MIND magazine inleverversie

VERDIEPING
Het was een grote bestseller in 2010, neurowetenschapper Dick Swaab
schreef in zijn boek “Wij zijn ons brein” dat wij al heel vroeg in onze ontwikkeling
een beschreven blad zijn. Maar zoals dat bij zo ongeveer alle grote
ontdekkingen zo is, kan ook Swaab rekenen op tegengeluid. Hoogleraar
cognitieve neuropsychologie Andre Aleman is het dan ook hartgrondig met
Swaab oneens. “Met ons bewuste denken kunnen we in belangrijke mate de
rest van ons brein aansturen.” Twee neurobiologen met ieder een totaal andere
visie. Wie moeten wij geloven, en hoe luidt de filosofische verklaring?
Op een dag ontwikkelt een Amerikaanse leraar, laten we
hem voor het gemak even David noemen, uit het niets de
behoefte om kinderporno te kijken. Daar blijft het niet bij,
ook bezoekt hij prostituees en maakt hij seksuele avances
jegens zijn stiefdochter. Van de een op de andere dag
verandert Davids leven in een ramp. Zijn vrouw zet hem
uit huis en klaagt hem aan. Een dag voor de rechterlijke
uitspraak, meldt David zich bij de spoedeisende hulp met
zeer ernstig hoofdpijn en evenwichtsstoornissen. Artsen
ontdekken een hersentumor en opereren hem. Na de
operatie verdwijnt de behoefte om kinderporno te kijken.
De zaak tegen de man wordt geseponeerd, het gezonde
verstand dicteert namelijk dat niet David de schuldige is,
maar zijn tumor. In Davids geval kunnen we dus concluderen
dat hij door zijn tumor niet verantwoordelijk was
voor zijn handelen, maar hoe zit dit eigenlijk in het algemeen?
Zijn wij überhaupt wel verantwoordelijk voor ons
handelen of heeft Swaab gelijk, en zijn wij enkel ons brein?
De evolutionaire ontwikkeling van ons brein
Om deze vraag te kunnen beantwoorden, is het belangrijk
om te weten waar ons brein eigenlijk uit bestaat en
hoe het de afgelopen eeuwen is ontwikkeld. Dat ‘die grijze
massa’ belangrijk voor ons is, daar staat niemand meer
van te kijken. Volgens hoogleraar klinische neuropsychologie
Margriet Sitskoorn is ons brein louter ontwikkeld
om te overleven. Het is dus absoluut niet ontwikkeld om
jou gelukkig te maken of om jou helemaal zen door het
leven te loodsen. Sterker nog, het is daar niet eens in geïnteresseerd.
Het is enkel ontwikkeld om jou te waarschuwen
bij existentieel gevaar. Het menselijke brein is verder
doorontwikkeld dan dat van alle andere organismen op
aarde. Volgens Paul MacLean, de auteur van ‘The Triune
Brain in Evolution’, is ons brein grofweg in te delen in drie
verschillende breinen die bij ons allemaal aanwezig zijn:
het reptielenbrein, het zoogdierenbrein en het menselijk
brein. Niet geheel verrassend heeft het eerstgenoemde
een vergelijkbare functie met het brein van een reptiel.
Het bestaat voornamelijk uit de hersenstam en is verantwoordelijk
voor onze primaire overlevingsmechanismen.
MacLean beschrijft dat dit brein cognitief impenetrabel
is, wat betekent dat het vrijwel niet toegankelijk is voor
de neocortex en de vrije wil. Verslavingen, zoals drugs en
roken 'bevinden' zich bovendien in dit deel van het brein.
Dit verklaart waarom het zo moeilijk is om van drugs of
sigaretten af te komen. Om het reptielenbrein vormt zich
een laag wat we het zoogdierenbrein noemen. Dit deel van
ons brein is verder ontwikkeld en is deels verantwoordelijk
voor de ontwikkeling van ons geheugen en onze persoonlijkheid.
Het zoogdierenbrein is bovendien ook bijziend in
de tijd. Daarom stellen wij verplichtingen uit, maar sluiten
wij ook een lening af bij de bank, aldus MacLean. Tot slot beschikken
wij nog over de jongste, meest ontwikkelde laag
van ons brein: de neocortex. Het vermogen om rationeel
en intelligent te denken, te redeneren en om informatie
bewust te kunnen verwerken, danken wij aan dit deel van
ons brein. De prefrontale cortex, een belangrijk deel van de
neocortex, is zelfs in staat om als manager van ons functioneren
dienst te doen. Om enigszins op niveau te kunnen
functioneren, hebben wij alle drie deze breinen hard nodig.
Ondanks dat veel filmpjes op internet (lees: Dumpert) ons
misschien anders doen geloven, is de mens volgens MacLean
gelukkig prima in staat om deze drie te combineren.
Twee denksystemen
Met dit ontwikkelde brein ondernemen wij ons leven lang
allemaal dingen. Tussen het moment dat wij worden geboren
en sterven, gebeurt er van alles. Dit is afhankelijk
van de stappen die wij besluiten te nemen. Psycholoog
Daniel Kahneman beschrijft hoe wij deze verschillende
stappen baseren op twee soorten denksystemen. Systeem
één is een halfbewust, reflexmatig en snel denksysteem.
Het is dit systeem dat je in staat stelt om een automatische
reactie te geven. Wanneer jij een slok van je
nog veel te hete koffie neemt en als reactie daarop een
niet zo zorgvuldig gekozen scheldwoord eruit gooit, is
systeem één actief. Het is ook dat systeem dat ervoor
zorgt dat je achteruitspringt wanneer er opeens een auto
voorbij komt razen. Niet geheel onmisbaar dus dat snelle
denksysteem, want wanneer je niet reageert op acuut
gevaar duurt je leven immers niet zo lang. We kunnen dit
eerste systeem maar moeilijk controleren. Voor je er erg
in hebt, ben je immers al achteruitgesprongen of heb je
die lelijke kreet al losgelaten. Systeem twee kun je zien
als je ratio. Het is evolutionair gezien jonger, bewuster en
een stuk intelligenter dan ons eerste denksysteem. Doordat
we met dit systeem echt nadenken en weloverwogen
beslissingen nemen, kunnen we waar nodig ons eerste
denksysteem onderdrukken. Je mate van zelfbeheersing
is hier een goed voorbeeld van. Nadat je baas onterecht
35