Nr 37 Czerwiec 2010 - Biblioteka Główna Akademii Medycznej w ...

Medycyna i pielêgniarstwomorfologicznych czaszek i uzębienia), jaki paleodemograficzne świadczą o biologicznejciągłości zasiedlenia na obszarzezajmowanym przez Słowian zachodnichi wschodnich, a więc sprzeciwia się „allochtonicznej”koncepcji pochodzenia i rozprzestrzenieniasię Słowian, zakładającejich nagłą ekspansję terytorialną z ograniczonegoobszaru dorzecza Prypeci, Dnieprui Prutu. Jednocześnie należy uznać zaprawdopodobne, że podłoże na którymukształtowała się wczesna Słowiańszczyznamiało raczej charakter kulturowy niżbiologiczny. Pojawienie się zauważalnychśladów kultury materialnej Słowian w VIstuleciu naszej ery należy zatem przypisaćskutecznemu przekazywaniu określonychwzorców kulturowych przez napływowąmniejszość, aż do momentu kiedy owewzorce stały się dominujące wśród całejspołeczności Europy środkowej i wschodniej(model tzw. „dominacji elit” zaproponowanypierwotnie jako mechanizm zmianjęzykowych przez brytyjskiego archeologaColina Renfrew’a). Mniej prawdopodobnaw świetle wyników badań genetycznopopulacyjnych,antropologicznych i paleodemograficznychwydaje się natomiastkoncepcja, według której Słowiańszczyznapowstała na skutek gwałtownych ekspansji(migracji) z ograniczonych obszarówwschodniej Europy, którym miał towarzyszyćznaczący przepływ genów.Historyczne kontakty Słowian z populacjamibałtyckimi i ugrofińskimiZ naszych badań mtDNA przeprowadzonychna poziomie subpopulacji polskichi rosyjskich wynika, że populacjepółnocno-wschodniej Polski (Suwalszczyzna)i północno-zachodniej Rosji (WielkiNowogród, Psków) są bardzo podobne.Jednocześnie wykazaliśmy istnienie podobieństwapomiędzy tymi populacjami,a grupami bałtyckimi i ugrofińskimi,przede wszystkim na poziomie częstościi wewnętrznego zróżnicowania mitochondrialnejhaplogrupy U5. Należy zwrócićuwagę, że zaprezentowane powyżej konkluzjeoparte na zróżnicowaniu haplogrupmtDNA znajdują dodatkowe potwierdzeniew badaniach chromosomu Y.W toku wcześniejszych analiz chromosomuY w oś-miu subpopulacjach Rosjistwierdziliśmy, iż populacja okolic Pskowaodznacza się wysokimi częstościamihaplogrupy chromosomu Y oznaczonejjako N3, która była również notowanaz wysokimi częstościami w innych populacjachpółnocnorosyjskich. HaplogrupaN3 jest charakterystyczna dla wszystkichugrofińskich i bałtyckich populacji z północnegoi wschodniego wybrzeża MorzaBałtyckiego. Jej stosunkowo wysoki udziałw puli chromosomów Y populacji Rosjipółnocnej i północno-zachodniej możewięc stanowić kolejny dowód przepływugenów pomiędzy populacjami słowiańskimii przedsłowiańskimi. Spośród subpopulacjipolskich, najwyższą częstośćN3 zanotowano dotychczas na Suwalszczyźnie.Relatywnie wysoka częstość N3w puli chromosomów Y Suwalszczyznyna tle innych populacji polskich wyraźniekoresponduje z odrębnością tej populacjiuwidoczniającej się także na poziomiezróżnicowania mtDNA.Wydaje się, że obecność w populacjachpółnocno-zachodniej Rosji (Psków, WielkiNowogród) rzadkich komponentów charakterystycznychprzede wszystkim dla populacjiugrofińskich i bałtyckich można interpretowaćna rzecz tzw. hybrydyzacyjnych teoriietnogenezy Słowian wschodnich. Zgodniez tymi koncepcjami, ukształtowanie współczesnychpopulacji Słowian wschodnichbyłoby wynikiem wymieszania plemionsłowiańskich (których praojczyzną byłanajprawdopodobniej Europa centralna),z przedsłowiańskimi populacjami Europywschodniej, takimi jak plemiona ugrofińskiena północno-zachodnich i wschodnichkrańcach Europy wschodniej, szczepy bałtyckiena zachodzie i plemiona irańskie napołudniu. Na poziomie genetycznym oznaczato, że współczesna kompozycja puli genowejSłowian wschodnich byłaby mozaikąkomponentów charakterystycznych dla populacjisłowiańskich i przed-słowiańskich.Warto w tym kontekście zauważyć, żetereny północno-zachodniej Rosji zostałyskolonizowane we wczesnym średniowieczuprzede wszystkim przez szczepySłowienów nowogrodzkich i Krywiczów.Największym ośrodkiem Słowienów nowogrodzkichbył Wielki Nowogród nadjeziorem Ilmen, skąd rozpoczęła się ekspansjatego szczepu w kierunku północnym,zachodnim i wschodnim. Uważasię, że ekspansji Słowienów nowogrodzkichmusiały towarzyszyć liczne kontaktyz regionalnymi szczepami ugrofińskimi,przede wszystkim Vod i Izhora, a dalejw kierunku północnym z przodkamiKomiaków. Z kolei potężne plemię Krywiczów,którego terytorium na północystykało się z terenami Słowienów nowogrodzkich,wchłonęło północną część obszarówzajmowanych przez plemiona bałtyckie,czemu również mógł towarzyszyćprzepływ genów pomiędzy populacjami.Wiadomo również, że dzisiejsza Suwalszczyznaprzez bardzo długi czas była obszarempozostającym pod wpływami ludówbałtyckich – np. Jaćwingów, Prusówczy Litwinów. Biorąc pod uwagę powyższeuwarunkowania genetyczne, historycznei etniczne można założyć, że dzisiejszepopulacje północno-wschodniej Polskii północno-zachodniej Rosji noszą w sobieślady stosunkowo niedawnych (sięgającychwczesnego średniowiecza) kontaktówpomiędzy grupami słowiańskimii przedsłowiańskimi.Afrykański i aszkenazysjski mtDNAw populacjach słowiańskichW puli genowej Słowian odnajdujemyrównież komponenty specyficznie afrykańskie.Ich zawartość w całkowitej puli mtD-NA populacji słowiańskich nie przekraczajednak 0.5%. Jak wykazały nasze badaniapełnych genomów, mają one rodowód północno-i zachodnio-afrykański – dostały siędo Europy środkowej i wschodniej najprawdopodobniejpo szczycie ostatniego zlodowaceniaprzez Półwysep Iberyjski, kiedy tonasi przodkowie ponownie zaludniali Europęz obszarów refugium franko-kantabryjskiego.Z kolei w wyniku analizy haplogrupyK u Polaków i polskich Romów, zidentyfikowaliśmylinie należące do specyficznejdla aszkenazyjskich Żydów podhaplogrupyK1a1b1a. Jest to pierwszy bezpośredni dowódobecności charakterystycznych aszkenazyjskichkomponentów w puli mtDNAnie-żydowskich populacji europejskich.Perspektywy dalszych badańfilogeograficznychMożna oczekiwać, że dalsze badaniazmienności mtDNA i chromosomuY połączone z datowaniem molekularnymprzyczynią się do wyjaśnienia historycznychokoliczności towarzyszących przepływowigenów pomiędzy różnymi grupamietnicznymi i językowymi Eurazji. W analizachDNA ukierunkowanych na odtwarzaniestosunkowo niedawnych procesówgenetyczno-demograficznych, niezmiernieistotne jest zastosowanie metod o największejmożliwej rozdzielczości. Można zatemprzewidywać, że dalsze badania będązmierzały do określenia pełnych sekwencjijak największej liczby genomów mitochondrialnychoraz chromosomów Y w wielupopulacjach europejskich i azjatyckich.Umożliwi to rekonstrukcję filogenezy najmłodszychpodhaplogrup, która jest najbardziejprzydatna w kontekście odtwarzaniaprocesów sprzed kilku tysięcy lat.dr hab. Tomasz Grzybowski, prof. UMK jest kierownikiemZakładu Genetyki Molekularnej i Sądowej18Wiadomości Akademickie Nr 37