18.Sayı - Hacibektaslilar

SERÇESME ¸
Mistisizmin Beyinsel Kaynaðý
Bölüm - III
Ýsmail Özmen, Yargýtay Üyesi
Tasavvufta Bilinçaltý
Ýnsanoðlu yaþamý boyunca hep saptadýðý bir noktayla Kaos’a düzen
verip Kosmos’u yaratýrken gündelik yaþamý içinde açtýðý ritüel
parantezleriyle Köken Zaman’a ve Kozmik Zaman’a girip çýkar ve
oradan da gerçek zamana döner.Aslýnda bu bir kimlik sorunudur.
Ýþe evren ölçeðinde bakýldýðýnda, küçücük bir varlýk olan
insanoðlunun, gerçek zamaný ve uzamý var ederek gönlünün ve bilincinin
derinliklerinden “Ben varým, buradayým, yurdum burasýdýr, kültürüm
burasýdýr” diye baðýrmakta olduðunu görürüz. Bunun için her mitolojinin
zaman ve uzam algýsý, o kültürün ana mayasýný oluþturur.Tasavvufta
da bu böyle oluþup geliþmiþtir, yadsýnamaz. Aslýnda mitolojilerde yer
alan figürler insanlýk kültürünün, ilk þafaðýnda ilk ýþýk belirdiðinden bu
yana biriktirilmiþ arkaik ögelerin, toplu düþlemlerin, ya da insan ruhundaki
oluþma ve geliþme evrelerinin de bir anlamda “kollektif kiþileþtirilmesi”
sonucunda ortaya çýkar.
Ýþte mitoloji ve söylenceler bir anlamda insanlýk kültürünün gerçek
bilinçaltýný oluþtururlar. Bu baðlamda mitoslar, içerdikleri çeþitli tarihsel,
toplumsal, dinsel ve kültürel yansýmalarýn yaný sýra insanlýk durumlarýna
iliþkin bir toplu bellek görevi de üstlenmiþlerdir. Zaman süreci içinde
bakýþ açýlarý ve deðer ölçüleri deðiþtikçe anlatýlar da deðiþir, verilir,
çevrilir, antik bir kazý alanýndaki gibi kültürel katmanlar halinde üst üste
yýðýlýr.Farklý kültürlerin mitolojileri iç içe geçmeye, baðdaþtýrmacýlýðýn
da etkilemeleri sonucu yeni birleþimler üretmeye baþlar.Tasavvufta da
durum hemen hemen aynýdýr. Böyle bir çizgi izleyen kültürel coðrafyalar,
kozmik zaman ve uzam içinde þekillenerek belirli kimlikler kazanýr.
Aslýnda mitoslarýn oluþturduðu mitolojiler tarihsel zaman ve uzamla
deðil, kozmik zaman ve uzam algýlarýyla tanýmlanýrlar. Her uygarlýkta,
“hatýrlanamayacak deðin eski” mitolojik zamaný gerçek tarihsel zamana
baðlayan bir imgelemem köprüsü vardýr.
Mezopotamya, bu imgelemem köprülerinden en önemlisini oluþturur.
Üç büyük kitaplý din, bu köprünün altýndan geçen kutsal ýrmaklarýn sularýyla
beslenir, zaman sürecinde bir uygarlýktan, bir kültürden, bir dinden,
bir inançtan diðerine aktarýla aktarýla, farklý kozmolojiler, mitolojiler,
kutsal metinler içinde yeni deðerler, yeni anlamlar yüklene yüklene
çokkatlý, çokanlamlý hale gelerek simgelerin anayurdu olan inanç sistemleri
yanýnda, sanatýn bütün alanlarýndaki þiirsel yaklaþýmýnýn da ana
eksenlerinden birini oluþturur.
Bizce bu ana eksenlerden biri de tasavvuftur. Tasavvuf, bir sevgi yumaðýdýr.Sevgi
ruhlar arasý benzeþmelerden oluþan kaynaþmalardan ibarettir.Bir
suyu bir suya karýþtýrýnca ayýrtmak olanaksýzdýr. Aslýnda öz
olarak sevgi de öyledir.Ama tatmayan bilmez. Tasavvufta temel amaç,
insana “Allah’ý görüyormuþ gibi yaþama” disiplini kazandýrmaktýr. Bir
baþka anlatýmla kiþiliðe, “siz O’nu görmeseniz de O’nun sizi gördüðü”
bilincini yüklemektir. Yani size, “þah damarýnýzdan daha yakýn” bir
Kudret’le sürekli birliktesiniz, “nerede olursanýz olun, sizinle birlikte
olan” bir Varlýk var onu hissetme, algýlama, sezme, tüm yaþamýný O’nunla
birlikteliðin duyarlýlýðý içinde yapýlandýrma bilinci edinme disiplin ve
terbiyesi verme varýlmak istenilen en son duraktýr.
Bir baþka anlatýmla sûfî, ânlarýn farkýnda olmak ve her aný Allah’ýn
huzuruna çýkabilecek bir güzellikte duyabilme bilinci ve disiplini edinmek,
her aný Allah için seçmektir. Bir baþka söyleyiþle sûfî, bu gücü ve
disiplini edinebilmek için; seher vakti uyanýr, gecenin en seçkin saatinde
Rabbi’nin huzuruna durarak, O’na olan ahdini, O’nunla varolduðu bilincini
yeniler. Gönlünü ve bilincini baþka güç odaklarýnýn etkisinden
arýndýrýr, tevhid bilinciyle donanýr, her gece özgürlük bilincini bir kez
daha yeniler, sonra kendi içine döner, içini yeniden dokumaya baþlar, içi
gönlü ve beyni-bilinci demektir. Kalbini ve dimaðýný avcunun içine alýr,
onlarýn her dokusuna ulaþacak biçimde kiþiliðini arýndýrma eylemine
soyunur, tevbeye-istiðfara sýðýnýr, böylece sýrlarýný Rabbi ile paylaþarak
O’nun huzurunda temiz bir yaþama söz verir. Sonra ahiret bilgisini yenileyerek
mahþer ortamýna gider-gelir.Yaþam kitabýna bir de mahþer aydýnlýðýnda
bakar. Ellerinin, ayaklarýnýn, gözlerinin, kulaklarýnýn yani tüm
duyu organlarýný sorgular, acaba elleri temiz mi, acaba gözlerinde kirlenme
var mý, paçalarýna çamur sýçramýþ mý,bütün bunlar dünya karanlýðýnda
deðil, mahþer aydýnlýðýnda net görülecek þeylerdir. “Ölüm gündemi”
sûfînin her gün soluk alýþ-veriþlerinde duyduðu bir gerçekliktir.
Sonra Hz.Peygamber’le birlikte olur, yan yana, karþý karþýya gelir,
sonra kiþiliðinin O’na (s.a) yakýþýp yakýþmadýðýna bakar. Sonra ondan bu
yana geçen “Allah dostu” diye nitelendirilecek insanlarýn yanýnda durur,
insanlýðýnýn ve Ýslamlýðýnýn onlarla benzeþip benzeþmediðine, örtüþüp
örtüþmadeðine bakar, bu çerçevede, gönül terbiyesiyle ilgilenen, kalbî
kývamýndan emin olduðu Allah dostunu anýmsar, onunla yan yana durur,
benzeþme, örtüþme ve ayrýþmalarýný denetler. Bütün bunlar seher
donanýmý kapsamýndadýr.
Gündüz, iþ hayatý demektir, sûfî de iþ yapar,mesleði vardýr, dünyadan
el etek çekmemiþtir, “hiç ölmeyecek gibi” dünya iþlerine sarýlýr, dünyayý
imar gibi bir sorumluluk taþýr, bunlarý yerine getirir, öfkeyi dizginler,
kötülüklerden, hileden, aldatmalardan uzak durur. “Allah’la birliktelik
bilinci”nin asýl sýnanacaðý alan günlük yaþamdýr.Zaman öldürmek
olmaz, ölü zamanýn hesabý verilir. Özetle sûfî her anýný hep diri yaþamak
zorundadýr, her aný ve her davranýþýn niteliðini ve düzeyini seçerek yaþamalýdýr.
Çünkü bunlar “Allah dostu” olabilme ufku ve içeriði taþýmalýdýr.
Sûfî günü bitirip, ölümden izler taþýyan uyku için yastýða baþýný koyduðunda,
bir ömrü bitirir gibidir ve o ölçüde hesap vermeye hazýr bir
Yaþam Kitabý’na sahip olmak ister. “Ýþte Rabbim bana verdiðin emanet,
onu arý-duru sana getirdim” diyebilmelidir.
Sûfîlerin kökleri ilke uzanan ortak yaþam biçimini özetledik. Aslýnda
Müslümanlýk da bu deðil midir? Sûfi için amaç, “Allah dostlarý” çizgisinde
olmaktýr.
Ýnsanlýk, sözünü ettiðimiz bu uygarlýk geliþiminin bir tür baskýsý olan
bireyleþmenin, bireysel düþünce sisteminin giderek öne çýkmasýyla kolektif
figür daðýlýmý sürecine girer.Tasavvufun özünde gizli teatral sanat,
zaman süreci ve yoðun birikim karþýsýnda giderek, imgelemde de kolektif
figürler, toplu temsiller yerini daha akýlcý ve tarihî ifadelere býrakmýþtýr.
Böylece tasavvuf, diðer sanatlar gibi dýþ alana çýkarak dünyevileþmiþtir.
Yine de Jung’un çok ilginç saptamasýna göre, tasavvufun ve
dünyevî sanatlarýn kalýcý büyülerini sürdürebilmesi, etkisini kuþaktan
kuþaða aktarabilmesi için insan bilincinin doðmasýnda etken olmuþ, folklorda
ve ritüellerde yaþamýný hâlâ sürdüren temel ve arkaik yapýlarla,
yani “ilk örnekler”le baðýný korumasý, koparmamasý gerekir. Burada
sanat ve tasavvuf, kendini “tarihsel zaman” içine yerleþtirdiðinde de
mitoslarýn “kutsal ve döngüsel zaman”ýndan, arkaik kökenlerden beri
süregelen simge birikimlerinden yararlanmayý sürdürür. Aslýnda arkaik
düþüncenin, kozmik gerçekliðin çeþitli düzeylerini birleþtiren sentetik
yapýsý simgeyi yetkin bir anlatým aracý haline getirmiþtir.
Tasavvuftaki bu simge zenginliðinin temelinde öncelikle, arkaik
düþüncenin “Yer” ile “Gök” arasýnda kurduðu denklikler sistemi yatar.Bu
baðlamda yeryüzünde gördüðümüz her þey, yani insana ve tarihsel zamana
iliþkin her þey “Ýlk Görünen Gerçekliði”n ötesinde onun çaðrýþtýrdýðý
yeni anlamlar yüklenmiþtir.Daha açýkçasý bu anlamlarý yüklendiði ve
tasarlanmýþ Makrokozmos ilk örneklerinin yeryüzü yansýmalarý olarak
deðer kazandýðý oranda tarihsel zamanýn, gündelik yaþamýn ötesine
geçip, kutsal, dolayýsýyla mutlak ve gerçek zamanýn, gerçeðin bir parçasý
olabilir.
Kozmik merkezler olarak da algýlanan uzamlarýn, dahasý evin, sunaðýn,
tapýnaðýn, sarayýn, en önemlisi de kentin kutsanmasý, dahasý insanýn
o mekanlarda ritüelleriyle, ilahileriyle kendine özgü bir mikrokosmos
yaratarak, evrensel düzeni bir anlamda kopyalamasýnýn nedeni budur.
Ýnsan, saptadýðý bir noktayla, bir merkezle Kaos’a düzen verip Kosmos’u
yaratýrken, gündelik yaþam içinde açtýðý ritüel/bayram paranteziyle de
Köken Zamaný’na, Kozmik Zaman’a, Gerçek Zaman’a döner. Aslýnda bu
bir kimlik sorunudur. Evren ölçeðinde küçücük bir varlýk olan insanýn,
gerçek zamaný ve uzamý var ederek, ruhunun ve bilincinin derinliklerinden
“Ben varým, buradayým, yurdum burasýdýr, kültürüm budur” þeklinde
seslenmesidir. Her mitolojinin zaman ve uzam algýsý kültürün ana
mayasýný oluþturur.
Ama biz yine de bu konua þunu sorabiliriz: Bütün olanlar karþýsýnda,
duygu ve düþüncelerimizin dizgini kimin elinde? Hepimiz kendi aklýmýzýn
buyruklarýna göre hareket ettiðimizi sanýrýz; oysa bu koskoca bir
aldatmacadýr. Ýngiltere’nin önde gelen sinirbilimcilerinden David Oakley
ve Peter Halligan bilincin kurallarýný yeniden ele alýp inceledi.Bilinçli
olmak ne demektir, bilinçsizlik neyi ifade eder, düþünce ve davranýþlarýmýzdan
bizzat kendimiz mi sorumluyuz gibi sorulara yanýtlar arayan ve
beynin belirli bölgesinde araþtýrmalar yapan nöropsikologlar davranýþ ve
algý yeteneðimizin beynin bilinçsiz kýsmý tarafýndan yönetildiðini ortaya
koydular. Ne var ki, düþünce ve duygular gibi bir üst düzey zihinsel
faaliyetler için bunun geçerli olmadýðý fikri yaygýndýr. Pek çok insan ve
20 Sayý 18