18.Sayı - Hacibektaslilar

Asya algýsýnda “kuðu”, temizlik, mutluluk
ve saf genç kýzlýk simgesidir.
Göksel kökenli olduðuna inanýlan ve
kendisinden türenildiði kabul edilen hayvanatadýr
ya da þamanýn Gök ya da Yeraltý yolculuðunda,
sýk sýk donuna büründüðü, yardým
aldýðý ya da koruyucu ruh olarak seçtiði düþsel
hayvandýr.
Dünya mitolojisinde “kuðu” kutsal olarak nitelenir ve saygý görür.
Kuðu motifi beyazlýðýn ve temizliðin simgesidir. Evlenmemiþ bakire
kýzlarýn, Lotus gölünde kuðuya dönüþerek yüzmeleri, Hint mitolojisinde
ayrýcalýklý bir yere sahiptir. Orta Asya Türk mitolojisinde de kuðu motifi
yer yer aðýrlýklýdýr: Kuðudan türediklerine inanan topluluklar, kuðuya
ve kuðuyu simgeleyen motiflere büyük saygý duyarlar. Yakut mitolojisinde,
Ayýsýt, kuðuyla simgelenir. Kýrgýz Manas Destaný’nda, Manas’ýn
niþanlýsý Ayçörek, düþmanlarýný korkutmak için kuðuya dönüþür.
Asya mitolojilerinde kuðunun dönüþüm ürünü olan “kaz”, erkekliðin,
evliliðin ve baþarýnýn simgesi düþsel kuþtur. Þamanýn Gök ya da Yeraltý
yolculuðunda en sýk donuna büründüðü, yardým aldýðý ya da koruyucu
ruh olarak seçtiði kutlu hayvan ya da Gök yolculuðundan dönüþte þamanýn
ve ona eþlik eden göksel ruhlarýn bindiði mitolojik hayvandýr.
Kuðu ya da Kaz
Bu nedenle Altay tasarýmlarýnda “döngü” oluþturan diðer hayvan
“kuðu” ya da “kaz”dýr: Söylenceye göre, bir erkek bir göl kenarýna
iner; giysilerini kýyýya býrakmýþ kadýnlarýn yüzmekte olduðunu
görür. Oyun olsun diye kadýnlardan birinin giysilerini çalar; derken kadýnlar
“kuðu” ya da “kaz” olup uçup gider. Yalnýzca giysilerini çaldýðý
kadýn kýyýda kalýr. Erkekle evlenir ve ona erkek bir evlat verir. Daha
sonra “kuþ giysilerine” yeniden kavuþur ve kaçmayý baþarýr. Söylencedeki
“kuðu” ya da “kaz”lar, göksel kökenli “kuþ-kadýnlar”dýr; doðurgan
ortam olarak su, “doðanýn rahmi”dir. Demek ki “kuðu” ya da “kaz”,
köken mitlerinde “ata” kapsamýnda “ana-hayvan”dýr.
Ayný döngünün bir parçasý olarak algýlanan Mançu köken söylencesinde
“kadýn-su-ýþýk” birlikteliði özellikle belirleyicidir: Söylenceye
göre, üç göksel kökenli bakire bir gölde yýkanmaktadýr. Derken kutsal
bir “saksaðan” bu üç bakirenin üstüne “kýrmýzý” bir meyve býrakýr; en
küçükleri bunu yer ve gebe kalýr. Gölde yýkanan üç bakire, “saksaðan”la
iliþkilendirilerek “göksel” kökenli olduklarý vurgulanmak istenir. “Su”
yine doðurgan ortam anlamýnda “doðanýn rahmi”dir. “Kýrmýzý meyve”
ýþýkla baðlantýlandýrýlýr ve ýþýk, üç bakirenin “beyaz” teniyle simgelenir.
Bu nedenle “kuþ-kadýnlar” çoðunlukla beyaz renkle belirgin kuþ “donlarýna”
bürünürler.
Yine ayný döngünün bir baþka çeþitlemesini Buriyatlarda görüyoruz:
Bir avcý, bir gün, bir göl üzerinde üç güzel kuðu görür; bunlarý izler;
kadýn “donuna” büründüklerini gözler. Avcý, “kadýn-kuðular”dan birinin
tüylerini çalar; tüylerini yitiren “kadýn-kuðu” uçamadýðýndan avcýnýn
eline düþer. Avcý, kuþu yakalar ve onunla evlenir; kuþ avcýya altý çocuk
verir. Daha sonra tüylerine kavuþur, kuðuya dönüþüp uçup gider. Bir
çeþitlemede söylencenin son bölümü farklý anlatýlýr: Avcýyla evlenen
“kuðu-kadýn”, eski giysilerini hatýrlar ve kocasýna nereye sakladýðýný
sorar. Kendisini ve çocuklarýný artýk terk etmeyeceðini düþünen koca,
eski giysilerini geri vermeyi kabul eder. Süslenmek bahanesiyle eski
giysilerini giyen kadýn “kuðu”ya dönüþür ve duman deliðinden uçarak
havalanýr. Havada yükselirken geride býraktýklarýna þöyle seslenir: “Siz
Yeryüzü’ne aitsiniz ve Yeryüzü’nde kalacaksýnýz; ben Gök’ten indim ve
oraya çýkmam gerek.” Buriyat mitolojisinde, kýzlardan birinin ayaklarýndan
yakalayarak annesinin kaçmasýna engel olmaya çalýþtýðý anlatýlýr:
Kýzýn elleri “isli” olduðu için artýk kuðularýn ayaklarý “siyah”týr.
Uzak geçmiþten yakýn geçmiþe doðru “köken mitleri” kimi kez ayrýntý
kimi kez önemli sayýlabilecek deðiþimlere uðrar: Bu köken miti de
sayýsýz çeþitlemeyle ayný deðiþime uðramýþtýr denilebilir. Örneðin bir
Baþkýrt masalýnda söyle bir anlatým vardýr: Kocasýnýn yokluðunda genç
kadýn giysilerini çýkarýr ve “çamcabalýðý” gibi suda yüzmeye baþlar.
Dadýsý, genç kadýnýn giysilerini alýp giyer ve artýk geri vermek istemez.
Çýplak olmaktan utanan genç kadýn, orada bulduðu baþka giysileri giyer
ve “kaz” donuna bürünüp uçar. Bir sürü maceradan sonra “kadý-kuþ”, bir
aðaca konar ve aðaçtan inmeye baþlar; indikçe “kadýn-kuþ” donundan
SERÇESME ¸
Asya’da Hayvan ve Bitki Tapýmý
Bölüm - III
Esat Korkmaz
Asya tasarýmlarýnda “hayvan”,
kendisinden türenildiðine inanýlan,
“ana” kimi kez “baba” kimliðiyle
belirgin “ata”dýr.
“kadýn” donuna bürünür. Yine bir Baþkýrt söylencesinde,
yaþlý bir adamýn oðlu bir “superisi”
ile evlenir: bir süre sonra “kurbaða
derisi”nden yapýlmýþ giysilerini yaktýðý için
“su-perisi kýz” onu terk eder. Adam “su-perikýz”ýn
“evi” olarak algýlanan “göl”e gider;
gölde, “silkinerek” genç güzel kadýnlara
dönüþen sekiz “kaz” görür. Kadýn-kuþ
dönüþümünü vurgulayan bir Yakut mitolojisinde, Üçüncü Gök’te bir tanrýnýn
“göçmen” kuþlarý toplayýp bir topluluk kurduðu anlatýlýr. Yedi genç
kadýn ve kýzlarý, “insan” olmak ve “çocuk doðurmak” üzere “turna
kuþu” donuna bürünüp Dünya’ya inerler.
Er-Töþtük destanýnda “Kuðu Gölü” söylencesi, eski tasarýmlardaki
betimlemelerin kimilerinin “silinmesi”, kimilerinin “tersine dönüþümü”yle
verilir: Kýyýlarý ýþýklý mitolojik bir göl vardýr. Cinlerin ve perilerin
kýzlarý altý ayda bir çýlgýnca eðlenmek için buraya gelirler. Kýrk
bakire ve kýrk genç kýz, kýrk gün boyunca eðlenip hoþça vakit geçirirler.
Kýrkbirinci gün, seksen güzel “uçup” gider. Ýçlerinden biri “Serin Ay”
adýný da taþýyan “Ay Salkýn”dýr; eþi benzeri olmayan bir güzeldir; “ýþýðýn
kýzý” olarak algýlanýr; geleceði görür, olacaklarý altý ay öncesinden bilir.
Bir çadýrda sekiz gün boyunca Er-Töþtük’ü bekler; sonunda Er-Töþtük
gelir; eðlenirler ve birilikte olurlar. Genç kýz gebe kalýr. Bir gün büyük
bir fýrtýna kopar ve kýz “görünmez” olur; kimse nereye gittiðini bilmez.
Söylencede “giysilerin çalýnmasý”, “kuðu” ya da “kaz” silinmiþmiþ
durumdadýr. Ama genç kýzlarýn uçtuklarý belirtildiðine göre dolaylý
olarak “kuðu” ya da “kaz”ýn varlýðý anýmsatýlýr. Iþýk daha önceki tasarýmlarda
“erkek” ve”dölleyici” idi, burada kýzla özdeþleþtirilerek “tersine
dönüþüm”le “kadýn” ve“döllenen” durumunu almýþ.
Kuðu Gölü söylencesi o denli yaygýnlaþýr ki Sibirya’nýn Altaylý
olmayan halklarýna kadar ulaþýr. Samoyedlerde bu söylence þöyle anlatýlýr:
Karanlýk ormanýn içinde büyük bir göl vardýr. Yaþlý bir kadýn, “Eðer
bu göle yaklaþýrsanýz yedi kýz giysilerini çýkaracak ve yüzmeye baþlayacak.
Bu kýzlardan birinin giysilerini alýn ve saklayýn”, der. Erkekler bu
öneriyi dinlerler. Çýplak kalan kadýn giysilerini saklayan erkeðe, giysilerini
geri verirse kendisiyle evleneceðini söyler.
Çukcelerde biraz farklý bir çeþitlemesi vardýr: Bir erkek çocuk göle
gider; gölde giysilerini kýyýya býrakan kýzlar ve sayýsýz martý vardýr.
Çocuk genç bir “martý-kýz”ýn giysisini saklar. “Martý-kýz” onunla evlenir
ve on iki çocuk verir. Burada “kuðu” ya da “kaz”ýn yerini “martý” almaktadýr.
Pek çok topluluk kültüründe, özellikle Rus halk kültüründe
kazlarýn ya da kuðularýn yerini “güvercinler” alýr.
Köken mitleri dýþýnda “rehber” hayvan olarak da önemli iþlevler üstlenir
“kuðu”; Asya Türk akan toplumlarýnda bunu kanýtlayan sayýsýz
söylence vardýr. Yenisey Havzasý’nda, kuðularýn týpký kadýnlar gibi “aybaþý”
gördüðü inancý bugün bile sürmektedir. Hayvanla özdeþleþebilmek
için fizyolojik olarak kimi “ortak” yanlarýn bulunmasý gerekir “kaygýsý”
böylesi bir inancý yaratmýþtýr diyebiliriz. Söylenceye göre bir adam
orduya gider; yolda atý yorulur. Derken bir “kuðu”ya rastlar. Kuðu onu
kanatlarýna alýr ve anasýna-babasýna yetiþtirir.
Kuðunun kadýn ya da kadýnýn kuðuya “dönüþmesi” çok eskilere
dayanýr: Ýranlý kahraman “Efrasiyab” soy geleneði Turan soy geleneðine
baðlanmak istenirken, örneðin “Buku Han” Efrasiyab ile özdeþleþtirilirken
Efrasiyab’ýn kýzý “kaz”a dönüþür. Yani soy dönüþümüne, “hayvan-ata”
dönüþümü eþlik eder. Kaþgarlý, aðaç kabuðuna “kaz” dendiðini
belirtiyor: Burada da benzer bir durumu gözlemliyoruz: “Aðaç-ata” ile
“hayvan-ata” özdeþliði vurgulanmak isteniyor.
“Dede Korkut Kitabý”nda “kadýn-kaz” kimliklendirmesine iliþkin,
bizleri bu tasarýmlarla buluþturan göndermeler vardýr: Örneðin Türklerin
Ýslamiyet’e giriþ sürecinde Azrail’e direnen bir kahraman olarak
algýlanan ve Ýslamiyet’e yönelik Türk tepkisinin simgesi durumunda
bulunan Deli Dumrul þöyle seslenir: “Ey oðlum ve kaza benzeyen
akarým.” Yine Uruz’un çobanýnýn koyun sürüsü daðýlýr; çoban, sürübaþý
tekeyi aramaya koyulur. Tekeyi ararken “kanatlý” diþi perilerle karþýlaþýr.
Kepeneðini üzerlerine atar ve birini yakalar; yakaladýðý “kýz-kuþ” ile
arzuyla birleþir. Daha sonra “kýz-kuþ” uçup havalanýrken çobana þöyle
seslenir: “Çoban! Yýlýn sonunda bende bir ‘emanet’in olacak. Gel! Onu
al!” Bir yýl sonra çoban ayný yere gelir: “Kadýn-kuþ” bir “toprak
yýðýný”ný göstererek “emanet”ini ona teslim eder. Bu toprak yýðýnýn
içinde bir çocuk vardýr ve yalnýzca tepeyi delerek doðabilecektir. Bu
çocuk Tepegöz’dür.
4 Sayý 18