
toch binn<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> vall<strong>en</strong> <strong>en</strong> zeker niet<br />
dat ze van plan war<strong>en</strong> het Joodse volk volledig<br />
uit te roei<strong>en</strong>. Ook in Gouda (de Catharinahoeve),<br />
Amsterdam (de Vondelhof), Mijnsheer<strong>en</strong>land<br />
(het Hof), Voorst <strong>en</strong> Eist (Huize<br />
Voorburg in Eld<strong>en</strong>) werd<strong>en</strong> Palestina-<br />
Pioniers ondergebracht.<br />
Kinder<strong>en</strong> die werd<strong>en</strong> toegelat<strong>en</strong> (in totaal<br />
war<strong>en</strong> dat er maar 210 in heel Nederland)<br />
werd<strong>en</strong> officieel ingeschrev<strong>en</strong>. Alle bewoners<br />
van het Paviljo<strong>en</strong> <strong>Loosdrecht</strong>sche Rade zijn<br />
dus korte of langere tijd <strong>Loosdrecht</strong>ers geweest.<br />
Uit correspond<strong>en</strong>tie uit de jar<strong>en</strong> 1941<br />
<strong>en</strong> 1942, verschill<strong>en</strong>de lijst<strong>en</strong> van de burgerlijke<br />
stand van <strong>Loosdrecht</strong> <strong>en</strong> de bericht<strong>en</strong> over<br />
overplaatsing van Joodse kinder<strong>en</strong> (eerst<br />
'Verhuizing Vreemdeling<strong>en</strong>' g<strong>en</strong>oemd, later<br />
'Afvoer') kan word<strong>en</strong> vastgesteld dat er van<br />
september 1939 tot half augustus 1942 bijna<br />
100 bewoners zijn geweest. In oktober 1940<br />
kwam<strong>en</strong> er 25 kinder<strong>en</strong> uit Mijnsheer<strong>en</strong>land<br />
naar <strong>Loosdrecht</strong> omdat het tehuis daar door<br />
de Duitsers werd geslot<strong>en</strong>.<br />
De kinder<strong>en</strong> verblev<strong>en</strong> daar niet all<strong>en</strong><br />
tegelijkertijd. Vel<strong>en</strong> zijn al voor het uitbrek<strong>en</strong><br />
van de oorlog naar Palestina gegaan. Ander<strong>en</strong><br />
zijn na e<strong>en</strong> kort verblijf in <strong>Loosdrecht</strong><br />
overgeplaatst naar tehuiz<strong>en</strong> elders in Nederland<br />
of ondergebracht bij ouders, familie of<br />
particulier<strong>en</strong>. Het aantal kinder<strong>en</strong> dat er op<br />
bepaalde tijd<strong>en</strong> maximaal gehuisvest kon<br />
word<strong>en</strong> bedroeg bijna vijftig. Het paviljo<strong>en</strong><br />
was vrij primitief ingericht, want het was<br />
gebouwd als zomerverblijf. In de winter was<br />
het lev<strong>en</strong> voor de kinder<strong>en</strong> dan ook bijzonder<br />
Spartaans.<br />
In augustus 1942 woond<strong>en</strong> er 49 kinder<strong>en</strong>.<br />
Omdat de leiders van de groep door e<strong>en</strong> medewerkster<br />
van de Joodsche Raad getipt war<strong>en</strong><br />
dat de Duitsers het paviljo<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong><br />
overvall<strong>en</strong>, hebb<strong>en</strong> zij van 14 tot <strong>en</strong> met 16<br />
augustus alle kinder<strong>en</strong> in drie groep<strong>en</strong> lat<strong>en</strong><br />
onderduik<strong>en</strong> met hulp van de verzetsgroep<br />
van Joop Westerweel. Het is e<strong>en</strong> wonder dat<br />
het Westerweel <strong>en</strong> zijn medewerkers gelukt is<br />
onderduikadress<strong>en</strong> te vind<strong>en</strong> voor zoveel<br />
kinder<strong>en</strong> in zo'n korte tijd. Van die 49 kinder<strong>en</strong><br />
zijn er toch nog 23 omgekom<strong>en</strong>; de meest<strong>en</strong><br />
werd<strong>en</strong> opgepakt door de Duitsers als<br />
gevolg van verraad.<br />
In 1987 gaf de Historische Kring <strong>Loosdrecht</strong><br />
het boek De jeugdalijah van het Paviljo<strong>en</strong><br />
<strong>Loosdrecht</strong>sche Rade 1939-1945 uit, dat geheel<br />
gewijd is aan de lotgevall<strong>en</strong> van die 23 kinder<strong>en</strong><br />
die door de nazi's zijn vermoord. Omdat<br />
het binn<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele jar<strong>en</strong> was uitverkocht is in<br />
1998 e<strong>en</strong> tweede herzi<strong>en</strong>e druk uitgebracht.<br />
Deze is nog steeds verkrijgbaar bij de Historische<br />
Kring <strong>Loosdrecht</strong>.<br />
154 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>
De marginalisering van het boer<strong>en</strong>bedrijf<br />
in <strong>Loosdrecht</strong> tuss<strong>en</strong> 1945 <strong>en</strong> <strong>2007</strong><br />
Mathijs Witte<br />
In e<strong>en</strong> eerder artikel voor <strong>Tuss<strong>en</strong></strong> <strong>Vecht</strong> <strong>en</strong> <strong>Eem</strong><br />
beschreef ik de sociaal-economische ontwikkeling<strong>en</strong><br />
op het platteland vanaf de Tweede<br />
Wereldoorlog in de Gooi- <strong>en</strong> <strong>Vecht</strong>streek.<br />
Hierin betoogde ik dat de landbouw lange<br />
tijd gold als economische drager van het platteland,<br />
maar dat na 1945 de betek<strong>en</strong>is van de<br />
landbouw voor de economie <strong>en</strong> de sam<strong>en</strong>leving<br />
als geheel snel afnam. Landbouw <strong>en</strong><br />
platteland zijn heel lang synoniem geweest,<br />
totdat nieuwe functies zich in het landschap<br />
nesteld<strong>en</strong> <strong>en</strong> de schaarse ruimte ging<strong>en</strong> claim<strong>en</strong>.<br />
De intrede van nieuwe functies, zoals<br />
natuurbeleving, recreatie <strong>en</strong> waterwinning <strong>en</strong><br />
waterberging ging vaak t<strong>en</strong> koste van het<br />
boer<strong>en</strong>land <strong>en</strong> de aanwezige boer<strong>en</strong>bedrijv<strong>en</strong>.<br />
Daarnaast hebb<strong>en</strong> ook in <strong>Loosdrecht</strong><br />
economische ontwikkeling<strong>en</strong> t<strong>en</strong> gevolge van<br />
process<strong>en</strong> als de Europese e<strong>en</strong>wording <strong>en</strong><br />
globalisering de richting van de ontwikkeling<br />
van de landbouw mede bepaald. Vooral via<br />
de steeds terugker<strong>en</strong>de prijsschommeling<strong>en</strong><br />
merkt<strong>en</strong> boer<strong>en</strong> dat process<strong>en</strong> als globalisering<br />
<strong>en</strong> europeanisering bestond<strong>en</strong>. Als laatste<br />
kan nog naar vor<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gebracht dat<br />
het boer<strong>en</strong> altijd e<strong>en</strong> bepaald risico met zich<br />
- * .*§<br />
mm/.<br />
A A<br />
Boerderij Hilverzicht, Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong>sedijk 42, waarop nu de zesde g<strong>en</strong>eratie Doets boert, omstreeks 1920, to<strong>en</strong> de<br />
melk al naar de melkfabriek ging (coll. A. Doets).<br />
TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 155
Tabel la: A a n ta l runder<strong>en</strong> in L oosdrecht tuss<strong>en</strong> 1910 <strong>en</strong> 2000<br />
1910 1930 1955 1960 1980 1990 2000<br />
Runder<strong>en</strong><br />
2080 2394 1772 1985 1560 1413 722<br />
Waarvan<br />
jongvee 761 663 570 685 664 517 159<br />
melkkoei<strong>en</strong> 1232 1589 1017 1035 1267 1044 412<br />
Stier<strong>en</strong> 22 26 6 8 2 28 0<br />
Rundvee om vet te mest<strong>en</strong> 65 116 179 257 293 369 310<br />
Aantal bedrijv<strong>en</strong> met runder<strong>en</strong> 87<br />
Tabel lb: A a n ta l vark<strong>en</strong>s in L oosdrecht tuss<strong>en</strong> 1910 <strong>en</strong> 2000<br />
1910 1930 1955 1960 1980 1990 2000<br />
Vark<strong>en</strong>s<br />
1632 1798 1296 1639 1853 1141 439<br />
Waaronder<br />
Bigg<strong>en</strong> 200 316 612 654 252 185 92<br />
Mestzeug<strong>en</strong>* 1432 1276 483 741 1519 889 319<br />
Fokzeug<strong>en</strong>* 206 189 231 82 67 23<br />
Dekrijpe ber<strong>en</strong> 0 0 12 13 0 2 1<br />
Aantal bedrijv<strong>en</strong> met vark<strong>en</strong>s 74<br />
* Voor 1910 zijn beide categorieën sam<strong>en</strong>g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>.<br />
Tabel lc:<br />
Andere landbouivdier<strong>en</strong> in L oosdrecht tuss<strong>en</strong> 1910 <strong>en</strong><br />
2000<br />
1910 1930 1955 1960 1980 1990 2000<br />
Schap<strong>en</strong> 243 302 467 680 1479 1710 1263<br />
Paard<strong>en</strong> 144 136 53 60 44 76 127<br />
Ho<strong>en</strong>ders <strong>en</strong> e<strong>en</strong>d<strong>en</strong>**<br />
** In 1910 zijn ge<strong>en</strong> e<strong>en</strong>d<strong>en</strong> geteld.<br />
3647 9675 10920 11528 180 180 110<br />
Tabel 2:<br />
T otale oppervlakte cultuurgrond in ha in <strong>Loosdrecht</strong><br />
tuss<strong>en</strong> 1910 <strong>en</strong> 2000<br />
1910 1930 1955 1960 1980 1990 2000<br />
Bouwland 55 13 39 23 22 84 29<br />
Totaal grasland 973 989 834 828 606 575 445<br />
Tuinbouwgrond 15 20 1 5 4 6 9<br />
Totale opp. cultuurgrond* 1043 1022 874 856 632 665 483<br />
* In 1910 <strong>en</strong> 1935 is de opp. cultuurgrond in hectare in kadastrale maat gerek<strong>en</strong>d. Vanaf 1955 wordt in<br />
ha gemet<strong>en</strong> maat gemet<strong>en</strong>. De laatste is e<strong>en</strong> veel nauwkeurige maat om het grondgebruik te met<strong>en</strong>.<br />
156 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>
mee br<strong>en</strong>gt <strong>en</strong> dat de natuur zich niet gemakkelijk<br />
laat controler<strong>en</strong>. De invloed van weersomstandighed<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> ziektebeweging<strong>en</strong> op<br />
bedrijfsbeëindiging is groot.<br />
In <strong>Loosdrecht</strong> leidde het e<strong>en</strong> <strong>en</strong> ander tot<br />
e<strong>en</strong> daling van het aantal boer<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> 1945<br />
<strong>en</strong> <strong>2007</strong>. Van de 104 boer<strong>en</strong>bedrijv<strong>en</strong>1 van<br />
to<strong>en</strong> zijn er in 2000 nog 34 over. Hoe dit komt<br />
<strong>en</strong> hoe het de boer<strong>en</strong> vergaan is in de afgelop<strong>en</strong><br />
zestig jaar verhaalt dit artikel. Er wordt<br />
ingezoomd op de verandering<strong>en</strong> die zich op<br />
het boer<strong>en</strong>bedrijf hebb<strong>en</strong> afgespeeld. Dit laat<br />
goed zi<strong>en</strong> hoe <strong>Loosdrecht</strong>se boer<strong>en</strong> zich telk<strong>en</strong>s<br />
hebb<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> aanpass<strong>en</strong> aan de gegev<strong>en</strong><br />
omstandighed<strong>en</strong> in de afgelop<strong>en</strong> zestig<br />
jaar.<br />
De agrarische structuur vóór 1948<br />
Over het agrarische verled<strong>en</strong> van <strong>Loosdrecht</strong><br />
van voor de neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw is weinig bek<strong>en</strong>d.<br />
Hier moet veel meer onderzoek naar<br />
gedaan word<strong>en</strong> in de archiev<strong>en</strong>. Voor de neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de<br />
eeuw <strong>en</strong> begin twintigste eeuw<br />
maak ik dankbaar gebruik van het mooie<br />
artikel van John Mol <strong>en</strong> Adriaan Doets2 in e<strong>en</strong><br />
eerder nummer van het tijdschrift van de<br />
Historische Kring <strong>Loosdrecht</strong>. Wel is duidelijk<br />
dat de ontginningsgeschied<strong>en</strong>is van<br />
<strong>Loosdrecht</strong> <strong>en</strong> de drainage van het land bijgedrag<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> aan de mogelijkhed<strong>en</strong> van<br />
landbouw in het gebied. In het laaggeleg<strong>en</strong><br />
Oud-<strong>Loosdrecht</strong> kwam het grondwater dicht<br />
onder het maaiveld. Dit gebied was dus natter<br />
dan rond Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong> waar de<br />
zandgrond<strong>en</strong> direct op het ve<strong>en</strong> stuitt<strong>en</strong>. Van<br />
oudsher zat<strong>en</strong> in Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong> boer<strong>en</strong><br />
die e<strong>en</strong> gem<strong>en</strong>gd bedrijf rund<strong>en</strong>. Oud-<br />
<strong>Loosdrecht</strong> is e<strong>en</strong> echt veeteeltgebied, terwijl<br />
de veeteelt in Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong> tot aan de<br />
twintigste eeuw in di<strong>en</strong>st stond van de akkerbouw<br />
voor bemesting van de grond<strong>en</strong>. In die<br />
zin lijkt de situatie van Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong><br />
veel meer op het landbouwsysteem in het<br />
Gooi. De akkerbouw domineerde in het Gooi<br />
<strong>en</strong> dan met name de verbouw van boekweit,<br />
tarwe <strong>en</strong> rogge, <strong>en</strong> later ook aardappel<strong>en</strong>.<br />
Rundvee <strong>en</strong> vark<strong>en</strong>s war<strong>en</strong> nodig voor de<br />
mestproductie <strong>en</strong> paard<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> gebruikt<br />
voor de bewerking van het bouwland.<br />
Hier komt verandering in als rond 1880<br />
de landbouwcrisis in Nederland opdoemt.<br />
Onder andere verschuift de productie van de<br />
boerderij naar de fabriek onder invloed van<br />
process<strong>en</strong> als rationalisatie <strong>en</strong> mechanisatie.<br />
Door de uitvinding van de kunstmest rond<br />
1880 was mest uit de potstal, dus het aanhoud<strong>en</strong><br />
van vee voor de mestvoorzi<strong>en</strong>ing, niet<br />
meer nodig. Tegelijkertijd kon de akkerbouw<br />
niet op teg<strong>en</strong> het goedkope graan uit Rusland<br />
<strong>en</strong> de Ver<strong>en</strong>igde Stat<strong>en</strong>. De akkerbouw r<strong>en</strong>deerde<br />
niet meer. Tev<strong>en</strong>s zakte de voor de<br />
veehouderij belangrijke Engelse boterhandel<br />
in, omdat de Nederlandse boter destijds van<br />
slechte kwaliteit bleek. E<strong>en</strong> <strong>en</strong> ander leidde<br />
ertoe dat op de zandgrond<strong>en</strong> de veestapel het<br />
belangrijkste onderdeel werd binn<strong>en</strong> de agrarische<br />
bedrijfsvoering. Het aantal runder<strong>en</strong>,<br />
vark<strong>en</strong>s <strong>en</strong> vooral ook het aantal kipp<strong>en</strong> nam<br />
tuss<strong>en</strong> 1910 <strong>en</strong> 1930 fors toe.<br />
Dat de veestapel snel groeide, komt duidelijk<br />
uit tabel 1 naar vor<strong>en</strong>. Bij de eerste betrouwbare<br />
landbouwtelling van 1910 zijn er<br />
2080 runder<strong>en</strong>, 1632 vark<strong>en</strong>s, 243 schap<strong>en</strong>,<br />
144 paard<strong>en</strong> <strong>en</strong> 3547 ho<strong>en</strong>ders (kipp<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
kuik<strong>en</strong>s) in <strong>Loosdrecht</strong>.3 De aantall<strong>en</strong> nam<strong>en</strong><br />
tijd<strong>en</strong>s de Eerste Wereldoorlog sterk af door<br />
gebrek aan veevoeder door de blokkade van<br />
Engelse schep<strong>en</strong> <strong>en</strong> Nederlandse hav<strong>en</strong>s. Na<br />
1920 zette de groei door, met name het aantal<br />
ho<strong>en</strong>ders <strong>en</strong> e<strong>en</strong>d<strong>en</strong> steeg fors in <strong>Loosdrecht</strong>.<br />
Kipp<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> op <strong>en</strong>kele bedrijv<strong>en</strong> grootschalig<br />
gehoud<strong>en</strong> voor de levering van eier<strong>en</strong><br />
aan verwerk<strong>en</strong>de bedrijv<strong>en</strong> als bakkerij<strong>en</strong>.<br />
Het houd<strong>en</strong> van kipp<strong>en</strong> werd vooral gedaan<br />
door vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> kinder<strong>en</strong>.<br />
Door overproductie van graan in de Ver<strong>en</strong>igde<br />
Stat<strong>en</strong> werd veevoeder halverwege de<br />
jar<strong>en</strong> twintig steeds goedkoper. De boer<strong>en</strong><br />
reageerd<strong>en</strong> op de graanprijs door meer dier<strong>en</strong><br />
te houd<strong>en</strong>. De wereldcrisis in de jar<strong>en</strong><br />
dertig zorgde voor e<strong>en</strong> sterke teruggang van<br />
het aantal dier<strong>en</strong>. Het Engelse pond daalde<br />
fors in waarde <strong>en</strong> voor de boer<strong>en</strong> viel de afzet<br />
nag<strong>en</strong>oeg helemaal weg. De agrarische sector<br />
herstelde aan het eind van de jar<strong>en</strong> dertig<br />
licht, omdat Duitsland economisch groeide.<br />
TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 157
_ ■ -<br />
J ^ f><br />
D.G. Doets met de beroemde fokstier H<strong>en</strong>drik Herman III omstreeks 1930, fokker A. Doets Azn. te <strong>Loosdrecht</strong>, eig<strong>en</strong>dom<br />
van de Fokvere<strong>en</strong>iging <strong>Loosdrecht</strong> (coll. A. Doets).<br />
De landbouw in <strong>Loosdrecht</strong> kwam gehav<strong>en</strong>d<br />
uit de Tweede Wereldoorlog tevoorschijn <strong>en</strong><br />
wist zich maar langzaam te herstell<strong>en</strong>. De<br />
vooroorlogse situatie werd echter niet meer<br />
bereikt. Na de oorlog werd<strong>en</strong> door de komst<br />
van tractor<strong>en</strong> paard<strong>en</strong> minder van belang.<br />
Ook het aantal stier<strong>en</strong> nam af. De kunstmatige<br />
inseminatie bij koei<strong>en</strong> kwam op, <strong>en</strong> het<br />
werd dus niet meer nodig om afzonderlijk<br />
stier<strong>en</strong> te houd<strong>en</strong>.<br />
De oprichting van landbouwcoöperaties -<br />
<strong>Loosdrecht</strong>se boer<strong>en</strong> gaan sam<strong>en</strong>werk<strong>en</strong><br />
Rond 1890 stapt<strong>en</strong> veel boer<strong>en</strong> over op de<br />
veeteelt ook al omdat door de groei van de<br />
sted<strong>en</strong>, zoals Hilversum <strong>en</strong> Amsterdam de<br />
vraag naar vlees <strong>en</strong> verse zuivelproduct<strong>en</strong><br />
sterk was toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Werd de boter eerst<br />
handmatig gekarnd door met name vrouw<strong>en</strong>,<br />
zoals de Oud-<strong>Loosdrecht</strong>se Jacoba de Nooij<br />
die de grote boterprijs van Utrecht wist te<br />
winn<strong>en</strong>. Na 1880 werd<strong>en</strong> fabriekjes gesticht,<br />
zoals de Stoomzuivelfabriek in Nieuw-<br />
<strong>Loosdrecht</strong>. Met e<strong>en</strong> hypotheek, e<strong>en</strong> led<strong>en</strong>kapitaal<br />
van 30.000 guld<strong>en</strong> <strong>en</strong> aandeelhouders<br />
die garant stond<strong>en</strong> voor ev<strong>en</strong>tuele verliez<strong>en</strong><br />
werd deze coöperatie opgericht in 1898 in de<br />
oranjerie van het landgoed Eik<strong>en</strong>rode. In<br />
1903 werd e<strong>en</strong> heus fabrieksgebouw betrokk<strong>en</strong><br />
aan de Nieuwloosdrechtsedijk. In 1942<br />
ging deze fabriekscoöperatie dicht. De fabriek<br />
maakte e<strong>en</strong> vlieg<strong>en</strong>svlugge start. Ze mocht al<br />
vrij snel na het begin in 1903 het rijksbotermerk<br />
drag<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> tek<strong>en</strong> dat de kwaliteit van<br />
de boter goed was. Ook de productie was<br />
goed, <strong>en</strong> de melk van de <strong>Loosdrecht</strong>se koei<strong>en</strong><br />
158 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>
had e<strong>en</strong> hoog vetgehalte. In 1908/1909 hadd<strong>en</strong><br />
de 25 koei<strong>en</strong> van de grootste boer van<br />
Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong>, Adriaan Doets woonachtig<br />
op Hilverzicht, e<strong>en</strong> gemiddeld vetgehalte<br />
van 3,44%. Door e<strong>en</strong> fokver<strong>en</strong>iging op te<br />
richt<strong>en</strong> <strong>en</strong> dier<strong>en</strong> te selecter<strong>en</strong> met grote<br />
melkproductie <strong>en</strong> e<strong>en</strong> goed exterieur werd<br />
geprobeerd om de kwaliteit van de melk te<br />
verbeter<strong>en</strong>. Elk jaar werd<strong>en</strong> de stier<strong>en</strong> gekeurd<br />
door e<strong>en</strong> inspecteur van het Rundveestamboek.<br />
De fabriek ging zich naast de binn<strong>en</strong>landse<br />
markt ook richt<strong>en</strong> op de export<br />
van product<strong>en</strong> naar Engeland <strong>en</strong> Duitsland.<br />
In Oud-<strong>Loosdrecht</strong> war<strong>en</strong> de boer<strong>en</strong> voor<br />
hun inkom<strong>en</strong> van oudsher afhankelijk van de<br />
voortbr<strong>en</strong>gsel<strong>en</strong> van de veeteelt, <strong>en</strong> dan in<br />
het bijzonder volvette kaas, boter, melk <strong>en</strong><br />
vlees. Deze product<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> op de markt<strong>en</strong><br />
verkocht of aan melkslijters in vooral Hilversum<br />
geleverd. Later ging de melk naar de<br />
fabriek in Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong>. Ook war<strong>en</strong> de<br />
boer<strong>en</strong> actief in het stek<strong>en</strong> <strong>en</strong> bagger<strong>en</strong> van<br />
turf, het snijd<strong>en</strong> van riet, <strong>en</strong> het maai<strong>en</strong> van<br />
de zodd<strong>en</strong> voor de ruigt,4 die gebruikt werd<br />
als strooisel in de stall<strong>en</strong>. Boer<strong>en</strong> in Nieuw-<br />
<strong>Loosdrecht</strong> hadd<strong>en</strong> naast rundvee ook e<strong>en</strong><br />
akkerbouwbedrijf. Aan de Drechtkant werd<br />
het vee geweid, aan de Hilversumse kant,<br />
met name de Nootweg <strong>en</strong> de Rading werd<strong>en</strong><br />
gewass<strong>en</strong> verbouwd, zoals biet<strong>en</strong>, koolraap,<br />
aardappel<strong>en</strong>, rogge, haver, gerst, knoll<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
spurrie. Ook hier probeerd<strong>en</strong> boer<strong>en</strong> hun<br />
inkom<strong>en</strong> te verbred<strong>en</strong> door hout te kapp<strong>en</strong>,<br />
takk<strong>en</strong>boss<strong>en</strong> te verzamel<strong>en</strong>, ruigt te maai<strong>en</strong>,<br />
turf stek<strong>en</strong> <strong>en</strong> krabb<strong>en</strong>scheer uit de slot<strong>en</strong> te<br />
hal<strong>en</strong>.<br />
In tabel 3 <strong>en</strong> 4 is te zi<strong>en</strong> dat het aantal<br />
boer<strong>en</strong>bedrijv<strong>en</strong> (in eig<strong>en</strong>dom <strong>en</strong> pacht) 147<br />
bedraagt. Dit aantal neemt af tot 104 in 1955.<br />
Dit zijn bedrijv<strong>en</strong> met als hoofdberoep landbouw<br />
maar ook m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die agrarische activiteit<strong>en</strong><br />
ontplooi<strong>en</strong> naast hun andere beroep.<br />
Dit zoud<strong>en</strong> we nu 'hobbyboer<strong>en</strong>' noem<strong>en</strong>.<br />
Het aantal boer<strong>en</strong>bedrijv<strong>en</strong> neemt dus sterk<br />
af tuss<strong>en</strong> 1910 <strong>en</strong> 1955. De sterkste afname is<br />
ev<strong>en</strong>wel na de Tweede Wereldoorlog; dan<br />
■ i:<br />
- .3 ;<br />
ft. '<br />
wp m<br />
wmim<br />
M Êk.- i » -i<br />
& ■ ? * !<br />
.• s<br />
U itg. D. D oets J r ., L ooadrecht.<br />
'.fffpééméém<br />
1 ’ •*. m<br />
Stoomzuivelfabriek ,.üoosdrecht".<br />
De Stoomzuivelfabriek '<strong>Loosdrecht</strong>' in Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong>, gebouwd in 1903, geslot<strong>en</strong> in 1942 (coll. A. Doets).<br />
TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 159
Tabel 3: Aantal eig<strong>en</strong>aars <strong>en</strong> pachters van de grond in <strong>Loosdrecht</strong> 1910-1955<br />
Totaal Eig<strong>en</strong>aars Pachters<br />
1910 1930 1955 1910 1930 1955 1910 1930 1955<br />
tot 1 ha 26 11 15 10 6 12 16 5 3<br />
1 tot 10 ha 72 71 56 25 33 29 47 38 27<br />
10 tot 50 ha 49 49 32 26 24 21 23 25 11<br />
50 tot 100 ha 0 0 1 0 0 0 0 0 1<br />
Bov<strong>en</strong> 100 ha 0 0 0 0 0 0 0 0 0<br />
Totaal 147 131 104 61 63 62 86 68 42<br />
Tabel 4: Oppervlakte in eig<strong>en</strong>dom <strong>en</strong> pacht in <strong>Loosdrecht</strong> tuss<strong>en</strong> 1910 <strong>en</strong> 1955<br />
Totale oppervlakte in ha Opp in eig<strong>en</strong>dom in ha Oppervlakte in pacht in ha<br />
1910 1930 1955 1910 1930 1955 1910 1930 1955<br />
tot 1 ha 5,44 4,31 3,73 3,16 1,71 1,15<br />
1 tot 10 ha 361,38 315,59 150,78 139,23 210,6 176,36<br />
10 tot 50 ha 818,46 485,28 389,66 300,95 428,8 184,33<br />
50 tot 100 ha 0 68,9 0 0 0 68,9<br />
Bov<strong>en</strong> 100 ha 0 0 0 0 0 0<br />
Totaal 1149,9 1185,3 874,08 520,57 544,17 443,34 629,3 641,11 430,74<br />
neemt vooral het aantal pachters sterk af.<br />
Ook de totale oppervlakte aan grond in eig<strong>en</strong>dom<br />
van boer<strong>en</strong> daalt. In 1910 hebb<strong>en</strong><br />
boer<strong>en</strong> nog 1150 ha in eig<strong>en</strong>dom. In 1955 bedraagt<br />
dit nog maar 874. Vooral de oppervlakte<br />
gepachte grond neemt af. Omdat ook<br />
de oppervlakte grond in eig<strong>en</strong>dom daalt,<br />
ligg<strong>en</strong> andere red<strong>en</strong><strong>en</strong> t<strong>en</strong> grondslag aan<br />
deze afname dan dat pachtgrond in eig<strong>en</strong>dom<br />
wordt gegev<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> red<strong>en</strong> is dat het<br />
C<strong>en</strong>traal Bureau voor de Statistiek begin jar<strong>en</strong><br />
vijftig nauwkeuriger is gaan met<strong>en</strong> door van<br />
het aantal hectare kadastrale maat naar het<br />
aantal hectare gemet<strong>en</strong> maat over te gaan. De<br />
gemet<strong>en</strong> maat meet alle<strong>en</strong> het netto cultuurland<br />
dat door de boer in gebruik is. Andere<br />
red<strong>en</strong><strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> zijn de beëindiging van boer<strong>en</strong>bedrijv<strong>en</strong>,<br />
dorpsuitbreiding <strong>en</strong> uitbreiding<br />
van het plass<strong>en</strong>gebied voor recreatie. Ook<br />
vond schaalvergroting plaats. <strong>Tuss<strong>en</strong></strong> 1910 <strong>en</strong><br />
1955 is de oppervlakte aan grond per bedrijf<br />
licht gesteg<strong>en</strong> van 7,8 ha in 1910 tot 8,4 ha in<br />
1955.<br />
Verandering<strong>en</strong> in de agrarische economie<br />
na 1948 5<br />
Agararische sector in opbouw (1948-1955)<br />
Net zoals in andere sector<strong>en</strong> van de Nederlandse<br />
economie had de landbouw ernstig te<br />
leid<strong>en</strong> gehad onder de verwoesting<strong>en</strong> van de<br />
Tweede Wereldoorlog. Nederland moest na<br />
1945 weer opgebouwd word<strong>en</strong>. In deze opbouwfase<br />
was e<strong>en</strong> belangrijke rol weggelegd<br />
voor de landbouwsector. T<strong>en</strong> eerste omdat er<br />
e<strong>en</strong> groot voedseltekort was na de oorlog.<br />
Met de to<strong>en</strong>ame van de bevolking dreigde dit<br />
tekort snel op te lop<strong>en</strong>. T<strong>en</strong> tweede was Nederland<br />
aangewez<strong>en</strong> op zelfvoorzi<strong>en</strong>ing omdat<br />
het niet de buit<strong>en</strong>landse deviez<strong>en</strong> had om<br />
de import van voedsel te kunn<strong>en</strong> betal<strong>en</strong>. T<strong>en</strong><br />
derde trachtte in 1948 het to<strong>en</strong>malige kabinet<br />
Drees met Minister van Landbouw Sicco<br />
Mansholt vanwege de ontluik<strong>en</strong>de economische<br />
ontwikkeling van Nederland de prijz<strong>en</strong><br />
van de eerste lev<strong>en</strong>sbehoeft<strong>en</strong> niet te veel te<br />
lat<strong>en</strong> stijg<strong>en</strong>. T<strong>en</strong> vierde probeerde de over-<br />
160 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>
heid de inkom<strong>en</strong>ssituatie in de landbouw te<br />
verbeter<strong>en</strong>. Voor al deze problematiek moest<br />
snel e<strong>en</strong> oplossing word<strong>en</strong> gevond<strong>en</strong>. De<br />
Nederlandse overheid met in haar kielzog de<br />
boer<strong>en</strong>standsorganisaties zett<strong>en</strong> in op meer<br />
sam<strong>en</strong>werking in Europa, e<strong>en</strong> structuurbeleid<br />
ter verbetering van de productieomstandighed<strong>en</strong><br />
in de agrarische sector <strong>en</strong> overheidsinterv<strong>en</strong>tie<br />
in de prijs van agrarische product<strong>en</strong>.<br />
<strong>Loosdrecht</strong>se boer<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> het na de<br />
oorlog moeilijk. Het herstel van de omvang<br />
van de veestapel naar vooroorlogse aantall<strong>en</strong><br />
duurde lang, <strong>en</strong> de prijs van zuivel, vlees <strong>en</strong><br />
eier<strong>en</strong> was laag. Het aantal boer<strong>en</strong>bedrijv<strong>en</strong><br />
in <strong>Loosdrecht</strong> bleef tot aan 1955 vrijwel gelijk.<br />
Ook werd na 1945 duidelijk dat veel gem<strong>en</strong>gde<br />
bedrijv<strong>en</strong> in <strong>Loosdrecht</strong> te klein war<strong>en</strong>.<br />
53,8% van de boer<strong>en</strong> had in 1955 e<strong>en</strong> bedrijf<br />
met minder dan 10 ha grond. Het landelijke<br />
gemiddelde lag op 56% in 1951. Landbouweconom<strong>en</strong><br />
van het Landbouw Economisch<br />
Instituut hadd<strong>en</strong> uitgevond<strong>en</strong> dat op bedrijv<strong>en</strong><br />
met minder dan 10 ha e<strong>en</strong> veel lagere<br />
arbeidsproductiviteit was dan op bedrijv<strong>en</strong><br />
met meer dan 30 ha. Ze concludeerd<strong>en</strong> dat er<br />
e<strong>en</strong> <strong>en</strong>orm arbeidsoverschot was op de kleine<br />
bedrijv<strong>en</strong>. Hier lag<strong>en</strong> allerlei sociale, culturele<br />
<strong>en</strong> economische red<strong>en</strong><strong>en</strong> aan t<strong>en</strong> grondslag.<br />
De conclusie van de econom<strong>en</strong> was dan ook:<br />
om de sociaal-economische structuur in gebied<strong>en</strong><br />
met veel kleine boer<strong>en</strong> te verbeter<strong>en</strong><br />
moest ingezet word<strong>en</strong> op het int<strong>en</strong>siver<strong>en</strong><br />
van de bedrijfsvoering <strong>en</strong> het vergrot<strong>en</strong> van<br />
de bedrijv<strong>en</strong>, de conc<strong>en</strong>tratie van grond rond<br />
bedrijv<strong>en</strong>, het lat<strong>en</strong> afvloei<strong>en</strong> van boer<strong>en</strong>, <strong>en</strong><br />
het invester<strong>en</strong> in onderwijs, voorlichting <strong>en</strong><br />
onderzoek. Het vrijkom<strong>en</strong>de areaal landbouwgrond<br />
kon dan onder de overgeblev<strong>en</strong><br />
boer<strong>en</strong> verdeeld word<strong>en</strong>. Die kond<strong>en</strong> dan<br />
hun productie uitbreid<strong>en</strong> <strong>en</strong> zich e<strong>en</strong> beter<br />
inkom<strong>en</strong> verschaff<strong>en</strong> dat in de buurt kwam<br />
■<br />
___________<br />
E<strong>en</strong> vroeg voorbeeld van mechanisatie in <strong>Loosdrecht</strong>, de dorsmachine van het loonbedrijf van Willem van de Me<strong>en</strong>t<br />
(rechts) rond 1920 (coll. Historische Kring <strong>Loosdrecht</strong>). Rond de vorige eeuwwisseling belemmerde de opvatting<br />
'satanisch werk' mechanisatie, maar vooruitstrev<strong>en</strong>de boer<strong>en</strong> liet<strong>en</strong> zich niet weerhoud<strong>en</strong>.<br />
TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 161
■ w *<br />
r ''% k i<br />
■■m<br />
Machinaal zaai<strong>en</strong> op de akker achter de Paulus-kapel, circa 1918, ongeveer op de plek van De Drieluik (coll. A. Doets).<br />
Links Willem van de Me<strong>en</strong>t, rechts D.G. Doets.<br />
van de fabrieksarbeider <strong>en</strong> de zelfstandig<strong>en</strong>.<br />
Dit alles stond ook wel bek<strong>en</strong>d als de modernisering<br />
van de landbouw <strong>en</strong> werd breed<br />
gedrag<strong>en</strong> onder bestuurders <strong>en</strong> boer<strong>en</strong>. Boer<strong>en</strong>zoon<br />
Adriaan Doets verwoordde dit als<br />
volgt: 'Ik wilde altijd al vooruit. Ook met<br />
mijn bedrijf. (...) Ik wilde niet zoals mijn vader<br />
deed, hard werk<strong>en</strong> <strong>en</strong> weinig verdi<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
De business moest wel wat oplever<strong>en</strong>.' Later<br />
werd vooral Minister Sicco Mansholt verwet<strong>en</strong>,<br />
dat hij met de sanering van de boer<strong>en</strong>stand<br />
veel te ver is gegaan.<br />
Modernisering beloond (1955-1980)<br />
Niet overal werd de achteruitgang van de<br />
landbouw t<strong>en</strong> opzichte van de industrie- <strong>en</strong><br />
di<strong>en</strong>st<strong>en</strong>sector ev<strong>en</strong> sterk als e<strong>en</strong> gemis gevoeld.<br />
Voor ondernem<strong>en</strong>de boer<strong>en</strong> bod<strong>en</strong> de<br />
zich verander<strong>en</strong>de omstandighed<strong>en</strong> kans<strong>en</strong><br />
om hun bedrijv<strong>en</strong> te vergrot<strong>en</strong>. De notie de<br />
één zijn dood is de ander zijn brood is hier wel<br />
van toepassing. Het kapitalistische vrije<br />
marktsysteem beloonde boer<strong>en</strong> die hun bedrijv<strong>en</strong><br />
moderniseerd<strong>en</strong>, dus groter werd<strong>en</strong>,<br />
meer produceerd<strong>en</strong> <strong>en</strong> heel rationeel de bedrijfsvoering<br />
ded<strong>en</strong>. Het verdi<strong>en</strong>de geld kon<br />
dan weer in de uitbreiding van de productie<br />
geïnvesteerd word<strong>en</strong>. Echter, steeds meer<br />
werd de uitbreiding van de productie bekostigd<br />
door gele<strong>en</strong>d geld in de vorm van krediet<strong>en</strong><br />
door bank<strong>en</strong>. Boer<strong>en</strong> raakt<strong>en</strong> daardoor<br />
financieel afhankelijk van de bank<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
kreg<strong>en</strong> steeds hogere schuld<strong>en</strong> bij deze instelling<strong>en</strong>.<br />
In <strong>Loosdrecht</strong> was met name de Boer<strong>en</strong>le<strong>en</strong>bank,<br />
opgericht in 19136, sterk verteg<strong>en</strong>woordigd.<br />
Met de komst van de Wet op<br />
de Investeringsrek<strong>en</strong>ing in 1978 kond<strong>en</strong> boer<strong>en</strong><br />
de r<strong>en</strong>te over de l<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> gemakkelijk via<br />
de belasting aftrekk<strong>en</strong>. Vanwege dit gegev<strong>en</strong><br />
ging<strong>en</strong> boer<strong>en</strong> nog meer geld l<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> verdere<br />
schaalvergroting doorvoer<strong>en</strong>. Immers, hun<br />
investering<strong>en</strong> kond<strong>en</strong> snel terugverdi<strong>en</strong>d<br />
162 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>
word<strong>en</strong>. Ook boer Doets sloot in de jar<strong>en</strong><br />
zestig e<strong>en</strong> l<strong>en</strong>ing af bij de bank om de uitbreiding<br />
van zijn bedrijf met vark<strong>en</strong>s te kunn<strong>en</strong><br />
bekostig<strong>en</strong>. Hij bouwde naast zijn melkveehouderij<br />
e<strong>en</strong> geslot<strong>en</strong> vark<strong>en</strong>sbedrijf uit. Dit<br />
betek<strong>en</strong>de dat bigg<strong>en</strong> op het bedrijf gebor<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> tot de slacht gehoud<strong>en</strong> werd<strong>en</strong>. Ondanks<br />
e<strong>en</strong> aantal goede jar<strong>en</strong> met goede verdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong>,<br />
bleek door de gesteg<strong>en</strong> r<strong>en</strong>te <strong>en</strong> hoge<br />
verzekeringspremies de vark<strong>en</strong>shouderij<br />
uiteindelijk niet r<strong>en</strong>dabel. Ondanks dat hij<br />
bigg<strong>en</strong> van goede kwaliteit kon lever<strong>en</strong>, kon<br />
Doets niet op teg<strong>en</strong> de 'vervalste<br />
concurr<strong>en</strong>tie' uit Noord-Brabant waar veel<br />
lagere r<strong>en</strong>te op investering<strong>en</strong> werd berek<strong>en</strong>d.<br />
De opbouwfase werd gevolgd door e<strong>en</strong><br />
bloeiperiode voor de landbouw in <strong>Loosdrecht</strong><br />
tuss<strong>en</strong> 1955 <strong>en</strong> 1980. Ondanks dat het aantal<br />
bedrijv<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> 1955 <strong>en</strong> 1980 daalde van 104<br />
naar 54 wist<strong>en</strong> de overgeblev<strong>en</strong> bedrijv<strong>en</strong><br />
hun productie uit te breid<strong>en</strong>. Overig<strong>en</strong>s<br />
kwam de daling deels voort uit e<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>telijke<br />
herindeling eind jar<strong>en</strong> vijftig to<strong>en</strong> het<br />
buurtschap Oud Over bij de geme<strong>en</strong>te Lo<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
werd gevoegd. De boer<strong>en</strong> wist<strong>en</strong> hun<br />
productie uit te breid<strong>en</strong> door te invester<strong>en</strong> in<br />
grond (meer grond betek<strong>en</strong>de meer koei<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
verbetering van opbr<strong>en</strong>gst uit weidebouw) <strong>en</strong><br />
kapitaal (machines, voer, medicam<strong>en</strong>t<strong>en</strong>,<br />
technologie, k<strong>en</strong>nis). Vooral op arbeid werd<br />
bezuinigd. Er kwam<strong>en</strong> steeds minder knecht<strong>en</strong><br />
in het bedrijf voor. De boer ging steeds<br />
meer zelf do<strong>en</strong>. De technologie maakte dit<br />
ook mogelijk. De zog<strong>en</strong>aamde e<strong>en</strong>mansbedrijv<strong>en</strong><br />
kwam<strong>en</strong> op met de nadruk op de<br />
input van k<strong>en</strong>nis, technologie <strong>en</strong> krachtvoer.<br />
Het grondgebruik veranderde in deze<br />
periode weinig. Wel daalde het oppervlakte<br />
cultuurgrond met 25%. Vooral het areaal<br />
grasland verminderde. Deels kwam dit doordat<br />
e<strong>en</strong> aantal melkveehouderij<strong>en</strong> gestopt<br />
was. Anderzijds zull<strong>en</strong> we straks zi<strong>en</strong> dat de<br />
♦<br />
Ij<br />
p w . ><br />
W W .<br />
-f-w<br />
B S*»<br />
"<br />
t v -1 - « ' ***-. .<br />
Tot in de jar<strong>en</strong> vijftig van de vorige eeuw was het handmelk<strong>en</strong> van koei<strong>en</strong> nog e<strong>en</strong> vertrouwd beeld. Tafereel omstreeks<br />
1928 achter de boerderij Hilverzicht van A. Doets (coll. Historische Kring <strong>Loosdrecht</strong>). De melkers zijn (v.l.n.r.):<br />
Kobus R<strong>en</strong>z<strong>en</strong>brink, Mijmp van d<strong>en</strong> Dolder, Adriaan Doets Azn.<br />
TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 163
uimtelijke druk van vooral de woningbouw,<br />
de groei van de recreatie <strong>en</strong> vanaf de jar<strong>en</strong><br />
zev<strong>en</strong>tig de opkomst van natuurgebied<strong>en</strong><br />
hier verantwoordelijk voor zijn.<br />
Als we kijk<strong>en</strong> naar de ontwikkeling van<br />
de veestapel in <strong>Loosdrecht</strong> dan krijg<strong>en</strong> we<br />
e<strong>en</strong> wissel<strong>en</strong>d beeld. Het aantal koei<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
kipp<strong>en</strong> daalde gestaag, terwijl het aantal<br />
schap<strong>en</strong> <strong>en</strong> vark<strong>en</strong>s tot aan 1980 sterk groeide.<br />
Red<strong>en</strong><strong>en</strong> voor de groei van het aantal<br />
vark<strong>en</strong>s was, dat de consumptie van vark<strong>en</strong>svlees<br />
snel groeide, de opbr<strong>en</strong>gstmarges voor<br />
de boer<strong>en</strong> gunstig war<strong>en</strong>, het houd<strong>en</strong> van<br />
vark<strong>en</strong>s betrekkelijk e<strong>en</strong>voudig was, <strong>en</strong> het<br />
gemakkelijk naast e<strong>en</strong> rundveehouderij gedaan<br />
kon word<strong>en</strong>. <strong>Loosdrecht</strong>se boer<strong>en</strong><br />
bouwd<strong>en</strong> naast hun boerderij e<strong>en</strong> vark<strong>en</strong>sstal<br />
<strong>en</strong> ging<strong>en</strong> vooral bigg<strong>en</strong> <strong>en</strong> mestvark<strong>en</strong>s houd<strong>en</strong>.<br />
Het aantal schap<strong>en</strong> nam toe als economisch<br />
alternatief voor de melkveehouderij.<br />
Vooral na de beperking van de melkproductie<br />
met als gevolg e<strong>en</strong> noodzakelijke inkrimping<br />
van de rundveestapel in de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig,<br />
ging<strong>en</strong> boer<strong>en</strong> over op het houd<strong>en</strong> van<br />
schap<strong>en</strong>. De red<strong>en</strong> dat het aantal koei<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
kipp<strong>en</strong> na 1960 snel af nam, heeft net zoals<br />
elders in Nederland te mak<strong>en</strong> met de modernisering<br />
van de landbouw <strong>en</strong> de toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />
concurr<strong>en</strong>tie tuss<strong>en</strong> bedrijv<strong>en</strong>. De schaalvergroting<br />
in de pluimveehouderij in Nederland<br />
nam e<strong>en</strong> grote vlucht in de jar<strong>en</strong> zestig. Bedrijv<strong>en</strong><br />
die niet mee kond<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>, dus<br />
waarbij de productiviteit laag lag, werd<strong>en</strong> uit<br />
de markt gedrukt. Dit gebeurde met name op<br />
kleine bedrijv<strong>en</strong>, waar de productiekost<strong>en</strong><br />
hoog war<strong>en</strong>. Ook in de rundveehouderij werd<strong>en</strong><br />
de schaalvergroting <strong>en</strong> de rationalisatie<br />
doorgevoerd. Rundveebedrijv<strong>en</strong> investeerd<strong>en</strong><br />
door gebruik van beter krachtvoer <strong>en</strong><br />
betere huisvestingssystem<strong>en</strong> voornamelijk in<br />
e<strong>en</strong> hogere melkgift of opbr<strong>en</strong>gst per koe.<br />
Daardoor war<strong>en</strong> dus minder koei<strong>en</strong> per bedrijf<br />
nodig, want elke koe produceerde meer<br />
melk.<br />
In gebied<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> nadelige natuurlijke<br />
omgeving, zoals in <strong>Loosdrecht</strong> met zijn vele<br />
water <strong>en</strong> de kleine percel<strong>en</strong> war<strong>en</strong> de mogelijkhed<strong>en</strong><br />
voor schaalvergroting <strong>en</strong> rationalisatie<br />
beperkt. Het kostte de boer<strong>en</strong> veel tijd<br />
om te melk<strong>en</strong>, te hooi<strong>en</strong> <strong>en</strong> de grond te bemest<strong>en</strong>.<br />
Ook de vaak smalle percel<strong>en</strong> met<br />
veel begroeiing zorgd<strong>en</strong> ervoor dat uitbreiding<br />
van de veestapel teg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> plafond aanliep.<br />
Wel trachtt<strong>en</strong> de <strong>Loosdrecht</strong>se boer<strong>en</strong><br />
hun grasland<strong>en</strong> te verbeter<strong>en</strong> door de drassige<br />
bov<strong>en</strong>ste ve<strong>en</strong>laag af te grav<strong>en</strong> <strong>en</strong> nieuwe<br />
grond te stort<strong>en</strong>. Dit betrof eerst mest uit de<br />
potstal tot de komst van kunstmest. Daarnaast<br />
werd<strong>en</strong> veel slot<strong>en</strong> in het landschap<br />
gedempt zodat meer grasland werd verkreg<strong>en</strong>.<br />
In de periode 1955-1980 nam het aantal<br />
vleeskoei<strong>en</strong> wel sterk toe.<br />
Overproductie <strong>en</strong> milieuproblem<strong>en</strong> 1980-2000<br />
Tuinbouwproduct<strong>en</strong>, vlees, zuivel <strong>en</strong> eier<strong>en</strong><br />
war<strong>en</strong> de product<strong>en</strong> die zich het meest le<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />
voor de schaalvergroting <strong>en</strong> int<strong>en</strong>sivering.<br />
De subsidieregeling<strong>en</strong> van de Europese<br />
Unie aangaande de productiviteitsgroei war<strong>en</strong><br />
zo succesvol dat overproductie in de jar<strong>en</strong><br />
zev<strong>en</strong>tig <strong>en</strong> tachtig e<strong>en</strong> serieuze bedreiging<br />
ging vorm<strong>en</strong> voor het voortbestaan van<br />
de agrarische sector. E<strong>en</strong> quotering in de<br />
melkveehouderij uitgevaardigd door de Europese<br />
Unie moest verdere overproductie <strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> melkplas <strong>en</strong> boterberg in de toekomst<br />
voorkom<strong>en</strong>. Boer<strong>en</strong> kreg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> bepaald<br />
melkquotum opgelegd. De superheffing op<br />
teveel geproduceerde melk betek<strong>en</strong>de in de<br />
regel dat de boer<strong>en</strong> de melkproductie inkromp<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> hun veestapel verkleind<strong>en</strong>. Boer<strong>en</strong><br />
kond<strong>en</strong> natuurlijk ook de boete op de<br />
koop toe nem<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> aantal droge zomers<br />
eind jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig zorgde echter dat <strong>Loosdrecht</strong>se<br />
boer<strong>en</strong> nog onder hun quota zat<strong>en</strong>,<br />
maar in 1979 <strong>en</strong> 1980 zat<strong>en</strong> de boer<strong>en</strong> met de<br />
melkproductie er al ver bov<strong>en</strong>. Met e<strong>en</strong> dal<strong>en</strong>de<br />
melkprijs steeg het water de boer<strong>en</strong><br />
naar de lipp<strong>en</strong>. Ze hadd<strong>en</strong> de keus, of verder<br />
vergrot<strong>en</strong>, of stopp<strong>en</strong>, of overstapp<strong>en</strong> op andere<br />
teelt<strong>en</strong>. Begin jar<strong>en</strong> tachtig zie je dan ook<br />
in <strong>Loosdrecht</strong> e<strong>en</strong> verschuiving naar het houd<strong>en</strong><br />
van schap<strong>en</strong> <strong>en</strong> later ook paard<strong>en</strong>. Tuinbouw<br />
<strong>en</strong> akkerbouw groei<strong>en</strong> ook licht.<br />
Adriaan Doets kiest ervoor zijn melkveehouderij<br />
voor vijf jaar stil te legg<strong>en</strong> <strong>en</strong> ge<strong>en</strong><br />
melk of zuivelproduct<strong>en</strong> in de handel te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>.<br />
Hij treft de regeling met de Nederlandse<br />
164 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>
overheid <strong>en</strong> de Europese Unie <strong>en</strong> krijgt voor<br />
verlies van inkomst<strong>en</strong> elk jaar e<strong>en</strong> vergoeding<br />
uitbetaald. Hij begint mede door ruimtegebrek<br />
e<strong>en</strong> paard<strong>en</strong>fokkerij wat later over zal<br />
gaan in e<strong>en</strong> stoeterij met ongeveer zev<strong>en</strong>tig<br />
paard<strong>en</strong>. Ook zoekt hij emplooi buit<strong>en</strong> de<br />
landbouw, <strong>en</strong> gaat aan de slag in de bouwwereld.<br />
Als hij vijfjaar later in 1983 weer met de<br />
melkproductie wil beginn<strong>en</strong>, blijkt de Nederlandse<br />
overheid zijn melkquotum al vergev<strong>en</strong><br />
te hebb<strong>en</strong>. Met andere gedupeerde boer<strong>en</strong><br />
ver<strong>en</strong>igt hij zich in Stichting SLOM (SLacht<strong>en</strong><br />
OMschakelingsregeling). De SLOM-boer<strong>en</strong><br />
proceder<strong>en</strong> tot de Raad van State <strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
uiteindelijk in het gelijk gesteld. E<strong>en</strong><br />
schadevergoeding aan gederfde inkomst<strong>en</strong><br />
volgt.<br />
Tev<strong>en</strong>s zorgde de productiviteitsgroei<br />
voor e<strong>en</strong> ongek<strong>en</strong>d grote druk op de leefomgeving.<br />
Vooral de mestproblematiek in de<br />
vorm van vervuiling van het grondwater <strong>en</strong><br />
oppervlaktewater, de uitstoot van ammoniak,<br />
de stank voor omwon<strong>en</strong>d<strong>en</strong>, <strong>en</strong> het achteruitgaan<br />
van de biodiversiteit war<strong>en</strong> belangrijke<br />
problem<strong>en</strong> die moest<strong>en</strong> word<strong>en</strong> opgelost. De<br />
Interim-wet van 1984 voorzag in het tot staan<br />
br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> van de groei van de hoeveelheid<br />
mest. T<strong>en</strong> eerste werd e<strong>en</strong> noodverord<strong>en</strong>ing<br />
uitgevaardigd die alle bouwactiviteit<strong>en</strong> na 2<br />
november 1984 in grote del<strong>en</strong> van het land<br />
verbood. Er werd<strong>en</strong> regels vastgelegd over de<br />
fosfaatnorm<strong>en</strong> voor de hoeveelheid mest per<br />
hectare <strong>en</strong> e<strong>en</strong> beperking van het uitrijd<strong>en</strong><br />
van mest over het land. De verscherpte mestnorm<strong>en</strong><br />
betek<strong>en</strong>d<strong>en</strong> dat de veehouders in<br />
hun groeimogelijkhed<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> belemmerd.<br />
Dit beïnvloedde de inkom<strong>en</strong>s van de boer<strong>en</strong><br />
in negatieve zin. Terwijl de kost<strong>en</strong> blev<strong>en</strong><br />
stijg<strong>en</strong> kond<strong>en</strong> de boer<strong>en</strong> dit niet opvang<strong>en</strong><br />
door meer te gaan producer<strong>en</strong>. Tegelijkertijd<br />
was de natuur in Nederland in zulk e<strong>en</strong><br />
slechte staat dat maatregel<strong>en</strong> ook wel nodig<br />
war<strong>en</strong>.<br />
In gebied<strong>en</strong> zoals <strong>Loosdrecht</strong> waar de<br />
mestproblematiek minder erg was, betek<strong>en</strong>de<br />
het voor de boer<strong>en</strong> dat ze aanpassing<strong>en</strong> aan<br />
hun stall<strong>en</strong> moest<strong>en</strong> mak<strong>en</strong>, dat ze mest<br />
moest<strong>en</strong> opslaan <strong>en</strong> afdekk<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat ze niet<br />
het hele jaar door mocht<strong>en</strong> uitrijd<strong>en</strong>. Ook<br />
kwam er begin jar<strong>en</strong> neg<strong>en</strong>tig e<strong>en</strong> mineral<strong>en</strong>boekhouding<br />
waarbij de boer<strong>en</strong> moest<strong>en</strong><br />
gaan bijhoud<strong>en</strong> hoeveel mest op het bedrijf<br />
T a b e l 5: P r o d u c tie o m v a n g in N G E * Tot 20 20-40 40-70 Bov<strong>en</strong> 70 Totaal<br />
1980 34 10 8 2 54<br />
1990 30 10 2 2 44<br />
2000 18 6 2 6 35<br />
* NGE - Nederlandse Grootte E<strong>en</strong>heid is maat om de productieomvang van bedrijv<strong>en</strong> internationaal te<br />
kunn<strong>en</strong> vergelijk<strong>en</strong>._________________________________________________________________________<br />
T a b e l 6: O p p e r v la k te in h a Tot 1 ha 1-10 10-20 20-50 Bov<strong>en</strong> 50 Totaal<br />
1980 5 22 18 8 1 54<br />
1990 0 23 14 6 1 44<br />
2000 1 16 11 6 1 35<br />
T a b e l 7: O n tiv ik k e lin g v a n e ig e n d o m s v e r h o u d in g e n in L o o s d r e c h t tu s s e n 1985 <strong>en</strong> 2 0 0 0<br />
Cultuurgrond in Cultuurgrond in Cultuurgrond in<br />
eig<strong>en</strong>dom in are erfpacht in are pacht in are<br />
1985 38046 2100 12145<br />
1990 43567 700 18692<br />
1999 33200 1160 20104<br />
TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 165
gebruikt werd. De str<strong>en</strong>gere milieumaatregel<strong>en</strong><br />
die op de bedrijv<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> doorgevoerd<br />
zorgd<strong>en</strong> voor veel belemmering<strong>en</strong>. Tezam<strong>en</strong><br />
met de lage wereldmarktprijz<strong>en</strong> leidd<strong>en</strong> de<br />
milieumaatregel<strong>en</strong> ertoe dat veel boer<strong>en</strong> stopt<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> in andere sector<strong>en</strong> ging<strong>en</strong> werk<strong>en</strong>. Het<br />
boer<strong>en</strong> als hoofdactiviteit werd minder <strong>en</strong> de<br />
boer<strong>en</strong> die overblev<strong>en</strong> ging<strong>en</strong> zich nog meer<br />
specialiser<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun bedrijf verder vergrot<strong>en</strong>.<br />
In <strong>Loosdrecht</strong> leidd<strong>en</strong> de overheidsmaatregel<strong>en</strong><br />
ertoe, dat veel boer<strong>en</strong> vanaf het eind van<br />
de jar<strong>en</strong> tachtig ermee ophield<strong>en</strong>.<br />
In tabel 5 <strong>en</strong> 6 wordt duidelijk dat dit met<br />
name voor kleine bedrijv<strong>en</strong> met minder dan<br />
20 Nederlandse Grootte E<strong>en</strong>heid (NGE)<br />
geldt. Dit zijn veelal bedrijv<strong>en</strong> waar landbouw<br />
niet als hoofdactiviteit wordt bedrev<strong>en</strong>.<br />
Hun aantal is achteruitgegaan van 34 naar 18.<br />
Ook in de categorie bedrijv<strong>en</strong> tot 70 NGE<br />
nam het aantal bedrijv<strong>en</strong> sterk af. Alle<strong>en</strong> het<br />
aantal bedrijv<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> productieomvang<br />
van bov<strong>en</strong> 70 NGE is toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> van twee<br />
in 1980 naar zes in 2000. Hieruit kan word<strong>en</strong><br />
geconcludeerd dat bedrijfsbeëindiging vooral<br />
plaats vond op kleine bedrijv<strong>en</strong>, terwijl <strong>en</strong>kele<br />
andere <strong>Loosdrecht</strong>se boer<strong>en</strong> hun productie<br />
sterk hebb<strong>en</strong> uitgebreid <strong>en</strong> dus verdere<br />
schaalvergroting op hun bedrijv<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
doorgevoerd. Dat de schaalvergroting niet<br />
via de aankoop van grond is gebeurd laat<br />
tabel 6 zi<strong>en</strong>. Hierin is duidelijk te zi<strong>en</strong> dat<br />
ge<strong>en</strong> bedrijf hun areaal heeft uitgebreid. Belangrijke<br />
red<strong>en</strong> is dat grond in <strong>Loosdrecht</strong><br />
steeds duurder is geword<strong>en</strong>. In tabel 7 t<strong>en</strong><br />
slotte is te zi<strong>en</strong> dat boer<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> 1980 <strong>en</strong><br />
2000 wel veel meer grond zijn gaan pacht<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> vaak g<strong>en</strong>oemde red<strong>en</strong> voor bedrijfsbeëindiging<br />
is dat er ge<strong>en</strong> opvolger op het<br />
bedrijf is. In <strong>Loosdrecht</strong> is dit ook van verschill<strong>en</strong>de<br />
gevall<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>d. Ook zijn in de<br />
huidige tijd nog <strong>Loosdrecht</strong>se boer<strong>en</strong> vertrokk<strong>en</strong><br />
naar andere del<strong>en</strong> van Nederland omdat<br />
daar betere kans<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> ligg<strong>en</strong>. De vrijgekom<strong>en</strong><br />
kavels zijn veelal verkocht aan natuurbeschermingsorganisaties,<br />
<strong>en</strong> in de vrijgekom<strong>en</strong><br />
boerderij<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> stedeling<strong>en</strong> te<br />
won<strong>en</strong>. De verschill<strong>en</strong>de agrarische bedrijfsgebouw<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> veelal voor opslag van<br />
goeder<strong>en</strong> gebruikt, of er vestig<strong>en</strong> zich andere<br />
typ<strong>en</strong> van bedrijvigheid in. Ook word<strong>en</strong> vele<br />
bedrijfsgebouw<strong>en</strong> gesloopt. E<strong>en</strong> mooi overzicht<br />
voor de geme<strong>en</strong>te Wijdemer<strong>en</strong> biedt het<br />
rapport Nieuwe activiteit<strong>en</strong> in het landelijke<br />
gebied van Piet Rijk, Ernst Bos <strong>en</strong> E.S. van<br />
Leeuw<strong>en</strong> van het Landbouw Economisch<br />
Instituut, gepubliceerd in <strong>2007</strong>.<br />
Utrechts Landbouw G<strong>en</strong>ootschap Afdeling<br />
<strong>Loosdrecht</strong>: boer<strong>en</strong>belang<strong>en</strong>behartiging<br />
Op 15 oktober 1945 vond in <strong>Loosdrecht</strong> bij<br />
Mej. Van Alt<strong>en</strong>a de oprichting plaats van het<br />
Utrechts Landbouwg<strong>en</strong>ootschap afdeling<br />
<strong>Loosdrecht</strong>. De ULG was de verteg<strong>en</strong>woordiger<br />
van het Koninklijke Nederlands Landbouw<br />
Comité in de provincie Utrecht. Daarnaast<br />
hadd<strong>en</strong> de katholieke Aartsdiocesane Boer<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
Tuinders Bond (ABTB) <strong>en</strong> de protestantse Nederlandse<br />
Christelijke Boer<strong>en</strong>- <strong>en</strong> Tuinders Bond<br />
(CBTB) hun eig<strong>en</strong> afdeling<strong>en</strong>. Al deze provinciale<br />
boer<strong>en</strong>standsorganisaties probeerd<strong>en</strong> de<br />
landbouw in het algeme<strong>en</strong> te verbeter<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
het materiële <strong>en</strong> geestelijke welzijn van hun<br />
led<strong>en</strong> te bevorder<strong>en</strong>. Via deze landbouworganisaties<br />
werd landbouwonderwijs geregeld<br />
voor de boer<strong>en</strong>7.<br />
Bij de eerste vergadering van het ULG<br />
war<strong>en</strong> 41 person<strong>en</strong> aanwezig, die all<strong>en</strong> lid<br />
werd<strong>en</strong>. In 1947 had de ULG <strong>Loosdrecht</strong> al 78<br />
led<strong>en</strong>, veel meer dan door het ULG voorgeschrev<strong>en</strong><br />
aantal led<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> afdeling van<br />
50. Contributie werd gehev<strong>en</strong> naar rato van<br />
het aantal hectare per bedrijf. Het bestuur<br />
werd gevormd door H. Vlug (voorzitter),<br />
A. Doets (secretaris-p<strong>en</strong>ningmeester), D. Heineke,<br />
G. Veldhuiz<strong>en</strong> <strong>en</strong> D. Scho<strong>en</strong>maker Hzn.<br />
Het bestuur vergaderde in de regel vier keer<br />
per jaar. Vanaf 1945 werd elk jaar e<strong>en</strong> jaarvergadering<br />
gehoud<strong>en</strong>, telk<strong>en</strong>s kort voor de algem<strong>en</strong>e<br />
led<strong>en</strong>vergadering van het hoofdbestuur<br />
van het ULG. E<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele keer werd<br />
tuss<strong>en</strong>door e<strong>en</strong> buit<strong>en</strong>gewone led<strong>en</strong>vergadering<br />
georganiseerd zoals in 1946 to<strong>en</strong> G. Lam<br />
Jzn de belabberde melkprijs onder de aandacht<br />
van het hoofdbestuur wilde br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>.<br />
Die moest<strong>en</strong> bij de regering gaan aandring<strong>en</strong><br />
op betere garantieprijz<strong>en</strong>. Verder eiste hij dat<br />
166 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>
mmmm-<br />
-<br />
wsm m<br />
r * r*/'<br />
m é<br />
'■<br />
. S*.<br />
*$***•<br />
« «<br />
'. ;
naast werd meegewerkt aan de oprichting<br />
van e<strong>en</strong> boekhoudkundig bureau voor de<br />
landbouw. Belangrijke discussies binn<strong>en</strong> het<br />
ULG war<strong>en</strong> melkprijz<strong>en</strong>, drinkwateronttrekking<br />
uit de plass<strong>en</strong> in de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig, quotering<br />
van de productie in de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig<br />
<strong>en</strong> tachtig, <strong>en</strong> de plann<strong>en</strong> voor de aanleg van<br />
het Noorderparkbos. Deze laatste ontwikkeling<br />
behelsde e<strong>en</strong> herinrichting van het gebied<br />
t<strong>en</strong> noord<strong>en</strong> van de Utrechtse wijk Overvecht<br />
tot aan Hollandse Rading. Hier werd<strong>en</strong><br />
door Staatsbosbeheer natuur <strong>en</strong> recreatie geschap<strong>en</strong><br />
op voormalig landbouwgrond.<br />
Het ULG was e<strong>en</strong> echt mann<strong>en</strong>bolwerk.<br />
Vrouw<strong>en</strong> kwam<strong>en</strong> niet bij vergadering<strong>en</strong>.<br />
Wel ging<strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> mee op de jaarlijkse<br />
excursie, maar dan was e<strong>en</strong> apart programma<br />
voor h<strong>en</strong> georganiseerd. Bij e<strong>en</strong> bezoek aan<br />
de veearts<strong>en</strong>ijkundige di<strong>en</strong>st op de Uithof te<br />
Utrecht werd<strong>en</strong> de vrouw<strong>en</strong> naar de botanische<br />
tuin<strong>en</strong> geleid. Ook ging<strong>en</strong> echtpar<strong>en</strong> op<br />
uitwisseling naar andere afdeling<strong>en</strong> van boer<strong>en</strong>organisaties<br />
in het land. To<strong>en</strong> in 1978 eindelijk<br />
e<strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong>afdeling van het Utrechtse<br />
Landbouw G<strong>en</strong>ootschap werd opgericht was<br />
er in <strong>Loosdrecht</strong> weinig animo. Nog in de<br />
jar<strong>en</strong> tachtig war<strong>en</strong> boer<strong>en</strong>vrouw<strong>en</strong> nauwelijks<br />
georganiseerd in <strong>Loosdrecht</strong>. Ze ging<strong>en</strong><br />
ook niet naar de jaarvergadering<strong>en</strong>. Die werd<strong>en</strong><br />
te saai bevond<strong>en</strong>. Om vrouw<strong>en</strong> meer te<br />
betrekk<strong>en</strong> bij de gang van zak<strong>en</strong> stelde H.<br />
Scho<strong>en</strong>maker daarom voor om e<strong>en</strong> bingo te<br />
gaan organiser<strong>en</strong> voor de vrouw<strong>en</strong>, zodat ze<br />
tijd<strong>en</strong>s de vergadering <strong>en</strong>ig vertier hadd<strong>en</strong>.<br />
Naast het ULG was ook de landbouwvoorlichtingsdi<strong>en</strong>st<br />
e<strong>en</strong> belangrijke informatiebron<br />
voor boer<strong>en</strong> over verschill<strong>en</strong>de aspect<strong>en</strong><br />
van de agrarische bedrijfsvoering. E<strong>en</strong><br />
van de bek<strong>en</strong>dste voorlichters was de heer<br />
van der Vliert uit Gro<strong>en</strong>ekan. Ook veevoederbedrijv<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> de Rabobank war<strong>en</strong> actief in het<br />
adviser<strong>en</strong> van boer<strong>en</strong>.<br />
<strong>Loosdrecht</strong>se boer<strong>en</strong>vrouw <strong>en</strong><br />
In hun bijdrage aan het boek: Vrouw<strong>en</strong>. Lev<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> werk in de twintigste eeuw betog<strong>en</strong> de Wag<strong>en</strong>ingse<br />
onderzoeksters Bettina Bock <strong>en</strong> Mar-<br />
Lev<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> <strong>Loosdrecht</strong>se boerin<br />
Ik b<strong>en</strong> afkomstig van e<strong>en</strong> boer<strong>en</strong>familie<br />
in Noord-Holland. Twee zusters trouwd<strong>en</strong><br />
met boer<strong>en</strong>zon<strong>en</strong>, maar ik ging e<strong>en</strong> opleiding<br />
tot verpleegster volg<strong>en</strong> in Alkmaar. Ik<br />
heb nog mijn witte kruisboekje met alle<br />
verrichting<strong>en</strong> in het laatje ligg<strong>en</strong>. In de<br />
verpleging heb ik acht jaar gewerkt. Ik<br />
ontmoette echter e<strong>en</strong> boer<strong>en</strong>zoon uit<br />
<strong>Loosdrecht</strong> <strong>en</strong> kwam in de agrarische sector<br />
terecht. Ik trouwde met hem, én zijn<br />
bedrijf. Dit gebeurde kort na de oorlog.<br />
Het bedrijf had 14 a 16 koei<strong>en</strong>, duiz<strong>en</strong>d<br />
kipp<strong>en</strong>, <strong>en</strong> ongeveer dertig mestvark<strong>en</strong>s.<br />
De eier<strong>en</strong> van de kipp<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> verkocht<br />
aan e<strong>en</strong> bakker in Hilversum. De vark<strong>en</strong>s<br />
werd<strong>en</strong> vetgemest tot 80 è 85 kg <strong>en</strong> verkocht.<br />
In <strong>en</strong> om <strong>Loosdrecht</strong> bezat<strong>en</strong> we<br />
<strong>en</strong>kele hectar<strong>en</strong> grasland, waarvan e<strong>en</strong><br />
deel moerasgrond was. Verder pachtt<strong>en</strong><br />
we <strong>en</strong>kele hectar<strong>en</strong> grond.<br />
Mijn werkzaamhed<strong>en</strong> lag<strong>en</strong> t<strong>en</strong> eerste<br />
in het huishoud<strong>en</strong>. Ik moest het huis<br />
schoon houd<strong>en</strong>, <strong>en</strong> alle kler<strong>en</strong> <strong>en</strong> lak<strong>en</strong>s<br />
moest<strong>en</strong> gewass<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. Dit was heel<br />
int<strong>en</strong>sief werk. Eerst moest de was gekookt<br />
word<strong>en</strong> op het fornuis in de keuk<strong>en</strong>.<br />
Daarna werd er gewass<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> wasbord<br />
in de schuur. Als laatste werd de was verschill<strong>en</strong>de<br />
mal<strong>en</strong> gespoeld. Verder moest ik<br />
mijn gezin verzorg<strong>en</strong>.<br />
T<strong>en</strong> tweede hielp ik mee op het bedrijf.<br />
Ik moest ler<strong>en</strong> om de koei<strong>en</strong> te melk<strong>en</strong>. Ik<br />
ging dan het land op <strong>en</strong> molk drie koei<strong>en</strong> in<br />
e<strong>en</strong> halfuur. Ik was dus erg goed. Verder<br />
hielp ik mee met het hooi<strong>en</strong> van het grasland<br />
<strong>en</strong> hield ik e<strong>en</strong> moestuin bij. We verbouwd<strong>en</strong><br />
onze eig<strong>en</strong> gro<strong>en</strong>te. To<strong>en</strong> mijn<br />
man overleed, heb ik de koei<strong>en</strong> weggedaan.<br />
Dankzij de hulp van mijn twee zoons<br />
kon ik in de boerderij blijv<strong>en</strong> won<strong>en</strong>. Ik heb<br />
me kunn<strong>en</strong> redd<strong>en</strong> met het verpacht<strong>en</strong> van<br />
grond, <strong>en</strong> het stall<strong>en</strong> van allerlei spull<strong>en</strong> in<br />
de schur<strong>en</strong>. Nu terugkijk<strong>en</strong>d op mijn lev<strong>en</strong><br />
besef ik pas hoe hard ik moest werk<strong>en</strong>.<br />
Maar ik wist niet beter. Ik deed het gewoon<br />
<strong>en</strong> b<strong>en</strong> tevred<strong>en</strong>. Vanwege het bedrijf<br />
<strong>en</strong> het gezin heb ik me verder niet<br />
beziggehoud<strong>en</strong> met het ver<strong>en</strong>igingslev<strong>en</strong> in<br />
<strong>Loosdrecht</strong>. Wel b<strong>en</strong> ik altijd lid geweest<br />
van het ULG.<br />
168 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>
greet van der Burg dat de omvang <strong>en</strong> betek<strong>en</strong>is<br />
van het werk van vrouw<strong>en</strong> voor de agrarische<br />
productie vaak onderschat wordt.<br />
Op de boerderij was de vrouw altijd onmisbaar.<br />
Sam<strong>en</strong> met de man runde ze de<br />
boerderij. Naast het huishoud<strong>en</strong> zorgde de<br />
boerin voor de kinder<strong>en</strong>, hield ze e<strong>en</strong> tuin bij,<br />
<strong>en</strong> hoedde het jongvee <strong>en</strong> de kipp<strong>en</strong>. De vark<strong>en</strong>s<br />
<strong>en</strong> de koei<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> door mann<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
vrouw<strong>en</strong> verzorgd. Op de melkveehouderij<br />
molk de vrouw daarnaast de koei<strong>en</strong> in de stal<br />
of in de wei. Ze maakte hiervan vaak kaas <strong>en</strong><br />
boter. Op kleine <strong>en</strong> zeer kleine bedrijv<strong>en</strong><br />
bood de boerin ook buit<strong>en</strong>shuis haar di<strong>en</strong>st<strong>en</strong><br />
aan, als di<strong>en</strong>stmeid of schoonmaakster.<br />
Na de Tweede Wereldoorlog veranderde<br />
het werk van de vrouw <strong>en</strong> de tijdsbesteding<br />
onder invloed van mechanisatie sterk. Machines<br />
nam<strong>en</strong> tak<strong>en</strong> van de vrouw over. Het<br />
aantal meewerk<strong>en</strong>de vrouw<strong>en</strong> daalde sterk<br />
tuss<strong>en</strong> 1947 <strong>en</strong> 1960. Ze vond<strong>en</strong> emplooi als<br />
verpleegster, onderwijzeres of secretaresse.<br />
Maar vrouw<strong>en</strong> blev<strong>en</strong> zich naast hun nieuwe<br />
baan ook met de boekhouding, verkoop van<br />
product<strong>en</strong>, zelfkazerij, de moestuin <strong>en</strong> het<br />
gezin bezighoud<strong>en</strong>. Ook kreg<strong>en</strong> boer<strong>en</strong>vrouw<strong>en</strong><br />
op de grotere bedrijv<strong>en</strong> net zoals elders<br />
in de maatschappij meer vrije tijd. Deze tijd<br />
werd besteed aan vrijwilligerswerk, ver<strong>en</strong>igingslev<strong>en</strong>,<br />
<strong>en</strong> scholing, lezing<strong>en</strong> <strong>en</strong> excursies<br />
georganiseerd door plattelandsvrouw<strong>en</strong>organisaties.<br />
Vrouw<strong>en</strong> op kleine bedrijv<strong>en</strong> blev<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> dagtaak houd<strong>en</strong> aan alle werkzaamhed<strong>en</strong><br />
op het boer<strong>en</strong>bedrijf.<br />
Meer ruimte voor natuur <strong>en</strong> recreatie:<br />
bedreiging voor landbouw?<br />
In zijn inaugurele rede bij de aanvaarding<br />
van het ambt van hoogleraar Agrarische Geschied<strong>en</strong>is<br />
aan de Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> Universiteit<br />
’<br />
m m asmm<br />
? /., " V ' ■<br />
m .<br />
\ j<br />
H<strong>en</strong>drik van H<strong>en</strong>t<strong>en</strong> beleefde de natuur op zijn manier (coil. mw. ]. van H<strong>en</strong>t<strong>en</strong>). De praam was in <strong>Loosdrecht</strong> overig<strong>en</strong>s<br />
ev<strong>en</strong> belangrijk als de boer<strong>en</strong>wag<strong>en</strong>.<br />
TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 169
verhaalt Pim Kooij9 over de verandering<strong>en</strong> in<br />
natuuropvatting door de tijd he<strong>en</strong>. Aan het<br />
begin van de twintigste eeuw werd alles wat<br />
niet door de m<strong>en</strong>s ontgonn<strong>en</strong> was gezi<strong>en</strong> als<br />
natuur. Wat er nog over was aan pockets van<br />
natuur moest beschermd word<strong>en</strong>. Na de<br />
Tweede Wereldoorlog kreg<strong>en</strong> natuurbeschermers<br />
ook oog voor het Nederlandse cultuurlandschap,<br />
<strong>en</strong> dan vooral het Utrechts-<br />
Hollandse ve<strong>en</strong>weidegebied. Langzaam<br />
groeide het besef dat er ge<strong>en</strong> ongerepte natuur<br />
was in Nederland, maar dat natuur ontstond<br />
in wisselwerking met de m<strong>en</strong>s. De rol<br />
van de m<strong>en</strong>s <strong>en</strong> de dus ook die van de boer<br />
kwam op de voorgrond. In de huidige tijd<br />
wordt dan ook het hele cultuurlandschap dus<br />
ook het agrarische gebied als natuurgebied<br />
gezi<strong>en</strong>. Kijk maar naar de aanwijzing van het<br />
Gro<strong>en</strong>e Hart als belangrijk natuurgebied. Het<br />
gaat hier met name om waardevol landbouwgebied.<br />
To<strong>en</strong> de verstedelijking in het Gooi <strong>en</strong> de<br />
<strong>Vecht</strong>streek in de jar<strong>en</strong> vijftig to<strong>en</strong>am, maakte<br />
de Ver<strong>en</strong>iging van Vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> van het Gooi zich<br />
druk om de to<strong>en</strong>ame van het aantal bewoners,<br />
het probleem van de infrastructuur <strong>en</strong><br />
de ruimte die nodig was voor de recreatie.<br />
Dat deze ontwikkeling<strong>en</strong> t<strong>en</strong> koste zoud<strong>en</strong><br />
gaan van de oppervlakte aan boer<strong>en</strong>land nam<br />
de voorzitter van Ver<strong>en</strong>iging Natuurmonum<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
mr. H.P. Gorter ter k<strong>en</strong>nisneming aan. Hij<br />
wilde vooral de natuur in deze landstreek<br />
bescherm<strong>en</strong>, <strong>en</strong> dan met name de buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong>,<br />
heideveld<strong>en</strong> <strong>en</strong> boss<strong>en</strong>10. Hij sprak<br />
over e<strong>en</strong> wanverhouding tuss<strong>en</strong> het bebouwde<br />
<strong>en</strong> onbebouwde deel van het Gooi <strong>en</strong> de<br />
<strong>Vecht</strong>streek. De bevolkingsdichtheid was zo<br />
groot dat de beschikbare natuurruimte per<br />
inwoner met 200 ha de helft lager lag dan in<br />
Nederland gemiddeld. Met behulp van kaart<strong>en</strong><br />
schetste de voorzitter e<strong>en</strong> doemsc<strong>en</strong>ario<br />
over de ontwikkeling van de natuur in het<br />
Gooi <strong>en</strong> de <strong>Vecht</strong>streek. Als er niets gebeurde<br />
zoud<strong>en</strong> villawijk<strong>en</strong> over de heide <strong>en</strong> de landgoeder<strong>en</strong><br />
he<strong>en</strong> gelegd word<strong>en</strong>. De Ver<strong>en</strong>iging<br />
van Vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> van het Gooi eiste dan ook<br />
dat het karakteristieke landschap van het<br />
Gooi <strong>en</strong> de <strong>Vecht</strong>streek in de streekplann<strong>en</strong><br />
beschermd zou word<strong>en</strong>. In de jar<strong>en</strong> zestig<br />
deed de ver<strong>en</strong>iging nog e<strong>en</strong> poging met de<br />
uitgave van e<strong>en</strong> landschapsstructuurplan om<br />
het landschap te behoud<strong>en</strong> <strong>en</strong> te verfraai<strong>en</strong>11.<br />
In deze publicatie sprak de voorzitter zijn<br />
zorg uit over de verandering<strong>en</strong> in de natuurgebied<strong>en</strong><br />
tuss<strong>en</strong> de verschill<strong>en</strong>de zanddorp<strong>en</strong>,<br />
maar ook de plann<strong>en</strong> voor de bebouwing<br />
van het Horstermeer <strong>en</strong> Nieuw-<br />
<strong>Loosdrecht</strong> werd<strong>en</strong> vol afschuw bekek<strong>en</strong>.<br />
Wel werd e<strong>en</strong> stedelijke uitbreiding rond<br />
Huiz<strong>en</strong> <strong>en</strong> de Hilversumse Me<strong>en</strong>t goedgekeurd.<br />
Watertoerisme<br />
De grootste bedreiging in <strong>Loosdrecht</strong> voor<br />
landschap <strong>en</strong> natuur <strong>en</strong> dus voor de landbouw<br />
leek de recreatie te vorm<strong>en</strong>. In de jar<strong>en</strong><br />
twintig ontwikkelde in Oud-<strong>Loosdrecht</strong> het<br />
watertoerisme zich sterk. Jachtwerv<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
-hav<strong>en</strong>s, hotels <strong>en</strong> badinrichting<strong>en</strong> versch<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
t<strong>en</strong> tonele. In de jar<strong>en</strong> vijftig brak in<br />
<strong>Loosdrecht</strong> e<strong>en</strong> nieuwe periode in de ontwikkeling<br />
van het toerisme <strong>en</strong> recreatie aan met<br />
name door de oprichting in 1957 van het Piass<strong>en</strong>schap<br />
<strong>Loosdrecht</strong> <strong>en</strong> omstrek<strong>en</strong>. Deze organisatie<br />
zette zich actief in voor het behoud van<br />
de <strong>Loosdrecht</strong>se plass<strong>en</strong>. Verdere afkalving<br />
van de oevers <strong>en</strong> legakkers moest voorkom<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong>. Hun plann<strong>en</strong> voor het aanlegg<strong>en</strong><br />
van eiland<strong>en</strong> in de plass<strong>en</strong> gaf ook e<strong>en</strong> stimulans<br />
aan de pleziervaart12. De eiland<strong>en</strong> werd<strong>en</strong><br />
gebruikt als aanlegplaats voor de vele<br />
bot<strong>en</strong>. De to<strong>en</strong>ame van de recreatie betek<strong>en</strong>de<br />
ook dat het boer<strong>en</strong>land in Oud-<strong>Loosdrecht</strong><br />
onder druk kwam te staan.<br />
Op boer<strong>en</strong>land kwam<strong>en</strong> kampeerterrein<strong>en</strong>,<br />
horecabedrijv<strong>en</strong>, nieuwe huisjes <strong>en</strong> jachthav<strong>en</strong>s.<br />
Voor de bot<strong>en</strong> werd het waterpeil in<br />
de plass<strong>en</strong> gereguleerd. In belangrijke mate<br />
geldt dat de recreatieve sector fungeert als<br />
aanjager van verandering<strong>en</strong>, maar de boer<strong>en</strong><br />
zelf speeld<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> rol <strong>en</strong> rammel<strong>en</strong>de<br />
bestemmingsplann<strong>en</strong> war<strong>en</strong> ook debet aan<br />
de functieverandering<strong>en</strong> die optrad<strong>en</strong> in het<br />
landschap. Zo valt bijvoorbeeld te lez<strong>en</strong> in<br />
e<strong>en</strong> artikel in de Gooi <strong>en</strong> <strong>Eem</strong>lander van<br />
13 oktober 197613 dat in veel gevall<strong>en</strong> de<br />
overgang van boer<strong>en</strong>grond naar e<strong>en</strong> recreatiebestemming<br />
op vrijwillige basis ging. Boe-<br />
170 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>
A<br />
ikM<br />
\ i H. V<br />
____ __<br />
Ü i S<br />
Drukte bij jachthav<strong>en</strong> Ott<strong>en</strong>home op e<strong>en</strong> mooie zomerse dag omstreeks 1995 (coll. Historische Kring <strong>Loosdrecht</strong>).<br />
r<strong>en</strong> wild<strong>en</strong> maar wat graag hun land voor<br />
veel geld verkop<strong>en</strong> aan recreatie-exploitant<strong>en</strong>.<br />
De Utrechtse rijkslandbouwconsul<strong>en</strong>t<br />
ir. Tj. Gro<strong>en</strong>dijk klaagde in 1964 ook al over<br />
deze houding van de <strong>Loosdrecht</strong>se boer<strong>en</strong>. In<br />
hetzelfde artikel werd door boer<strong>en</strong> geklaagd<br />
over de geme<strong>en</strong>te <strong>Loosdrecht</strong>, die met betrekking<br />
tot haar ruimtelijke ord<strong>en</strong>ingstaak nogal<br />
wat stek<strong>en</strong> liet vall<strong>en</strong>. Ondanks het geld<strong>en</strong>de<br />
bestemmingsplan kon landbouwgrond toch<br />
word<strong>en</strong> omgevormd tot e<strong>en</strong> kampeerterrein.<br />
De Oud-<strong>Loosdrecht</strong>se boer van H<strong>en</strong>t<strong>en</strong> vond<br />
het vreemd dat je als boer wel in e<strong>en</strong> natuurgebied<br />
mocht bouw<strong>en</strong> maar niet in e<strong>en</strong> agrarisch<br />
gebied.<br />
Natuurbeleving<br />
E<strong>en</strong> tweede ontwikkeling waardoor het aantal<br />
boer<strong>en</strong> verminderde lag in de opkomst<br />
van de natuurbeleving. Met de nadruk op<br />
industrialisering <strong>en</strong> economische ontwikkeling<br />
in de naoorlogse periode kwam weinig<br />
ruimte vrij voor natuurontwikkeling. Het<br />
ging in <strong>Loosdrecht</strong> met name om het productief<br />
mak<strong>en</strong> van het land voor de landbouw <strong>en</strong><br />
het in stand houd<strong>en</strong> van de plass<strong>en</strong> voor de<br />
watervoorzi<strong>en</strong>ing <strong>en</strong> de opkom<strong>en</strong>de recreatie.<br />
Bij transacties op de grondmarkt kwam<strong>en</strong><br />
natuurorganisaties er eig<strong>en</strong>lijk niet aan te pas.<br />
Ook was bij e<strong>en</strong> groter publiek nog weinig<br />
bek<strong>en</strong>d over de milieuvervuiling door de<br />
landbouw <strong>en</strong> de modernisering van het platteland<br />
werd door de bevolking breed gesteund.<br />
Er was in het geheel weinig draagvlak<br />
voor het milieu. Het valt op hoe weinig<br />
grond Natuurmonum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> tot aan de jar<strong>en</strong><br />
zev<strong>en</strong>tig in <strong>Loosdrecht</strong> bezat, terwijl de betek<strong>en</strong>is<br />
van de plass<strong>en</strong> als natuurgebied algeme<strong>en</strong><br />
erk<strong>en</strong>d werd.<br />
In de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig veranderde de natuurbeleving<br />
in Nederland onder invloed van<br />
het verschijn<strong>en</strong> in 1972 van het vele mal<strong>en</strong><br />
TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 171
herdrukte Rapport van de Club van Rome: de<br />
gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> aan de Groei 14. Hun inzicht dat het<br />
milieu door overbevolking, uitputting van<br />
grondstoff<strong>en</strong>, vervuiling <strong>en</strong> ongebreidelde<br />
economische groei t<strong>en</strong> onder zou gaan, landde<br />
in de Nederlandse politiek <strong>en</strong> sam<strong>en</strong>leving.<br />
In de geme<strong>en</strong>te <strong>Loosdrecht</strong> werd de<br />
angst voor het uitkom<strong>en</strong> van de voorspelling<strong>en</strong><br />
vertaald in plann<strong>en</strong> om het milieu beter<br />
te gaan bescherm<strong>en</strong>. Tev<strong>en</strong>s kreeg m<strong>en</strong> in<br />
<strong>Loosdrecht</strong> in de gat<strong>en</strong> hoe zeer het oude<br />
cultuurlandschap was aangetast door de<br />
groei van de toeristische <strong>en</strong> recreatieve sector,<br />
ingrep<strong>en</strong> in de waterhuishouding, de moderne<br />
manier van producer<strong>en</strong> van de boer<strong>en</strong>, het<br />
kapp<strong>en</strong> van bosschages, houtwall<strong>en</strong> <strong>en</strong>zovoort.<br />
Tev<strong>en</strong>s bleek de <strong>en</strong>orme groei van de<br />
veestapel voor grote mestproblem<strong>en</strong> te zorg<strong>en</strong>.<br />
Landschapsbeschermers <strong>en</strong> natuurbeschermers<br />
vond<strong>en</strong> elkaar in het behoud van<br />
het cultuurlandschap van Oud- <strong>en</strong> Nieuw-<br />
<strong>Loosdrecht</strong>. Hierin was in eerste instantie<br />
ge<strong>en</strong> plaats voor agrariërs. Als medeveroorzakers<br />
van alle problem<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> de boer<strong>en</strong><br />
als e<strong>en</strong> sta-in-de-weg gezi<strong>en</strong>, die moest<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> weggehaald uit het landschap. Dat<br />
het landschap deels door boer<strong>en</strong> gevormd<br />
was, vergat<strong>en</strong> ze in de gauwigheid. In de<br />
nationale politiek werd de w<strong>en</strong>s van de bevolking<br />
om economie <strong>en</strong> ecologie meer in<br />
overe<strong>en</strong>stemming te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> in 1975 vertaald<br />
in de Nota betreff<strong>en</strong>de de relatie landbouw <strong>en</strong><br />
natuur- <strong>en</strong> landschapsbehoud, ook wel Relati<strong>en</strong>ota<br />
gehet<strong>en</strong>. De gedachte was dat de productiefunctie<br />
van de landbouw <strong>en</strong> de beheersfunctie<br />
van natuur <strong>en</strong> landschap sam<strong>en</strong> kond<strong>en</strong><br />
gaan.<br />
Er werd dus rek<strong>en</strong>ing gehoud<strong>en</strong> met de<br />
belangrijke rol die de boer heeft gespeeld in<br />
de wording van het Nederlandse landschap.<br />
Om waardevolle natuurlandschapp<strong>en</strong> beter<br />
te bescherm<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> reservaatgebied<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
beheersgebied<strong>en</strong> gecreëerd. In reservaatgebied<strong>en</strong><br />
werd<strong>en</strong> boer<strong>en</strong> uitgekocht <strong>en</strong> in<br />
beheersgebied<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> beheersovere<strong>en</strong>komst<strong>en</strong><br />
met boer<strong>en</strong> geslot<strong>en</strong>. In beheersovere<strong>en</strong>komst<strong>en</strong><br />
werd bepaald dat er niet<br />
gemaaid mocht word<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> bepaalde<br />
datum <strong>en</strong> er ge<strong>en</strong> wijziging in perceelsvorm<strong>en</strong><br />
kon word<strong>en</strong> aangebracht. De boer werd<br />
gecomp<strong>en</strong>seerd daar verwacht werd dat de<br />
grondprijs zou dal<strong>en</strong>. Ook verpachters werd<strong>en</strong><br />
door de overheid gecomp<strong>en</strong>seerd. Verder<br />
war<strong>en</strong> er vergoeding<strong>en</strong> beschikbaar voor<br />
het verricht<strong>en</strong> van onderhouds- <strong>en</strong> beheerswerkzaamhed<strong>en</strong>,<br />
voor de handhaving van<br />
landbouwactiviteit<strong>en</strong> t<strong>en</strong> behoeve van het<br />
landschappelijke beheer, <strong>en</strong> voor aanpassing<strong>en</strong><br />
in bedrijfsopzet <strong>en</strong> bedrijfsvoering15. Geld<strong>en</strong><br />
werd<strong>en</strong> onder andere vrijgemaakt uit de<br />
EEG-bergboer<strong>en</strong>-regeling16. In juridischebestuurlijke<br />
zin war<strong>en</strong> <strong>Loosdrecht</strong>se boer<strong>en</strong><br />
bergboer<strong>en</strong> geword<strong>en</strong>.<br />
Beheersovere<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> war<strong>en</strong> in <strong>Loosdrecht</strong><br />
in het begin weinig populair. Het<br />
werd als verneder<strong>en</strong>d gezi<strong>en</strong>. Later, begin<br />
jar<strong>en</strong> neg<strong>en</strong>tig, bracht de vergoeding e<strong>en</strong> welkome<br />
aanvulling op het inkom<strong>en</strong>. <strong>Loosdrecht</strong><br />
werd pas derti<strong>en</strong> jaar na het verschijn<strong>en</strong> van<br />
de nota tot relati<strong>en</strong>otagebied uitgeroep<strong>en</strong>. Op<br />
14 juli 1988 werd de begr<strong>en</strong>zing van het gebied<br />
vastgesteld door de to<strong>en</strong>malige Minister<br />
van Volkshuisvesting Ruimtelijke Ord<strong>en</strong>ing<br />
<strong>en</strong> Milieu, Ed Nijpels. Het beheersgebied<br />
omvatte 110 ha, <strong>en</strong> het reservaatsgebied 302<br />
ha. In december 1989 werd het beheersplan<br />
voor het beheers- <strong>en</strong> reservaatsgebied <strong>Loosdrecht</strong><br />
goedgekeurd door Gedeputeerde Stat<strong>en</strong><br />
van Utrecht17. Het beheersplan voor<br />
<strong>Loosdrecht</strong> trad in werking. Naast natuurlijke<br />
waard<strong>en</strong> moest<strong>en</strong> <strong>Loosdrecht</strong>se boer<strong>en</strong> na<br />
1985 t<strong>en</strong> gevolge van de Landinrichtingswet<br />
bij kavelruil of landinrichting ook rek<strong>en</strong>ing<br />
houd<strong>en</strong> met aanwezige cultuurhistorische<br />
structur<strong>en</strong> <strong>en</strong> object<strong>en</strong>. Doordat in de jar<strong>en</strong><br />
tachtig <strong>en</strong> neg<strong>en</strong>tig veel boer<strong>en</strong> stopt<strong>en</strong>,<br />
kwam in die periode veel landbouwgrond<br />
vrij. Ver<strong>en</strong>iging Natuurmonum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> was e<strong>en</strong><br />
van de weinige organisaties die het land wild<strong>en</strong><br />
kop<strong>en</strong>. In deze tijd is dus veel grond<br />
overgegaan in deze organisatie. De grond<br />
van natuurmonum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> werd vaak weer<br />
verpacht aan <strong>Loosdrecht</strong>se boer<strong>en</strong> om vee te<br />
weid<strong>en</strong>. Maar de strikte regels voor beheer<br />
van de grond<strong>en</strong> leidde nog wel e<strong>en</strong>s tot conflict<strong>en</strong>.<br />
Boer<strong>en</strong> mocht<strong>en</strong> niet meer werk<strong>en</strong> in<br />
e<strong>en</strong> stiltegebied. Het bemest<strong>en</strong> van het land<br />
172 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>
werd verhinderd <strong>en</strong> het waterpeil verhoogd.<br />
Boer<strong>en</strong> klaagd<strong>en</strong> dat Natuurmonum<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
ge<strong>en</strong> verstand had van de agrarische sector,<br />
terwijl de natuurorganisatie klaagde over de<br />
eig<strong>en</strong>zinnigheid van de boer<strong>en</strong>.<br />
Nieuwe waardering<br />
Het toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> belang dat m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in de<br />
jar<strong>en</strong> neg<strong>en</strong>tig hecht<strong>en</strong> aan de kwaliteit van<br />
hun omgeving heeft gezorgd voor e<strong>en</strong> nieuwe<br />
waardering voor het landelijke gebied<br />
van <strong>Loosdrecht</strong>. Oude boerderij<strong>en</strong> zijn opgeknapt,<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> vind<strong>en</strong> het belangrijk dat<br />
koei<strong>en</strong> in de wei staan, kinder<strong>en</strong> gaan de weiland<strong>en</strong><br />
in <strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> milieueducatie, zorgboerderij<strong>en</strong><br />
kom<strong>en</strong> op, e<strong>en</strong> vaste prik op elke<br />
fietstocht is e<strong>en</strong> ijsje of e<strong>en</strong> spelletje boer<strong>en</strong>golf<br />
bij ijsboerderij van de familie van Herk.<br />
Er is dus e<strong>en</strong> duidelijke verbreding van de<br />
agrarische sector in <strong>Loosdrecht</strong> gaande. Ook<br />
de toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> welvaart van de Nederlandse<br />
bevolking onder invloed van de Internethype<br />
<strong>en</strong> de sterk gesteg<strong>en</strong> huiz<strong>en</strong>prijz<strong>en</strong> in de jar<strong>en</strong><br />
neg<strong>en</strong>tig heeft gezorgd voor nieuwe ontwikkeling<strong>en</strong><br />
in <strong>Loosdrecht</strong>.<br />
Het aantal m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> boot heeft is<br />
<strong>en</strong>orm toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Hoewel het toerisme in<br />
<strong>Loosdrecht</strong> het moeilijk heeft gehad in de<br />
laatste jar<strong>en</strong> ligg<strong>en</strong> jachthav<strong>en</strong>s vol met nieuwe<br />
dure zeilbot<strong>en</strong>. Schur<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gebruikt<br />
voor de stalling van bot<strong>en</strong> <strong>en</strong> caravans.<br />
Net zoals elders in de Gooi <strong>en</strong> <strong>Vecht</strong>streek<br />
is het aantal paard<strong>en</strong> sterk toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Dit<br />
heeft gezorgd voor e<strong>en</strong> keur aan economische<br />
activiteit<strong>en</strong> op het gebied van de paard<strong>en</strong>sport.<br />
Enkele boer<strong>en</strong>bedrijv<strong>en</strong> zijn omgebouwd<br />
tot manege, stoeterij of p<strong>en</strong>sionstalling<br />
voor paard<strong>en</strong>. In <strong>Loosdrecht</strong> zijn er inmiddels<br />
drie plaats<strong>en</strong> waar paard<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
gehoud<strong>en</strong>. In stall<strong>en</strong> waar ooit koei<strong>en</strong> stond<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> nu paard<strong>en</strong> gehuisvest. Weiland<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> omgev<strong>en</strong> door schrikdraad om<br />
de paard<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> te houd<strong>en</strong> <strong>en</strong> achter m<strong>en</strong>ig<br />
paard<strong>en</strong>stal is e<strong>en</strong> drafveldje of paard<strong>en</strong>bak<br />
versch<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
Vanwege de natte weid<strong>en</strong> is het bov<strong>en</strong>ste<br />
laag ve<strong>en</strong> weggehaald <strong>en</strong> zijn harde graszod<strong>en</strong><br />
aangeplant om de paard<strong>en</strong> in de wei te<br />
kunn<strong>en</strong> zett<strong>en</strong>.<br />
Aanzet tot agrarische geschied<strong>en</strong>is van<br />
<strong>Loosdrecht</strong><br />
In dit artikel heb ik geprobeerd te lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong><br />
dat de landbouw in <strong>Loosdrecht</strong> sterk gemarginaliseerd<br />
is als gevolg van de ruimtelijke<br />
druk van de sterk verstedelijkte gebied<strong>en</strong> van<br />
Amsterdam, Utrecht <strong>en</strong> het Gooi <strong>en</strong> het uitschuiv<strong>en</strong><br />
van stedelijke economische activiteit<strong>en</strong><br />
naar het platteland. In dit proces is het<br />
niet meer dan logisch dat de landbouw als<br />
eerste het onderspit heeft gedolv<strong>en</strong>. Het aantal<br />
boer<strong>en</strong> is in de afgelop<strong>en</strong> dec<strong>en</strong>nia afg<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />
met 67%, van 104 in 1955 naar 34 in<br />
2000. Van deze 34 boer<strong>en</strong>bedrijv<strong>en</strong> zijn nog<br />
maar zes die het boer<strong>en</strong> als hoofdactiviteit<br />
hebb<strong>en</strong>. De rest is 'hobbyboer.'<br />
Ook binn<strong>en</strong> de agrarische sector zijn in de<br />
afgelop<strong>en</strong> dec<strong>en</strong>nia grote verandering<strong>en</strong> opgetred<strong>en</strong>.<br />
In <strong>Loosdrecht</strong> zat<strong>en</strong> vanwege de<br />
specifieke geografische locatie veel kleine<br />
rund veebedrijv<strong>en</strong>. In e<strong>en</strong> proces van voortdur<strong>en</strong>de<br />
schaalvergroting blek<strong>en</strong> deze kleine<br />
bedrijv<strong>en</strong> niet r<strong>en</strong>dabel. Veel boer<strong>en</strong> zijn afgehaakt<br />
of elders opnieuw begonn<strong>en</strong>.<br />
Het is in deze tijd maar moeilijk voor te<br />
stell<strong>en</strong> dat <strong>en</strong>kele g<strong>en</strong>eraties terug de landbouw<br />
nog de belangrijkste economische activiteit<br />
in <strong>Loosdrecht</strong> was. Het boer<strong>en</strong> ging van<br />
g<strong>en</strong>eratie op g<strong>en</strong>eratie over. Voor de huidige<br />
g<strong>en</strong>eratie lijkt het agrarische verled<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
hele andere <strong>en</strong> vreemde tijd. Maar ik heb<br />
will<strong>en</strong> aanton<strong>en</strong> dat ook in de rec<strong>en</strong>te geschied<strong>en</strong>is<br />
hele boei<strong>en</strong>de verhal<strong>en</strong> zijn op te<br />
tek<strong>en</strong><strong>en</strong> over het agrarische verled<strong>en</strong> van<br />
<strong>Loosdrecht</strong>. Hopelijk wordt in de toekomst<br />
het agrarische verled<strong>en</strong> meer <strong>en</strong> meer op<strong>en</strong>gelegd<br />
voor huidige <strong>en</strong> toekomstige g<strong>en</strong>eraties.<br />
Drs. M athijs W itte is als assist<strong>en</strong>t in opleiding<br />
verbond<strong>en</strong> aan de Leerstoelgroep Agrarische Geschied<strong>en</strong>is<br />
van de Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> Universiteit <strong>en</strong><br />
Researchc<strong>en</strong>trum. Hij bereidt e<strong>en</strong> proefschrift voor<br />
over de geschied<strong>en</strong>is van de int<strong>en</strong>sieve veehouderij<br />
op de Nederlandse zandgrond<strong>en</strong>.<br />
TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 173
Bron van de tabell<strong>en</strong>: CBS Landbouwstatistiek.<br />
Not<strong>en</strong><br />
1 Zie ook tabel 3 voor cijfers van CBS. Doets <strong>en</strong><br />
Mol kom<strong>en</strong> met hun telling in 1948 tot 84 bedrijv<strong>en</strong><br />
met landbouw als hoofdactiviteit.<br />
2 A. Doets & J. Mol 1999, '<strong>Loosdrecht</strong>se boer<strong>en</strong> in<br />
de periode 1898-1948'. in Historische Kring<br />
<strong>Loosdrecht</strong>. nr. 124 (1999), p. 101- 111.<br />
3 Op geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong>iveau zijn er gemiddeld in de<br />
provincie Utrecht in 1910 1248 runder<strong>en</strong>, 1114<br />
vark<strong>en</strong>s, <strong>en</strong> 6037 kipp<strong>en</strong>. In 1930 zijn er 2081<br />
runder<strong>en</strong>, 1971 vark<strong>en</strong>s <strong>en</strong> 19.146 kipp<strong>en</strong>. In<br />
1955 zijn er 2178 runder<strong>en</strong>, 2081 vark<strong>en</strong>s <strong>en</strong><br />
20.426 kipp<strong>en</strong>. Alle<strong>en</strong> het aantal runder<strong>en</strong> ligt<br />
in <strong>Loosdrecht</strong> in 1910 <strong>en</strong> 1930 bov<strong>en</strong> het gemiddelde<br />
van de provincie Utrecht. Bron: CBS<br />
landbouwstatistiek.<br />
4 Zodd<strong>en</strong> zijn natte begroeide plekk<strong>en</strong> in het<br />
ve<strong>en</strong>. Ruigt is het te korte riet dat niet voor<br />
dak<strong>en</strong> geschikt is.<br />
5 Voor de agrarische geschied<strong>en</strong>is van na 1948<br />
heb ik vooral het archief van het Utrechts Landbouw<br />
G<strong>en</strong>ootschap afdeling <strong>Loosdrecht</strong> (Utrechts<br />
Archief) gebruikt. Het betreft hier notul<strong>en</strong> van<br />
de jaarvergadering <strong>en</strong> algem<strong>en</strong>e led<strong>en</strong>vergadering.<br />
Deze bronn<strong>en</strong> lever<strong>en</strong> door de tijd he<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> aardig beeld op van wat er in <strong>Loosdrecht</strong><br />
speelde. Het verhaal wordt aangevuld met<br />
interview met Adriaan Doets <strong>en</strong> landbouwstatistiek<strong>en</strong>.<br />
6 Op 22 januari 1913 vond de oprichting plaats<br />
van de 'Coöperatief werk<strong>en</strong>de boer<strong>en</strong>le<strong>en</strong>bank <strong>en</strong><br />
handelsvere<strong>en</strong>iging <strong>Loosdrecht</strong>’. Door 8 landbouwers<br />
te <strong>Loosdrecht</strong>: Adrianus Doets, Jan Elias<br />
Hacke van Mijnd<strong>en</strong>, H<strong>en</strong>drik Davelaar sr, Antoon<br />
Mulder, Mijndert Streefkerk Mzn, Johannes<br />
Floor Jzn, Willem Karssemijer Jzn, Dirk<br />
Meijers. Het is niet duidelijk of dit de datum is<br />
van registratie bij de rechtbank of de datering<br />
van de notariële oprichtingsakte. Bron: Ronald<br />
Rommes.<br />
7 H. Siemes, 'Anderhalve eeuw aanwakker<strong>en</strong>'. De<br />
Bilt 1997.<br />
8 De Stichting voor de Landbouw (1945-1954) was<br />
e<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>werkingsverband van boer<strong>en</strong>bond<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> landarbeidersbond<strong>en</strong> <strong>en</strong> verteg<strong>en</strong>woordigde<br />
de landbouworganisaties in het overleg met<br />
de Minister van Landbouw. Ze had tev<strong>en</strong>s tot<br />
taak de voorbereiding<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> publiekrechterlijke<br />
bedrijfsorganisatie (Pbo) beter bek<strong>en</strong>d<br />
onder de naam 'het Landbouwschap' te organiser<strong>en</strong>.<br />
Bron: E.J. Kraj<strong>en</strong>brink, Het Landbouwschap.<br />
'Zelfgedrag<strong>en</strong> verantwoordelijkheid' in de<br />
land- <strong>en</strong> tuinbouw 1945-2001, Groning<strong>en</strong> 2005.<br />
p. 55-96.<br />
9 P. Kooij, Myth<strong>en</strong> van de gro<strong>en</strong>e ruimte, Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong><br />
2000.<br />
10 Ver<strong>en</strong>iging van Vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> van het Gooi, Verslag<br />
van het congres: 'Om de toekomst van het Gooi.’<br />
Gehoud<strong>en</strong> te Hilversum op zaterdag 7 november<br />
1959, Blaricum 1959.<br />
11 Ver<strong>en</strong>iging van Vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> van het Gooi, E<strong>en</strong><br />
landschapsstructuurplan voor het Gooi <strong>en</strong> de <strong>Vecht</strong>streek,<br />
Blaricum 1969.<br />
12 H. Lagers, M. Strating & Elisabeth Stades-<br />
Vischer (red.), <strong>Loosdrecht</strong> - Geschied<strong>en</strong>is <strong>en</strong> architectuur,<br />
Zeist 1998. p. 51.<br />
13 'Niet alle<strong>en</strong> recreatie schuldig aan verdwijn<strong>en</strong><br />
van agrariërs', in De Gooi <strong>en</strong> <strong>Eem</strong>lander, 13 oktober<br />
1976.<br />
14 De Club van Rome is e<strong>en</strong> particuliere internationale<br />
stichting bestaande uit e<strong>en</strong> groot aantal<br />
vooraanstaande wet<strong>en</strong>schappers <strong>en</strong> (oud-)<br />
politiek leiders. Zij gav<strong>en</strong> opdracht aan het<br />
ger<strong>en</strong>ommeerde Massachusetts Institute of<br />
Technology om onderzoek te do<strong>en</strong> naar de<br />
gevolg<strong>en</strong> van de economische groei op het<br />
milieu. Zie de bestseller: D<strong>en</strong>nis Meadows e.a.,<br />
Rapport van de Club van Rome: de gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> aan de<br />
groei, Utrecht 1972.<br />
15 J.A.J. Vervloet & S. van d<strong>en</strong> Bergh (red.), <strong>Eem</strong>land<br />
in verandering. Ontginning <strong>en</strong> ruilverkaveling<br />
in het gebied van de <strong>Eem</strong>, Utrecht <strong>2007</strong>.<br />
16 Dit is richtlijn PbEGL128/l, in: G.H.M. Tromp,<br />
Politiek door de stat<strong>en</strong>: doel- of waarderationeel<br />
handel<strong>en</strong> in het beslot<strong>en</strong> overleg over de Wadd<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
het op<strong>en</strong>baar beraad over de ecologische hoofdstructuur,<br />
Groning<strong>en</strong> 2001. Van belang met betrekking<br />
tot Relati<strong>en</strong>ota 1975, hoofdstuk 7.<br />
17 Beheersplan <strong>Loosdrecht</strong>, Beheersplan voor het<br />
beheers- <strong>en</strong> reservaatsgebied <strong>Loosdrecht</strong> Vastgesteld<br />
door Gedeputeerde Stat<strong>en</strong> van Utrecht december<br />
1989, ingangsdatum 1 januari 1990, Utrecht<br />
1989.<br />
174 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>
<strong>Tuss<strong>en</strong></strong> arm<strong>en</strong>zorg <strong>en</strong> hoogwaardige nijverheid<br />
De glans van het <strong>Loosdrecht</strong>s porselein<br />
H<strong>en</strong>k Michielse<br />
<strong>Loosdrecht</strong> is op zijn minst beroemd om twee<br />
ding<strong>en</strong>: om zijn plass<strong>en</strong> <strong>en</strong> om het porselein.<br />
Wat de Historische Kring <strong>Loosdrecht</strong> - zelf<br />
trouw<strong>en</strong>s sinds vijf<strong>en</strong>dertig jaar als 'oudste<br />
dochter van TVE' ook e<strong>en</strong> <strong>Loosdrecht</strong>s<br />
pronkjuweel - van de watersport vindt, weet<br />
ik niet. Maar op het porselein, dat er tijd<strong>en</strong>s<br />
de korte periode 1774-1784 in de door ds.<br />
Joannes de Mol gestichte fabriek werd gemaakt,<br />
zijn ze buit<strong>en</strong>gewoon trots. En terecht.<br />
Het <strong>Loosdrecht</strong>s porselein is wereldberoemd.<br />
Het is niet alle<strong>en</strong> te bewonder<strong>en</strong> in <strong>Loosdrecht</strong><br />
zelf, in Kasteel Sypesteyn <strong>en</strong> bij de<br />
historische kring, maar ook in het Rijksmuseum<br />
in Amsterdam, in het Metropolitan Museum<br />
of Art in New York <strong>en</strong> in de Hermitage in<br />
Sint Petersburg, om maar <strong>en</strong>kele bescheid<strong>en</strong><br />
plekjes te noem<strong>en</strong>.<br />
Hoe trots ze zijn, spat aan alle kant<strong>en</strong> af<br />
van het boek De <strong>Loosdrecht</strong>se Porseleinfabriek<br />
bov<strong>en</strong> water, dat onlangs door de Historische<br />
Kring <strong>Loosdrecht</strong> geheel in eig<strong>en</strong> beheer<br />
!<br />
wwm<br />
w — *<br />
't Dorp Oud-<strong>Loosdrecht</strong>, Nicolaas Wicart (1748-1815) (colt. Rijksmuseum, Amsterdam).<br />
TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 175
werd uitgebrachtOok beroepshistorici kunn<strong>en</strong><br />
zich met hun onderwerp <strong>en</strong>gager<strong>en</strong>,<br />
maar bij de led<strong>en</strong> van de <strong>Loosdrecht</strong>se historische<br />
kring, ge<strong>en</strong> professionele historici of<br />
archeolog<strong>en</strong>, is het meer dan <strong>en</strong>gagem<strong>en</strong>t met<br />
het onderwerp. Het is grote liefde. Met eindeloos<br />
geduld hebb<strong>en</strong> ze gezocht naar de plaats<br />
waar de porseleinfabriek moest hebb<strong>en</strong> gestaan<br />
<strong>en</strong> met trots, toewijding én verworv<strong>en</strong><br />
deskundigheid beschrijv<strong>en</strong> ze wat zij hebb<strong>en</strong><br />
gevond<strong>en</strong>, niet alle<strong>en</strong> de fabrieksplaats zelf,<br />
maar ook wat er verder allemaal uit de grond<br />
kwam: van het Amsterdamse stadsafval uit<br />
<strong>en</strong>kele eeuw<strong>en</strong> tot de product<strong>en</strong> van de porseleinfabriek<br />
zelf, compleet <strong>en</strong> in scherv<strong>en</strong>.<br />
Zo wordt e<strong>en</strong> in stukk<strong>en</strong> gebrok<strong>en</strong> bordje -<br />
rijk gedecoreerd, in biet<strong>en</strong>rood geschilderd,<br />
met e<strong>en</strong> blauwe bies versierd <strong>en</strong> nog voor<br />
80% aanwezig - aan e<strong>en</strong> minutieus onderzoek<br />
onderworp<strong>en</strong> tot het praktisch al zijn<br />
geheim<strong>en</strong> prijs geeft. De bundel bevat e<strong>en</strong><br />
derti<strong>en</strong>tal artikel<strong>en</strong>, geschrev<strong>en</strong> door led<strong>en</strong><br />
van de Historische Kring <strong>Loosdrecht</strong>, de<br />
Stichting <strong>Loosdrecht</strong>s Porselein <strong>en</strong> <strong>en</strong>kele<br />
professionele wet<strong>en</strong>schappers, die allemaal<br />
sam<strong>en</strong> e<strong>en</strong> glanz<strong>en</strong>d beeld gev<strong>en</strong> van de<br />
aard, betek<strong>en</strong>is <strong>en</strong> productieplaats <strong>en</strong> productiewijze<br />
van het <strong>Loosdrecht</strong>s porselein.<br />
Laat-achtti<strong>en</strong>de eeuw se arm <strong>en</strong>politiek<br />
Het initiatief van de Oud-<strong>Loosdrecht</strong>se predikant<br />
Joannes de Mol om voor de arm<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
fabriek te sticht<strong>en</strong> past in de laat-achtti<strong>en</strong>de<br />
eeuwse arm<strong>en</strong>politiek <strong>en</strong> is toch ook heel<br />
bijzonder. De Tilburgse hoogleraar in de sociale<br />
<strong>en</strong> economische geschied<strong>en</strong>is Van d<strong>en</strong><br />
Eer<strong>en</strong>beemt deed jar<strong>en</strong> geled<strong>en</strong> uitgebreid<br />
onderzoek naar allerlei initiatiev<strong>en</strong> in de periode<br />
1760-1795 om arme arbeidsloz<strong>en</strong> aan het<br />
werk te zett<strong>en</strong>2. Tot 1780 komt hij tot zo'n<br />
dertig plaats<strong>en</strong> waar e<strong>en</strong> of meer van dergelijke<br />
initiatiev<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> of t<strong>en</strong>minste<br />
voorg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. In de periode tot 1795 behandelt<br />
hij er vier<strong>en</strong>twintig. In bijna. al deze<br />
plaats<strong>en</strong> was het ofwel de stedelijke overheid,<br />
ofwel het armbestuur (diaconie, burgerlijk<br />
armbestuur) ofwel e<strong>en</strong> particuliere ondernemer<br />
in sam<strong>en</strong>werking met e<strong>en</strong> van beide<br />
voorgaande instanties, die het initiatief tot<br />
e<strong>en</strong> arm<strong>en</strong>fabriek nam. En in al deze gevall<strong>en</strong><br />
werd<strong>en</strong> werkloze arm<strong>en</strong> gedwong<strong>en</strong> in de<br />
betreff<strong>en</strong>de inrichting te gaan werk<strong>en</strong>, op<br />
straffe van verlies van hun arm<strong>en</strong>geld. In<br />
<strong>Loosdrecht</strong> was het één particulier persoon,<br />
ds. De Mol, van wie het initiatief uitging, al<br />
kreeg hij financiële steun van zijn familie <strong>en</strong><br />
latere participant<strong>en</strong>. Bijzonder was ook, dat<br />
hij niet zoals meestal elders koos voor e<strong>en</strong><br />
simpel bedrijfje in de textielbranche, maar<br />
voor het mak<strong>en</strong> van hoogwaardig porselein<br />
in e<strong>en</strong> gecompliceerd productieproces.<br />
In de laat-achtti<strong>en</strong>de eeuwse arm<strong>en</strong>politiek<br />
kom<strong>en</strong> twee ontwikkeling<strong>en</strong> bij elkaar;<br />
dat zi<strong>en</strong> we ook in <strong>Loosdrecht</strong>3. Aan de <strong>en</strong>e<br />
kant was er sprake van to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de armoede<br />
<strong>en</strong> werkloosheid door de <strong>en</strong>orme achteruitgang<br />
van de Nederlandse nijverheid <strong>en</strong> handel.<br />
Uitsprak<strong>en</strong> uit die tijd van verontruste<br />
burgers lieg<strong>en</strong> er niet om: 'Onze sted<strong>en</strong> grimmel<strong>en</strong><br />
van de schooiers' (1773), 'Ondertusch<strong>en</strong><br />
zugt het geme<strong>en</strong>, dat is, het grootste gros der inwoonders<br />
in de diepste armoede, <strong>en</strong> ziet ge<strong>en</strong> kans,<br />
of om verder aan brood te kom<strong>en</strong>, of om zich te<br />
herstell<strong>en</strong>' (1776), ‘Het geme<strong>en</strong> arbeidsvolk vergaat<br />
van kommer <strong>en</strong> gebrek. De arm<strong>en</strong>huiz<strong>en</strong><br />
ligg<strong>en</strong> opgepropt' (1777), 'De binn<strong>en</strong>sted<strong>en</strong> zijn<br />
met ge<strong>en</strong>e drooge oog<strong>en</strong> door te wandel<strong>en</strong> voor<br />
hem die wat aandoelijk is, <strong>en</strong> e<strong>en</strong>ig hart voor zijn<br />
vaderland heeft' (1783)4.<br />
Aan de andere kant is er de opkom<strong>en</strong>de<br />
verlichte burgerij, die zowel verontrust als<br />
aangedaan door de to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de armoede,<br />
niet alle<strong>en</strong> bezig was zich zelf te ontplooi<strong>en</strong>,<br />
maar ook de arm<strong>en</strong> wilde verheff<strong>en</strong> door h<strong>en</strong><br />
tegelijkertijd werk aan te bied<strong>en</strong> <strong>en</strong> op te voed<strong>en</strong><br />
tot goed burgerschap. Werkverschaffing<br />
aan arm<strong>en</strong> was er al lang, <strong>en</strong> dan niet alle<strong>en</strong><br />
voor veroordeeld<strong>en</strong> zoals prof. Kloek veronderstelt<br />
in zijn overig<strong>en</strong>s aardige bijdrage 'De<br />
porseleinfabriek <strong>en</strong> het nieuwe burgerideaal' in<br />
het <strong>Loosdrecht</strong>se boek. Zie bijvoorbeeld het<br />
Weesper Arm<strong>en</strong>weeshuis annex werkhuis van<br />
1660 of het Amsterdamse Willige Werkhuis<br />
van 1650 die in het vorige nummer van TVE<br />
ter sprake kwam<strong>en</strong>. Maar het nieuwe in de<br />
late achtti<strong>en</strong>de eeuw was, dat de werkinrich-<br />
176 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>
ting<strong>en</strong> op veel grotere schaal werd<strong>en</strong> georganiseerd<br />
<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> gemotiveerd in e<strong>en</strong> specifiek<br />
Vertoog' over de arm<strong>en</strong>.<br />
Vertoog over de arm<strong>en</strong><br />
Er werd in die tijd heel veel over arm<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
armoede geschrev<strong>en</strong>, maar bijna ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele<br />
auteur toont <strong>en</strong>ig besef, dat slechts e<strong>en</strong> bloei<strong>en</strong>de<br />
nijverheid voldo<strong>en</strong>de werk zou kunn<strong>en</strong><br />
verschaff<strong>en</strong> aan zoveel lege hand<strong>en</strong>. Betje<br />
Wolf <strong>en</strong> Aagje Dek<strong>en</strong>, de meest geavanceerd<strong>en</strong><br />
onder de verlichte schrijvers, vroeg<strong>en</strong><br />
zich in 1779 wel af:<br />
'Is er waarlijk, spreek e<strong>en</strong>voudig,<br />
Werk voor elk die werk<strong>en</strong> wil?'<br />
Maar in datzelfde jaar 1779 schrijv<strong>en</strong> zij in<br />
hun Proeve over de opvoeding over de stedelijke<br />
arm<strong>en</strong>: 'Zijn dat wez<strong>en</strong>s, wier natuur edeler is<br />
dan die der dier<strong>en</strong>! (...) Zij die noch zedelijkheid,<br />
noch redelijkheid k<strong>en</strong>n<strong>en</strong>, wier heste hoedanighed<strong>en</strong><br />
alle<strong>en</strong> stuiptrekking<strong>en</strong> zijn van m<strong>en</strong>schelijkheid’.<br />
Dat liegt er niet om. Het verlichte vertoog<br />
over de arm<strong>en</strong> k<strong>en</strong>de dan ook e<strong>en</strong> drietal<br />
c<strong>en</strong>trale elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong>:<br />
• Het probleem is niet zozeer de armoede maar<br />
de arm<strong>en</strong>. Zij zijn zelf de oorzaak van hun<br />
armoede door hun ondeugd<strong>en</strong>. Bij sommige<br />
auteurs krijg<strong>en</strong> zij zelfs de schuld<br />
van de economische neergang. In e<strong>en</strong><br />
bekroonde prijsverhandeling voor de<br />
Maatschappij tot Nut van het Algeme<strong>en</strong><br />
schrijft Dirk Boing dat het verval van de<br />
nijverheid ‘zo niet geheel, althans groot<strong>en</strong>deels,<br />
te wijt<strong>en</strong> is aan het berispelijk, onverantwoordelijk,<br />
strafwaardig gedrag onzer<br />
werklied<strong>en</strong>'.<br />
• Medeschuldig aan de ondeugd<strong>en</strong> der arm<strong>en</strong> is<br />
de bedeling. Zoals nu de sociale voorzi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong><br />
wel de schuld krijg<strong>en</strong> van het feit<br />
dat veel m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> niet werk<strong>en</strong>, zo kreeg dat<br />
to<strong>en</strong> de arm<strong>en</strong>zorg. Die zou maar lukraak<br />
gev<strong>en</strong> aan de arm<strong>en</strong>, zodat ze niet meer<br />
geprikkeld werd<strong>en</strong> te gaan werk<strong>en</strong>. Historisch<br />
onderzoek heeft uitgewez<strong>en</strong>, dat<br />
hier ge<strong>en</strong> snars van klopt, maar het functioneerde<br />
in die tijd wel als legitimatie voor<br />
allerlei maatregel<strong>en</strong>.<br />
• De oplossing voor armoede is opvoeding <strong>en</strong> in<br />
het bijzonder opvoeding tot arbeidzaamheid.<br />
Natuurlijk hielp<strong>en</strong> de werkverschaffingsproject<strong>en</strong><br />
ook om de economische nood<br />
<strong>en</strong>igszins te l<strong>en</strong>ig<strong>en</strong> <strong>en</strong> om de arm<strong>en</strong>zorgfonds<strong>en</strong><br />
te ontlast<strong>en</strong>, maar het ging de<br />
verlichte burgers toch vooral om de arbeidsmoraal.<br />
'Ledig te gaan <strong>en</strong> ijdele ding<strong>en</strong><br />
te do<strong>en</strong> is voor elk verstandig schepsel schandelijk<br />
<strong>en</strong> veragt<strong>en</strong>swaardig, daar m<strong>en</strong> van<br />
nature verpligt is nuttig voor de Maatschappij<br />
te leev<strong>en</strong>’, schreef ds. Ris, de oprichter van<br />
e<strong>en</strong> beroemd arbeids- <strong>en</strong> opvoedingsproject<br />
in Hoorn, in 1777.<br />
Diezelfde doopsgezinde predikant Claas Ris<br />
werd, sam<strong>en</strong> met de hervormde ds. De Mol,<br />
door e<strong>en</strong> van de bek<strong>en</strong>dste g<strong>en</strong>ootschapp<strong>en</strong><br />
uit die dag<strong>en</strong>, de zogehet<strong>en</strong> Oeconomische Tak,<br />
luid geprez<strong>en</strong> voor zijn project. Beide dominees<br />
kreg<strong>en</strong> het hoogste eerbewijs dat de<br />
Oeconomische Tak te vergev<strong>en</strong> had: de goud<strong>en</strong><br />
medaille, ds. De Mol in 1779 <strong>en</strong> ds. Ris in<br />
1780.<br />
Ds. De Mol <strong>en</strong> zijn porseleinfabriek<br />
Wie was ds. De Mol, wat war<strong>en</strong> zijn motiev<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> wat hield zijn initiatief in? Joannes de Mol<br />
werd in 1726 gebor<strong>en</strong> in Midlum bij Harling<strong>en</strong><br />
als zoon van dominee Petrus de Mol. Hij<br />
groeide achtere<strong>en</strong>volg<strong>en</strong>s op in de plaats<strong>en</strong><br />
waar zijn vader predikant was: Midlum, Jisp<br />
in Noord-Holland <strong>en</strong> Middelburg waar hij de<br />
latijnse school bezocht. In 1743 ging hij in<br />
Leid<strong>en</strong> theologie studer<strong>en</strong>, studeerde af in<br />
1749, werd predikant in het Zeeuwse 's-Grav<strong>en</strong>polder<br />
<strong>en</strong> trouwde in hetzelfde jaar met<br />
Wilhelmina Jacoba van Teyling<strong>en</strong> die uit e<strong>en</strong><br />
Leidse reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong>familie stamde. Zijn portret<br />
<strong>en</strong> dat van Wilhelmina zijn te zi<strong>en</strong> in <strong>Loosdrecht</strong>se<br />
Kasteel Sypesteyn. In 1753 vertrok<br />
hij naar zijn laatste standplaats als predikant,<br />
Oud-<strong>Loosdrecht</strong> 7 Hij overleed te Amsterdam<br />
in 1782 op 56-jarige leeftijd 'na e<strong>en</strong>e<br />
langduurige verzwakking <strong>en</strong> waterzucht'<br />
<strong>en</strong>kele maand<strong>en</strong> nadat hij met vervroegd<br />
emeritaat was gegaan <strong>en</strong> ook zijn fabriek had<br />
opgegev<strong>en</strong>.<br />
De neerlandicus Bas de Ligt, die in het<br />
<strong>Loosdrecht</strong>se boek e<strong>en</strong> korte schets geeft van<br />
TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 177
'<br />
f f e IV ,<br />
Ds. Joannes de Mol <strong>en</strong> zijn echtg<strong>en</strong>ote Wilhelmina Jacoba van Teyling<strong>en</strong>, pasteltek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>, toegeschrev<strong>en</strong> aan P. van<br />
Oepts (coll. Kasteel-Museum Sypesteyn, <strong>Loosdrecht</strong>).<br />
het lev<strong>en</strong> van ds. De Mol, citeert zijn overlijd<strong>en</strong>sbericht<br />
uit het blad Boekzaal der geleerde<br />
Waereld, waarin Joannes de Mol ook zelf gepubliceerd<br />
had, zoals het gedicht <strong>Loosdrecht</strong>'s<br />
Lykklacht bij het overlijd<strong>en</strong> van ambachtsvrouwe<br />
Margaretha Hel<strong>en</strong>a Graefland. De<br />
Mol wordt herdacht als ‘e<strong>en</strong> Man van e<strong>en</strong>e<br />
byzondere geleerdheid, verstand, oordeel, vindingrijk<br />
<strong>en</strong> vaardigheid; zeer bemind door zijne vri<strong>en</strong>delijkheid,<br />
<strong>en</strong> te regt betreurd door de Geme<strong>en</strong>te,<br />
<strong>en</strong> twee nagelat<strong>en</strong> kinder<strong>en</strong>'.<br />
Waarom e<strong>en</strong> werkverschaffingsproject?<br />
Waarom begon dominee De Mol in <strong>Loosdrecht</strong><br />
met e<strong>en</strong> werkverschaffingsproject?<br />
Anders dan in de rest van Nederland, was de<br />
grote armoede in <strong>Loosdrecht</strong> niet zozeer veroorzaakt<br />
door economische achteruitgang,<br />
maar omdat de grootschalige exploitatie van<br />
de turfkavels beëindigd werd. De armoede<br />
was er echter niet minder door. Dominee De<br />
Mol was k<strong>en</strong>nelijk e<strong>en</strong> van de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die<br />
'met ge<strong>en</strong>e drooge oog<strong>en</strong>' de armoede in zijn<br />
standplaats kon aanzi<strong>en</strong>; ook hij had e<strong>en</strong> aandoénlijk<br />
hart.<br />
Wat De Mol met zijn werkinrichting beoogde,<br />
beschreef hij zelf glashelder in e<strong>en</strong><br />
brief uit 1778 aan de Gecommitteerde Rad<strong>en</strong><br />
van de Stat<strong>en</strong> van Holland <strong>en</strong> Westfriesland.<br />
Het ging hem er om 'zoo veele opgezet<strong>en</strong><strong>en</strong> van<br />
de <strong>Loosdrecht</strong>, als maer do<strong>en</strong>lijk was, in 't werk te<br />
amplooier<strong>en</strong>, <strong>en</strong> voorts e<strong>en</strong> getal bij provisie 25<br />
kinder<strong>en</strong> niet alle<strong>en</strong> e<strong>en</strong>ige uure op e<strong>en</strong> dag voor<br />
rek<strong>en</strong>ing der fabriek school te lat<strong>en</strong> gaan, maar ook<br />
in de Fabriek te nem<strong>en</strong>, om ze aldaer in alle takk<strong>en</strong><br />
der wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>, tot dit werk betrekkelijk, naer<br />
behoor<strong>en</strong> te do<strong>en</strong> onderwijz<strong>en</strong>, om langs di<strong>en</strong> weg<br />
de kinder<strong>en</strong> niet alle<strong>en</strong> beschaeft <strong>en</strong> bekwaem te<br />
mak<strong>en</strong> maer ook mettertijd uit dezelve ervar<strong>en</strong>e<br />
werkluid<strong>en</strong> te verkrijg<strong>en</strong>'6. E<strong>en</strong> mooie formulering,<br />
deze volzin, van het nieuwe programma<br />
teg<strong>en</strong>over arm<strong>en</strong> <strong>en</strong> armoede: werkverschaffing<br />
<strong>en</strong> opvoeding.<br />
Waarom e<strong>en</strong> porseleinfabriek?<br />
Waarom e<strong>en</strong> porseleinfabriek? E<strong>en</strong> sluit<strong>en</strong>de<br />
178 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>
verklaring heb ik daarvoor niet gelez<strong>en</strong>. Maar<br />
meerdere auteurs wijz<strong>en</strong> er op, dat ds. De<br />
Mol naast dichterlijke neiging<strong>en</strong> '<strong>en</strong>ig alchimist<strong>en</strong>bloed'<br />
in zich had (van d<strong>en</strong> Eer<strong>en</strong>beemt),<br />
dan wel 'interesse in mineralogie'<br />
(J. Nieuw<strong>en</strong>huiz<strong>en</strong> in het <strong>Loosdrecht</strong>se boek).<br />
Hij was vooral geïnteresseerd in het vervaardig<strong>en</strong><br />
van porselein uit materiaal van vaderlandse<br />
bodem <strong>en</strong> kon daarbij profiter<strong>en</strong> van<br />
de ervaring<strong>en</strong> die war<strong>en</strong> opgedaan in de door<br />
Bertram Sigismund Albrecht Graaf van<br />
Gronsveld-Diep<strong>en</strong>broick eerder in Weesp<br />
opgerichte porseleinfabriek. Hij kocht e<strong>en</strong><br />
deel van de inv<strong>en</strong>taris <strong>en</strong> de voorhand<strong>en</strong><br />
grondstof van het eind 1770 stilgelegde Weesper<br />
bedrijf, deed zelf e<strong>en</strong> aantal geslaagde<br />
proefneming<strong>en</strong> <strong>en</strong> startte in 1774 'e<strong>en</strong> Manufacture<br />
van fijne Porcellain<strong>en</strong>’. Al spoedig<br />
werkt<strong>en</strong> er 60 volwass<strong>en</strong><strong>en</strong>, waaronder e<strong>en</strong><br />
achttal buit<strong>en</strong>landers <strong>en</strong> 25 kinder<strong>en</strong>. Het<br />
bedrijf maakte vooruitgang <strong>en</strong> de tijdg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong><br />
hadd<strong>en</strong> veel lof voor het 'uitmunt<strong>en</strong>d<br />
porcelijn, maar ds. De Mol had toch voortdur<strong>en</strong>d<br />
met zoveel financiële <strong>en</strong> andere moeilijkhed<strong>en</strong><br />
te mak<strong>en</strong> naast problem<strong>en</strong> in de<br />
privé-sfeer, dat hij zich in 1782 kort voor zijn<br />
dood uit de fabriek terugtrok <strong>en</strong> deze overdeed<br />
aan de Amsterdamse hoofdparticipant<strong>en</strong>.<br />
Deze beslot<strong>en</strong> t<strong>en</strong> slotte het bedrijf in<br />
<strong>Loosdrecht</strong> op te heff<strong>en</strong> <strong>en</strong> in 1784 over te<br />
plaats<strong>en</strong> naar Ouder-Amstel.<br />
Achteraf is het evid<strong>en</strong>t, schrijft prof.<br />
Kloek in het <strong>Loosdrecht</strong>se boek, dat Joannes<br />
de Mol op economisch gebied uiterst naïef<br />
was. Ook in zijn eig<strong>en</strong> tijd was hij al bekritiseerd,<br />
niet vanwege zijn filantropische bedoeling<strong>en</strong>,<br />
maar om zijn keuze voor e<strong>en</strong> modieus<br />
product, dat grote vakbekwaamheid vereiste<br />
die de <strong>Loosdrecht</strong>se werkloz<strong>en</strong> niet hadd<strong>en</strong>.<br />
De Mol, aldus prof. Kloek, 'kon zijn kwalitatief<br />
voortreffelijke product aan de straatst<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
niet kwijt', mede vanwege de concurr<strong>en</strong>tie<br />
van goedkoper spul. De <strong>Loosdrecht</strong>ers<br />
van to<strong>en</strong>, is zijn conclusie, zull<strong>en</strong> dus niet<br />
veel wijzer zijn geword<strong>en</strong> van ds. De Mol's<br />
initiatief.<br />
'& 0kéy<br />
Dieplepel op het voormalige fabrieksterrein (foto coil. Historische Kring <strong>Loosdrecht</strong>).<br />
TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 179
■ N \<br />
Funderingsbalk gevond<strong>en</strong>, l<strong>en</strong>gte 50 meter (foto coll. Historische Kring <strong>Loosdrecht</strong>).<br />
180 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>
Toiletdoosje met zwan<strong>en</strong>; inscriptie Lm2; geglazuurd; afmeting<strong>en</strong> (excl. zwan<strong>en</strong>) lang 90 mm, hoog 41 mm, misbaksel<br />
(foto coll. Stichting <strong>Loosdrecht</strong>s Porselein). Tot aan de opgraving<strong>en</strong> was dit product onbek<strong>en</strong>d.<br />
E<strong>en</strong> groots mom<strong>en</strong>t:<br />
de vondst van de fabrieksplaats<br />
Waar stond ds. De Mol's fabriek nu precies?<br />
Het pièce de résistance van De <strong>Loosdrecht</strong>se<br />
Porseleinfabriek bov<strong>en</strong> water is het verslag van<br />
de speurtocht naar de exacte plaats van het<br />
fabriekscomplex, geschrev<strong>en</strong> door J. Nieuw<strong>en</strong>huiz<strong>en</strong>:<br />
De herontdekking van de achtti<strong>en</strong>deeeuwse<br />
porseleinfabriek te <strong>Loosdrecht</strong> (p. 27-58).<br />
Er had e<strong>en</strong> fabriek gestaan, dat stond vast.<br />
Maar waar? Na de beëindiging van de productie<br />
in 1784, schrijft Nieuw<strong>en</strong>huiz<strong>en</strong>, lijkt<br />
de porseleinfabriek van de aardbodem verdw<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
Afgezi<strong>en</strong> van wat vage beschrijving<strong>en</strong>,<br />
is er niets over van het fabrieksgebouw,<br />
‘ge<strong>en</strong> bruikbare kadastrale gegev<strong>en</strong>s, ge<strong>en</strong> gravure,<br />
ge<strong>en</strong> tek<strong>en</strong>ing, ge<strong>en</strong> schilderij, niets'. Vanaf<br />
1900 was er honderd jaar lang al onderzoek<br />
gedaan, ondermeer door twee afstammeling<strong>en</strong><br />
van ds. De Mol, maar dat had 'niets<br />
concreets' opgeleverd.<br />
Binn<strong>en</strong> de Historische Kring <strong>Loosdrecht</strong><br />
werd verondersteld, dat de fabriek vlak naast<br />
de woning van De Mol gestaan moest hebb<strong>en</strong>,<br />
op het terrein waarop sinds 1820 e<strong>en</strong><br />
(vaak verbouwde) school stond, schuin teg<strong>en</strong>over<br />
de Nederlands Hervormde Kerk in<br />
Oud-<strong>Loosdrecht</strong>. In 1999 werd de school gesloopt<br />
<strong>en</strong> dat zou voor de historische kring<br />
e<strong>en</strong> mooie kans zijn om ter plaatse onderzoek<br />
te do<strong>en</strong>. Maar dat gaat zomaar niet. Voor je<br />
e<strong>en</strong> vergunning krijgt, moet je eerst e<strong>en</strong> afgerond<br />
bureauonderzoek do<strong>en</strong>, de financiële<br />
dekking geregeld hebb<strong>en</strong>, verzekerd zijn van<br />
medewerkers, de nodige archeologische k<strong>en</strong>nis<br />
opdo<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> gedetailleerd plan voor<br />
veldonderzoek ontwerp<strong>en</strong>.<br />
Dit alles kreeg de historische kring voorbeeldig<br />
voor elkaar. Er werd e<strong>en</strong> werkgroep<br />
van vrijwilligers gevormd, die actief ondersteund<br />
werd door deskundig<strong>en</strong> van de Archeologische<br />
Werkgeme<strong>en</strong>schap Nederland<br />
<strong>en</strong> van de Stichting <strong>Loosdrecht</strong>s Porselein<br />
(SLOP). Het zogehet<strong>en</strong> bureauonderzoek betrof<br />
e<strong>en</strong> viertal aspect<strong>en</strong>:<br />
• het ontstaan van het landschap <strong>en</strong> de bodem;<br />
• de geschied<strong>en</strong>is van het porselein, De Mol<br />
<strong>en</strong> zijn fabriek;<br />
• de bebouwing van het onderzoeksgebied<br />
vanaf 1774;<br />
TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 181
• de vermoed<strong>en</strong>s <strong>en</strong> verwachting<strong>en</strong> van de<br />
onderzoekers: mogelijke funderingsconstructie,<br />
ov<strong>en</strong>types <strong>en</strong> het fabrieksterrein.<br />
Het archeologisch veldonderzoek<br />
To<strong>en</strong> dit alles afgerond was, kon het archeologisch<br />
veldonderzoek beginn<strong>en</strong>. Het verslag<br />
hiervan in het boek leest als e<strong>en</strong> kleine detective.<br />
Ik moest bij het lez<strong>en</strong> ervan onwillekeurig<br />
d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> serie op de BBC waarbij<br />
e<strong>en</strong> groep beroeps-archeolog<strong>en</strong> <strong>en</strong> andere<br />
wet<strong>en</strong>schappers in e<strong>en</strong> lang week<strong>en</strong>d de geheim<strong>en</strong><br />
van e<strong>en</strong> site moest<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> te ontraadsel<strong>en</strong>.<br />
Alle<strong>en</strong> werd dit werk in <strong>Loosdrecht</strong><br />
door amateurs gedaan. Om de finesses van<br />
de speurtocht te kunn<strong>en</strong> volg<strong>en</strong> moet m<strong>en</strong><br />
natuurlijk het artikel van Nieuw<strong>en</strong>huiz<strong>en</strong> zelf<br />
lez<strong>en</strong>; ik vat hier alle<strong>en</strong> maar wat hoofdlijn<strong>en</strong><br />
sam<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> indruk te gev<strong>en</strong> van het speurwerk.<br />
Gedur<strong>en</strong>de neg<strong>en</strong> zaterdag<strong>en</strong> werd er<br />
onderzoek gedaan vanaf 7.00 uur. Van elke<br />
dag werd e<strong>en</strong> rapport opgemaakt, bodemvondst<strong>en</strong><br />
werd<strong>en</strong> gefotografeerd <strong>en</strong> geregistreerd<br />
<strong>en</strong> elke bodemschraap van de graafmachine<br />
werd geanalyseerd. Er was e<strong>en</strong><br />
ontwerpplan gemaakt, waarop vier putt<strong>en</strong><br />
war<strong>en</strong> aangegev<strong>en</strong>, waar m<strong>en</strong> met de door de<br />
to<strong>en</strong>malige geme<strong>en</strong>te <strong>Loosdrecht</strong> betaalde<br />
dieplepel zou gaan grav<strong>en</strong>. In de eerste put<br />
die werd gegrav<strong>en</strong>, vond m<strong>en</strong> niets, in de<br />
volg<strong>en</strong>de putt<strong>en</strong> gaf de porseleinfabriek de<br />
e<strong>en</strong> na de ander langzaamaan haar geheim<strong>en</strong><br />
prijs. Er werd e<strong>en</strong> dwarssleuf gegrav<strong>en</strong>, er<br />
werd overgegaan van de graafmachine op<br />
handwerk, tot het grootse mom<strong>en</strong>t in het<br />
onderzoek was aangebrok<strong>en</strong>: de vondst van<br />
de langezochte fundering van de fabriek.<br />
Het bodemarchief was nu zover ontsluierd,<br />
dat m<strong>en</strong> wist waar de fabriek gestaan<br />
had <strong>en</strong> hoe groot zij was. Op de achterzijde<br />
van deze TVE is het ontwerpplan <strong>en</strong> de uitkomst<br />
van het onderzoek te zi<strong>en</strong>. <strong>Tuss<strong>en</strong></strong> de<br />
Oud-Loosdechtsedijk <strong>en</strong> de waterlijn van<br />
1774-1784 lag e<strong>en</strong> smal, langwerpig gebouw,<br />
met aan de waterzijde e<strong>en</strong> verbreding. Het<br />
lange fabrieksgedeelte was ca. 50 meter lang.<br />
Hoe het was ingedeeld, is niet bek<strong>en</strong>d, maar<br />
op basis van <strong>en</strong>kele vondst<strong>en</strong> <strong>en</strong> met behulp<br />
van bestaande literatuur over ov<strong>en</strong>s <strong>en</strong> het<br />
productieproces van porselein, durv<strong>en</strong> de<br />
onderzoekers wel <strong>en</strong>kele veronderstelling<strong>en</strong><br />
te formuler<strong>en</strong>. De metselstructur<strong>en</strong> in de korte<br />
haak van het gevond<strong>en</strong> gebouw aan de<br />
waterzijde duid<strong>en</strong> op luchtkanal<strong>en</strong> in de<br />
stookruimte van e<strong>en</strong> ov<strong>en</strong>. De stookruimte<br />
lag dan zover mogelijk van de bestaande bebouwing<br />
<strong>en</strong> zo dicht mogelijk bij het bluswater.<br />
Dat klinkt heel plausibel. En zo kom<strong>en</strong> de<br />
w -<br />
mm<br />
lp mm<br />
-<br />
Kaars<strong>en</strong>dover m et mansportret in reliëf met bloembeschildering,<br />
in rose/gro<strong>en</strong>, hoog 90 mm, breed 40 mm,<br />
niet compleet (foto coll. Stichting <strong>Loosdrecht</strong>s Porselein)<br />
Tot aan de opgraving<strong>en</strong> was dit product onbek<strong>en</strong>d.<br />
,<br />
182 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>
onderzoekers ook tot e<strong>en</strong> reconstructie van<br />
de productielijn in dominee De Mol's porseleinfabriek.<br />
Hoe werd er in dominee De Mol's fabriek<br />
gewerkt?<br />
We wet<strong>en</strong> nu waar de fabriek lag <strong>en</strong> hoe de<br />
productielijn er vermoedelijk uitzag. We wist<strong>en</strong><br />
al lang van de kwaliteit van het <strong>Loosdrecht</strong>s<br />
porselein. Maar hoe was de gang van<br />
zak<strong>en</strong> in de fabriek <strong>en</strong> hoe verliep de porseleinproductie<br />
er nu eig<strong>en</strong>lijk? Bij het grav<strong>en</strong><br />
naar de fundering van het fabriekscomplex<br />
zijn natuurlijk ook allerlei andere zak<strong>en</strong> bov<strong>en</strong><br />
water gehaald. Wat lag er allemaal op <strong>en</strong><br />
rond het fabrieksterrein <strong>en</strong> wat kan daar uit<br />
word<strong>en</strong> afgeleid?<br />
Op al dit soort vrag<strong>en</strong> geeft De <strong>Loosdrecht</strong>se<br />
porseleinfabriek bov<strong>en</strong> water antwoord. Ik zelf<br />
had tevor<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> k<strong>en</strong>nis van porselein <strong>en</strong> de<br />
porseleinproductie, behalve het weinige dat<br />
ik er over had gelez<strong>en</strong> in oudere <strong>Loosdrecht</strong>nummers<br />
van TVE <strong>en</strong> bij Van d<strong>en</strong> Eer<strong>en</strong>beemt;<br />
ik b<strong>en</strong> dus aangewez<strong>en</strong> op wat de<br />
<strong>Loosdrecht</strong>ers daarover te vertell<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>.<br />
En dat is heel wat <strong>en</strong> het maakt e<strong>en</strong> meer dan<br />
degelijke <strong>en</strong> verantwoorde indruk.<br />
Hoe er in De Mol's fabriek gewerkt werd,<br />
wordt op basis van de vondst<strong>en</strong> op het terrein<br />
<strong>en</strong> literatuur over de porseleinproductie<br />
gereconstrueerd in het artikel Porseleinproductie<br />
<strong>en</strong> de gang van zak<strong>en</strong> in <strong>Loosdrecht</strong> van Ernst<br />
Haselhoff Lich Kasteleijn <strong>en</strong> Jeannette van<br />
der Meul<strong>en</strong> (p. 61-92). Schriftelijke gegev<strong>en</strong>s<br />
uit De Mol's tijd zelf war<strong>en</strong> niet voorhand<strong>en</strong>.<br />
De <strong>Loosdrecht</strong>se onderzoekers moest<strong>en</strong> zelf<br />
aan de slag. Hoe was het porselein van ds. De<br />
Mol sam<strong>en</strong>gesteld? Hoe werd het vormgegev<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> welke merk<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> er aangebracht?<br />
Hoe liep het bakproces <strong>en</strong> hoe werd de bescherming<br />
gerealiseerd? Wat war<strong>en</strong> de verfstoff<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> hulpmiddel<strong>en</strong> voor de schilder?<br />
Hoe werkt<strong>en</strong> de ov<strong>en</strong>s <strong>en</strong> hoe werd<strong>en</strong> ze verbeterd?<br />
Deze <strong>en</strong> andere vrag<strong>en</strong> word<strong>en</strong> door<br />
de twee schrijvers systematisch <strong>en</strong> overvloedig<br />
geïllustreerd behandeld.<br />
In e<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>d artikel Tot nu onbek<strong>en</strong>de<br />
product<strong>en</strong> van de <strong>Loosdrecht</strong>se Porseleinfabriek<br />
(p. 103-122), geschrev<strong>en</strong> door Yvonne Siemons<br />
sam<strong>en</strong> met andere led<strong>en</strong> van de Stichting<br />
<strong>Loosdrecht</strong>s Porselein, wordt beschrev<strong>en</strong><br />
hoe tijd<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> int<strong>en</strong>sieve zoektocht op <strong>en</strong><br />
rond het terrein van de fabriek allerlei product<strong>en</strong><br />
werd<strong>en</strong> opgedolv<strong>en</strong> die tot dan toe bij<br />
het <strong>Loosdrecht</strong>se porselein onbek<strong>en</strong>d war<strong>en</strong>.<br />
Er bleek e<strong>en</strong> conc<strong>en</strong>tratie van porseleinscherv<strong>en</strong><br />
te ligg<strong>en</strong>, waarbov<strong>en</strong>op alle<strong>en</strong> de gazettes<br />
(omhulsel van vuurvaste klei) <strong>en</strong> andere<br />
grove aardewerk plat<strong>en</strong> al langere tijd bereikbaar<br />
war<strong>en</strong> geweest. Alle nieuwe vondst<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> opgesomd, voorzi<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> korte<br />
beschrijving met illustratie, zoals mes- of<br />
vorkheft<strong>en</strong>, nachtspiegels, olielampjes, kaars<strong>en</strong>dovers,<br />
vaz<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> rococo serveerschaal<br />
<strong>en</strong>zovoort. E<strong>en</strong> bijdrage van de Duitse chemicus<br />
B. Ullrich over het natuurwet<strong>en</strong>schappelijk<br />
onderzoek van product<strong>en</strong> uit de <strong>Loosdrecht</strong>se<br />
porseleinfabriek sluit de bundel af.<br />
Dr. Ullrich, werkzaam bij de Bergakademie<br />
Freiberg, selecteerde e<strong>en</strong> elftal fragm<strong>en</strong>t<strong>en</strong> uit<br />
wat de onderzoekers hadd<strong>en</strong> opgegrav<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
bepaalde via verschill<strong>en</strong>de natuurwet<strong>en</strong>schappelijke<br />
techniek<strong>en</strong> de eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong><br />
van deze vondst<strong>en</strong>.<br />
Uitstek<strong>en</strong>d werk<br />
De bijdrag<strong>en</strong> over de speurtocht naar het<br />
fabrieksterrein, de werkwijze in de fabriek <strong>en</strong><br />
de beschrijving van tot nu toe onbek<strong>en</strong>de<br />
<strong>Loosdrecht</strong>se porselein-product<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong><br />
het zoveelste bewijs in het boek voor het <strong>en</strong>thousiasme<br />
<strong>en</strong> de verworv<strong>en</strong> deskundigheid<br />
van de led<strong>en</strong> van de Historische Kring<br />
<strong>Loosdrecht</strong> <strong>en</strong> de Stichting <strong>Loosdrecht</strong>s Porselein<br />
die het onderzoek ded<strong>en</strong> <strong>en</strong> het boek<br />
sam<strong>en</strong>steld<strong>en</strong>. We wet<strong>en</strong> nu wgl bijna alles<br />
wat er over de <strong>Loosdrecht</strong>se porseleinfabriek<br />
te wet<strong>en</strong> valt. Er zijn natuurlijk ook nog kritiekpunt<strong>en</strong><br />
te formuler<strong>en</strong>. Om maar e<strong>en</strong> heel<br />
kleintje te noem<strong>en</strong>: in de lijst Van plaats<strong>en</strong><br />
waar het <strong>Loosdrecht</strong>s porselein allemaal te<br />
zi<strong>en</strong> is, wordt ook nog L<strong>en</strong>ingrad g<strong>en</strong>oemd al<br />
heet die stad al lang weer Sint Petersburg, dat<br />
overig<strong>en</strong>s ook nog wordt vermeld.<br />
TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 183
In het TVE Cahier I - Lokale geschied<strong>en</strong>is tuss<strong>en</strong><br />
lering <strong>en</strong> vermaak (2004) over allerlei aspect<strong>en</strong><br />
van de lokale <strong>en</strong> regionale geschiedschrijving,<br />
kwam ook het misprijz<strong>en</strong> ter sprake dat<br />
sommige beroepshistorici nog altijd schijn<strong>en</strong><br />
te koester<strong>en</strong> jeg<strong>en</strong>s amateur-onderzoekers uit<br />
historische kring<strong>en</strong> <strong>en</strong> dergelijke. In het Cahier<br />
werd al afdo<strong>en</strong>de met dit misprijz<strong>en</strong><br />
afgerek<strong>en</strong>d, maar De <strong>Loosdrecht</strong>se Porseleinfabriek<br />
bov<strong>en</strong> water bewijst e<strong>en</strong>s te meer hoe<br />
misplaatst dat superioriteitsgevoel is. Beroepshistorische<br />
schrijvers hadd<strong>en</strong> de artikel<strong>en</strong><br />
misschi<strong>en</strong> soms wat strakker opgezet <strong>en</strong><br />
onder hun hand<strong>en</strong> war<strong>en</strong> sommige bijdrag<strong>en</strong><br />
waarschijnlijk ook wat str<strong>en</strong>ger geredigeerd.<br />
Maar de <strong>Loosdrecht</strong>se kringled<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
bewez<strong>en</strong>, dat zij tot goed <strong>en</strong> interessant onderzoek<br />
in staat zijn, zelfs op het gespecialiseerde<br />
<strong>en</strong> technische terrein van het porselein<br />
<strong>en</strong> de porseleinproductie, <strong>en</strong> dat zij daar<br />
ook verantwoord verslag van kunn<strong>en</strong> do<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> dat alles met e<strong>en</strong> <strong>en</strong>thousiasme waar wij<br />
beroepshistorici niet van terug hebb<strong>en</strong>.<br />
H<strong>en</strong>k M ichielse studeerde geschied<strong>en</strong>is in Nijmeg<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> promoveerde in de sociale wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong><br />
aan de Universiteit van Amsterdam, waar hij<br />
van 1972-1994 als universitair hoofddoc<strong>en</strong>t werkte.<br />
Illustratie achterpagina (inzet): Situatie van<br />
de onderzoekspuit<strong>en</strong> <strong>en</strong> de gevond<strong>en</strong> fundering<strong>en</strong><br />
tijd<strong>en</strong>s het archeologisch onderzoek zomer 2000 in<br />
het terrein waarop de <strong>Loosdrecht</strong>se porseleinfabriek<br />
heeft gestaan, getek<strong>en</strong>d door Koos Nieuw<strong>en</strong>huiz<strong>en</strong>,<br />
Historische Kring <strong>Loosdrecht</strong>.<br />
N ot<strong>en</strong><br />
1 Koos Nieuw<strong>en</strong>huiz<strong>en</strong>, Jeannette van der Meul<strong>en</strong>,<br />
Ernst Haselhoff Lich Kasteleijn, Leo Mant<strong>en</strong>,<br />
John Mol (red.), De <strong>Loosdrecht</strong>se porseleinfabriek<br />
bov<strong>en</strong> water - Over gebouw<strong>en</strong>, porseleinproductie<br />
<strong>en</strong> ds De Mol, 1774-1784. <strong>Loosdrecht</strong> <strong>2007</strong>.<br />
Dit boek (184 pagina's <strong>en</strong> rijk geïllustreerd) is<br />
te bestell<strong>en</strong> bij de Historische Kring <strong>Loosdrecht</strong><br />
<strong>en</strong> kost € 16, exclusief verz<strong>en</strong>dkost<strong>en</strong>.<br />
2 H.F.J.M. van d<strong>en</strong> Eer<strong>en</strong>beemt, Armoede <strong>en</strong> arbeidsdwang<br />
- werkinrichting<strong>en</strong> voor 'onnutte'<br />
Nederlanders in de Republiek 1760-1795, 's-Grav<strong>en</strong>hage<br />
1977.<br />
3 Zie voor de volg<strong>en</strong>de passages naast Van d<strong>en</strong><br />
Eer<strong>en</strong>beemt: H.C.M. Michielse, Welzijn & discipline<br />
- van tuchthuis tot psychotherapie, Amsterdam<br />
1997, p. 56-80 <strong>en</strong> J.J. Kloek, 'De Porseleinfabriek<br />
<strong>en</strong> het nieuwe burgerideaal' in: De<br />
<strong>Loosdrecht</strong>se Porseleinfabriek bov<strong>en</strong> water, p. 10-<br />
16.<br />
4 Geciteerd bij De Algem<strong>en</strong>e geschied<strong>en</strong>is der Nederland<strong>en</strong>,<br />
deel V Haarlem 1980, p. 230.<br />
5 B. de Ligt, 'Joannes de Mol, 1726-1782'. In: De<br />
<strong>Loosdrecht</strong>se porseleinfabriek bov<strong>en</strong> water, p. 17-20.<br />
Zie voor zijn werk aan de porseleinfabriek ook<br />
Van d<strong>en</strong> Eer<strong>en</strong>beemt <strong>en</strong> J. Nieuw<strong>en</strong>huiz<strong>en</strong>, ‘De<br />
herontdekking van de 18e eeuwse Porseleinfabriek te<br />
<strong>Loosdrecht</strong>' in het <strong>Loosdrecht</strong>se boek.<br />
6 Geciteerd bij Van d<strong>en</strong> Eer<strong>en</strong>beemt.<br />
7 Het boek bevat e<strong>en</strong> overzicht van 35 musea <strong>en</strong><br />
andere instelling<strong>en</strong> in binn<strong>en</strong>- <strong>en</strong> buit<strong>en</strong>land,<br />
waar het <strong>Loosdrecht</strong>s porselein te zi<strong>en</strong> is. In<br />
Nederland zijn dat er in totaal 21. Volg<strong>en</strong>s<br />
opgave van de Historische Kring <strong>Loosdrecht</strong><br />
ontbrek<strong>en</strong> er twee Nederlandse musea in de<br />
lijst: het Frans Hals Museum in Haarlem, Museum<br />
Geelvinck Hinlop<strong>en</strong> Huis in Amsterdam, The<br />
Boston Museum of Fine Arts in Boston (USA),.<br />
The Old Salem Toy Museum in Salem (NC, USA)<br />
<strong>en</strong> Staatliche Muse<strong>en</strong> zu Berlin - Kunstgewerbemuseum<br />
in Berlijn.<br />
8 H<strong>en</strong>k Michielse, Eddie de Paepe <strong>en</strong> Gerrit<br />
Schutte (red.), TVE Cahier I - Lokale geschied<strong>en</strong>is<br />
tuss<strong>en</strong> lering & vermaak, Hilversum 2004.<br />
184 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>
De Ster bij <strong>Loosdrecht</strong>:<br />
e<strong>en</strong> waaiervormig natuurpalet<br />
Dick A. Jonkers<br />
Op kaart<strong>en</strong> van <strong>Loosdrecht</strong> <strong>en</strong> het buit<strong>en</strong>gebied<br />
springt het op e<strong>en</strong> hoefijzer lijk<strong>en</strong>d gebied<br />
De Ster, met daarbinn<strong>en</strong> het stervormige<br />
op het ve<strong>en</strong>riviertje De Drecht uitmond<strong>en</strong>de<br />
slot<strong>en</strong>patroon, er onmiddellijk uit. De buit<strong>en</strong>rand<br />
bestaat uit de bebouwing van de<br />
Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong>sedijk <strong>en</strong> de Oud-<strong>Loosdrecht</strong>sedijk.<br />
Over de toekomstige ontwikkeling<br />
van De Ster is in de afgelop<strong>en</strong> dec<strong>en</strong>nia<br />
veel te do<strong>en</strong> geweest. De historie <strong>en</strong> de natuurlijke<br />
waard<strong>en</strong> van het deel dat de grasland<strong>en</strong><br />
tot het begin van De Drecht omvat <strong>en</strong><br />
het landgoedbos in het noordelijk deel <strong>en</strong> dat<br />
van Sypesteyn kom<strong>en</strong> hier aan de orde.<br />
Voor de landschapsvorming van De Ster<br />
moet<strong>en</strong> we teruggaan tot aan de ijstijd. To<strong>en</strong><br />
in het Pleistoce<strong>en</strong> (Riss) Nederland gedeeltelijk<br />
bedekt was door ijs, ontstond<strong>en</strong> door<br />
druk van de ijskap de stuwwall<strong>en</strong> van het<br />
Gooi <strong>en</strong> de Utrechtse Heuvelrug. In de ijstijd<br />
van het Würm zag het ijs ge<strong>en</strong> kans om ons<br />
land te bereik<strong>en</strong> <strong>en</strong> werd er door de heers<strong>en</strong>de<br />
wind<strong>en</strong> veel zand aangevoerd waardoor<br />
op veel plaats<strong>en</strong> e<strong>en</strong> dik pakket zand werd<br />
afgezet. Dit fungeerde als ondergrond voor<br />
De Ster. In het volg<strong>en</strong>de geologische tijdperk<br />
- het Holoce<strong>en</strong> - bereikt<strong>en</strong> de temperatur<strong>en</strong><br />
zulke hoge waard<strong>en</strong> dat de ijskapp<strong>en</strong> begonn<strong>en</strong><br />
te smelt<strong>en</strong>. Het gevolg hiervan was e<strong>en</strong><br />
stijging van de zeespiegel met daarna het<br />
_6<br />
w eaK<br />
°‘, h<br />
)e Beuk<strong>en</strong>hö)<br />
De Ster<br />
Nieuw-Löosdrecht ^<br />
fAÏbertushoeve& J 1,<br />
■<br />
-* \ \ \<br />
mmm<br />
KasteefSypeét^nv<br />
Het deel van De Ster tuss<strong>en</strong> de Drecht <strong>en</strong> de Nieuw <strong>Loosdrecht</strong>sedijk (bron: Topografische Di<strong>en</strong>st).<br />
TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 185
v>'<br />
gw c<br />
- ... r*<br />
m<br />
•••<br />
Gewone wederik (foto auteur).<br />
ontstaan van moerass<strong>en</strong> <strong>en</strong> zoetwatermer<strong>en</strong><br />
in West-Nederland. Door de to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de<br />
verzoeting vond ve<strong>en</strong>vorming plaats. Door<br />
de voedselarme omstandighed<strong>en</strong> die ontstond<strong>en</strong><br />
als gevolg van de reg<strong>en</strong>waterafhankelijke<br />
water- <strong>en</strong> mineral<strong>en</strong>voorzi<strong>en</strong>ing kwam e<strong>en</strong><br />
ve<strong>en</strong>pakket tot stand van hoofdzakelijk ve<strong>en</strong>mosve<strong>en</strong>.<br />
Teg<strong>en</strong> de Gooirand stuit dit ve<strong>en</strong><br />
op het hoger ligg<strong>en</strong>de dekzand, waar mineral<strong>en</strong>rijk<br />
kwelwater aan de oppervlakte komt.<br />
Hier vestigde zich to<strong>en</strong> zeggeve<strong>en</strong>.<br />
Vanaf ongeveer de twaalfde eeuw bepaald<strong>en</strong><br />
gebruikers het aanzi<strong>en</strong> van het landschap,<br />
door werkzaamhed<strong>en</strong> in het veld, <strong>en</strong><br />
niet, zoals in de huidige tijd nogal e<strong>en</strong>s, de<br />
landschapsarchitect<strong>en</strong> van achter de tek<strong>en</strong>tafel.<br />
Zij ontgonn<strong>en</strong> het ve<strong>en</strong>gebied voor veeteelt<br />
<strong>en</strong> akkerbouw <strong>en</strong> stak<strong>en</strong> turf voor de<br />
eig<strong>en</strong> brandstofvoorzi<strong>en</strong>ing. Voor de noodzakelijke<br />
ontwatering werd<strong>en</strong> vanaf de <strong>Vecht</strong><br />
vrijwel rechte slot<strong>en</strong> gegrav<strong>en</strong> <strong>en</strong> ontstond<strong>en</strong><br />
lange smalle kavels in oostelijke richting.<br />
Rond Oud- <strong>en</strong> Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong> echter hanteerd<strong>en</strong><br />
de ontginners e<strong>en</strong> ander systeem.<br />
Vanaf de daar aanwezige dijk<strong>en</strong> groef m<strong>en</strong><br />
slootjes die aan weerszijd<strong>en</strong> op De Drecht<br />
uitkwam<strong>en</strong>. Bij de oorsprong van dit ve<strong>en</strong>stroompje<br />
mondde dit uit in e<strong>en</strong> waaiervormige<br />
verkaveling <strong>en</strong> aan die waaier- of stervorm<br />
ontle<strong>en</strong>t het gebied zijn naam: De Ster.<br />
De nu brede percel<strong>en</strong> in De Ster war<strong>en</strong><br />
oorspronkelijk smal <strong>en</strong> als akker in gebruik.<br />
Het kostte veel tijd om de vele kleine percel<strong>en</strong><br />
te bereik<strong>en</strong> <strong>en</strong> te bewerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> daarom<br />
hebb<strong>en</strong> de gebruikers het land afgezand <strong>en</strong><br />
de slot<strong>en</strong> dichtgegooid. Het zand ging naar<br />
de potstall<strong>en</strong> <strong>en</strong> werd verm<strong>en</strong>gd met stro. Als<br />
de mest tot hoog in de stal reikte, war<strong>en</strong> ook<br />
meestal de vark<strong>en</strong>s of kalfjes groot. De mest<br />
werd uitgespit, op de mestkar gelad<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
uitgestrooid op de ve<strong>en</strong>rijke, moerassige of<br />
drassige percel<strong>en</strong>. De bemesting maakte de<br />
grond niet alle<strong>en</strong> vruchtbaar; het zand in de<br />
mest zakte in het ve<strong>en</strong> <strong>en</strong> zorgde voor e<strong>en</strong><br />
186 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>
korrelige waterdoorlat<strong>en</strong>de bov<strong>en</strong>laag, die<br />
steeds compacter werd. Het vee, dat inmiddels<br />
op de ontstane grasland<strong>en</strong> werd geweid,<br />
trapte de zode daardoor niet meer kapot. Het<br />
is e<strong>en</strong> proces dat zich eeuw<strong>en</strong>lang heeft<br />
voortgezet.<br />
Structuurverandering<br />
De structuur van de grasland<strong>en</strong> veranderde<br />
in de loop van de tijd. Het moeras dat zich<br />
rond de percel<strong>en</strong> bevond is afgegrav<strong>en</strong> <strong>en</strong> de<br />
grond werd opgehoogd. Schippers kwam uit<br />
de sted<strong>en</strong> zwaar belad<strong>en</strong> met afval <strong>en</strong> fecaliën<br />
die met slootvuil werd<strong>en</strong> gem<strong>en</strong>gd <strong>en</strong> over<br />
de landerij<strong>en</strong> van boer<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> verspreid.<br />
Hierdoor ontstond<strong>en</strong> 'bolle' percel<strong>en</strong>, die<br />
goed afwaterd<strong>en</strong> op de slot<strong>en</strong>. Bolle akkers,<br />
die e<strong>en</strong> zelfde vorm hebb<strong>en</strong>, word<strong>en</strong> beschouwd<br />
als kleine landschapselem<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, als<br />
nagelat<strong>en</strong> spor<strong>en</strong> van m<strong>en</strong>selijke activiteit<strong>en</strong><br />
in het landschap. Zij verteg<strong>en</strong>woordig<strong>en</strong> dus<br />
cultuurhistorische waard<strong>en</strong>. Alle boerderij<strong>en</strong><br />
stond<strong>en</strong> in de zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de <strong>en</strong> achtti<strong>en</strong>de<br />
eeuw aan de dijk<strong>en</strong> <strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> e<strong>en</strong> vaarverbinding<br />
met De Drecht. Dit was de infrastructuur<br />
voor vervoer met kleine bot<strong>en</strong> van mest<br />
<strong>en</strong> andere zak<strong>en</strong>. In dit verband is de topografische<br />
aanduiding Pampus interessant.<br />
Slaat dit op het woord pampus dat oorspronkelijk<br />
dikke brij betek<strong>en</strong>t, waar ge<strong>en</strong> schip<br />
doorhe<strong>en</strong> kan? Of is die naam te dank<strong>en</strong> aan<br />
de ondiepte Pampus voor Muid<strong>en</strong> <strong>en</strong> bij Amsterdam,<br />
waar zwaar belad<strong>en</strong> schep<strong>en</strong> moest<strong>en</strong><br />
wacht<strong>en</strong> op hulp voor zij verder kond<strong>en</strong>?<br />
Met het aangevoerde afval kwam<strong>en</strong> veel<br />
scherv<strong>en</strong> <strong>en</strong> pijp<strong>en</strong>kopp<strong>en</strong> mee die nu bij het<br />
scheur<strong>en</strong> van het grasland weer tevoorschijn<br />
kom<strong>en</strong>. Dit was o.a. ook het geval tijd<strong>en</strong>s de<br />
Tweede Wereldoorlog, to<strong>en</strong> de boer<strong>en</strong> werd<strong>en</strong><br />
verplicht om het land te ploeg<strong>en</strong> <strong>en</strong> om<br />
te zett<strong>en</strong> in akkers voor de voedselvoorzi<strong>en</strong>ing.<br />
Als gevolg van natuurlijke ontwikkelint<br />
t l l l i t 11<br />
Krabbescheer, dat in <strong>Loosdrecht</strong> vaak ‘hanekamm<strong>en</strong>’ wordt g<strong>en</strong>oemd (foto auteur).<br />
TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 187
g<strong>en</strong> raakt<strong>en</strong> de moerass<strong>en</strong> <strong>en</strong> v<strong>en</strong><strong>en</strong> in de<br />
loop van de eeuw<strong>en</strong> begroeid <strong>en</strong> ontstond<strong>en</strong><br />
moerasboss<strong>en</strong>. Rond het jaar 1000 was er bij<br />
Oud-<strong>Loosdrecht</strong> al e<strong>en</strong> zeer groot boscomplex<br />
dat door e<strong>en</strong> hevige storm is geveld.<br />
Tijd<strong>en</strong>s bouwwerkzaamhed<strong>en</strong> zijn hele rij<strong>en</strong><br />
naast elkaar ligg<strong>en</strong>de bom<strong>en</strong> aangetroff<strong>en</strong>.<br />
Om te voorkom<strong>en</strong> dat alles door bos overgroeid<br />
raakte trokk<strong>en</strong> 's winters de boer<strong>en</strong><br />
g<strong>en</strong>eraties lang het gebied in om hout te hal<strong>en</strong>.<br />
Dit gebruik duurde nog voort tot in de<br />
eerste dec<strong>en</strong>nia van de vorige eeuw. Lange<br />
stamm<strong>en</strong> war<strong>en</strong> bestemd voor heipal<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
andere del<strong>en</strong> voor afrastering<strong>en</strong> <strong>en</strong> bon<strong>en</strong>stak<strong>en</strong>.<br />
Takk<strong>en</strong>boss<strong>en</strong> verhuisd<strong>en</strong> naar zolders<br />
voor de brandstofvoorzi<strong>en</strong>ing. Ook werd De<br />
Ster <strong>en</strong> omgeving gebruikt om kruid<strong>en</strong> te<br />
zoek<strong>en</strong>. Cornelis Otto Wingelaar had er zijn<br />
beroep van gemaakt. In 1937 was hij de laatste<br />
van zijn familie, die 250 jaar lang van vader<br />
op zoon hun brood hadd<strong>en</strong> verdi<strong>en</strong>d met het<br />
zoek<strong>en</strong> van plant<strong>en</strong> die als grondstof di<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />
voor uite<strong>en</strong>lop<strong>en</strong>de g<strong>en</strong>eesmiddel<strong>en</strong>. Zo verzamelde<br />
hij kalmoes, valeriaan, kruizemunt,<br />
watermunt, mispels, elz<strong>en</strong>blader<strong>en</strong>, bitterzoet<br />
<strong>en</strong> brandnetels.<br />
De oppervlakte hoog opgaand ooit aangeplant<br />
bos in de neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw was veel<br />
uitgestrekter dan thans. Aan de oostzijde van<br />
de Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong>sedijk is daar grot<strong>en</strong>deels<br />
bebouwing voor in de plaats gekom<strong>en</strong>.<br />
Aan de westelijke kant bevindt zich bov<strong>en</strong><br />
het verpleegtehuis Beuk<strong>en</strong>rode e<strong>en</strong> landgoedbos<br />
van ongeveer 13 ha met vijverpartij<strong>en</strong><br />
(bos van familie De Graaf). E<strong>en</strong> deel ervan<br />
is in het verled<strong>en</strong> omgezet in grasland. Het<br />
bos van kasteel Sypesteyn is indertijd ook<br />
aangeplant, wat ev<strong>en</strong>als bij het landgoedbos<br />
aan de grote variatie van boomsoort<strong>en</strong> valt af<br />
te lez<strong>en</strong>.<br />
Het grootste deel van het hier beschrev<strong>en</strong><br />
gebied is in eig<strong>en</strong>dom <strong>en</strong> beheer van particuliere<br />
eig<strong>en</strong>ar<strong>en</strong>; Natuurmonum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> bezit<br />
zo'n vijfti<strong>en</strong> kleine percel<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> totale<br />
oppervlakte van ongeveer 20 ha. Het beheer<br />
van het grasland<strong>en</strong>complex is - op die van de<br />
percel<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> grote aan de Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong>sedijk<br />
ligg<strong>en</strong>de manege van 15 ha na -<br />
omgeslag<strong>en</strong> van int<strong>en</strong>sief naar ext<strong>en</strong>sief. Nog<br />
slechts <strong>en</strong>kele boer<strong>en</strong> zijn melkveehouder <strong>en</strong><br />
die hebb<strong>en</strong> hun bedrijf buit<strong>en</strong> het hier beschrev<strong>en</strong><br />
gebied. Daarbinn<strong>en</strong> is e<strong>en</strong> lage veebezetting<br />
met schap<strong>en</strong> <strong>en</strong> vleeskoei<strong>en</strong>. (Zie<br />
voor de ontwikkeling<strong>en</strong> in het boer<strong>en</strong>bedrijf<br />
elders in dit nummer.) De graslandpercel<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> int<strong>en</strong>sief begraasd door paard<strong>en</strong>.<br />
Daar omhe<strong>en</strong> bevind<strong>en</strong> zich <strong>en</strong> plant<strong>en</strong>rijke<br />
oevers <strong>en</strong> heldere slot<strong>en</strong> vol waterplant<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
-dier<strong>en</strong>.<br />
Rijk slootmilieu<br />
De talrijke slot<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gevoed door uit het<br />
Gooi afkomstig kwelwater dat in het gebied<br />
aan de oppervlakte komt. De slot<strong>en</strong> zijn nu<br />
helder, maar dit is niet altijd het geval geweest.<br />
Gebiedsvreemd <strong>en</strong> vervuild water<br />
drong vroeger binn<strong>en</strong> voordat riolering was<br />
aangelegd <strong>en</strong> de rioolwaterzuiveringsinstallatie<br />
in gebruik was g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Desondanks ziet<br />
reg<strong>en</strong>water van weg<strong>en</strong> <strong>en</strong> parkeerterrein<strong>en</strong><br />
kans het gebied in te kom<strong>en</strong>. Dat is zichtbaar<br />
als in de winter het water grijs is nadat er bij<br />
gladheid zout op de weg<strong>en</strong> is gestrooid.<br />
Het water is visrijk <strong>en</strong> bevat algem<strong>en</strong>e<br />
soort<strong>en</strong>, zoals ti<strong>en</strong>doornige stekelbaars, snoek<br />
<strong>en</strong> zeelt. Bij visstandbemonstering<strong>en</strong> zijn op<br />
e<strong>en</strong> aantal plaats<strong>en</strong> kleine modderkruipers,<br />
vetje <strong>en</strong> bittervoorn gevang<strong>en</strong>, deze soort<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> in hun voortbestaan bedreigd <strong>en</strong><br />
staan daarom op de Rode Lijst voor viss<strong>en</strong>.<br />
De laatstg<strong>en</strong>oemde soort is voor zijn voortbestaan<br />
afhankelijk van de zwan<strong>en</strong>mossel, waar<br />
hij met e<strong>en</strong> legboor zijn eier<strong>en</strong> in legt. Verder<br />
zou ook de grote modderkruiper, die nog<br />
zeldzamer is <strong>en</strong> daarom e<strong>en</strong> Habitatrichtlijnsoort<br />
is, voorkom<strong>en</strong>. Modderkruipers word<strong>en</strong><br />
ook wel weeraai g<strong>en</strong>oemd. Die naam<br />
hebb<strong>en</strong> zij te dank<strong>en</strong> aan het feit dat zij zeer<br />
actief zijn bij luchtdrukschommeling<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
vanuit de modder naar de wateroppervlakte<br />
kom<strong>en</strong>. Vroeger werd<strong>en</strong> zij wel als weervoorspeller<br />
in e<strong>en</strong> aquarium gehoud<strong>en</strong>. Amerikaanse<br />
rivierkreeft<strong>en</strong>, die van origine niet in<br />
ons land thuishor<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> de water<strong>en</strong> gekoloniseerd.<br />
Van de plant<strong>en</strong> van kwelmilieus<br />
kom<strong>en</strong> onder andere waterviolier, holpijp,<br />
188 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>
w .<br />
VffiLi<br />
mm<br />
iV.m<br />
?. y ~ i<br />
m dx<br />
. % : ■ -<br />
Jonge vos (foto H. Fe<strong>en</strong>stra).<br />
Grote bonte specht bij nesthol (foto A.C. Ziuaga).<br />
pijlkruid <strong>en</strong> diverse fonteinkruid<strong>en</strong> voor.<br />
Door afnem<strong>en</strong>de kwel staat het voortbestaan<br />
van deze plant<strong>en</strong> sterk onder druk. Kranswier<strong>en</strong>,<br />
k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>d voor helder voedselarm<br />
tot hoogst<strong>en</strong>s matig voedselrijk water ontbrek<strong>en</strong>.<br />
Hier <strong>en</strong> daar is nog krabbescheer aanwezig.<br />
De naam is e<strong>en</strong> verbastering van krabb<strong>en</strong>schaar,<br />
waar de vorm op lijkt. Hij heeft<br />
veel bijnam<strong>en</strong>, waaronder wateraloë <strong>en</strong> igelstikel<br />
(egelstekel). In sommige del<strong>en</strong> van het<br />
land werd deze plant in de neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw<br />
als mestmiddel gebruikt op rogge- <strong>en</strong> aardappelakkers.<br />
In het <strong>Vecht</strong>plass<strong>en</strong>gebied vroeger<br />
di<strong>en</strong>de hij lang als nestgeleg<strong>en</strong>heid voor de<br />
zwarte stern.<br />
Watervogels zijn als broedvogel schaars.<br />
Knobbelzwaan, meerkoet, waterho<strong>en</strong> <strong>en</strong> wilde<br />
e<strong>en</strong>d zijn de meest voorkom<strong>en</strong>de. In de<br />
slootrand<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> veel zwanebloem<strong>en</strong> - in<br />
de volksmond koffieboontjes g<strong>en</strong>oemd - <strong>en</strong><br />
vrij veel moerasvergeet-mij-nietjes voor <strong>en</strong><br />
daar is ook de blaartrekk<strong>en</strong>de boterbloem te<br />
vind<strong>en</strong>. Die naam berust op de irriter<strong>en</strong>de<br />
werking van deze plant<strong>en</strong> op de slijmvliez<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> huid. Rundvee mijdt de plant, omdat het<br />
k<strong>en</strong>nelijk weet dat hij vergiftiging kan veroorzak<strong>en</strong>.<br />
In begroeide steile slootrand<strong>en</strong><br />
houd<strong>en</strong> zich woelratt<strong>en</strong> op. In Libell<strong>en</strong> zijn in<br />
het waterrijke gebied volop te zi<strong>en</strong> met soort<strong>en</strong><br />
zoals lantaarntje <strong>en</strong> oeverlibel, <strong>en</strong> ook<br />
vlinders. Voor onderzoek naar de verspreiding<br />
<strong>en</strong> aanwezigheid van soort<strong>en</strong> van de<br />
twee hiervoor g<strong>en</strong>oemde diergroep<strong>en</strong> ligt<br />
voor de liefhebber nog e<strong>en</strong> groot terrein<br />
braak. Dit geldt ook reptiel<strong>en</strong> <strong>en</strong> amfibieën.<br />
Van de amfibieën zijn kikkers talrijk aanwezig.<br />
Welke dier<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> voor in De Ster?<br />
De grasland<strong>en</strong> zijn door het vroegere gevoerde<br />
int<strong>en</strong>sieve beheer meestal niet soort<strong>en</strong>rijk,<br />
maar hebb<strong>en</strong> wel de pot<strong>en</strong>tie om dit weer te<br />
word<strong>en</strong>. Op de meeste percel<strong>en</strong> zijn overweg<strong>en</strong>d<br />
zeer algem<strong>en</strong>e graslandsoort<strong>en</strong> aanwezig,<br />
maar nauwelijks nog kruid<strong>en</strong>. Hier <strong>en</strong><br />
daar bevind<strong>en</strong> zich grasland<strong>en</strong> met kruid<strong>en</strong><br />
waarop k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>de soort<strong>en</strong> zoals veldzuring,<br />
pinksterbloem <strong>en</strong> scherpe boterbloem<br />
groei<strong>en</strong>. Ook de stukk<strong>en</strong> met kritische soort<strong>en</strong><br />
zijn op de vingers van één hand te tell<strong>en</strong>.<br />
Hierop kan bijvoorbeeld kamgras of kleine<br />
valeriaan te zi<strong>en</strong> zijn. Weidevogels vind<strong>en</strong><br />
het gebied k<strong>en</strong>nelijk weinig aantrekkelijk<br />
meer, want kievit, scholekster <strong>en</strong> grutto<br />
TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 189
(Rode Lijst) kom<strong>en</strong> hier nog maar in zeer lage<br />
dichthed<strong>en</strong> voor. Opmerkelijk is dat tot nu<br />
toe weinig overlast optreedt van grauwe ganz<strong>en</strong><br />
die broedvogel zijn in de omgeving. Haz<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> veldmuiz<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> talrijk zijn <strong>en</strong> ook<br />
moll<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> aangetroff<strong>en</strong>. Melding<strong>en</strong><br />
van bunzing <strong>en</strong> wezel zijn schaars. Die<br />
van de hermelijn ontbrek<strong>en</strong>.<br />
Het gebied zag er voor de stormachtige<br />
ontwikkeling<strong>en</strong> in de landbouw vroeger nog<br />
idyllisch uit. In de periode 1940- 1965 liep<strong>en</strong><br />
ooievaars bij het maai<strong>en</strong> voor het paard voor<br />
de maaimachine uit om veldmuiz<strong>en</strong> muiz<strong>en</strong><br />
te verschalk<strong>en</strong>.<br />
Dass<strong>en</strong> <strong>en</strong> andere bewoners van De Ster<br />
Vanuit het landgoed Einde-Gooi heeft de das<br />
De Ster wet<strong>en</strong> te bereik<strong>en</strong>; er bevind<strong>en</strong> zich<br />
teg<strong>en</strong>woordig <strong>en</strong>kele burcht<strong>en</strong> in met bos<br />
begroeide del<strong>en</strong>. Dit dier houdt zich hier niet<br />
alle<strong>en</strong> in lev<strong>en</strong> met reg<strong>en</strong>worm<strong>en</strong>; ook veldmuiz<strong>en</strong><br />
die zich ophoud<strong>en</strong> in hoge grasrijke<br />
P Vj>ji<br />
rand<strong>en</strong> onder omheining<strong>en</strong>, staan op het m<strong>en</strong>u.<br />
De dass<strong>en</strong> grav<strong>en</strong> de nest<strong>en</strong> met jong<strong>en</strong><br />
uit. Om de dass<strong>en</strong> tegemoet te kom<strong>en</strong> zijn<br />
ook percel<strong>en</strong> met maïs aangelegd. Er kom<strong>en</strong><br />
vrij veel reeën in het gebied voor, maar die<br />
houd<strong>en</strong> zich meer in de richting van Nieuw-<br />
<strong>Loosdrecht</strong> op. In de winter zijn zij ook in het<br />
bos van de familie De Graaf te vind<strong>en</strong>. Voor<br />
de vos schijnt het gebied e<strong>en</strong> goed leefmilieu<br />
te zijn. Niet iedere<strong>en</strong> is ev<strong>en</strong> blij mee met zijn<br />
aanwezigheid; de vos wordt gezi<strong>en</strong> als e<strong>en</strong><br />
bedreiging voor vogels (bodembroeders) <strong>en</strong><br />
zoogdier<strong>en</strong> (o.a. haz<strong>en</strong>). Hij wordt geregeld<br />
afgeschot<strong>en</strong> <strong>en</strong> in één jaar zijn wel e<strong>en</strong>s 55<br />
geschot<strong>en</strong> in het gebied tot aan de Rading bij<br />
het vliegveld Hilversum. De haz<strong>en</strong>bevolking<br />
is teg<strong>en</strong>woordig vrij groot, maar of het bejag<strong>en</strong><br />
van voss<strong>en</strong> daaraan heeft bijgedrag<strong>en</strong> is<br />
nog maar de vraag. Het veranderde landgebruik<br />
(minder begrazing, meer dekking <strong>en</strong><br />
voedsel kan ev<strong>en</strong>goed e<strong>en</strong> factor van belang<br />
zijn geweest.<br />
Voor vogels hebb<strong>en</strong> zowel het hierbov<strong>en</strong><br />
g<strong>en</strong>oemde bos als dat van Sypesteyn veel te<br />
bied<strong>en</strong>. Veel zangvogelsoort<strong>en</strong> <strong>en</strong> ook hol<strong>en</strong>broeders,<br />
zoals de gro<strong>en</strong>e specht (Rode Lijst),<br />
boomklever, boomkruiper <strong>en</strong> buizerd huiz<strong>en</strong><br />
er. E<strong>en</strong> kolonie blauwe reigers heeft haar domicilie<br />
in het bos van de familie de Graaf.<br />
De combinatie oud bos met holt<strong>en</strong> in bom<strong>en</strong>,<br />
boerderij<strong>en</strong> <strong>en</strong> op<strong>en</strong> graslandgebied met<br />
water biedt goede leefmogelijkhed<strong>en</strong> voor<br />
vleermuiz<strong>en</strong>. Van de algem<strong>en</strong>e soort<strong>en</strong> kom<strong>en</strong><br />
gewone dwergvleermuis, ruige dwergvleermuis,<br />
laatvlieger, gewone grootoorvleermuis<br />
-alle bewoners van gebouw<strong>en</strong>- <strong>en</strong> rosse<br />
vleermuis (boombewoner) voor. Op het landgoed<br />
Eik<strong>en</strong>rode, net buit<strong>en</strong> het gebied bevindt<br />
zich e<strong>en</strong> voor overwinter<strong>en</strong>de vleermuiz<strong>en</strong><br />
ingerichte ijskelder.<br />
■ B j I<br />
II<br />
Grauwe gans (foto A.C. Zwaga).<br />
Bedreiging<strong>en</strong> in het verled<strong>en</strong> <strong>en</strong> toekomst<br />
Er zijn plann<strong>en</strong> geweest voor e<strong>en</strong> spoorlijn<br />
vanaf Hilversum via Oud-<strong>Loosdrecht</strong> naar<br />
Nieuwersluis, die De Ster zou doorsnijd<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
op de verbinding Amsterdam-Utrecht zou<br />
aansluit<strong>en</strong>. De aanwezigheid van e<strong>en</strong> omni-<br />
190 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>
5#*S<br />
: 'Jferl<br />
V, v<br />
9 , ;4/a<br />
gM SS<br />
_<br />
’<br />
3 jL ‘<br />
• y ; • ■;<br />
.<br />
.5:<br />
:_____<br />
_______ _______<br />
Twee dass<strong>en</strong> ‘s nachts bij de ingang van de dass<strong>en</strong>burcht in De Ster (foto Ruud van der Akker).<br />
bus die er al reed, heeft voorkom<strong>en</strong> dat dit<br />
plan is gerealiseerd. Zoals teg<strong>en</strong>woordig<br />
hoogspanningsleiding<strong>en</strong> met de daarbij behor<strong>en</strong>de<br />
mast<strong>en</strong> het landschap ontsier<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
vogelslachtoffers eis<strong>en</strong>, was dit ook vroeger<br />
het geval met e<strong>en</strong> electriciteitsleiding door de<br />
polder van Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong> naar Oud-<br />
Loosd recht. Geregeld vlog<strong>en</strong> ooievaars <strong>en</strong><br />
blauwe reigers teg<strong>en</strong> de drad<strong>en</strong>. In 1903 was<br />
ooievaar nog broedvogel in het <strong>Loosdrecht</strong>se.<br />
De Ster van <strong>Loosdrecht</strong> was voorhe<strong>en</strong><br />
begr<strong>en</strong>sd als beheersgebied. In het Gebiedsplan<br />
Gooi <strong>en</strong> <strong>Vecht</strong>streek van 2003 wordt het<br />
bestempeld als natuurgebied. Aanleiding is<br />
de aanwezigheid van kwel <strong>en</strong> allerlei bodemgradiënt<strong>en</strong><br />
die goede pot<strong>en</strong>ties bied<strong>en</strong> voor<br />
het ontwikkel<strong>en</strong> van soort<strong>en</strong>rijke grasland<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> moerasvegetaties. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> ligg<strong>en</strong> er<br />
aanzi<strong>en</strong>lijke cultuurhistorische waard<strong>en</strong>. Het<br />
unieke waaiervormige kavelpatroon maakt<br />
dat De Ster moeiteloos tot de gebied<strong>en</strong> kan<br />
word<strong>en</strong> gerek<strong>en</strong>d onder de Nota Belvedère<br />
vall<strong>en</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> vormt het gebied e<strong>en</strong> duidelijke<br />
landschappelijke e<strong>en</strong>heid. De natuurwaard<strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> gericht beheer<br />
aanzi<strong>en</strong>lijk verhoogd word<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> versterking<br />
bied<strong>en</strong> van de ecologische relaties met<br />
de omring<strong>en</strong>de natuurgebied<strong>en</strong>. Voor de<br />
financiering zijn geled<strong>en</strong> beschikbaar via de<br />
Subsidieregeling Natuurbeheer.<br />
In het kader van de beleidsnota 'Het gebiedsperspectief<br />
voor de <strong>Vecht</strong>streek' is aan<br />
het eind van de jar<strong>en</strong> neg<strong>en</strong>tig van de vorige<br />
eeuw e<strong>en</strong> fiets- <strong>en</strong> wandelpad<strong>en</strong>plan opgesteld<br />
voor de Noordelijke <strong>Vecht</strong>streek. Hierin<br />
is e<strong>en</strong> wandelpad opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> vanaf de 's-<br />
Gravelandse Vaart richting De Drecht <strong>en</strong> van<br />
daaruit door De Ster naar de Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong>sedijk.<br />
Dit plan is nog niet uitgevoerd.<br />
De beleidsnota is e<strong>en</strong> integrale visie, die de<br />
verschill<strong>en</strong>de <strong>en</strong> vaak strijdige, belang<strong>en</strong> in<br />
het gebied zo ev<strong>en</strong>wichtig mogelijk op elkaar<br />
moet afstemm<strong>en</strong>. Die onver<strong>en</strong>igbaarheid<br />
speelt op het vlak van natuur <strong>en</strong> die van de<br />
TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 191
gebruikers. Door de aanleg van het pad gaan<br />
natuurlijke waard<strong>en</strong> verlor<strong>en</strong>. De aanwezigheid<br />
van wandelaars in het nu niet ontslot<strong>en</strong><br />
gebied zal e<strong>en</strong> verstor<strong>en</strong>d effect hebb<strong>en</strong> op de<br />
aanwezige fauna, waaronder de in het gebied<br />
lev<strong>en</strong>de vogels. Hoewel ongetwijfeld op het<br />
wandelpad e<strong>en</strong> aanlijngebod voor hond<strong>en</strong> zal<br />
geld<strong>en</strong> is nu al te voorspell<strong>en</strong> dat m<strong>en</strong> zich<br />
hier niet aan zal houd<strong>en</strong> <strong>en</strong> het verstoringseffect<br />
nog groter zal zijn. Daarnaast wordt de<br />
kiem gelegd voor conflict<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> hond<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> de paard<strong>en</strong> in de paard<strong>en</strong>weid<strong>en</strong> langs de<br />
route in het deel waar e<strong>en</strong> manege gevestigd<br />
is. Zowel Natuurmonum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> als de agrariërs<br />
kunn<strong>en</strong> zich niet vind<strong>en</strong> in de aanleg van<br />
e<strong>en</strong> wandelpad.<br />
Het provinciale beleid van omvorming tot<br />
e<strong>en</strong> natuurgebied stuit op weerstand bij de<br />
agrarische sector. Die heeft als optie het gebied<br />
te behoud<strong>en</strong> voor de agrarische sector,<br />
waarbij zij te k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> mee te<br />
will<strong>en</strong> werk<strong>en</strong> om het gebied voor de natuur<br />
te behoud<strong>en</strong>. Dit onder de voorwaarde dat<br />
daarbij subsidie wordt verstrekt <strong>en</strong> op tijd<br />
wordt aangegev<strong>en</strong> wanneer zij die dreig<strong>en</strong><br />
mis te lop<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> onverhoopt onjuist<br />
nalev<strong>en</strong> van de subsidieregels.<br />
Het behoud <strong>en</strong> veilig stell<strong>en</strong> van de landschappelijke,<br />
cultuurhistorische <strong>en</strong> natuurwaard<strong>en</strong><br />
van De Ster vraagt om inzet, begrip<br />
<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>werking van de respectievelijke<br />
overhed<strong>en</strong>, Natuurmonum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> de betrokk<strong>en</strong><br />
eig<strong>en</strong>ar<strong>en</strong>/gebruikers.<br />
N ot<strong>en</strong><br />
1 Peter van d<strong>en</strong> Dries, Niek van Heist & Jacqueline<br />
van Sprang-van Vliet, De vegetatie van De<br />
Ster, e<strong>en</strong> moerasgebied bij <strong>Loosdrecht</strong>, Doktoraalverslag<br />
Vakgroep Vegetatiekunde, R.U.<br />
Utrecht 1980.<br />
2 Mededeling A. Doets.<br />
3 H<strong>en</strong>k Baas, Bernard Mobach & Hans R<strong>en</strong>es,<br />
Leestek<strong>en</strong>s van het landschap, Landschapsbeheer<br />
Nederland, Utrecht 2005.<br />
4 Jules Terling<strong>en</strong>, 'E<strong>en</strong> sterv<strong>en</strong>d beroep', in De<br />
Wandelaar, 1937, p. 262-264.<br />
5 Mededeling A. Doets.<br />
6 Mededeling A. Doets.<br />
7 Herman Limpk<strong>en</strong>s, Kees Mostert & Wim Bongers<br />
(redactie), Atlas van de Nederlandse vleermuiz<strong>en</strong>,<br />
Stichting Uitgevers van de Koninklijke<br />
Nederlandse Natuurhistorische Ver<strong>en</strong>iging,<br />
Utrecht 1997.<br />
8 Mededeling Zomer Bruijn.<br />
9 Provincie Noord-Holland, Gebiedsplan Gooi <strong>en</strong><br />
<strong>Vecht</strong>streek, Afdeling WLNO, Provincie Noord-<br />
Holland, Haarlem. 2003.<br />
10 Fred Feddes & De Rotterdamse Communicatiecompagnie<br />
(eindredactie), Nota Belvedère, Ministerie<br />
van OC&W/Ministerie van LNV/<br />
Ministerie van VROM, Ministerie van V&W,<br />
VNG, D<strong>en</strong> Haag 1999.<br />
11 Stuurgroep Gebiedsperspectief voor het Gooi<br />
<strong>en</strong> de <strong>Vecht</strong>streek, Fiets- <strong>en</strong> wandelpad<strong>en</strong>plan<br />
Noordelijke <strong>Vecht</strong>streek, Provincie Noord-<br />
Holland 1998.<br />
12 H<strong>en</strong>k Pel, (redactie), Vogels <strong>en</strong> recreatie, Vogelbescherming<br />
Nederland, Zeist z.j..<br />
13 Mededeling E. de Haan.<br />
14 Mededeling A. Doets.<br />
D ick A. Jonkers (1940) was tot zijn p<strong>en</strong>sionering<br />
werkzaam bij Alterra Research Instituut voor<br />
de Gro<strong>en</strong>e Ruimte in Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>. Hij publiceert<br />
regelmatig over ecologische onderwerp<strong>en</strong>, in het<br />
bijzonder over ornithologische <strong>en</strong> is eindredacteur<br />
van Vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> van 't Gooi.<br />
192 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>
Toll<strong>en</strong> in <strong>Loosdrecht</strong><br />
Jeannette P. van der Meul<strong>en</strong>-Kuhn<br />
Ook in <strong>Loosdrecht</strong> hebb<strong>en</strong> eeuw<strong>en</strong>lang toll<strong>en</strong><br />
bestaan. Het oorspronkelijke tolhek van de<br />
Oud-<strong>Loosdrecht</strong>sedijk dat nog tot 1928 in<br />
bedrijf was, staat teg<strong>en</strong>woordig aan de Horndijk.<br />
Het hek is in redelijke staat na e<strong>en</strong> restauratie<br />
door de geme<strong>en</strong>te <strong>Loosdrecht</strong> <strong>en</strong> is<br />
sindsdi<strong>en</strong> nog e<strong>en</strong>s opnieuw wit geschilderd.<br />
De lijst met toltariev<strong>en</strong> verplaatst de lezer<br />
ev<strong>en</strong> in de tijd van rijtuig, paard <strong>en</strong> bokkekar.<br />
Helaas is de oude lantaarn, bek<strong>en</strong>d van afbeelding<strong>en</strong>,<br />
niet bewaard geblev<strong>en</strong>.<br />
Gegev<strong>en</strong>s over het bestaan van tolheffing<br />
in de geme<strong>en</strong>te <strong>Loosdrecht</strong> hebb<strong>en</strong> wij kunn<strong>en</strong><br />
terugvind<strong>en</strong> tot in het jaar 1627. Van de<br />
diverse (weg)toll<strong>en</strong> te <strong>Loosdrecht</strong>, drie in<br />
totaal, bestaat ge<strong>en</strong> goed overzicht van bestaan<br />
<strong>en</strong> bedi<strong>en</strong>ing. Zij werd<strong>en</strong> vaak opgehev<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> opnieuw ingesteld <strong>en</strong> wisseld<strong>en</strong> regelmatig<br />
van tolgaarder. Van e<strong>en</strong> vierde tol, die<br />
in de Boomhoek te Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong> zou<br />
hebb<strong>en</strong> gestaan, ontbreekt ieder feitelijk gegev<strong>en</strong>.<br />
De tol aan de O ud-<strong>Loosdrecht</strong>sedijk<br />
We k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> vier verschill<strong>en</strong>de plaats<strong>en</strong> waar<br />
het tolhek heeft gestaan. In e<strong>en</strong> raadsbesluit<br />
van 1923 stond vermeld, dat 'de tolboom opgesteld<br />
di<strong>en</strong>de te zijn op de Oud-<strong>Loosdrecht</strong>sedijk<br />
tuss<strong>en</strong> de Gereformeerde Kerk te Oud <strong>Loosdrecht</strong><br />
<strong>en</strong> de Horndijk'. Vandaar die variatie.<br />
De eerste vermelding van e<strong>en</strong> tol aan de<br />
Oud-<strong>Loosdrecht</strong>sedijk is van 29 oktober 1860.<br />
In de notul<strong>en</strong> van de geme<strong>en</strong>teraadsvergadering<br />
staat: 'Er wordt e<strong>en</strong> tolhek aanbesteed <strong>en</strong> dit<br />
zal geplaatst word<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de woning<strong>en</strong> in Oudloosdrecht<br />
van J. van Rijn <strong>en</strong> H. Robbertt)se.<br />
]. van Rijn wordt belast met de inning der tolgeld<strong>en</strong><br />
teg<strong>en</strong> 10 % van de opbr<strong>en</strong>gst.' De plaats aan<br />
de Oud-<strong>Loosdrecht</strong>sedijk moet dan om <strong>en</strong><br />
nabij huisnummer 236 zijn geweest, waar na<br />
de derde g<strong>en</strong>eratie van de aannemersfamilie<br />
Robberse nu het Robberse Eiland is gevestigd,<br />
e<strong>en</strong> werk- <strong>en</strong> woonproject.<br />
Vanaf 1875 heeft het tolhek aan de Oud-<br />
<strong>Loosdrecht</strong>sedijk bij huisnummer 276 gestaan.<br />
Het werd to<strong>en</strong> bedi<strong>en</strong>d door Melis van<br />
d<strong>en</strong> Akker. Deze tolbaas had tijd<strong>en</strong>s zijn<br />
di<strong>en</strong>sttijd zijn beide onderarm<strong>en</strong> verlor<strong>en</strong> bij<br />
het ruim<strong>en</strong> van munitie na de Frans/Duitse<br />
oorlog, maar hij wist zich goed te redd<strong>en</strong> met<br />
zijn prothes<strong>en</strong>. Het beroep van tolbaas gaf<br />
hem de mogelijkheid voor e<strong>en</strong> voldo<strong>en</strong>de<br />
inkom<strong>en</strong> voor hem <strong>en</strong> zijn gezin, waar e<strong>en</strong><br />
invalidep<strong>en</strong>sio<strong>en</strong> van ƒ 2,- per week alle<strong>en</strong><br />
niet in kon voorzi<strong>en</strong>. Hij betaalde 510 guld<strong>en</strong><br />
per jaar aan de pacht. Dit werd vanaf 1908<br />
opgetrokk<strong>en</strong> naar 610 guld<strong>en</strong> per jaar. Van<br />
1875 tot 1924 bedi<strong>en</strong>de hij de tol, geholp<strong>en</strong><br />
door zijn vrouw Daatje Tober, die hem zelfs<br />
verving in de jar<strong>en</strong> rond 1908, to<strong>en</strong> hij ook<br />
aan de Mol<strong>en</strong>me<strong>en</strong>t de tolbedi<strong>en</strong>ing op zich<br />
had g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>.<br />
Ook buit<strong>en</strong> de gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> van <strong>Loosdrecht</strong><br />
heeft Melis de aandacht getrokk<strong>en</strong>, bijvoorbeeld<br />
van de rechtbankverslaggever van e<strong>en</strong><br />
in Zeist <strong>en</strong> omgeving verschijn<strong>en</strong>d weekblad.<br />
Daarin lez<strong>en</strong> we onder andere: 'Met de beide<br />
hak<strong>en</strong>, die zijne hand<strong>en</strong> vervang<strong>en</strong> <strong>en</strong> geplaatst<br />
zijn in kunstarm<strong>en</strong>, verricht hij allerlei bezighed<strong>en</strong>;<br />
roeit, vischt met nett<strong>en</strong>, bewerkt zijn geheel<strong>en</strong><br />
tuin - met wied<strong>en</strong> van het fijnste onkruid<br />
incluis. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> heeft hij verscheid<strong>en</strong> keurig<br />
bewerkte scheepjes getimmerd, waarvan er e<strong>en</strong> is<br />
t<strong>en</strong>toongesteld <strong>en</strong> to<strong>en</strong> de algeme<strong>en</strong>e bewondering<br />
wegdroeg. Die man voert zonder hand<strong>en</strong> meer uit<br />
dan tal van andere lied<strong>en</strong>, die zich in het bezit er<br />
van nog mog<strong>en</strong> verheug<strong>en</strong>Z1<br />
In 1923 dreigde de 'concessie' voor de tol<br />
te word<strong>en</strong> ingetrokk<strong>en</strong>. In de verslag<strong>en</strong> van<br />
de geme<strong>en</strong>teraad lez<strong>en</strong> wij, dat <strong>Loosdrecht</strong> in<br />
dat jaar dan ook om verl<strong>en</strong>ging van de concessie<br />
van 1918 verzoekt, omdat 'de toestand<br />
TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 193
der geme<strong>en</strong>tefinanciën het heff<strong>en</strong> van tolgeld<strong>en</strong> op<br />
de weg van <strong>Loosdrecht</strong> naar Lo<strong>en</strong><strong>en</strong> w<strong>en</strong>schelijk<br />
<strong>en</strong> noodzakelijk maakt'.<br />
Rond 1924 nam Arie Pijl de bedi<strong>en</strong>ing van<br />
de tol over van Melis. Het tolhek werd verplaatst<br />
naar huisnummer 286. Tot 1925, to<strong>en</strong><br />
Aldert Hartog zich met de tol-inning ging<br />
bezighoud<strong>en</strong> <strong>en</strong> het hek bij huisnummer 147<br />
kwam te staan. Hartog kwam uit Weesp,<br />
waar hij de sluis had bedi<strong>en</strong>d. De aanleiding<br />
voor de verplaatsing van de tol was de verwachting,<br />
dat de bezoekers die speciaal voor<br />
de Koninklijke Watersport Ver<strong>en</strong>iging <strong>Loosdrecht</strong><br />
kwam<strong>en</strong> nu eerst de tol moest<strong>en</strong> passer<strong>en</strong>. Er<br />
had zelfs e<strong>en</strong> telling plaatsgehad van de passant<strong>en</strong><br />
om e<strong>en</strong> schatting te kunn<strong>en</strong> mak<strong>en</strong><br />
van de extra opbr<strong>en</strong>gst<strong>en</strong>. Maar de resultat<strong>en</strong><br />
blev<strong>en</strong> uit. De inkomst<strong>en</strong> viel<strong>en</strong> erg teg<strong>en</strong>.<br />
Drie jaar later werd de concessie ingetrokk<strong>en</strong>;<br />
‘op 31 december 1928 des namiddags t<strong>en</strong><br />
twaalf ure' lichtt<strong>en</strong> Hartog <strong>en</strong> zijn vrouw het<br />
tolhek definitief uit zijn beugels. Ge<strong>en</strong> <strong>Loosdrecht</strong>er<br />
die erom rouwde. Hartog ging terug<br />
naar Weesp, waar hij sluiswachter, brugwachter<br />
én tolgaarder werd, iets waar hij in<br />
zijn eerdere Weesper periode al op had gehoopt.<br />
D e tol op de w eg n a a r H ilv ersu m<br />
In <strong>Loosdrecht</strong> bevond<strong>en</strong> zich nog minst<strong>en</strong>s<br />
twee andere toll<strong>en</strong>. Van de tol aan de Oude<br />
Mol<strong>en</strong>me<strong>en</strong>t, de weg naar Hilversum, in wat<br />
nu Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong> heet, teg<strong>en</strong>over huisnummer<br />
14, bestaan de meeste gegev<strong>en</strong>s.<br />
Vele toll<strong>en</strong> kwam<strong>en</strong> <strong>en</strong> ging<strong>en</strong>, <strong>en</strong> daarmee<br />
ook veel nam<strong>en</strong> van pachters.<br />
Met betrekking tot deze locatie wordt<br />
reeds op 26 maart 1627 melding gemaakt van<br />
------ w^mmm<br />
IIMUIJWI<br />
Rond 1885 stond dit tolhek met lantaarnverlichting bij Oud-<strong>Loosdrecht</strong>sedijk 276; bedi<strong>en</strong>ing door Melis van d<strong>en</strong><br />
Akker, vierde van links, die beide hand<strong>en</strong> mistte (coll. Historische Kring <strong>Loosdrecht</strong>).<br />
194 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>
het installer<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> tol: ‘Besluit tot herstel<br />
van de Mol<strong>en</strong>me<strong>en</strong>t door de inwoners gezam<strong>en</strong>lijk;<br />
zij die paard <strong>en</strong> wag<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> om te rijd<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
ander<strong>en</strong> om het hun opgedrag<strong>en</strong> werk te volbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong>.<br />
Tot dekking der onkost<strong>en</strong> wordt er e<strong>en</strong> tol<br />
geplaatst, waar alle<strong>en</strong> vreemdeling<strong>en</strong> zull<strong>en</strong><br />
betal<strong>en</strong>’. Vervolg<strong>en</strong>s kom<strong>en</strong> er op 1 juli 1627<br />
de Verpacht-condities van d<strong>en</strong> tol op de Mol<strong>en</strong>me<strong>en</strong>t.<br />
Helaas zijn hiervan anno <strong>2007</strong> ge<strong>en</strong><br />
nadere gegev<strong>en</strong>s te vind<strong>en</strong>. Wel wordt als<br />
pachter over 1627/28 vermeld Heyndriek<br />
Dirxs, <strong>en</strong> over 1628/29 Jacob Elbertsz. Hag<strong>en</strong><br />
'respectievelijk voor de som van 61 guld<strong>en</strong> <strong>en</strong> 62<br />
guld<strong>en</strong>.’2 Als op 8 juli 1629 e<strong>en</strong> 'Voorstel tot<br />
Afschaffing van de tol op de Mol<strong>en</strong>me<strong>en</strong>t' wordt<br />
ingedi<strong>en</strong>d, zegt dit al iets over de problem<strong>en</strong><br />
die zijn ontstaan.<br />
Twee eeuw<strong>en</strong> lang ontbreekt het aan gegev<strong>en</strong>s;<br />
op 2 oktober 1834 blijkt dat er nog of<br />
weer e<strong>en</strong> tol bestaat. Er wordt in de notul<strong>en</strong><br />
van de geme<strong>en</strong>teraad g<strong>en</strong>oemd: 'Toltarief:<br />
rijtuig met 1 r<strong>en</strong>paard 15 c.; met 2 paard<strong>en</strong> 20<br />
ets.' K<strong>en</strong>nelijk is deze tol verdw<strong>en</strong><strong>en</strong>, want in<br />
de notul<strong>en</strong> van de geme<strong>en</strong>teraadsvergadering<br />
van 25 februari 1859 met burgemeester<br />
M. de Wit wordt geschrev<strong>en</strong>: ‘Er bestaat e<strong>en</strong><br />
plan de rijweg van <strong>Loosdrecht</strong> tot Hilversum te<br />
verbeter<strong>en</strong>; van het Raadhuis tot de heide met<br />
kei<strong>en</strong> <strong>en</strong> verder tot de Hondebrug te Hilversum<br />
met grint verhard<strong>en</strong>. Onderhoud: % geme<strong>en</strong>te<br />
<strong>Loosdrecht</strong>, V2 geme<strong>en</strong>te Hilversum. Er zal e<strong>en</strong> tol<br />
geplaatst word<strong>en</strong>; de opbr<strong>en</strong>gst zal aan beide Geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
toevall<strong>en</strong>'.3 Op 10 augustus 1860<br />
wordt e<strong>en</strong> toltarief vastgesteld.<br />
De volg<strong>en</strong>de naam die we als tolgaarder<br />
teg<strong>en</strong>kom<strong>en</strong> is die van Dirk van Alt<strong>en</strong>a. Hij<br />
kreeg 20% van de opbr<strong>en</strong>gst. Dirk bedi<strong>en</strong>de<br />
de tol tot zijn dood in 1869. De pacht werd<br />
door zijn vrouw Willemijntje van Sp<strong>en</strong>g<strong>en</strong><br />
overg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Hun kleinzoon, Klaas van<br />
Alt<strong>en</strong>a, stond e<strong>en</strong> klein jaar aan de tolboom<br />
(rond 1900) <strong>en</strong> had al gauw gezi<strong>en</strong> dat de tol<br />
door het weinige verkeer niet loonde.<br />
Over de toestand van de weg schreef in<br />
1900 e<strong>en</strong> zekere F.Th. Holsboer e<strong>en</strong> ingezond<strong>en</strong><br />
stuk in De Kampio<strong>en</strong>d Hij schetst hoe hij<br />
in <strong>Loosdrecht</strong> e<strong>en</strong> weg bereikte 'zoo ruw <strong>en</strong><br />
kantig, dat het rijd<strong>en</strong> er op e<strong>en</strong> ware marteling<br />
mocht heet<strong>en</strong>' Ook tuss<strong>en</strong> <strong>Loosdrecht</strong> <strong>en</strong> Hilversum<br />
deugde de weg niet <strong>en</strong> dan kwam de<br />
tol er nog bij; “t mooist<strong>en</strong> van de grap [?] was<br />
nog, dat ik bij d<strong>en</strong> tol tussch<strong>en</strong> Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong><br />
<strong>en</strong> Hilversum 5 c<strong>en</strong>t voor mijn rijwiel moest betal<strong>en</strong>.<br />
Al ware de weg uitstek<strong>en</strong>d, zoo'n belasting is<br />
ongehoord.' Ui) vraagt de 'A.N.W.B.' dring<strong>en</strong>d<br />
om actie te ondernem<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> die 'anachronistische'<br />
toll<strong>en</strong>.<br />
Onderhandse verpachting<br />
Vanaf 1904 komt Melis van d<strong>en</strong> Akker t<strong>en</strong><br />
tonele, dezelfde als in Oud-<strong>Loosdrecht</strong>; hij<br />
pacht tegelijk met de tol op de weg naar Lo<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
ook deze tol aan de Mol<strong>en</strong>me<strong>en</strong>t naar<br />
Hilversum, bij nummer 13. Melis' zoon, H<strong>en</strong>drik<br />
van d<strong>en</strong> Akker, bedi<strong>en</strong>t de tolboom tot<br />
1907. Deze zoon wist aardige verhal<strong>en</strong> over<br />
zijn vader te vertell<strong>en</strong>, bijvoorbeeld hoe Melis<br />
de andere aspirant-pachters aftroefde bij de<br />
op<strong>en</strong>bare inschrijving door thuis vier briefjes<br />
te mak<strong>en</strong> met verschill<strong>en</strong>de prijz<strong>en</strong>. In ieder<br />
vestzakje ging e<strong>en</strong> briefje. Door laat naar het<br />
geme<strong>en</strong>tehuis te gaan, kwam zijn bieding na<br />
die van de ander<strong>en</strong> <strong>en</strong> kon hij het vestzakje<br />
aanwijz<strong>en</strong> dat hem tot hoogste bieder maakte.<br />
Was er niemand dan kwam de laagste<br />
prijs tevoorschijn. Zo kon hij tot 1923 tolbaas<br />
blijv<strong>en</strong>.<br />
Na het vertrek van zoon H<strong>en</strong>drik staat<br />
Melis van d<strong>en</strong> Akker zelf <strong>en</strong>kele tijd aan de<br />
tol <strong>en</strong> blijft zijn vrouw Daatje Tober in Oud<br />
de boom bedi<strong>en</strong><strong>en</strong>. Dit houd<strong>en</strong> zij niet lang<br />
vol. In deze tijd (1908) verandert de wijze van<br />
verpachting door de Geme<strong>en</strong>te. Voor wat<br />
eerst e<strong>en</strong> 'publieke verpachting' was, waar<br />
e<strong>en</strong> ieder zich voor kon inschrijv<strong>en</strong>, komt nu<br />
e<strong>en</strong> 'onderhandse verpachting' in de plaats.<br />
Melis ontvangt e<strong>en</strong> jaarlijks bedrag van 610<br />
guld<strong>en</strong>. De rest draag hij af aan de geme<strong>en</strong>te.<br />
Er is sprake van e<strong>en</strong> controleur die door middel<br />
van e<strong>en</strong> verkeerstelling de inkomst<strong>en</strong> in<br />
het oog hield. Melis bleef won<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> huis<br />
dat zijn eig<strong>en</strong>dom was in Oud-<strong>Loosdrecht</strong>,<br />
dus hoefde niet het huis te hur<strong>en</strong> dat in 1900<br />
aan de Mol<strong>en</strong>me<strong>en</strong>t aangekocht was door de<br />
geme<strong>en</strong>te. Voorlopig werd hiervan gebruik<br />
gemaakt door wegwerkers. In 1969 is het huis<br />
aan de Mol<strong>en</strong>me<strong>en</strong>t afgebrok<strong>en</strong>.<br />
In 1907 komt Dirk R<strong>en</strong>s<strong>en</strong>brink als redder<br />
TVE 25e jrg. 2 007 195
Mm<br />
Anno 1994 staat aan de Horndijk hetzelfde gerestaureerde tolhek; niet op de oorspronkelijke plaats, maar als monum<strong>en</strong>t<br />
voor het tolverled<strong>en</strong> van <strong>Loosdrecht</strong> (foto ]ohn Mol, 2001).<br />
in de nood voor Melis <strong>en</strong> zijn vrouw. Hij<br />
neemt de taak van tolgaarder aan de Mol<strong>en</strong>me<strong>en</strong>t<br />
op zich. Enkele jar<strong>en</strong> werkt Dirk R<strong>en</strong>s<strong>en</strong>brink<br />
vermoedelijk voor Melis van d<strong>en</strong><br />
Akker, die de tol gepacht heeft. Dirk wordt<br />
pas g<strong>en</strong>oemd in mei 1928 als officiële pachter,<br />
tev<strong>en</strong>s huurder van de geme<strong>en</strong>tewoning teg<strong>en</strong><br />
260 guld<strong>en</strong> per jaar. Hij blijft op zijn post<br />
tot de Mol<strong>en</strong>me<strong>en</strong>t e<strong>en</strong> grote verbetering<br />
ondergaat. Er wordt e<strong>en</strong> wegdek aangelegd<br />
van betonplat<strong>en</strong> <strong>en</strong> de noodzaak tot tolheffing<br />
ter bestrijding van de onderhoudskost<strong>en</strong><br />
is hiermede verdw<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
De concessie voor deze tol wordt ingetrokk<strong>en</strong><br />
in 1928, tegelijk met die in Oud-<br />
<strong>Loosdrecht</strong>. Het tolhuis is nog lange tijd bewoond<br />
geblev<strong>en</strong> door R<strong>en</strong>s<strong>en</strong>brink, nu voor<br />
156 guld<strong>en</strong>. Hij mocht de woning blijv<strong>en</strong> hur<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> deed dit tot in 1937. Hierna werd de<br />
woning verhuurd aan G. Sch<strong>en</strong>k, zoals voorhe<strong>en</strong><br />
voor 156 guld<strong>en</strong> per jaar. In de jar<strong>en</strong> '60<br />
woonde er kunstschilder Bob van Walderve<strong>en</strong><br />
met zijn gezin, tot in 1969 het huis werd<br />
afgebrok<strong>en</strong>.<br />
D e tol op de w eg n a a r 's-G rav elan d<br />
De derde tol stond aan de 's-Gravelandsevaartweg<br />
bij huisnummer 2 <strong>en</strong> was eig<strong>en</strong>dom<br />
van het Polderschap 's-Graveland, ev<strong>en</strong>als de<br />
weg. Uit de opbr<strong>en</strong>gst<strong>en</strong> werd ook deze weg<br />
onderhoud<strong>en</strong>. Aan het Oud-<strong>Loosdrecht</strong>se<br />
eind van de Vaart, bij huisnummer 2, was<br />
Cor Lam de tolgaarder tot het jaar 1914. Na<br />
Cor kwam Meindert Luijer, die tolbaas werd<br />
op het punt bij huisnummer 5, waar grote<br />
bedrijvigheid heerste door de vrachtvaart van<br />
beurtschippers H<strong>en</strong>nipman <strong>en</strong> Port<strong>en</strong>g<strong>en</strong> die<br />
op Amsterdam <strong>en</strong> Utrecht voer<strong>en</strong>. In 1934<br />
196 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>
werd voor deze tol e<strong>en</strong> concessie verle<strong>en</strong>d<br />
aan het Polderbestuur die tot 1938 geldig<br />
was.<br />
Aan het 's-Gravelandse eind van de weg<br />
stond ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> tol, die tezam<strong>en</strong> met de<br />
sluis <strong>en</strong> de brug aan de vaart van de<br />
's-Gravelandse polder werd gepacht. Echter<br />
voor de weg tuss<strong>en</strong> <strong>Loosdrecht</strong> <strong>en</strong> 's-Graveland<br />
gold de concessie 'tot wederopzegging <strong>en</strong><br />
uiterlijk 6 november 1935'. Van jaar tot jaar<br />
werd dit bekek<strong>en</strong> <strong>en</strong> wel in verband met de<br />
aanleg van het kanaal van Hilversum naar de<br />
<strong>Vecht</strong>. E<strong>en</strong> locale krant schreef:'Voor e<strong>en</strong> hoge<br />
som kon de geme<strong>en</strong>te <strong>Loosdrecht</strong> het tolrecht afkop<strong>en</strong>,<br />
doch hierop werd van geme<strong>en</strong>tewege niet<br />
ingegaan, met het gevolg, dat e<strong>en</strong> oudheid, meer<br />
geschikt om te prijk<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> antiquiteit<strong>en</strong>-<br />
Museum dan op d<strong>en</strong> weg, onder <strong>Loosdrecht</strong> nog<br />
kan word<strong>en</strong> aanschouwd'.<br />
Uit e<strong>en</strong> melding in de Gooi- <strong>en</strong> <strong>Eem</strong>lander<br />
van 1934 blijkt dat ‘er ge<strong>en</strong> tol meer wordt gehev<strong>en</strong><br />
aan de <strong>Loosdrecht</strong>se kant van de Vaartweg.<br />
Sinds <strong>en</strong>ige jar<strong>en</strong> heeft de tol van 's-Graveland<br />
beide richting<strong>en</strong> bedi<strong>en</strong>d tot hij in verband met het<br />
kanaalwerk moest verdwijn<strong>en</strong>. Ook aan dit<br />
'tolvrije tijdperk' kwam weer e<strong>en</strong> einde. Op zijn<br />
oude plaats, aan de 's-Gravelandsche Vaart, is de<br />
tol weer opgesteld <strong>en</strong> zal weer tol word<strong>en</strong><br />
gehev<strong>en</strong>'.<br />
Op deze plaats in de geme<strong>en</strong>te werd pas<br />
op 1 april 1944 de tolheffing gestaakt, terwijl<br />
in 1946 de daadwerkelijke overdracht van de<br />
weg aan de geme<strong>en</strong>te <strong>Loosdrecht</strong> tot stand<br />
kwam.<br />
Tot slot<br />
daar is e<strong>en</strong> lange strijd voor nodig geweest,<br />
waar vooral Tweede Kamerlid Floris Vos zich<br />
voor heeft ingespann<strong>en</strong>. Zijn leus was: Alle<br />
weg<strong>en</strong> vrij. Onder zijn leiding zijn tolacties <strong>en</strong><br />
bestorming<strong>en</strong> uitgevoerd. Na vernieling van<br />
de tol te Muid<strong>en</strong> kreeg Vos grote bek<strong>en</strong>dheid<br />
<strong>en</strong> daarmee veel invloed to<strong>en</strong> hij in 1929<br />
werd gekoz<strong>en</strong> voor de Midd<strong>en</strong>standspartij voor<br />
Stad <strong>en</strong> Lande, e<strong>en</strong> door hemzelf opgerichte<br />
partij. Zijn spreekbeurt<strong>en</strong> troff<strong>en</strong> doel <strong>en</strong> leidd<strong>en</strong><br />
uiteindelijk tot resultat<strong>en</strong>: Alle weg<strong>en</strong><br />
vrij.s<br />
Jeannette P. van der Meul<strong>en</strong>-Kuhn, doc<strong>en</strong>te<br />
Frans, is bestuurslid van de Historische Kring<br />
<strong>Loosdrecht</strong> <strong>en</strong> van de Stichting <strong>Loosdrecht</strong>s Porselein,<br />
daarnaast redactielid van het tijdschrift HKL.<br />
Co-auteur van het boek 'De <strong>Loosdrecht</strong>se porseleinfabriek<br />
bov<strong>en</strong> water'.<br />
Not<strong>en</strong><br />
1 Weekbode voor Zeist, Drieberg<strong>en</strong> <strong>en</strong> Omstrek<strong>en</strong>, nr.<br />
40 dd. 3.10.1891; Gem. Archief Zeist.<br />
2 Gegev<strong>en</strong>s uit de Rechterlijke Archiev<strong>en</strong> te<br />
Utrecht, opgetek<strong>en</strong>d door W. Voogsgeerd sr <strong>en</strong><br />
voorzi<strong>en</strong> van aantek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> door W. Voogsgeerd<br />
jr.<br />
3 Notul<strong>en</strong> van Geme<strong>en</strong>teraadsvergadering<strong>en</strong> te<br />
<strong>Loosdrecht</strong>; opgetek<strong>en</strong>d door W. Voogsgeerd;<br />
archief Historische Kring <strong>Loosdrecht</strong>.<br />
4 De Kampio<strong>en</strong>, orgaan van de Algeme<strong>en</strong><strong>en</strong> Nederlandsch<strong>en</strong><br />
Wielrijders Bond, XVIIe jaargang<br />
no. 37 van 14 september 1900.<br />
5 Gebaseerd op Alle weg<strong>en</strong> vrij, Historische Kring<br />
Nieuwegein, 1992.<br />
Naarmate de int<strong>en</strong>siteit van het verkeer groter<br />
werd, moest het Nederlandse weg<strong>en</strong>net<br />
word<strong>en</strong> aangepast. To<strong>en</strong> in 1926 e<strong>en</strong> algem<strong>en</strong>e<br />
weg<strong>en</strong>belasting werd ingesteld, kwam de<br />
noodzaak van het toll<strong>en</strong>stelsel ter discussie.<br />
Het Rijk of de Provincie nam de kost<strong>en</strong> voor<br />
het onderhoud van de weg van de geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
over; deze mist<strong>en</strong> echter met het verdwijn<strong>en</strong><br />
van de toll<strong>en</strong> de extra inkomst<strong>en</strong>. Het zou<br />
nog jar<strong>en</strong> dur<strong>en</strong> voordat e<strong>en</strong> oplossing werd<br />
gevond<strong>en</strong> <strong>en</strong> heel Nederland tolvrij werd;<br />
TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 197
<strong>Loosdrecht</strong>se beurtvaart<br />
lohn Mol<br />
De 'hele' geschied<strong>en</strong>is van de <strong>Loosdrecht</strong>se<br />
beurtvaart is (nog) niet opgetek<strong>en</strong>d, maar<br />
met behulp van oude pr<strong>en</strong>tbriefkaart<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
stukk<strong>en</strong> die in periodiek<strong>en</strong> <strong>en</strong> boek<strong>en</strong> van de<br />
Historische Kring <strong>Loosdrecht</strong> zijn gepubliceerd<br />
is er toch e<strong>en</strong> <strong>en</strong> ander te vertell<strong>en</strong>. Er<br />
word<strong>en</strong> in die stukk<strong>en</strong> soms nam<strong>en</strong> van<br />
beurtschippers g<strong>en</strong>oemd, maar van de meest<strong>en</strong><br />
is maar weinig bek<strong>en</strong>d. Alle<strong>en</strong> van Dirk<br />
Port<strong>en</strong>g<strong>en</strong>, die beurtschipper op Amsterdam<br />
<strong>en</strong> Utrecht was, wet<strong>en</strong> we meer dankzij e<strong>en</strong><br />
artikel dat zijn zoon Gijs in 1997 heeft geschrev<strong>en</strong>.<br />
Gijs had zelf in de jar<strong>en</strong> zestig/<br />
tachtig van de vorige eeuw e<strong>en</strong> expeditiebedrijf<br />
op de hoek van de Nootweg <strong>en</strong> de Berk<strong>en</strong>laan<br />
in Nieuw-<strong>Loosdrecht</strong>. Hij is op 19<br />
september 2001 overled<strong>en</strong>.<br />
Pr<strong>en</strong>tbriefkaart<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> help<strong>en</strong> bij de datering,<br />
in ieder geval als ze verstuurd zijn <strong>en</strong> de<br />
poststempels nog leesbaar zijn. Van veel<br />
kaart<strong>en</strong> zijn de postzegels echter verwijderd<br />
<strong>en</strong> daardoor meestal ook de datumstempels.<br />
Kaart<strong>en</strong> waarvan de beeldzijd<strong>en</strong> boodschapp<strong>en</strong><br />
drag<strong>en</strong>, zijn bijna altijd van vóór 1905,<br />
want het was in de begintijd niet toegestaan<br />
de achterkant te beschrijv<strong>en</strong>; die was uitsluit<strong>en</strong>d<br />
bestemd voor de adressering. Wie oude<br />
pr<strong>en</strong>tbriefkaart<strong>en</strong> van <strong>Loosdrecht</strong> verzamelt<br />
moet er rek<strong>en</strong>ing mee houd<strong>en</strong> dat er in de<br />
loop der jar<strong>en</strong> meer dan 1.600 verschill<strong>en</strong>de<br />
zijn uitgegev<strong>en</strong>. Van bek<strong>en</strong>de monum<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
als de hervormde kerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> kasteel Sypesteyn<br />
zijn er ook nog e<strong>en</strong>s vele in verschill<strong>en</strong>de<br />
jaargetijd<strong>en</strong> <strong>en</strong> vanuit verschill<strong>en</strong>de rich-<br />
tmm<br />
i&X', k & Z - È M i<br />
m .-.<br />
■ s f *<br />
m<br />
_iJj<br />
IW v 1<br />
m m t<br />
.<br />
■<br />
U ,<br />
A _/<br />
Vaartbrug — Oud <strong>Loosdrecht</strong>.<br />
Afb. 1: De Vaartbrug omstreeks 1906.<br />
198 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>
9. -v,<br />
j§& i<br />
imm<br />
'^ 521<br />
_ - © ' ) !<br />
/<br />
C-ÏS?<br />
V :<br />
\<br />
>.<br />
.«*<br />
**<br />
;”’<br />
uitdraai<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> zeer klein knopje. De hekk<strong>en</strong><br />
bij de brug, die moest<strong>en</strong> voorkom<strong>en</strong> dat<br />
m<strong>en</strong> naast de brug terecht kwam, war<strong>en</strong> echte<br />
brugleuning<strong>en</strong>, want iedere avond wordt<br />
teg<strong>en</strong> die hekk<strong>en</strong> aangeleund door de jeugd<br />
of di<strong>en</strong><strong>en</strong> ze als zitplaats. Die brug is e<strong>en</strong><br />
heerlijk veel gezocht plekje om met elkaar te<br />
prat<strong>en</strong>, geintjes uit te hal<strong>en</strong> of katt<strong>en</strong>kwaad te<br />
bed<strong>en</strong>k<strong>en</strong>. Als de veldwachter er aan komt<br />
gaan ze gauw he<strong>en</strong> <strong>en</strong> weer lop<strong>en</strong>, want op<br />
de brug mag niet word<strong>en</strong> stilgestaan.'<br />
Veel verkeer zal er in de tijd to<strong>en</strong> de foto<br />
g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> werd niet geweest zijn, want m<strong>en</strong><br />
kon op zijn gemak op de weg staan om het<br />
plaatje te verfraai<strong>en</strong>. Het is wel te zi<strong>en</strong> dat de<br />
weg naar 's-Graveland belangrijker was dan<br />
de weg door Oud-<strong>Loosdrecht</strong>. Naast de brug<br />
staat op e<strong>en</strong> bord het tarief vermeld dat de<br />
schipper verschuldigd was voor het ophal<strong>en</strong><br />
van de brug.<br />
Afbeelding 2 toont de brug op e<strong>en</strong> kaart<br />
die in 1943 is verzond<strong>en</strong>. De opname is gemaakt<br />
kom<strong>en</strong>d vanuit Oud-<strong>Loosdrecht</strong> <strong>en</strong><br />
linksvoor begint de weg naar 's-Graveland.<br />
aimmm Mtmz<br />
mm<br />
-fev &<br />
mem<br />
wmm<br />
WWW<br />
l'M %<br />
1Sm<br />
Er was to<strong>en</strong> natuurlijk wel verkeer <strong>en</strong> om<br />
problem<strong>en</strong> te voorkom<strong>en</strong> staat er links e<strong>en</strong><br />
bord met de tekst 'VERKEER VAN DEZE<br />
ZIJDE GAAT VOOR.' Rechts is e<strong>en</strong> nostalgische<br />
wegwijzer te zi<strong>en</strong>. In de woning daarachter<br />
heeft beurtschipper Dirk Port<strong>en</strong>g<strong>en</strong><br />
gewoond.<br />
Wie thans vanaf de vaste brug tuss<strong>en</strong><br />
Oud-<strong>Loosdrecht</strong>sedijk 48 <strong>en</strong> 50 in de richting<br />
's-Graveland kijkt, kan zich moeilijk voorstell<strong>en</strong><br />
dat het er ooit zo heeft uitgezi<strong>en</strong> als afbeelding<br />
3 laat zi<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> pr<strong>en</strong>tbriefkaart die<br />
op 7 september 1908 verzond<strong>en</strong> is van <strong>Loosdrecht</strong><br />
naar Drieberg<strong>en</strong>.<br />
De vaart was e<strong>en</strong> schakel in de vaarverbinding<br />
<strong>Loosdrecht</strong>-Amsterdam <strong>en</strong> is ooit<br />
gegrav<strong>en</strong> voor het vervoer van turf naar de<br />
stad. Later werd de vaart belangrijk voor de<br />
beurtvaart. Links ligt de boot van beurtschipper<br />
H<strong>en</strong>nipman afgemeerd. Die had e<strong>en</strong> vaste<br />
vergunning voor vaart<strong>en</strong> naar Amsterdam<br />
<strong>en</strong> Utrecht. Omstreeks 1923 nam<strong>en</strong> de gebroeders<br />
Port<strong>en</strong>g<strong>en</strong> het beurtveer van H<strong>en</strong>nipman<br />
over. Rechts staat de, op veel kaart<strong>en</strong><br />
'm<br />
i<br />
ijj&fsBLg,<br />
L£Mk<br />
I<br />
.öösd.reeh<br />
Afb. 3: De ‘s-Gravelandsevaart omstreeks 1908.<br />
200 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>
: H6V<br />
LAW<br />
:X . ^ M<br />
<strong>Loosdrecht</strong>sche Vaart.<br />
; « V - -$ \<br />
,. -rs'<br />
,1?> -S<br />
' 'V<br />
••^ • ?t.i<br />
v / 4-r W gm<br />
iW-Awi<br />
,<br />
m m m<br />
.<br />
K f e<br />
- ■- ■.-■' •i ; ' :'<br />
.I ' ’<br />
- J V jjjli<br />
K r<br />
f m<br />
m<br />
tüJM<br />
£« Vis - •;:•<br />
i f e s ü<br />
Afb. 4: De 's-Gravelandsevaart omstreeks 1910, met excuses voor de streep in de foto.<br />
voorkom<strong>en</strong>de, goed gevulde hooiberg van<br />
boer Van der Steur. Hij kon het hooi van de<br />
schuit zo in de berg loss<strong>en</strong>. De boerderij, die<br />
op deze afbeelding niet te zi<strong>en</strong> is, werd na<br />
Van der Steur door Jan Zijtveld voortgezet <strong>en</strong><br />
daarna door J. Wesseling. Die hooiberg is<br />
allang verdw<strong>en</strong><strong>en</strong>, maar de bijbehor<strong>en</strong>de<br />
boerderij staat er nog wel. Die is in 2005 gerestaureerd<br />
<strong>en</strong> heeft e<strong>en</strong> andere bestemming<br />
gekreg<strong>en</strong>.<br />
Op e<strong>en</strong> kaart uit circa 1910 (afb. 4) zi<strong>en</strong> we<br />
ook e<strong>en</strong> beurtschip ligg<strong>en</strong> <strong>en</strong> nog wel e<strong>en</strong><br />
zeilschip. Ook de hooiberg <strong>en</strong> het achterste<br />
puntje van de boerderij is te zi<strong>en</strong>. Helaas is er<br />
verder niets bek<strong>en</strong>d over dit schip. Uitgevers<br />
van kaart<strong>en</strong> fantaseerd<strong>en</strong> nogal e<strong>en</strong>s met b<strong>en</strong>aming<strong>en</strong>,<br />
op deze is de naam <strong>Loosdrecht</strong>sche<br />
Vaart bedacht.<br />
Omdat er bij de brug veel bedrijvigheid<br />
was, mocht e<strong>en</strong> uitspanning <strong>en</strong> hotel natuurlijk<br />
niet ontbrek<strong>en</strong>. Dat was er ook, maar van<br />
de oudste geschied<strong>en</strong>is is niet veel bek<strong>en</strong>d.<br />
Het wordt onder andere g<strong>en</strong>oemd in e<strong>en</strong> proces<br />
verbaal van de publieke veiling die werd<br />
gehoud<strong>en</strong>: 'op 22 september 1868 des avonds<br />
t<strong>en</strong> zes ure in de herberg aan de Vaartbrug te<br />
Oud-<strong>Loosdrecht</strong> t<strong>en</strong> huize van Dirk<br />
H<strong>en</strong>nipman'. In e<strong>en</strong> ander stuk wordt vermeld<br />
dat aannemer Streefkerk omstreeks<br />
1880 zijn hout liet kom<strong>en</strong> uit Zaandam: 'Het<br />
werd met schuit<strong>en</strong> vervoerd naar de Vaartbrug<br />
in <strong>Loosdrecht</strong> <strong>en</strong> daar gelost op de wag<strong>en</strong><br />
van Elbert H<strong>en</strong>nipman.' In e<strong>en</strong> stuk over<br />
reiz<strong>en</strong> staat dat m<strong>en</strong> vóór 1874 met de trekschuit<br />
vanaf de 's-Gravelandsevaart vertrok,<br />
waar de firma H<strong>en</strong>nipman e<strong>en</strong> beurtdi<strong>en</strong>st<br />
verzorgde. Later ging m<strong>en</strong> per trein omdat de<br />
spoorlijn Hilversum-Amsterdam in gebruik<br />
was g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Over de rec<strong>en</strong>tere geschied<strong>en</strong>is<br />
van het hotel is meer bek<strong>en</strong>d. Afbeelding<br />
5, e<strong>en</strong> pr<strong>en</strong>tbriefkaart uit 1916, toont Hotel<br />
Vaartzicht aan de 's-Gravelandsevaart in<br />
Oud-<strong>Loosdrecht</strong>, to<strong>en</strong> de Vaartbrug nog e<strong>en</strong><br />
echte ophaalbrug was.<br />
TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 201
Vanaf dit punt vertrokk<strong>en</strong> de schep<strong>en</strong> naar<br />
Amsterdam <strong>en</strong> Utrecht. Begonn<strong>en</strong> met de<br />
trekschuit van o.a. schipper Stam is het tot<br />
ver in de twintigste eeuw e<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> <strong>en</strong> gaan<br />
van schep<strong>en</strong> geweest. Die voer<strong>en</strong> over de<br />
vaart naar het Zuidereinde in 's-Graveland<br />
(het Hilversumskanaal was er to<strong>en</strong> nog niet)<br />
waar ze door de Zuidersluis moest<strong>en</strong>. Vandaar<br />
voer<strong>en</strong> ze naar het Noordereinde <strong>en</strong> dan<br />
langs de Looydijk naar de sluis bij Uitermeer<br />
waar ze de <strong>Vecht</strong> opging<strong>en</strong> naar Weesp. Vandaar<br />
over de Weespertrekvaart naar Diem<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> Amsterdam, waar de schuit<strong>en</strong> afmeerd<strong>en</strong><br />
bij het 's-Gravelandseveer. De route naar<br />
Utrecht ging via de oostelijke Drecht, de<br />
<strong>Loosdrecht</strong>se plass<strong>en</strong>, de westelijke Drecht,<br />
de Mijnd<strong>en</strong>sesluis <strong>en</strong> de <strong>Vecht</strong>. De beurtschippers<br />
Boelhouwer, H<strong>en</strong>nipman, Port<strong>en</strong>g<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> De Ronde bracht<strong>en</strong> lev<strong>en</strong> in de brouwerij<br />
<strong>en</strong> eig<strong>en</strong>aar Dolman van het hotel deed<br />
goede zak<strong>en</strong>, zoals te zi<strong>en</strong> is e<strong>en</strong> ansichtkaart<br />
die in van <strong>Loosdrecht</strong> naar Utrecht is verzond<strong>en</strong><br />
(afb. 7). Hij had tev<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> rijtuigstalling<br />
i m .<br />
mm<br />
(links op de foto voor e<strong>en</strong> deel te zi<strong>en</strong> <strong>en</strong> op<br />
afbeelding 1 staat de voorgevel afgebeeld) <strong>en</strong><br />
onderhield e<strong>en</strong> paard<strong>en</strong>busdi<strong>en</strong>st op Hilversum.<br />
In 1921 werd Hoveling eig<strong>en</strong>aar <strong>en</strong> voerde<br />
de naam Hotel-Restaurant Vaartzicht in.<br />
Hoveling begon dit hotelbedrijf maar had<br />
veel ideeën op het gebied van rijd<strong>en</strong> met<br />
auto's. Hij had voordi<strong>en</strong> altijd al in auto's van<br />
particulier<strong>en</strong> als chauffeur di<strong>en</strong>st gedaan<br />
maar wilde zijn eig<strong>en</strong> auto's hebb<strong>en</strong>. Daarom<br />
is het niet verwonderlijk dat omstreeks 1925<br />
de eerste autobus van Hoveling door het<br />
dorp he<strong>en</strong> <strong>en</strong> terug naar Hilversum reed <strong>en</strong><br />
hij de man werd die het autobusvervoer in<br />
<strong>Loosdrecht</strong> op gang heeft gebracht. Na de<br />
aanleg van e<strong>en</strong> vaste brug in de Oud-<br />
<strong>Loosdrecht</strong>sedijk (midd<strong>en</strong> jar<strong>en</strong> dertig) werd<br />
de naam van het hotel De Nieuwe Brug. Teg<strong>en</strong>woordig<br />
heet het Het Bruggetje. Door de<br />
crisis in de dertiger jar<strong>en</strong> van de vorige eeuw<br />
<strong>en</strong> de opkomst van de vrachtauto kwam er<br />
e<strong>en</strong> einde aan de <strong>Loosdrecht</strong>se beurtvaart.<br />
Hotel Vaartzicht,<br />
-Qud-LposdrechL<br />
v- '%<br />
SN&«<br />
0 1 X ë<br />
Ü É É<br />
Afb. 5: Hotel Vaartzicht in 1916.<br />
202 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>
V-<br />
■ B I '<br />
E r » ’" * * -..........<br />
SEb 4-<br />
M O T O R - cOM NIB USDIEN ST GEMEENTE LOOSODECHT<br />
i<br />
r '<br />
Nk4£<br />
* r "w.<br />
S b .<br />
A/b. 6: De bus 'model jar<strong>en</strong> twintig' van de ondernemers ]. Hoveling <strong>en</strong> K. jager.<br />
Beurtschipper Dirk Port<strong>en</strong>g<strong>en</strong><br />
Dirk Port<strong>en</strong>g<strong>en</strong> (1888-1982) werd gebor<strong>en</strong> te<br />
Baambrugge als zoon van Dirk Port<strong>en</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
Geertruida de Vries die e<strong>en</strong> boerderij hadd<strong>en</strong>.<br />
Hij was de oudste van twaalf kinder<strong>en</strong>. In<br />
1919 trouwde hij daar met Maria Moerman.<br />
Omdat het de gewoonte was dat de jongste<br />
zoon later de boerderij van de ouders overnam,<br />
moest<strong>en</strong> de oudste jong<strong>en</strong>s maar ander<br />
werk zoek<strong>en</strong>. Zodo<strong>en</strong>de is hij met zijn één<br />
jaar jongere broer Jacob, beurtschipper geword<strong>en</strong>.<br />
Zij nam<strong>en</strong> in juni 1920 de zaak <strong>en</strong><br />
het huis over van schipper Arie van Rijn aan<br />
de Kerkbuurt 259 te 's-Graveland. Jacob ging<br />
in het huis in 's-Graveland won<strong>en</strong> <strong>en</strong> Dirk<br />
kocht in april 1921 e<strong>en</strong> huis van Adriaan Heineke<br />
in Oud-<strong>Loosdrecht</strong>, geleg<strong>en</strong> aan de<br />
Nieuw<strong>en</strong>dijk, de huidige Oud-<strong>Loosdrecht</strong>sedijk,<br />
bij de brug over de 's-Gravelandsevaart.<br />
E<strong>en</strong> paar jaar later is ook de beurtdi<strong>en</strong>st van<br />
Jan H<strong>en</strong>nipman in <strong>Loosdrecht</strong> overg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>.<br />
Deze had e<strong>en</strong> vaste vergunning om te var<strong>en</strong><br />
naar Amsterdam <strong>en</strong> Utrecht. De beide broers<br />
noemd<strong>en</strong> hun bedrijf: Gebroeders Port<strong>en</strong>g<strong>en</strong>,<br />
voorhe<strong>en</strong> A. van Rijn <strong>en</strong> voorhe<strong>en</strong> /. H<strong>en</strong>nipman.<br />
De di<strong>en</strong>stregeling vanuit 's-Graveland<br />
dateert van 1644 <strong>en</strong> is ingesteld door de<br />
stadsbestur<strong>en</strong> van Amsterdam <strong>en</strong> Utrecht in<br />
overleg met de voorname her<strong>en</strong> van de buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong><br />
in 's-Graveland <strong>en</strong> langs de<br />
<strong>Vecht</strong>. De regelmaat van de beurtvaart werd<br />
bepaald door marktdag<strong>en</strong> <strong>en</strong> andere vaste<br />
gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> <strong>en</strong> ev<strong>en</strong>em<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. De koopman<br />
wist dan wanneer hij zijn goeder<strong>en</strong> kon<br />
verstur<strong>en</strong>, de reiziger wanneer hij kon meevar<strong>en</strong>.<br />
<strong>Tuss<strong>en</strong></strong> Amsterdam <strong>en</strong> Haarlem bestond<br />
al sinds 1632 e<strong>en</strong> trekschuitverbinding,<br />
die later aansluiting kreeg op Leid<strong>en</strong> <strong>en</strong> Delft,<br />
waardoor t<strong>en</strong>slotte e<strong>en</strong> vaste verbinding ontstond<br />
met Rotterdam. In 1670 werd<strong>en</strong> de<br />
'veer- of dorp-schuyt<strong>en</strong>' geteld die in Amsterdam<br />
de Amstel passeerd<strong>en</strong>. Het aantal varieerde<br />
van vijftig tot ruim tweehonderd per<br />
dag.<br />
We wet<strong>en</strong> uit de dorpsgerecht<strong>en</strong> van<br />
<strong>Loosdrecht</strong> dat Dirk Stam in de achtti<strong>en</strong>de<br />
eeuw al e<strong>en</strong> regelmatige veerdi<strong>en</strong>st op Amsterdam<br />
had. Hij wordt vermeld als veerschipper<br />
van <strong>Loosdrecht</strong> <strong>en</strong> 's-Graveland <strong>en</strong><br />
TV F 25e jrg. <strong>2007</strong> 203
woonde te <strong>Loosdrecht</strong> aan de 's-Gravelandsevaart.<br />
Uit die tijd stamt ook dit lijstje met<br />
tariev<strong>en</strong>:<br />
Voor 2 daag<strong>en</strong> vaar<strong>en</strong>s met het jagt naar Schraavelandt1:<br />
voor het -paart 2 daag<strong>en</strong> a 4 g daags 8.0.0<br />
voor het jagt a 8 g daags 16.0.0<br />
voor passaaijse geit 3.6.0<br />
door ‘tweesper tolheek 1.13.0<br />
door de amstel schut sluijs 0.8.0<br />
door de sluijs <strong>en</strong> lange brug te Weesp 0.17.0<br />
door het Ankeve<strong>en</strong>s hek <strong>en</strong> uijter meer 0.8.0<br />
voor turf <strong>en</strong> hout 1.10.0<br />
f32.2.0<br />
Tot in de neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw bleef dit beroep<br />
bij Stam in de familie. Aan het eind van die<br />
eeuw was C. H<strong>en</strong>nipman baas op de trekschuit<br />
geword<strong>en</strong>. Op 15 oktober 1902 is de<br />
laatste trekschuit uit het dorp verdw<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
Schipper H<strong>en</strong>nipman heeft zijn veerschuit<br />
lat<strong>en</strong> inricht<strong>en</strong> als motorboot.<br />
Met het overnem<strong>en</strong> van de zak<strong>en</strong> van<br />
H<strong>en</strong>nipman <strong>en</strong> Van Rijn war<strong>en</strong> de gebroeders<br />
Port<strong>en</strong>g<strong>en</strong> in het bezit gekom<strong>en</strong> van drie stal<strong>en</strong><br />
motorpakschuit<strong>en</strong>: de in 1882 gebouwde<br />
Sperans Meliora (in 1930 omgedoopt tot Elizabeth),<br />
de uit 1886 stamm<strong>en</strong>de ‘s-Gravelander <strong>en</strong><br />
de Lastdrager2. Op afbeelding 8 is de ‘s-Gravelander<br />
te zi<strong>en</strong> met op de achtergrond de<br />
schuur van de eerder g<strong>en</strong>oemde boerderij aan<br />
de Vaart.<br />
Dirk Port<strong>en</strong>g<strong>en</strong> voer dinsdags naar Amsterdam<br />
<strong>en</strong> donderdags naar Utrecht; zijn<br />
broer Jacob voer maandags <strong>en</strong> donderdags<br />
naar Amsterdam <strong>en</strong> concurr<strong>en</strong>t Sax uit 's-<br />
Graveland voer op wo<strong>en</strong>sdag <strong>en</strong> vrijdag naar<br />
Amsterdam. Zo'n reis duurde altijd twee<br />
dag<strong>en</strong>. Er werd overnacht in de roef van de<br />
schuit.<br />
De route van <strong>Loosdrecht</strong> naar Amsterdam<br />
ging via de 's-Gravelandse vaart, alwaar de<br />
schuit getrokk<strong>en</strong> moest word<strong>en</strong> door e<strong>en</strong><br />
paard, tot aan het Noordereind in 's-<br />
Graveland. Dit niet alle<strong>en</strong> vanwege de gerin-<br />
1 - TFTW .<br />
r.--<br />
sHr.<br />
• >, \ **<br />
. . ‘ «■<br />
-<br />
. • y jt;<br />
■ - 1 Z W - ■■<br />
* ,T 'v i<br />
Hótel Dolman<br />
LOOSDRECHT<br />
Afb. 7: Drukte bij hotel Vaartzicht van Dolman.<br />
204 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>
tegg?E§ifc<br />
S " V;<br />
Afb. 8: Motorschuit de 's-Gravelander<br />
ge diepte, maar ook door de vele vuiligheid<br />
die in de 's-Gravelandse vaart dreef. M<strong>en</strong> had<br />
to<strong>en</strong> nog ge<strong>en</strong> reinigingsdi<strong>en</strong>st zodat veel<br />
afval in de vaart werd gegooid. Vervolg<strong>en</strong>s<br />
volgde m<strong>en</strong> de route die eerder in dit artikel<br />
beschrev<strong>en</strong> is.<br />
De vracht naar Amsterdam bestond veelal<br />
uit wasgoed van de verschill<strong>en</strong>de wasserij<strong>en</strong>.<br />
Het hotel Américain in Amsterdam had e<strong>en</strong><br />
eig<strong>en</strong> wasserij in 's-Graveland. Uit Amsterdam<br />
kwam er veel veevoer voor de graanhandelar<strong>en</strong><br />
Volkers <strong>en</strong> Zijtveld in <strong>Loosdrecht</strong>,<br />
bal<strong>en</strong> voor de kininefabriek Argesarie aan de<br />
Beer<strong>en</strong>steinse vaart in 's-Graveland, gasfless<strong>en</strong><br />
voor de radiator<strong>en</strong>fabriek aan 't Luie Gat<br />
bij de Franse Kampweg, vat<strong>en</strong> olie <strong>en</strong> teer <strong>en</strong><br />
vat<strong>en</strong> petroleum voor de heer Hacke van<br />
Mijnd<strong>en</strong> in <strong>Loosdrecht</strong>, die met e<strong>en</strong> motor<br />
voor zijn eig<strong>en</strong> stroom zorgde in de orchidee<strong>en</strong>kwekerij<br />
op het landgoed Eik<strong>en</strong>rode. Ook<br />
werd<strong>en</strong> er vat<strong>en</strong> met drank voor de firma<br />
Verhoev<strong>en</strong> te 's-Graveland vervoerd.<br />
Bij de vracht naar Utrecht zat<strong>en</strong> wel e<strong>en</strong>s<br />
in beslag g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> jachtgewer<strong>en</strong> of strikk<strong>en</strong><br />
van stropers. Die moest<strong>en</strong> dan als bewijsstukk<strong>en</strong><br />
naar het gerechtsgebouw aan de Ham-<br />
De laatste trekschuit<br />
De laatste trekschuit is thans uit<br />
<strong>Loosdrecht</strong> verdw<strong>en</strong><strong>en</strong>: schipper E. H<strong>en</strong>nipman<br />
heeft „naar de eisch<strong>en</strong> des tijds”<br />
zijne veerschuit do<strong>en</strong> inricht<strong>en</strong> tot motorboot.<br />
(Uit e<strong>en</strong> „Gooi- <strong>en</strong> <strong>Eem</strong>lander”<br />
van October 1902).<br />
M S<br />
' : : A U<br />
burgerstraat gebracht word<strong>en</strong>. Ook is er naar<br />
Utrecht nog <strong>en</strong>ige tijd met vee gevar<strong>en</strong>, maar<br />
meestal werd het vee door veedrijvers over<br />
de weg naar Utrecht getransporteerd. In<br />
TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 205
<strong>Loosdrecht</strong> werd dat o.a. door Piet Masmeijer<br />
(Zwarte Piet) gedaan, die vrijdagavond al<br />
begon hier <strong>en</strong> daar de koei<strong>en</strong> op te hal<strong>en</strong>. Die<br />
werd<strong>en</strong> dan 's nachts of 's morg<strong>en</strong>s heel<br />
vroeg lop<strong>en</strong>d naar de Utrechtse veemarkt<br />
gebracht.<br />
E<strong>en</strong> beurtschipper was ook wele<strong>en</strong>s e<strong>en</strong><br />
vertrouw<strong>en</strong>sman. Zo gebeurde het wel dat<br />
e<strong>en</strong> landbouwer die op e<strong>en</strong> pachtboerderij zat<br />
wat geld had gespaard. Dat mocht niet bij de<br />
plaatselijke Boer<strong>en</strong>le<strong>en</strong>bank bek<strong>en</strong>d word<strong>en</strong>,<br />
want dan ging misschi<strong>en</strong> de pacht omhoog.<br />
Dus ging m<strong>en</strong> naar de beurtschipper met het<br />
verzoek om het geld te belegg<strong>en</strong> in Amsterdam.<br />
M<strong>en</strong> had dan de keus: staatsl<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> a<br />
314%, spoorwegaandel<strong>en</strong> a 314% of Russische<br />
papier<strong>en</strong> a 4%. Na de revolutie bleek dat de<br />
meest hebberig<strong>en</strong> op de koffie war<strong>en</strong> gekom<strong>en</strong>.<br />
Omdat in 1930 de crisis begon, werd<strong>en</strong> de<br />
vracht<strong>en</strong> minder <strong>en</strong> het werd moeilijker om<br />
aan geld te kom<strong>en</strong>. Als voorbeeld het volg<strong>en</strong>de<br />
geval: de schipper kreeg in Amsterdam<br />
ti<strong>en</strong> ton La Plata-maïs los gestort aan boord<br />
van e<strong>en</strong> zeeschip voor e<strong>en</strong> graanhandelaar in<br />
's-Graveland. Onder rembours, dat wil zegg<strong>en</strong>:<br />
bij aflevering moest er mete<strong>en</strong> betaald<br />
word<strong>en</strong>. Dat was circa ƒ 750,-. Bij aankomst<br />
had de graanhandelaar maar ongeveer 400<br />
guld<strong>en</strong>. M<strong>en</strong> begon dan vast maar met loss<strong>en</strong>:<br />
in zakk<strong>en</strong> schepp<strong>en</strong> <strong>en</strong> het pakhuis in drag<strong>en</strong>.<br />
De handelaar ging intuss<strong>en</strong> vlug de boer op<br />
om te prober<strong>en</strong> diverse nog op<strong>en</strong>staande<br />
rek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> te inn<strong>en</strong> <strong>en</strong> zo kwam dan eindelijk<br />
het bedrag van ƒ 750,- op tafel.<br />
E<strong>en</strong> grote slag voor de schipperij was de<br />
opkomst van de vrachtauto. Daardoor zijn de<br />
gebroeders Port<strong>en</strong>g<strong>en</strong> in 1934 uit elkaar gegaan.<br />
Bij notaris Van Kemp<strong>en</strong> te Lo<strong>en</strong><strong>en</strong> werd<br />
de verdeling van het geme<strong>en</strong>schappelijk bezit<br />
beschrev<strong>en</strong>. Dirk Port<strong>en</strong>g<strong>en</strong> werd expediteur<br />
<strong>en</strong> is met e<strong>en</strong> vrachtauto e<strong>en</strong> zog<strong>en</strong>aamde<br />
dagelijkse bodedi<strong>en</strong>st begonn<strong>en</strong>, terwijl zijn<br />
broer Jacob veerschipper bleef, hoewel hij<br />
later ook met vrachtauto's verder ging met<br />
vervoer naar <strong>en</strong> van Hilversum.<br />
Ing. John Mol was na e<strong>en</strong> loopbaan bij verschill<strong>en</strong>de<br />
elektriciteitsproduc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van 1993 tot 2006<br />
bestuurslid van de Historische Kring <strong>Loosdrecht</strong><br />
(HKL). Hij behartigde de zakelijke kant van het<br />
uitgev<strong>en</strong> van verschill<strong>en</strong>de boek<strong>en</strong> <strong>en</strong> is nog steeds<br />
op vele terrein<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> de kring actief. Als redactielid<br />
van het tijdschrift HKL publiceert hij e<strong>en</strong><br />
reeks over zeilboottyp<strong>en</strong>. Erelid van de HKL.<br />
Bronn<strong>en</strong> <strong>en</strong> literatuur<br />
Periodiek<strong>en</strong> HKL 4,5, 6,23, 24, 60,67,97,126.<br />
Pr<strong>en</strong>tbriefkaart<strong>en</strong>verzameling van de Historische<br />
Kring <strong>Loosdrecht</strong>.<br />
Wij schrijv<strong>en</strong> hier de geschied<strong>en</strong>is, Historische Kring<br />
<strong>Loosdrecht</strong>, 1997.<br />
Afbeelding<strong>en</strong><br />
Collectie Historische Kring <strong>Loosdrecht</strong><br />
Not<strong>en</strong><br />
1 Er werd geteld in guld<strong>en</strong>s, stuivers <strong>en</strong> p<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>.<br />
Eén guld<strong>en</strong> telde 20 stuivers, één stuiver<br />
telde 16 p<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>.<br />
2 De voor de rivier- <strong>en</strong> binn<strong>en</strong>vaart bestemde<br />
Sperans Meliora werd in 1882 gebouwd in Haarlem<br />
<strong>en</strong> mat 21,488 ton. Hij had e<strong>en</strong> vooronder,<br />
e<strong>en</strong> achteronder, e<strong>en</strong> machinekamer, e<strong>en</strong> laadruimte<br />
<strong>en</strong> e<strong>en</strong> dek <strong>en</strong> werd voortbewog<strong>en</strong> door<br />
e<strong>en</strong> ééncilinder ligg<strong>en</strong>de R<strong>en</strong>nes-motor van 10<br />
tot 12 pk. De 's-Gravelander werd in 1886 door<br />
de firma Pelt<strong>en</strong>burg in Haarlem gebouwd <strong>en</strong><br />
mat 27,958 ton. Hij had e<strong>en</strong> ruim, e<strong>en</strong> machinekamer<br />
<strong>en</strong> e<strong>en</strong> roef achterop <strong>en</strong> werd voortbewog<strong>en</strong><br />
door e<strong>en</strong> ééncilinder Kromhout ruwoliemotor<br />
met gloeikop van 15 tot 18 pk. Het<br />
bouwjaar <strong>en</strong> -bedrijf van de Lastdrager zijn<br />
onbek<strong>en</strong>d. Hij mat 24,831 ton, had e<strong>en</strong>zelfde<br />
indeling <strong>en</strong> werd voortbewog<strong>en</strong> door e<strong>en</strong>zelfde<br />
motor.<br />
206 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>
Alambertskade versus Dirk A. Lambertszkade<br />
Juliette lonker-Duijnstee<br />
m’vm<br />
ALAMBERTSU'<br />
DircK A.<br />
Lambertszkade<br />
In het kader van e<strong>en</strong> grootschalig onderzoek<br />
naar oude weg<strong>en</strong> in de Gooi-, <strong>Vecht</strong>- <strong>en</strong> <strong>Eem</strong>streek,<br />
waaraan diverse historische kring<strong>en</strong><br />
meewerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> waarvan het de bedoeling is<br />
dat het resultaat over <strong>en</strong>kele jar<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> publicatie<br />
zal verschijn<strong>en</strong>, participeer ik in onderzoek<br />
naar oude (doorgaande) weg<strong>en</strong> in de<br />
geme<strong>en</strong>te Lo<strong>en</strong><strong>en</strong>. E<strong>en</strong> van de weinige oostwestverbinding<strong>en</strong><br />
vanaf Vreeland naar Kort<strong>en</strong>hoef-<strong>Loosdrecht</strong><br />
was de Alambertskade, die<br />
van de Boslaan in Vreeland tot aan de Horndijk<br />
in <strong>Loosdrecht</strong> loopt, met aan de noordzijde<br />
de Wijde Blik <strong>en</strong> aan de zuidzijde de Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>se<br />
plas. E<strong>en</strong> kade die teg<strong>en</strong>woordig<br />
twee geme<strong>en</strong>te- <strong>en</strong> twee provinciegr<strong>en</strong>z<strong>en</strong><br />
doorkruist: e<strong>en</strong> deel van de kade valt onder<br />
Vreeland, geme<strong>en</strong>te Lo<strong>en</strong><strong>en</strong> (provincie<br />
Utrecht), e<strong>en</strong> deel onder de geme<strong>en</strong>te Wijdemer<strong>en</strong><br />
(provincie Noord Holland). Lange tijd<br />
vormde de kade de provinciegr<strong>en</strong>s, t<strong>en</strong> tijde<br />
van de Republiek to<strong>en</strong> Kort<strong>en</strong>hoef nog bij<br />
Utrecht hoorde <strong>en</strong> daarna to<strong>en</strong> Kort<strong>en</strong>hoef<br />
geruild werd voor <strong>Loosdrecht</strong> <strong>en</strong> beide van<br />
provincie wisseld<strong>en</strong>.<br />
Het bijzondere is dat de kade aan beide<br />
uiteind<strong>en</strong> e<strong>en</strong> andere naam heeft: aan de Lo<strong>en</strong><strong>en</strong>se<br />
kant heet hij Alambertskade, aan de kant<br />
van Kort<strong>en</strong>hoef/<strong>Loosdrecht</strong> de Dirk A. Lambertszkade.<br />
Dit verschil in naamgeving was<br />
ook Bep De Boer van de Historische Kring<br />
Lar<strong>en</strong> opgevall<strong>en</strong>. Hij vroeg TVE om e<strong>en</strong>s uit<br />
te zoek<strong>en</strong> naar wie de kade nu eig<strong>en</strong>lijk g<strong>en</strong>oemd<br />
was. Al met al dus voldo<strong>en</strong>de aanleiding<br />
om e<strong>en</strong> onderzoek te wijd<strong>en</strong> aan dit<br />
bijzondere pad.<br />
Topografie<br />
Allereerst ded<strong>en</strong> wij e<strong>en</strong> globaal onderzoek1<br />
naar <strong>en</strong>kele topografische kaart<strong>en</strong> van de<br />
omgeving. Hieruit blijkt dat de Alambertskade<br />
nog niet voorkomt op de oudste kaart van de<br />
<strong>Vecht</strong>streek, uit 1526. Dit geeft overig<strong>en</strong>s nog<br />
ge<strong>en</strong> 100% zekerheid dat de kade nog niet<br />
bestond, want op sommige kaart<strong>en</strong> staan niet<br />
alle bestaande weg<strong>en</strong>, laat staan pad<strong>en</strong>, ingetek<strong>en</strong>d.<br />
Op e<strong>en</strong> kaart uit 1573, van Christiaan<br />
Groot<strong>en</strong> is de kade als dun streepje ingetek<strong>en</strong>d.<br />
Twee jaar later, op e<strong>en</strong> kaart van Joost<br />
Jan Beeldsnijder uit 1575 staat de kade al duidelijk<br />
aangegev<strong>en</strong> als Lant Schijdinge (zie<br />
p. 119)L Honderd jaar later verschijn<strong>en</strong> twee<br />
kadeb<strong>en</strong>aming<strong>en</strong> op kaart<strong>en</strong>: Scheijdt Kade<br />
(afb. 1) <strong>en</strong> Dirck A. Lambertsz Kade (afb. 2). In<br />
deze periode liep het pad nog over land.<br />
W/k oje .v/» xJt<br />
Zaw fe<br />
Afb. 1: Bernard de Roij, 'Nieuwe kaart van d<strong>en</strong> lande<br />
van Utrecht', vervaardigd tuss<strong>en</strong> ca. 1676 <strong>en</strong> 1695,<br />
uitgegev<strong>en</strong> door Nicolaas Visscher, Amsterdam 1696.<br />
/ t<br />
TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 207
Afb. 2: ‘Nieuwe kaart van de Mynd<strong>en</strong> <strong>en</strong> de 2 <strong>Loosdrecht</strong><strong>en</strong>,<br />
midtsgaders van 's Grav<strong>en</strong>land, nev<strong>en</strong>s het<br />
gerecht van Breukel<strong>en</strong>, <strong>en</strong> Lo<strong>en</strong>dersloot', uitgave Nicolaas<br />
Visscher, tuss<strong>en</strong> 1677-1702. Ook afgebeeld in M.<br />
Donkersloot-de Vrij, p. 82-83.<br />
wijz<strong>en</strong> in archiefstukk<strong>en</strong> voor: Ael Lambertsekade<br />
in e<strong>en</strong> inv<strong>en</strong>taris van de archiev<strong>en</strong> van<br />
de polder Kort<strong>en</strong>hoef in 1612 <strong>en</strong> in 1713 in<br />
e<strong>en</strong> schouw- of mol<strong>en</strong>brief van 'd<strong>en</strong> Dorsscheve<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> groogsch<strong>en</strong> polder', Aelammers-<br />
of Cort<strong>en</strong>hoefsekade in e<strong>en</strong> verslag van<br />
beraadslaging<strong>en</strong> door de ingeland<strong>en</strong> op 4 juni<br />
1652 4, Dirk Alamberscade (1683), Alamberdscade<br />
(1683) in e<strong>en</strong> stuk over visrecht<strong>en</strong> op de<br />
<strong>Vecht</strong>, Alambertskade, Aal Lambertskade (1790).<br />
Tot in de huidige tijd zijn de ambtelijke<br />
instanties niet e<strong>en</strong>duidig in de naamgeving:<br />
Op de topografische kaart<strong>en</strong> van Nederland<br />
uit 1855 <strong>en</strong> 1911 staat Alamberts kade Voetpad.<br />
Zonder de aanduiding 'voetpad' wordt tamelijk<br />
uniform die schrijfwijze gehanteerd op<br />
verscheid<strong>en</strong>e toeristische kaart<strong>en</strong> van het<br />
gebied 5. In de tweede helft van de vorige<br />
To<strong>en</strong> in de zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw de verv<strong>en</strong>ing<br />
fors op gang kwam, met als gevolg de plass<strong>en</strong><br />
die nu de Wijde Blik <strong>en</strong> de Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>se<br />
plas het<strong>en</strong>, kwam uiteindelijk het pad als<br />
verhoogde dijk in het water te ligg<strong>en</strong>. Op<br />
kaart<strong>en</strong> uit de achtti<strong>en</strong>de eeuw, zoals op die<br />
van C.C. van Bloemswaerdt uit circa 1720<br />
(afb. 3) <strong>en</strong> van Jan Spruyt<strong>en</strong>burgh uit 1734<br />
(zie p. 123), die Dirk A Lamberts Kaade schrijv<strong>en</strong>,<br />
is prachtig te zi<strong>en</strong> hoe dat verve<strong>en</strong>de<br />
landschap in de Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>se plas er to<strong>en</strong><br />
uitzag3. Vanaf het pad is ook nu nog in de<br />
Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>se plas goed het legakkertrekgat<strong>en</strong>patroon<br />
te zi<strong>en</strong> van deze ontginning,<br />
al zijn vele legakkers inmiddels weggeslag<strong>en</strong><br />
door de golfslag. Op de kadastrale<br />
kaart van Vreeland uit 1832 (afb. 4) is de kade<br />
afgebeeld als Alambers Kade <strong>en</strong> hieruit blijkt<br />
dat het eerste deel van de kade to<strong>en</strong> onder<br />
Vreelands grondgebied viel. Aan het einde<br />
van het Vreelands grondgebied stond vroeger<br />
e<strong>en</strong> limietpaal (gr<strong>en</strong>spaal).<br />
Naamgeving <strong>en</strong> schrijfwijz<strong>en</strong><br />
Naast de eerderg<strong>en</strong>oemde b<strong>en</strong>aming<strong>en</strong> op<br />
kaart<strong>en</strong> komt vanaf de zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw de<br />
naam Alambertskade in verschill<strong>en</strong>de schrijf-<br />
SÊmkl<br />
eassfl<br />
•M<br />
■i fi .Hmïi i<br />
mmm<br />
y<br />
~K?oojiJre.]hl<br />
Afb. 3: Nieuwe Kaart van Lo<strong>en</strong><strong>en</strong>, C.C. van Bloemswaerd,<br />
uitgave Cov<strong>en</strong>s <strong>en</strong> Mortier circa 1726 (west<strong>en</strong> bov<strong>en</strong>).<br />
Afgebeeld in M. Donkersloot-De Vrij, p. 90-91.<br />
208 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>
eeuw gaan de woord<strong>en</strong> vaker aan elkaar geschrev<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong>. In 1981 schrijft de topografische<br />
kaart de naam als Lambertszkade, maar<br />
teg<strong>en</strong>woordig (uitgave 2004) staat er Dirck A<br />
Lambertsz-kade. De geme<strong>en</strong>telijke basisadministratie<br />
van Wijdermer<strong>en</strong> hanteert Dirck A.<br />
Lambertszkade, maar in Lo<strong>en</strong><strong>en</strong> houdt m<strong>en</strong><br />
zich aan Alambertskade.<br />
In het onofficiële domein komt m<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de<br />
verschrijving<strong>en</strong> van de naam van<br />
onze kade teg<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> paar merkwaardige<br />
voorbeeld<strong>en</strong>. Lambrechts(z)kade <strong>en</strong> Alambrechtskade<br />
vindt m<strong>en</strong> op het internet. De<br />
schrijfwijze Dr. Lambertszkade6 is e<strong>en</strong> misverstand<br />
doordat Dirck ook wel tot Drk werd<br />
afgekort. De overig<strong>en</strong>s creatieve suggestie<br />
van <strong>en</strong>ig verband met de Franse verlichtingsfilosoof<br />
D'Alembert, wi<strong>en</strong>s naam ook vaak<br />
verbasterd wordt tot D'Alambert7 moet als<br />
grappig misverstand word<strong>en</strong> afgedaan. Zo<br />
fantaseert m<strong>en</strong> er ook teg<strong>en</strong>woordig nog lustig<br />
op los.<br />
* // 7-<br />
Afb. 4: Detail kadastrale kaart van Vreeland uit 1832,<br />
Kadastrale Atlas Provincie Utrecht 14, <strong>2007</strong>, het noord<strong>en</strong><br />
rechts.<br />
Oorsprong van de naam<br />
Over de oorsprong van de naam is weinig te<br />
vind<strong>en</strong>. In e<strong>en</strong> rek<strong>en</strong>ing van het bisdom<br />
Utrecht uit 1343 komt de vermelding voor:<br />
'Dorkserve<strong>en</strong> - Jacob Lambrechtszo<strong>en</strong>'. Wie dit<br />
was <strong>en</strong> of dit de naamgever van het pad is, is<br />
onbek<strong>en</strong>d. Het lijkt niet waarschijnlijk, daar<br />
het pad pas e<strong>en</strong> paar honderd jaar later op de<br />
eerste topografische kaart<strong>en</strong> versche<strong>en</strong>. Het<br />
dichtst bij komt <strong>en</strong>e Dirck Lambertsz, die<br />
g<strong>en</strong>oemd wordt in de opsomming van Morg<strong>en</strong>geld<br />
<strong>en</strong> Huisgeld van <strong>Loosdrecht</strong> <strong>en</strong> Mijnd<strong>en</strong><br />
in verband met de ti<strong>en</strong>de <strong>en</strong> twintigste<br />
p<strong>en</strong>ning: Dirck Lambertsz bruyckt thi<strong>en</strong> merg<strong>en</strong><br />
de<strong>en</strong> door dander ghetaxeert op thi<strong>en</strong> stuv(ers) fac.<br />
V gl. In 1557 war<strong>en</strong> het zijn erv<strong>en</strong>8. Deze<br />
Dirck komt e<strong>en</strong> eeuw eerder voor dan de<br />
vermelding in de naam van de kade in 1652.<br />
E<strong>en</strong> schoutbrief van 'Cortehoeve <strong>en</strong><br />
Overmeer' in het archief van het kapittel van<br />
St. Marie uit 1564 meldt dat 'de binn<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
buit<strong>en</strong> <strong>Vecht</strong>dijck mitsgaders die wetering <strong>en</strong><br />
andere damm<strong>en</strong>, sluijs<strong>en</strong> <strong>en</strong> weg<strong>en</strong> binn<strong>en</strong><br />
d<strong>en</strong> bedrijve van Dorsseweert ofte Overmeer<br />
geleg<strong>en</strong>' ieder jaar geschouwd zull<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
op St. Lambertsdag. De Alambertskade valt<br />
binn<strong>en</strong> het Kort<strong>en</strong>hoefse gebied. Zal deze<br />
naamsspeling toeval zijn of zal de Heilige<br />
waarnaar deze schouwdag is vernoemd inderdaad<br />
de naamgever zijn van de kade? De<br />
oud-rechterlijke- <strong>en</strong> geme<strong>en</strong>telijke archiev<strong>en</strong><br />
van <strong>Loosdrecht</strong>, die onder andere de leggers<br />
van de verponding<strong>en</strong> bevatt<strong>en</strong>, lijk<strong>en</strong> ook e<strong>en</strong><br />
bron waarin de naam te vind<strong>en</strong> zou kunn<strong>en</strong><br />
zijn. Hier komt echter nerg<strong>en</strong>s de naam Lamberts<br />
of Alamberts in voor.<br />
Ook de optie of de naamgever e<strong>en</strong> Amsterdamse<br />
koopman zou kunn<strong>en</strong> zijn, die iets<br />
van do<strong>en</strong> had in de verv<strong>en</strong>ing hier ter plaatse,<br />
blijkt niet te vind<strong>en</strong>. Wel of ge<strong>en</strong> Amsterdamse<br />
koopman, het vermoed<strong>en</strong> bestaat dat<br />
Dirk A. Lamberts iemand was die belang<strong>en</strong><br />
in de verv<strong>en</strong>ing zou hebb<strong>en</strong>, ofwel eig<strong>en</strong>aar<br />
TVE 25e jrg. <strong>2007</strong> 209
van de grond was of de kade mede heeft aangelegd.<br />
Dat laatste geldt ook voor Ael Lamberts<br />
uit 1612. Het was immers te do<strong>en</strong> gebruikelijk<br />
dat e<strong>en</strong> weg of iets dergelijks werd<br />
vernoemd naar deg<strong>en</strong>e die deze had aangelegd<br />
of die eig<strong>en</strong>aar van de grond was.<br />
In de periode van de naamgeving van de<br />
kade was het structureel gebruik van vaste<br />
famili<strong>en</strong>am<strong>en</strong> nog niet in zwang, wat e<strong>en</strong><br />
zoektocht bemoeilijkt. Dirk A. Lambertsfz.)<br />
komt vrijwel zeker van Dirk, de zoon van A.<br />
Lamberts. De vernoeming van Ael in vroege<br />
geschrift<strong>en</strong>, kan wijz<strong>en</strong> op de doopnaam van<br />
deze A. Lamberts, zelf de zoon (of dochter!)<br />
van <strong>en</strong>e Lambert. Ael of Aal, was e<strong>en</strong> in die<br />
tijd vrij gewone jong<strong>en</strong>s- of meisjesnaam<br />
(d<strong>en</strong>k aan Aaltje). Alamberts lijkt dan e<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>smelting<br />
te zijn van Ael <strong>en</strong> Lamberts. Geheel<br />
speculatief zou er e<strong>en</strong> schema kunn<strong>en</strong><br />
bestaan waarin Dirck A. Lambertsz de achterkleinzoon<br />
was van Dirck Lambertsz die in<br />
1557 al was overled<strong>en</strong>. Het probleem is dat er<br />
te weinig bronn<strong>en</strong> bewaard zijn geblev<strong>en</strong> uit<br />
die tijd.<br />
We mog<strong>en</strong> op basis van de hier beschrev<strong>en</strong><br />
bevinding<strong>en</strong> gevoegelijk concluder<strong>en</strong> dat<br />
de oudst bek<strong>en</strong>de b<strong>en</strong>aming is: Ael Lambertsekade<br />
(1612). Rond 1683, werd de kade naar de<br />
vermoedelijke zoon Dirk A. Lambertsz Kade<br />
g<strong>en</strong>oemd. Maar wie nou deze Ael Lamberts<br />
<strong>en</strong> Dirck war<strong>en</strong>, daar geeft ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kel geschrift<br />
vooralsnog uitsluitsel over.<br />
'W i<strong>en</strong> h e t w ater d eert, h et w a te r k e e rt'<br />
Van oudsher al vormde de Alambertskade de<br />
gr<strong>en</strong>s tuss<strong>en</strong> Holland <strong>en</strong> het Sticht van<br />
18118<br />
mm<br />
■<br />
\<br />
Uitg. N auta, Velaeu. 1 9 6 5 . S luisje, — VREELA N D.<br />
Afb. 5: De voormalige Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>se sluis te Vreeland, circa 1900 (coll. W. Mooij). Vanuit de Wijde Blik werd de<br />
turf naar de <strong>Vecht</strong> vervoerd via dit schutsluisje ‘Visscherslust’, teg<strong>en</strong>woordig 'het Sluisje' g<strong>en</strong>aamd. Het woonhuis op<br />
nummer 86 is e<strong>en</strong> voormalige turfschuur, die later tot boerderij is verbouwd. De turfstekers kond<strong>en</strong> hun pas verdi<strong>en</strong>de<br />
geld mete<strong>en</strong> verbrass<strong>en</strong>, in de herberg op de hoek Alambertskade-Boslaan die op vele kaart<strong>en</strong> is ingetek<strong>en</strong>d, niet voor<br />
niets ‘de Letste Stuyver' gehet<strong>en</strong>. Let wel: 1965 staat voor het nummer van de ansichtkaart bij de uitgever.<br />
210 TVE 25e jrg. <strong>2007</strong>
SST ■ -K ><br />
m i*<br />
i i ?<br />
fri<br />
m w -<br />
&*AVt i<br />
S k %<br />
s a ’<br />
:''k<br />
f- t e ? ’<br />
v: 7:77<br />
_________<br />
• • • '<br />
u<br />
'<br />
H<br />
:<br />
a ___________<br />
l<br />
Afb. 6: De Alambertskade in <strong>2007</strong> (foto auteur).<br />
Utrecht. De kade viel tot 1832 in zijn geheel<br />
onder de geme<strong>en</strong>te Kort<strong>en</strong>hoef, sam<strong>en</strong> met<br />
het hele terrein t<strong>en</strong> noord<strong>en</strong> van de Alambertskade<br />
tot het Kneuterdijkje, langs de Oude<br />
<strong>Vecht</strong>arm. Het terrein van de buit<strong>en</strong>plaats<br />
Slotzigt aan de Boslaan in Vreeland behoorde<br />
dus ook tot de geme<strong>en</strong>te Kort<strong>en</strong>hoef, tot de<br />
gr<strong>en</strong>swijziging<strong>en</strong> die sam<strong>en</strong>hing<strong>en</strong> met de<br />
kadastrale herinmeting die definitief werd<br />
vastgesteld in de Oorspronkelijk Aanwijz<strong>en</strong>de<br />
Tafels van 18329. Kort<strong>en</strong>hoef was dan ook<br />
belast met het onderhoud van de kade. Zo<br />
werd in e<strong>en</strong> mol<strong>en</strong>brief uit 1713 bepaald dat<br />
het bestuur van de polder Kort<strong>en</strong>hoef de<br />
Alambertskade met nog e<strong>en</strong> aangeleg<strong>en</strong> deel<br />
van de Rade moest onderhoud<strong>en</strong>. Deze kades<br />
vormd<strong>en</strong> namelijk e<strong>en</strong> belangrijke waterkering<br />
voor de polder. De verv<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> in Kort<strong>en</strong>hoef<br />
war<strong>en</strong> al eind zesti<strong>en</strong>de eeuw van<br />
start gegaan. Wettelijke voorschrift<strong>en</strong> steld<strong>en</strong><br />
diverse eis<strong>en</strong> <strong>en</strong> beperking<strong>en</strong> aan de verv<strong>en</strong>ing,<br />
om beschadiging aan dijk<strong>en</strong> <strong>en</strong> weg<strong>en</strong><br />
te voorkom<strong>en</strong>. Zo werd<strong>en</strong> de breedte van de<br />
legakkers <strong>en</strong> de ve<strong>en</strong>putt<strong>en</strong> vastgesteld, werd<br />
beplanting verplicht ter bescherming teg<strong>en</strong><br />
ontgronding, <strong>en</strong> mocht binn<strong>en</strong> bepaalde afstand<br />
van kad<strong>en</strong> <strong>en</strong> dijk<strong>en</strong> niet verve<strong>en</strong>d<br />
word<strong>en</strong>.<br />
Voor <strong>en</strong>kele plaats<strong>en</strong>, waaronder Kort<strong>en</strong>hoef,<br />
werd<strong>en</strong> hier uitzondering<strong>en</strong> op<br />
gemaakt, onder andere in de G<strong>en</strong>erale Ordonnantie<br />
van 29 juli 1767. In Kort<strong>en</strong>hoef<br />
mocht<strong>en</strong> de ve<strong>en</strong>putt<strong>en</strong> breder zijn <strong>en</strong> de<br />
akkers smaller dan elders. Mede hierdoor<br />
richtte de verv<strong>en</strong>ing hier grote verwoesting<strong>en</strong><br />
aan. Ook aan het einde van de achtti<strong>en</strong>de<br />
eeuw <strong>en</strong> begin neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw werd hier<br />
verv<strong>en</