b32bf87a73ef9b90b1539a19e06e0faddff0534a

84 BEŞ ŞEHİR
ERZURUM 35
III —
Servetin, çalışmanın bulunduğu yerde içtimaî
nizam kendiliğinden doğar. Eski Erzurum çok muntazam
bir çerçeve içindeydi. En başta toprak sahipleri
gelirdi. Eski devirlerde mahallî ve askerî idareye
de iştirak eden, kale dizdarlığı, muhafızlık gibi
vazifeler alan bu beyler, tıpkı Rumeli'de, Tuna'mn
bizim tarafa düşen şehit anavatan parçası kısmında
olduğu gibi, tam bir toprak aristokrasisi kurmuşlardı.
Bütün gelenekte olduğu gibi kadınlar burada
da son derece muhafazakâr idiler. Evlenmelerde akran,
denk aramada onlar erkeklerden daha mutaassıptılar.
Toprak sahiplerinin kızlarından alınan kadınlara
"paşa" denir, esnaf zümresinden seçilenler,
yahut dışardan alınanlar veya cariyeliklerden gelenler
"hanım" olurdu. Bu evlenmeler bazan vilâyetin
sınırları dışına çıkar, Gürcü beylerinin kızları Erzurum'a
paşa olarak gelirlermiş.
Osmanlılardan çok evvel asıl şöhretini Kurtuba'da
yapan büyük Arap lisancısı Abdullah el-Kalî'yi
medreselerinde yetiştiren Erzurum'da îslâmî ilim
geleneği bu şehri şarkın ön safta merkezlerinden biri
yapıyordu.
Son zamanlarda "Ulema" sınıfı aç dört büyük
aileden ibaretti. Solakzadeler, Kadızadeler, Müftizadeler,
Gözübüyükler gibi.
Ulemadan sonra, başlarında Dabaklar şeyhi bulunan
ve şehrin asıl belkemiği olan esnaf gelirdi.
Dabaklar şeyhi, icabında hükümet nüfuzuna bile
karşı koyabilecek bir şahsiyetti. Ne Tanzimat, ne
Abdülhamid idaresinin merkezciliği şehrin ruhu olan
ye esasını ahilik'ten alan bu otoriteyi yıkamamıştı.
Eski dünyamızda Dabaklar şeyhi, asıl bünyesini esnafın
teşkil ettiği Anadolu şehirlerinde daima bu
kudreti taşırdı. Dabaklığm ayakkabıcılık, saraçlık
gibi geniş ihtiyaçları karşılayan sanatları beslemesi,
belli başlı servet kaynağı olan hayvancılığa dayanması
bu sanatı doğrudan doğruya köy ve aşirete
bağlıyordu.
Dabaklar şeyhi'nin arkasında, istanbul'da bile
XVII, XVIII. asır ihtilâllerinde iki azgın ocağa kargı
kuvvetini zaman zaman gösteren çarşısı gelirdi.
Fakat asıl mühim olan bu zümreler zinciri değildi;
onun arkasındaki canlı kuruluştu. Bu kuruluş, şehrin
hayatını gerçekten kuvvetlendiriyordu. Köylü ile
çiftçi sınıfının hakları toprak sahibi beyler tarafından
korunurdu. Köylü ile Bey arasındaki münasebetler,
bir serhat vilâyeti olduğu için, Erzurum'da
başka yerlerdekinden daha babaca kurulmuştu. Başımıza
Gelenler müellifi Mehmet Arif Beyin fikri de
budur. Çarşı bu kadar kuvvetle kökleşince şehirde
tagallüp fikrinin yerleşmesi çok güçtür. Bu sebeple
her canlı şeyde rastlanan anlaşmamazlıklara rağmen,
eski Erzurum'da bir nevi muvazene teşekkül
etmişti. Bu hal, her sınıfı kendi hayatında, kendi
zevkinde rahat ve müstakil bırakarak, mesut ederek,
İkinci Meşrutiyete, hattâ biraz sonrasına kadar sürer.
Bununla beraber kaynaşma, anlaşma havasına
rağmen camilere, vâizlere kadar bu ayrılık gidiyordu.
Son devirlerde Caferîye camiinde gençler, açık fi-