1 türkiye cumhuriyeti çukurova üniversitesi sosyal bilimler enstitüsü ...

2.1.1.1. Araçsal ve İlişkisel Model
Adalet algılamalarının oluşumunu inceleyen öncü çalışmaların öncelikle araçsal
(instrumental) ve ilişkisel (relational) modeller çerçevesinde gerçekleştirildiği
görülmektedir. Söz konusu modeller adalete ilişkin algılamaların neden, niçin ve ne
zaman ortaya çıktığını incelemektedir. Araçsal modele göre bireyler uzun dönemli
ekonomik faydayı maksimize edecek şekilde adalet algılamalarını oluşturmaktadır
(Lind ve Tyler, 1988; Thibaut ve Walker, 1975). Örneğin aracı modele göre süreç
kontrolü geleceğe dair çıktıları daha belirgin hale getirdiği için adil bir yöntemdir. Tam
tersine ilişki modeli, adil prosedürlerin grup değerlerinin bir yansıması olduğu için
bireylerin adalete önem verdiğini varsaymaktadır (Tyler ve Lind, 1992). İlişkisel
modele göre süreç kontrolü, bireyin grup içindeki önemini ve kabulünü gösterdiği için
anlamlıdır.
İlişkisel model, adaletin bireylerin grup içindeki konumunu göstermesi itibariyle
önemli olduğuna vurgu yapmıştır (Tyler ve Lind, 1992). İlişki modelinin bireyin
öncelikle gruptaki yerini, daha sonra da otoritelerin güvenilir ve tarafsız olma
durumlarını sorguladığı varsayılmaktadır (Tyler, 1989). Bir başka anlatımla, bireyin
grup içindeki ilişkilerini ve konumunu dikkate almaktadır. Araçsal model ise bireylerin
adalet algılamalarında uzun vadeli ekonomik çıkarlarını göz önüne aldıklarını
varsaymaktadır (Lind ve Tyler, 1998). Örneğin süreç kontrolü gelecekte elde
edilebilecek çıktıları kontrol amacıyla adil olmalıdır yaklaşımı söz konusudur. Her iki
yaklaşımın da ortak noktası adalet algılamalarının adil duruma ilişkin kaygıların
başlamasıyla ilişkilendirilmesidir (Colquitt ve Greenberg, 2003, s.166).
İlişkisel ve araçsal model, bireylerin adalet algılamalarını oluşturmaları
aşamasında bilgiyi organize etmeleri itibariyle farklılık göstermektedir (Bkz. Şekil 2).
Araçsal modelin temel sorusu istenen çıktıları elde edebilmek için bireyin işlemler
üzerinde ne kadar kontrolü olduğudur. Bu bakış açısıyla süreçler ve kararlar üzerinde
kontrol adalet algılamalarında etkili olmaktadır (Thibaut ve Walker, 1975). Aynı
zamanda tarafsızlık, düzeltilebilirlik ve temsil edilebilirlik kriterleri de (Leventhal,
1980) çıktılar üzerinde kontrolü sağlayan diğer değişkenler olarak tanımlanmaktadır.
İlişkisel modele göre (Tyler ve Lind, 1992) bireyler adalet algılamalarını
oluştururken üç sorudan hareket etmektedir: Grubun içindeki konumum nedir, otorite
sahipleri güvenilir mi, otorite sahipleri tarafsız mı? Bireyin grup içindeki konumu temel
olarak etkileşim adaletindeki itibar ve saygınlık kıstasları ile açıklığa kavuşmaktadır.
26