Nr 107/2008 - Tuchów

More documents

Recommendations

Info

18 Tuchowskie Wieści 4(107)/2008 Ocalić od zapomnienia ) HISTORIR DWORU NR KOZŁOWIE Dwory i małe dworki były zwane - szczególnie w czasach zaborów - ostoją polskości, tradycji z nią związanych, obyczajów, a także niejednokrotnie - ośrodkiem szeroko pojętej kultury. To tam właśnie, w szlacheckich dworkach, często określanych mianem „zaścianków", starannie pielęgnowano narodową pamięć, to tam rodziły się niepodległościowe dążenia i idee. Dwór szlachecki niejako stał na straży polskich wartości i tradycji. Ta „polskość" zaś musiała i miała swoją trwałą podstawę historyczną, opartą na kulturowo - religijnych korzeniach. Jeżeli zatem jest mowa o swoistej „zaściankowości" polskiego dworku, to należy ją pojmować w kategoriach zdecydowanie dodatnich. Takim właśnie typowym „zaściankiem" szlacheckim był dwór na jednym ze wzgórz w Bistuszowej, zwanym później „Kozłowem". Był niegdyś w Bistuszowej drugi - oprócz siedziby Bossowskich - dwór na Kozłowie. Dwór wzniesiony został na przełomie XVIII i XIX wieku przypuszczalnie przez rodziców Józefa Rychtera Pelikańczyka, który jako pierwszy z rodu Rychterów urodził się w 1790 roku w Bistuszowej. Rychterowie wywodzili się ze starego, szlacheckiego rodu, obrali przydomek Pelikańczyk, a pieczętowali się herbem Pelikan. Po tym, jak zaborcy austriaccy skonfiskowali ich majątki na Podhalu, po śmierci Franciszka Pelikańczyka Rychtera - (burgrabiego krakowskiego i starosty nowotarskiego) potomkowie jego syna Antoniego weszli w posiadanie Bistuszowej, która od tej pory była podzielona między dwa sąsiadujące ze sobą majątki ziemskie - Rychterów i Bossowskich. Rody te żyły w wielkiej przyjaźni i były ze sobą spokrewnione (Rychterowie zostali wylegitymowani ze szlachectwa w 1846 roku). Ich włości były sporych rozmiarów, rozciągały się od wzgórza Wołowa na południe i wschód, sąsiadując z dobrami Rozwadowskich, Bossowskich oraz Szczepanowskich z Kielanowic. Obszar ten nazywany jest dziś na mapach Kopaliny, nie opodal jest też nazwa Kozłowe Doły. Dwór na Kozłowie z przełomu wieku. Rysunek na podstawie fotografii z ok. 1918 r. wykonał Krzysztof Wałaszek Dwór był murowany, zbudowany na planie prostokąta, parterowy, w całości był podpiwniczony z dachem dwuspadowym i od strony wschodniej z wypuszczonym gankiem w formie portyku, wspartym na słupach drewnianych, na który prowadziły schody. Przed dworem znajdował się okrągły klomb; od zachodu również było wejście w formie niewielkiego ganku. Wewnątrz było siedem pomieszczeń, w tym sałon i wielka kuchnia. Otoczenie dworu Rychterów było raczej typowe, tworzące niegdyś założenia parkowo-dworskie; w niewielkiej odległości znajdowały się czworaki, stajnie, kierat i spichlerz. Józef de Pelikańczyk Rychter ożenił się z Celiną Anną Teklą ze Skułskich (wdową po Janie Nideckim herbu Wieże - właścicielu Uniszowej). Mieli oni czworo dzieci, lecz dwóch synów zmarło w dzieciństwie; pozostał jeszcze syn Andrzej urodzony w 1824 roku i córka Katarzyna urodzona w 1835 roku, (która wyszła za mąż za szlachcica Franciszka Ksawerego Zassowskiego herbu Rawicz). Józef Rychter na trwałe zapisał się w historii Bistuszowej, gdyż zapewne on wystawił przydrożną kapliczkę w pobliżu dworu około 1810 roku i ufundował pierwszą drewnianą szkołę na Wołowej jeszcze na początku XIX wieku. Nie ma żadnych wątpliwości, że był też fundatorem bocznego ołtarza Św. Józefa w kościele parafialnym w Ryglicach, którego budowę ukończono w dniu 19 września 1845 roku. Pięć miesięcy później doszło do dramatycznych wydarzeń, które rozpoczęły się z 18 na 19 lutego 1846 roku, zwanych rabacją. Do tragicznych zajść, jakie miały miejsce z inspiracji władz zaborczych, lepiej jednak pasuje określenie - rzeź galicyjska. Rękami polskich chłopów zaborcy mordowali szlachtę, która chciała wzniecić powstanie. Józef Rychter i jego syn Andrzej brali udział w przygotowaniach zrywu przeciw austriackim zaborcom, lecz powstanie zakończyło się tragicznie, zanim zdążyło się rozpocząć. Tym bardziej należy odnotować to, źe w Bistuszowej nie było żadnych ofiar śmiertelnych, a Bossowskich uratował młody stolarz Michał Witalis. Na Kozłowie było podobnie, dwór wprawdzie splądrowano, ale do mordów tam nie doszło, a właścicieli uratowali ich poddani; niewątpliwie Witalis też miał swój udział w ich ocaleniu. Tak więc Bistuszowa zapisała się chwalebnie w trudnych czasach tych dramatycznych wydarzeń (podobnie jak Tuchów, co niedawno udało się potwierdzić na podstawie historii rodu Rozwadowskich, gdyż przyjaźni chłopi ukryli właściciela - Feliksa Stanisława Rozwadowskiego i uratowali mu życie). A więc Bossowscy, Rozwadowscy i Rychterowie uniknęli tragicznego losu, jaki spotkał właścicieli Burzyna oraz pobliskiej Karwodrzy. Po śmierci Józefa Rychtera w roku 1855 majątek na Kozłowie odziedziczył jego syn Andrzej Pelikańczyk Rychter, który w 1866 r. wybudował spichlerz dworski (rozebrany kilka lat temu). Andrzej ożenił się jeszcze przed rabacją z Karoliną de Toth herbu Łabędź. Mieli oni troje dzieci, lecz niestety na skutek chorób, które panowały po rabacji, dwóch ich synów zmarło; przeżyła jedynie ich córka Ewa, która stała się potem dziedziczką majątku. To za jej rządów w Bistuszowej, w drugiej połowie XIX wieku, pojawiła się po raz pierwszy w dokumentach nazwa „Kozłów" (ojciec Ewy zmarł w 1893 roku, a jej matka w 1908). W roku 1873 Ewa Rychter wychodzi za mąż za Wilhelma du Laurans, powstańca z roku 1863, który pochodził ze starego i zasłużonego rodu francuskiego, pieczętującego się herbem Własnym. Jego przodkowie osiedli w Rzeczypospolitej juź w pierwszej połowie XVIII wieku, co potwierdza archiwalny dokument z czasów króla Augusta III, pochodzący z roku 1739. Kolejny przodek Wilhelma był pułkownikiem i komendantem regimentu gwardii koronnej na dworze króla Stanisława Augusta Poniatowskiego w łatach 1780 do 1783. Ród ten w 1838 roku został wylegitymowany ze szlachectwa. W roku 1874 przychodzi na świat syn Wilhelma i Ewy z Rychterów - Andrzej Karol Mieczysław du Laurans. Dzieciństwo spędził Mieczysław na Kozłowie, a w wieku 12 łat wysłano go na naukę do elitarnego Kolegium oo. Jezuitów w Chyrowie (wówczas najlepszej szkoły w całej Galicji),
19 Tuchowskie Wieści 4(107)/2008 którą ukończył w 1890 roku. Był on bardzo lubiany i szanowany. W roku 1905 ożenił się z Zofią Heleną z Myszkowskich herbu Jastrzębiec; (świadkami na ich ślubie byli: Stefan Rychter herbu Pelikan i Bolesław Bossowski herbu Ślepowron). Z tego związku narodziło się w kolejności czworo dzieci: Maria, Janina, Andrzej i najmłodsza córka Barbara. W czasie I wojny światowej przez Bistuszową w latach 1914 do 1915 przetoczyła się wojenna nawałnica, tak jak przez Tuchów, Łowczówek, Uniszową i Ryglice. Na czas działań wojennych Bossowscy wyjechali do Wiednia, a właściciele Kozłowa pojechali do kurortu w Szczawnicy, gdzie na świat przyszła Barbara du Laurans. Po tych walkach, które tam się toczyły, pozostało kilka śladów po pociskach na ścianach dworu oraz rozrzucone ciała zabitych żołnierzy, którzy zginęli w walkach. Wtedy właścicielka Ewa du Laurans poleciła swoim poddanym, by zebrać ciała żołnierzy i godnie pochować, wskazując przy tym miejsce pod przyszły cmentarz, ofiarowała też 280 m^ ziemi na ten cel. Tak powstał cmentarz numer 165, uformowany później przez Austriaków, według projektu Heinricha Scholza. W roku 1918 kończy się wielka wojna światowa, a w listopadzie tego samego roku Polska odzyskuje niepodległość i wraca na mapę Europy, do narodów wolnego świata. Radość była wszędzie, również na Kozłowie, jednak pod koniec 1919 roku doszło do tragicznego zdarzenia, Mieczysław du Laurans został postrzelony na polowaniu, co przyczyniło się do jego przedwczesnej śmierci (wcześniej jednak, Mieczysław odwiózł swego syna Andrzeja na naukę do Gimnazjum w Chyrowie). Po tych zdarzeniach rodzina z Bistuszowej, czyli pani Bossowska z córkami, odwiedzały mieszkańców Kozłowa, pocieszając ich w niedoli. Także wujek Stanisław Ignacy Bossowski, pomagał w tym czasie w zarządzaniu majątkiem. Matka Mieczysława - Ewa du Laurans przed swoją śmiercią w 1920 roku, spisała testament i podzieliła majątek między czworo swoich wnuków: Marię, Janinę, Andrzeja i Barbarę, zapisując jej część, na której stał dwór. W 1921 roku Zofia Helena du Laurans wychodzi ponownie za mąż, także za szlachcica. Jednak jej drugi mąż nie przyczynił się do rozwoju majątku, bezprawnie uzurpując sobie prawo do niego. To za „jego rządów" na początku lat trzydziestych doszło do wielkiego pożaru, który strawił czworaki, stajnie, powozy i kierat; ocalał jedynie dwór i spichlerz. Od tej pory pozostały przy dworze tylko dwie osoby: służąca Stefka i Franek Gorczyca, który zajmował się końmi. Sam dwór zachował jednak typowe elementy siedziby szlacheckiej; na ścianach wisiały cenne obrazy, broń biała i myśliwska, także trofea. W 1934 roku Barbara du Laurans wychodzi za mąż, za nauczyciela z Tuchowa - Tadeusza Wantucha. Zamieszkują razem na Kozłowie, a w roku 1935 przychodzi na świat ich pierwszy syn. Niedługo potem matka Barbary, wyprowadza się z dworu ze swoim mężem Konstantym. W drugiej połowie lat trzydziestych Andrzej du Laurans sprzedał swoją część majątku i kupił dwa samochody - osobowy i ciężarowy. Były to niewątpliwie pierwsze automobile przed wojną na terenie gmin Tuchów i Ryglice, jednak po wkroczeniu okupantów hitlerowskich we wrześniu 1939 roku wojsko niemieckie zarekwirowało te pojazdy. W roku 1936 Tadeusz Wańtuch otrzymuje posadę nauczyciela i kierownika szkoły na Wołyniu koło Krzemieńca i tam też naucza, a rok później do męża przyjeżdża żona Barbara z dwojgiem małych dzieci. Na czas wyjazdu Barbara wydzierżawiła ziemię, ludziom z polecenia księdza Jakuba Wyrwy, którzy mieli ją obrabiać. Niestety, nie robili tego, za to włamali się do dworu i tam pomieszkiwali (wynosząc niektóre rzeczy), a gdy właściciele powrócili w czasie okupacji z Wołynia w 1941 roku, to nie chcieli ich wpuścić do własnego domu i jeszcze grozili, że doniosą na nich na gestapo, Kapliczka na Kozłowie fundacji dziedzica Józefa Rychtera ok. 1810 r. Rys. Krzysztof Walaszek iż rzekomo są Ukraińcami. W końcu udało się ich przepędzić, jednak skradzionych rzeczy nie odzyskano^ Nastał rok 1945, w styczniu Tuchów i okolice zostały „wyzwolone", a w maju skończyła się II wojna światowa, lecz prawdziwa wolność nie nadeszła. Władzę w Polsce przejęli komuniści i zaprowadzali nowy „porządek". Pierwszymi ofiarami tego systemu byli akowcy, Kościół i ziemiaństwo. Tych ostatnich wyrzucano z majątków i domów, które zamieszkiwali od wielu pokoleń, odbierano im też ziemię. Taki los spotkał w Tuchowie Rozwadowskich, w Bistuszowej Bossowskich, w Ryglicach Cieleckich i innych właścicieli okolicznych dworów. Jeżeli chodzi o Kozłów, to chyba tylko dlatego, że majątek został podzielony na czworo rodzeństwa jeszcze przed wojną, uchroniło go przed parcelacją, gdyż dekret o reformie rolnej nie obejmował takich obszarów ziemi. Nie przeszkadzało to jednak w tym, by właścicielom utrudniać życie. Za to, że dwór był zamieszkały, Tadeusz Wańtuch opłacał przez lata kary skarbowe, a ówczesne władze gminy Ryglice nie pozwalały na przeprowadzanie jakichkolwiek remontów. Nigdy też nie wyrażono zgody na podłączenie do dworu elektryczności. Wszystkie te działania doprowadziły w końcu do rozbiórki dworu w 1969 roku. Właściciele wybudowali wówczas w pobliżu mały, prowizoryczny dom, w którym mieszkali do początku lat osiemdziesiątych. Z rodzeństwa (rodu du Laurans) najmłodsza Barbara wyszła za Tadeusza Wantucha, Andrzej du Laurans ożenił się w Wojniczu, a zamieszkał w Tarnowie, Janina wyszła za Mariana Mroza, znanego w Tuchowie artystę malarza, a najstarsza - Maria wyszła za mąż za Władysława Jękota. Dzieci ich i potomkowie rozproszyli się po całej Polsce od Tuchowa aż po Gdańsk i Szczecin... Tadeusz i Barbara Wantuchowie byli ostatnimi właścicielami dworu na Kozłowie. Po stanie wojennym, w roku 1983 majątek został sprzedany, a właściciele przeprowadzili się do Tuchowa, gdzie Tadeusz wkrótce zmarł w 1984 roku, a jego żona Barbara, dziewięć lat później w 1993 roku. Rody zamieszkujące Kozłów niejednokrotnie w przeszłości dawały dowody na wierność Rzeczypospolitej, walcząc w bitwach, powstaniach i zrywach niepodległościowych; wywodząc swe korzenie z Europy Zachodniej, potwierdzały jednak swoją postawą przynależność do Polskie Dla komunistów dwór szlachecki był jednak symbolem wszystkiego co najgorsze i taką też wiedzę zaszczepiano już najmłodszym pokoleniom. Dlatego niszczono i dewastowano polskie dwory, ale też prześladowano ich właścicieli; z dwudziestu pięciu tysięcy polskich dworów przed II wojną światową do naszych czasów przetrwało mniej niż dziesięć procent, z tego wiele zostało poważnie zniszczonych. Ten krótki rys historyczny nie rozwinął oczywiście w pełni tematów związanych z architektoniczno - historyczną genealogią polskiego dworu jako takiego, ale też nie o to tutaj chodziło. Pragnąłem w nim raczej zwrócić uwagę na fakt, jak ważne jest, aby ocalić od zapomnienia coś bardzo istotnego, coś, co kształtuje naszą świadomość^ To coś to oparta na historii - narodowa pamięć. Jej cząstką jest historia nieistniejącego już dworu na Kozłowie w Bistuszowej koło Tuchowa oraz jego mieszkańców. Historia, którą warto poznać. Opracował Tomasz Wańtuch, Tuchów 2008. Powyższy tekst jest streszczeniem szerszego opracowania z 2007 roku pod tytułem: „Ocalić od zapomnienia^ czyli historia dworu na Kozłowie w Bistuszowej k. Tuchowa". PRAWA AUTORSKIE ZASTRZEŻONE - ALL RIGHTS RESERVED. Wykorzystywanie w całości lub we fragmentach, bez zgody autora zabronione.
Page 1 and 2: xmm Rok XIX Nr 4/107 ISSN 1234-66^0
Page 3 and 4: 2 Tuchowskie Wieści 4(107)/2008 Pr
Page 5 and 6: 4 Tuchowskie Wieści 4(107)/2008 >
Page 7 and 8: 6 Tuchowskie Wieści 4(107)/2008 >
Page 9 and 10: 8 Tuchowskie Wieści 4(107)/2008 Pi
Page 11 and 12: 11 Tuchowskie Wieści 4(107)/2008 N
Page 13 and 14: 13 Tuchowskie Wieści 4(107)/2008 O
Page 15 and 16: 15 Tuchowskie Wieści 4(107)/2008 n
Page 17: 17 Tuchowskie Wieści 4(107)/2008 O
Page 21 and 22: 21 Tuchowskie Wieści 4(107)/2008 p
Page 23 and 24: 23 Tuchowskie Wieści 4(107)/2008 F
Page 25 and 26: 25 Tuchowskie Wieści 4(107)/2008 y
Page 27 and 28: 27 Tuchowskie Wieści 4(107)/2008 P
Page 31 and 32: 31 Tuchowskie Wieści 4(107)/2008 W
Page 33 and 34: 33 Tuchowskie Wieści 4(107)/2008 T
Page 35 and 36: 35 Tuchowskie Wieści 4(107)/2008 W
Page 37 and 38: 37 Tuchowskie Wieści 4(107)/2008 s
Page 41 and 42: 41 Tuchowskie Wieści 4(107)/2008 L
Page 43 and 44: 43 Tuchowskie Wieści 4(107)/2008 r

Nr 107/2008 - Tuchów

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?