rotary-contact-471-NL-online-def

KUNST
Meer nog dan een kunststroming is het surrealisme een ‘state
of mind’. Dat verklaart allicht waarom deze beweging in
België bijna zestig jaar lang aanhangers heeft gevonden. De
surrealisten trachten louter esthetische bekommernissen
te overstijgen en te streven naar maatschappelijke verandering.
Het Belgische surrealisme maakt daarbij vaak gebruik
van humor als subversieve strategie. Daarnaar verwijst ook
de titel van de tentoonstelling in Bozar: Histoire de ne pas
rire. Dat is ook de titel van een bundel beschouwingen van
de Brusselse ‘theoreticus’ van het surrealisme, Paul Nougé
(1895-1967). Een surrealistisch kunstwerk lijkt op het eerste
zicht vaak louter een grap, maar er zit veel meer achter…
Het is zeker een grote verdienste van deze tentoonstelling om
wat minder bekende namen voor het voetlicht te halen. Om
te beginnen dus Paul Nougé, een wat teruggetrokken figuur
die liever anoniem bleef. Hij was als biochemicus werkzaam
in een medisch laboratorium. Samen met Marcel Lecomte en
Camille Goemans publiceert Nougé, ook rond 1924, een reeks
pamfletten onder de titel Correspondance. Ze richten zich
tot bekende schrijvers, imiteren soms hun stijl en waarschuwen
voor literaire verleidingen en de zoektocht naar roem.
Daarmee worden ze de eerste surrealistische groepering in
Brussel, al wordt die term op dat moment nog niet gebruikt.
Nougé was in 1921 één van de oprichters geweest van
de Communistische Partij van België. Hij zou zijn politieke
overtuiging levenslang trouw blijven, maar hij was tegelijk een
hevige voorstander van de autonome kunsten, zonder enige
inmenging van de politiek. Nougé en René Magritte leerden
elkaar kennen in 1924 en werden zeer goede vrienden. Het
was Nougé die Magritte de weg naar het surrealisme wees.
Hij schreef ook een begeleidende tekst voor Magrittes eerste
solotentoonstelling in galerie ‘Le Centaure’ in Brussel,
in 1927. Later zou hij hem geregeld suggesties doen voor
(raadselachtige en/of humoristische) titels voor zijn werken.
Betekenis in vraag stellen
Magritte vond de weg naar het surrealisme ook via Giorgio
De Chirico, en meer bepaald via een reproductie van diens
schilderij Lied van de liefde (1914). De Chirico liet daarmee
‘de poëzie boven de schilderkunst’ uitstijgen, wat Magritte
naar verluidt tot tranen toe bewoog. Hij besloot zijn eigen
schilderkunst radicaal te veranderen, met bevreemdende
voorstellingen in een realistische stijl en motieven als de
bolhoed, vogels en wolken. Objecten en mensen worden op
een ongebruikelijke manier en in een vreemde omgeving met
elkaar gecombineerd, zodat hun algemeen geaccepteerde
betekenis in vraag wordt gesteld en poëtische en filosofische
vragen aan de orde komen.
Bozar toont in deze expo onder meer een aantal Magrittes uit
privébezit, zoals Starende Blikken uit 1927 – het jaar waarin
de schilder naar Parijs trekt. Hij bezoekt er de groep rond
André Breton en ontdekt het werk van Joan Miró. Onder
diens invloed maakt hij een reeks ‘woordschilderijen’, waarin
hij de relatie tussen het object, de voorstelling ervan en de
taal thematiseert. Hij maakt er ook kennis met Salvador Dalí,
René Magritte, Het kristallen bad, 1946
die sterk onder de indruk geraakt van Magritte en een aantal
van zijn stilistische elementen overneemt. Magritte verblijft
nog tot 1930 in Parijs, en schildert er ongeveer een vierde
van zijn oeuvre.
In ons land was het surrealisme niet enkel een Brusselse
aangelegenheid. In 1934 wordt ook in de Henegouwse stad
La Louvière een surrealistische groep opgericht. Volgens haar
statuten zou zij ‘de revolutionaire gewetens aanscherpen’ en
‘bijdragen aan de ontwikkeling van een proletarische moraal’.
Achille Chavée, André Lorent, Marcel Parfondry en Albert
Ludé geven de groep de naam Rupture, een weerspiegeling
van het politieke en economische klimaat van die tijd. Na een
splitsing op grond van politieke meningsverschillen ontstaat
de ‘Groupe surréaliste en Hainaut’, met nieuwe leden als Armand
Simon, een autodidactische tekenaar, Marcel Lefrancq,
een fotograaf en collagekunstenaar, schilder Louis Van de
Spiegele en de jonge Pol Bury, die toen nog werd beïnvloed
door de schilderkunst van Magritte. Ondanks frequente contacten
vinden de Brusselse en Henegouwse surrealisten
weinig gelegenheid om samen te werken.
Tijdens de Duitse bezetting van België vermindert de surrealistische
activiteit aanzienlijk. Magritte en Nougé moeten
zich relatief gedeisd houden, maar een nieuwe generatie
lijkt klaar te staan. Marcel Mariën en Christian Dotremont
© Photothèque R. Magritte, Adagp Images, Paris
21