[low res].pdf

Katarzyna i MichałWardzyńscy, IHS UWRecepcja ołtarzyÊwi´tokrzyskichw sztuce pierwszejpołowy XVIII wiekuw Rzeczypospolitej(poza PrusamiKrólewskimii Warmià)Zespół pi´ciu ołtarzy elblàskiej pracowniJohannesa Söffrensa oraz MichaelaBröse vel Brösena i Jerzego Judy TadeuszaDàbrowicza w koÊciele Êwi´tokrzyskimw Warszawie jako jedno z najdonioÊlejszychtakich przedsi´wzi´ç artystycznychprzełomu XVII i XVIII w. w Koronie, doczekałsi´ w nast´pnych dziesi´cioleciachszeregu godnych przykładów naÊladowania.Zagadnienie to dotychczas nie znalazłoszerszego oddêwi´ku w badaniachhistoryków sztuki.Z uwagi na monumentalne rozmiary i rozmach programurzeêbiarskiego nastawy głównej i obu transeptowychpoczàtkowo znacznie wi´kszym zainteresowaniemskromniej sytuowanych zleceniodawców spozastolicy cieszył si´ model architektoniczny i rozwiàzaniazastosowane w 1705 r. w parze ołtarzy bocznychÊw. Rocha i Êw. Michała Archanioła.Z 1. połowy 2. dziesi´ciolecia XVIII w. pochodzi niezidentyfikowanypod wzgl´dem proweniencji obecny,wyró˝niajàcy si´ wysokim poziomem rzeêbiarskiegoopracowania ołtarz główny wzniesionego w 1776 r.koÊcioła parafialnego w Przesmykach pod Łosicamina Podlasiu 24 , którego tak sama struktura (pomimoredukcji bocznych Êcianek i skrajnych pilastrów orazspływów w zwieƒczeniu), jak i szereg figur i detali ornamentalnychczytelnie nawiàzujà do drugiej z wymienionychnastaw Êwi´tokrzyskich. Figury bocznew Przesmykach, przedstawiajàce ÊÊ. Pawła i Barbar´,trafiły na samodzielne, czworoboczne cokoły o wazonowychformach, udekorowane obficie w naro˝achi na płaszczu suchym akantem. W przypadku figur ArchaniołaMichała i obu kl´czàcych aniołów ze zwieƒczeniaoraz posàgu Êw. Barbary doszło wr´cz do literalnegopowtórzenia analogicznych figur odpowiednioze szczytu wspomnianego ołtarza oraz z prawej Êciankinaprzeciwległej nastawy Êw. Rocha.Z oeuvre tej samej, niewyodr´bnionej dotàd warszawskiejpracowni rzeêbiarskiej zatrudnionej przy ołtarzuw Przesmykach, której genezy nale˝y upatrywaçwÊród zatrudnionych w stolicy anonimowych pomocnikówSöffrensa, mo˝na ponadto zwiàzaç trzy kolejnestruktury ołtarzowe powtarzajàce ten sam schematarchitektoniczny i rzeêbiarski: par´ przyt´czowychNajÊwi´tszej Marii Panny i Âwi´tego Krzy˝a – uznawanychdotàd za XIX-wieczne i neostylowe – w koÊcieleparafialnym w Gorzkowie pod Krasnymstawem,którego kolatorami od 2. poł. XVII w. byli właÊcicielemiasta – Sobiescy, a w 2. çw. XVIII w. – Mniszchowie 25 ,13 4oraz głównà w nale˝àcej do uposa˝enia kolegium wikariuszyarchikatedry lwowskiej Êwiàtyni parafialnejw pobliskiej Siemianówce. Zabytek ten powstały okołoroku 1720-1721 z fundacji Aleksandra Jana Potockiego,podówczas wojewody smoleƒskiego, i Teresy z Tarłów,córki Aleksandra, kasztelana zawichojskiego.Cz´Êciowo przekształcony w XIX w. i zniszczony po1952 r., znany jest w swojej oryginalnej postaci wyłàczniez przekazów ikonograficznych 26 .W latach 1719-1721 nieustalony, poÊledniejszywarsztat pochodzàcy tak˝e ze stolicy wzniósł w kolegiacieprymasowskiej w Łowiczu zespół czterech ołtarzyprzyt´czowych i filarowych, których strukturypo raz kolejny w uproszczeniu naÊladowały architektur´pary söffrensowskich nastaw w ostatniej parzekaplic Êwi´tokrzyskich. Ich silnie uproszczone strukturypowstały bez zrozumienia skomplikowanej genezyartystycznej wzorów, zaÊ wyraênie zbyt du˝e i rozbudowanedetale ornamentalne wskazujà na inspiracj´współczesnymi pracami warsztatu Barłomieja MichałaBernatowicza. W 1723 r. wystrój ten uzupełnionojeszcze o jednà nastaw´ filarowà ÊÊ. Piotra i Pawła,której utalentowany autor nadał figurom cechy dojrzałychprac tego samego, czołowego podówczas, warszawskiegowarsztatu rzeêbiarskiego 27 .3 Przesmyki, koÊciół parafialny, ołtarz główny, figura Êw. Pawła,fot. M. Wardzyƒski, 2005.4 Przesmyki, koÊciół parafialny, ołtarz główny, posàg Êw. Barbary,fot. M. Wardzyƒski, 2005.6W póêniejszym okresie te same wzorce Êwi´tokrzyskiepodjàł, a nast´pnie strawestował, kompilujàc je lubwzbogacajàc o dodatkowe elementy architektoniczne,rzeêbiarskie i ornamentalne działajàcy w Drohiczyniew latach 20.-40. XVIII w. snycerz Łukasz Paweł Grzegułkowski(Grzegółkowski), który w 1727 r. zrealizowałna zlecenie Wiktoryna Kuczyƒskiego, podkomorzegoziemi drohickiej, wykazujàcy takie˝ wyraêne zale˝noÊciformalne i stylistyczne ołtarz główny do koÊcioła parafialnegow pobliskim Knychówku 28 . Z dorobku warsztatutego snycerza warszawskie wzory naÊladuje ponadtopara ołtarzy bocznych w Przesmykach oraz nastawagłówna w Milejczycach pod Siemiatyczami (około1720-1730) 29 . W tym samym okresie podobne w formach,acz słabsze artystycznie ołtarze zacz´ły pojawiaçsi´ incydentalnie na obszarze Wielkiego Ksi´stwaLitewskiego, m.in. u karmelitów trzewiczkowych w KoleÊnikachw dawnym woj. wileƒskim (przed 1714),skàd zapewne po 1838 r. trafiły via Ejszyszki do Êwiàtyniparafialnej w Raduniu nieopodal Lidy 30 .24KZSP, t. XI, z. 6, Warszawa 1965, s. 21, 22, fig. 18. Za wskazanie tegodzieła dziękujemy serdecznie Panu Prof. Mariuszowi Karpowiczowi.25KZSP, t. VIII, z. 8, Warszawa 1964, s. 13.26Andrzej Betlej, Kościół parafialny p.w. św. Marcina w Siemianówce,[w:] Materiały do dziejów…, t. 9, Kraków 2001, s. 158, 159, 161, 163,il. 190, 191, 204, 205.27KZSP, t. II, z. 5, Warszawa 1953, s. 35; J. Gajewski, Sztukaw prymasowskim Łowiczu, [w:] Łowicz. Dzieje miasta,pod red. R. Kołodziejczyka, Warszawa 1986, s. 539-540, il. 12.Tamże wykaz literatury.28KZSP, t. X, z. 6, s. 9, 22, fig. 17; I. Galicka, H. Sygietyńska,Grzegółkowski (Grzegułkowski) Łukasz Piotr, [w:] SAP, t. II,Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1975, s. 509.29I. Galicka, H. Sygietyńska, op. cit., s. 509; KZSP, SN, t. XII, z. 1,Warszawa 1996, s. 39, fig. 84.30A. Oleńska, Kościół parafialny p.w. Matki Boskiej Różańcowejw Raduniu, [w:] Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnegowojewództwa wileńskiego, t. 1, pod red. M. Kałamajskiej-Saeed,Kraków 2005 (= Materiały do dziejów sztuki sakralnej na ziemiachwschodniej dawnej Rzeczypospolitej, red. naukowa J.K. Ostrowski,cz. III, t. 1), s. 194-195, 202, il. 510.71 Przesmyki, koÊciół parafialny, ołtarz główny, około 1710-1715,wyk. czynny w Warszawie nieustalony uczeƒ lub naÊladowcaJohannesa Söffrensa, fot. M. Wardzyƒski, 2005.2 Gorzków, koÊciół parafialny, lewy ołtarz przytoczonyNajÊwi´tszej Marii Panny, około 1715-1720, wyk. czynnyw Warszawie nieustalony uczeƒ lub naÊladowca JohannesaSöffrensa, fot. M. Wardzyƒski, 2008.5 Gorzków, koÊciół parafialny, prawy ołtarz przytoczonyÂwi´tego Krzy˝a, około 1715-1720, wyk. czynny w Warszawienieustalony uczeƒ lub naÊladowca Johannesa Söffrensa,fot. M. Wardzyƒski, 2008.6 Siemianówka, koÊciół parafialny, ołtarz główny,około 1720-1721, wyk. czynny w Warszawie nieustalony uczeƒlub naÊladowca Johannesa Söffrensa,fot. NN, 1924, via Andrzej Betlej.7 Siemianówka, koÊciół parafialny, ołtarz główny,fot. sprzed 1939 via Andrzej Betlej.21995