Nr 37 Czerwiec 2010 - Biblioteka Główna Akademii Medycznej w ...

Medycyna i sztukaAtrybut św. Łucji - oczy zawieszone naroślinnej gałązce, fragment obrazu Francescodel Cosy, Włochy, XV w. (La Peinture Italienne,Geneve 1950).Św. Otylia z „ocznym atrybutem” na książce,fragment predelli ołtarza Jodocusa Kellera,kościół p.w. św. Wawrzyńca, Norymberga,XV w. (fot. Jowita Jagla)Plakietka wotywna, srebro, pocz. XX wieku,zbiory muzeum 600-lecia Jasnej Góry.(fot. Jowita Jagla)słowej urody (fizyczne piękno Łucji wzbudzałozachwyt mężczyzn i zakłócało duchowądrogę jaką wybrała w życiu). Pozatym sam wyraz Łucja wywodzący się zesłowa lux (światło) kreował jednoznacznąformę patronatu. Zupełnie inne powodystworzyły patronat świętej Otylii, któraprzyszła na świat w VII wieku, jako córkaksięcia Alzacji Adalryka i księżnej Persindy.Ponieważ urodziła się niewidoma, książęwidząc w tym znak gniewu bożego rozkazałją uśmiercić, jednak przed okrutnymwyrokiem uratowała ją matka. Przez krótkiczas ukrywała chore dziecko, później zaśnatchniona Duchem Świętym oddała jepobożnej służącej. Chcąc zabezpieczyćżycie dziewczynki kobieta ta powierzyławkrótce dziecko opactwu w Balma, tam,po chrzcie przyjętym z rąk biskupa ErhardaOtylia odzyskała wzrok. Uzdrowionanadal żyła w klasztorze pomagając chorym,dopiero po kilku latach postanowiławrócić do rodzinnego domu, pogodziła sięz ojcem i uprosiła o fundację klasztoru wHohenburgu, gdzie wkrótce zamieszkała,zmarła w 720 roku.Dla obu świętych najważniejszym i natychmiastrozpoznawalnym atrybutem sąoczy - jako znak dobrowolnie wybranegomęczeństwa (św. Łucja) lub symbol pierwotnej,pogańskiej ciemności usuniętej zapomocą chrztu (św. Otylia). W przypadkuprzedstawień św. Łucji oczy stają się fantazyjnymtworem, owocem zawieszonym nawytwornej, delikatnej gałęzi bądź zastępnikiemeucharystii umieszczonym na półmisku,paterze czy w kielichu. Doskonałymprzykładem powyższej ikonografii jest obrazFrancesco del Cosy (XV w.), na którymŁucja – młoda kobieta, ubrana w wykwintnystrój wyrafinowanym gestem prezentujetajemną roślinę z „ocznym kwiatem”.Wspomniany wcześniej drugi atrybutw postaci półmiska czy patery z oczamiprzypominający lustro z odbijającą sięw nim twarzą karze zwrócić uwagę na jeszczejeden aspekt, wiarę w tzw. magicznezwierciadło, które działając leczniczo napatrzących miało uwalniać od chorób i bólugłowy. W rękopisie wrocławskim z 1574roku zachowała się formuła liturgicznegopoświęcenia takiego lustra, które zalecanowykonywać w Środę Popielcową, brzmiona następująco: „Omnipotens sempiternedeus, benedicere digneris hoc speculum,ut, quicunque fidelium idem speculum inspexeritet tuum nomen sanctum inuocauerit,in his uerbis sanctis spem habuerit etin te firmiter crediderit, ab omni malo etdolore oculorum et caecitate eorum poenitusliberetur et a nexatione pariter eta tentatione diaboli absoluatur” (Wszechmogącywieczny Boże racz pobłogosławićto lustro, aby, ktokolwiek z wiernych na towłaśnie lustro popatrzy i twoje imię święteprzywoła, a w słowach tych świętychpokładał będzie nadzieję i w ciebie mocnowierzył, uwolniony został zupełnie odwszelakiej choroby i bólu oczu i ślepoty,a również od więzów i pokus diabelskichoswobodzony został). Poświęcone lustronabiera cech magicznych, a kuracja opierasię na połączeniu leczniczego środka naturalnegoz pozaziemskimi mocami, co potwierdzawielowiekowy, kulturowy odbiórzwierciadła, jako obiektu w którym „odbijasię świat realny i stwarza świat nadrealny”.Tak pojęte zwierciadło przemienia sięw obiekt chroniący przed tzw. „złym spojrzeniem”,uwalnia od niego i broni, wspieraneświętymi siłami.Św. Otylię ukazywano w skromniejszymuniformie mniszego stroju, z Bibliąw dłoniach, na której spoczywały patrzące,niemalże ożywione oczy – tego typu ujęciespotykamy m.in. na kwaterze ołtarzasłodowników z kościoła p.w. św. Mikołajaw Elblągu (pocz. XVI w.) czy na predelliołtarza Jodocusa Krella (XV w.) z kościołap.w. św. Wawrzyńca w Norymberdze.Pewnym przełamaniem schematu wykazujesię XVIII-wieczna rzeźba ołtarzowaz niemieckiego kościoła pielgrzymkowegow Gößweinstein. Św. Otylia prezentuje tuotwartą księgę, a jej święta treść zdaje sięzdominowaną „ocznym ornamentem”, któryw całości wypełnia jej karty.Należy podkreślić, że „oczny” atrybutprzynależał wszystkim patronom od schorzeńwzroku, zarówno tym najbardziejpopularnym jak św. Otylia i św. Łucja, czymniej powszechnym świętym czczonymw wybranych regionach lub parafiach, jak np.św. Göricus z Metz – biskup niewidzący odurodzenia, cudownie uleczony dzięki modlitwie.Na grafice Hansa Burgkmaira (XVIw.) święty o niewidocznej dla widza twarzyzdaje się oczekiwać w rozległym pejzażu naboski akt miłosierdzia i uzdrowienia. Znakiemuleczającej mocy staje się nagle objawiającysię anioł, trzymający w szlachetnymgeście velatio łopoczącą na wietrze tkaninęz „ocznym wzorem” – zapowiedzią „nowychoczu” podarowanych biskupowi.Popularność schorzeń wzroku znalazłaswoje odbicie nie tylko w ikonografii świętych,ale też w formach kultu pogańskichbogów leczących (Demeter i Asklepiosa),później zaś w kulcie chrześcijańskich patronów,którym ofiarowywano dary wotywne.Wota (nazwa pochodzi od słów votum-ślubi vovere- ślubować, ofiarować) stanowiłyformę symbolicznych darów i prezentówskładanych w kościołach i sanktuariach28Wiadomości Akademickie Nr 37