[low res].pdf

Michał Wardzyński, IHS UWAmbona, krataprzegrody chórowejoraz balustradaokalajàcawewn´trzny gzymsÊwiàtyni1698-1699lub1700-1705,1712-1727i 1726BRAT-LAIK MIKOŁAJ TETAR VEL TETER CMAmbon´ Êwi´tokrzyskà ufundował misjonarzz miejscowego konwentu, Francuzks. Henri Monmejan, przeznaczajàc na tencel 3 tys. imperiałów, zaÊ jej budow´ powierzonopracujàcemu na usługach zakonuwybitnemu specjaliÊcie od prac kowalskich,bratu Mikołajowi Tetarowi vel Teterowi52 . Według niemajàcej potwierdzeniaêródłowego wiadomoÊci Sobieszczaƒskiego(właÊciwie Franciszka Kurowskiego),powtórzonej nast´pnie przez Juliana Bartoszewicza,ks. Petrzyka i póêniejszych badaczy,fundacja ta miała miejsce w 1698 r.,a prace miały zakoƒczyç si´ w roku nast´pnym53 . Byç mo˝e ju˝ w tym samymczasie (około 1698-1702), za czym opowiedziałsi´ Jacek Gajewski, a ostatnioJerzy ˚mudziƒski, z usług tego utalentowanegorzemieÊlnika skorzystali równie˝misjonarze z nowo ufundowanego seminariumw Łowiczu, gdzie wykuł on zespółtrzech nieco skromniej udekorowanychkrat w arkadach wejÊciowych do kaplicyÊw. Karola Boromeusza. Fundatorem, podobniejak wszystkich prac prowadzonychpodówczas w tym konwencie, był wielkidobroczyƒca zgromadzenia – prymas MichałStefan Radziejowski 54 .Z drugim etapem prac brata Tetara w koÊcieleÊwi´tokrzyskim wià˝à si´ dwa kolejne, tym razem pewnepod wzgl´dem datowania presti˝owe zamówieniaks. Monmejana zło˝one w: około 1712 r. na monumentalnàkrat´ wejÊciowà do prezbiterium za 5 lub nawet10 tys. imperiałów/talarów cesarskich (ukoƒczonà1727) oraz, przed kwietniem 1726 r., na zespółbalustrad na gzyms obiegajàcy całe wn´trze ko-Êcioła za 3 tys. florenów 55 . Finansujàcy cz´Êciowokrat´ przegrodowà ksi´˝a francuskiego pochodzenia,podobnie jak ówczesny superior, który wsparł toprzedsi´wzi´cie, troszczàc si´ o zakup potrzebnego ˝elaza,od poczàtku uwa˝ali za dzieło wyjàtkowe nawetw odniesieniu do bogato uposa˝onych Êwiàtyƒ zakonnychwe Francji i w krajach Rzeszy Niemieckiej, oddajàcjednoczeÊnie wyrazy podziwu dla jej twórcy 56 .29 marca 1729 r. znany złotnik warszawski MarcinSokołowski ofiarował 21 czerwonych złotych na nowysnycerski, okazalszy krucyfiks oraz takie˝ figury asystencyjneMatki Boskiej Bolesnej i Êw. Jana Ewangelistyprzeznaczone do ustawienia na zwieƒczeniu kratyprzegrodowej. RzemieÊlnik zobowiàzał si´ tak˝edo opłacenia ksià˝ek kruszcu potrzebnego do ich posrebrzeniaoraz do wykonania tej pracy osobiÊcie 57 .1 Warszawa, koÊciół Âwi´tego Krzy˝a, ambona, 1698-1699lub raczej po 1700-1705, ˝elazo, d´bina i lipina, wyk. brat-laikMikołaj Tetar vel Teter CM, widok ogólny, fot. NN, przed 1929.2 Warszawa, koÊciół Âwi´tego Krzy˝a, ambona, 1698-1699lub raczej po 1700-1705, ˝elazo, d´bina i lipina, wyk. brat-laikMikołaj Tetar vel Teter CM, widok ogólny, fot. M. Wardzyƒski, 2010.21Ambona, krata przegrody chórowej oraz balustrada okalajàca wewn´trzny gzyms Êwiàtyni209345Krat´ przegrodowà misjonarze sami nakazali znieÊçniepotrzebnie ju˝ w 1792 r. w zwiàzku z obchodamirocznicy uchwalenia Konstytucji 3 maja i złomujàc jàostatecznie w 1818 r. W 1804 r. zastàpiła jà istniejàcajeszcze w 1863 r. d´bowa krata sprawiona sumptemks. Józefa Jakubowskiego 58 . Figury asystencyjnezagin´ły, natomiast wieƒczàcy krucyfiks misjonarzeumieÊcili wysoko na filarze naprzeciw ambony 59 . Balustradabez wi´kszych zmian dotrwała do powstaniawarszawskiego, kiedy razem z całà Êwiàtynià uległacz´Êciowemu zniszczeniu. W êródłach archiwalnychbrak natomiast podniesionej przez Kowalczykowà informacjio wykonaniu przez Tetara równie˝ oÊmiu kutychbalkoników w otworach dzwonowych w hełmachwie˝. Ich rekonstrukcj´ przeprowadzono w trakcie odbudowywie˝ (pod kierunkiem in˝. Kononowicza) orazremontu wn´trza w latach 1948-1951 60 .Ambona Êwi´tokrzyska, francuska w duchu, klasycyzujàcadojrzałobarokowa kompozycja struktury,składa si´ z nieregularnego szeÊciobocznego, ogzymsowanegokosza o silnie zaakcentowanym dolnym gzym-67sie uzupełnionym o niewielkà plint´ i półwałek, takiego˝a˝urowego dzwonowego dolnego zamkni´cia, wàskiegouj´tego lizenami zaplecka oraz rozbudowanego a˝urowegobaldachimu zwieƒczonego umieszczonymna a˝urowej podstawie i szeÊciu zbiegajàcych si´esownicowych pałàkach okazałego kwiatonu. Na ambon´wiodà owini´te od strony prezbiterium wokół filaraschody, których kratownicowa balustrada i obramieniewejÊcia z drzwiczkami w du˝ym uproszczeniu naÊladujàukład dekoracji w Êciankach korpusu. Konstrukcj´kazalnicy: dno kosza z półwałkiem, tak samo zaprojektowaneschody, zaplecek i podniebie baldachimu tworzàelementy stolarskie z d´biny pokostowanej naczerƒ (w zaplecku z d´biny lub byç mo˝e z bejcowaneji lakierowanej lipiny wyci´to dekoracyjne obramieniepochodzàcego dopiero z przełomu XVIII I XIX w. obrazuDobrego Pasterza oraz skromne zwisy owocowo--kwiatowe aplikowane na lizeny), natomiast wszystkiepozostałe element konstrukcyjne i całà mistrzowskoopracowanà dekoracj´ brat Tetar wykuł ju˝ z formowanychna goràco i zimno sztab, blach i pr´tów ˝elaza,formujàc z nich detale z repretuaru francuskiej ornamentykiwczesnoregencyjnej, z przewagà liÊcieni, rozeteki pàków podsuszonego akantu nad stanowiàcymiosnow´ wzoru na Êciankach korpusu plecionkami z c´gi wst´g gładkich taÊm.52Kraków, Archiwum Czasopisma,, Nasza Przeszłość”, sygn. 4, LiberEleemosynae…, s. 27.53J. Bartoszewicz, Kościoły warszawskie rzymsko-katolickie opisanepod względem historycznym, Warszawa 1855, s. 52; F.M.Sobieszczański, op. cit., s. 442; L. Petrzyk, op. cit., s. 119. Hipotezę takąpowtórzyli następnie: Z. Batowski, Tetar (Teter) Mikołaj, [w:] AllgemeinesLexikon der Bildenden Künstler, Bd. XXXII, Leipzig 1938, s. 562; B.Kopydłowski, Polskie kowalstwo architektoniczne, Warszawa 1958, s. 17,il. 181, 183-184; E. Kozakiewiczowa, Kościół św. Krzyża w Warszawie.Monografia architektoniczna, [w:] „Rocznik Warszawski” 10: 1971, s. 8,przypis 24; eadem, op. cit., s. 100; J. Samek, Polskie rzemiosłoartystyczne. Czasy nowożytne, Warszawa 1984, s. 251, 257,il. 150; M. Karpowicz, Wartości artystyczne kościoła św. Krzyża, s. 143.54KZSP, t. II, z. 5, Warszawa 1953, s. 43, fig. 67 (tu błędne datowaniena czas ok. 1720); B. Kopydłowski, op. cit., s. 17, il. 225 (tu datowaniena ok. 1740); J. Gajewski, Sztuka w prymasowskim Łowiczu, [w:] Łowicz–dzieje miasta, pod red. R. Kołodziejczyka, s. 533, il. 22; Święto baroku.Sztuka w służbie Michała Stefana Radziejowskiego (1645-1705),maj-wrzesień 2009, Muzeum Pałac w Wilanowie. Katalog wystawypod red. J. Żmudzińskiego, s. 218, poz. kat. 71, il. nlb. na s. 40 i 41(autor hasła: Jerzy Żmudziński).55Kraków, Archiwum Czasopisma,, Nasza Przeszłość”, sygn. 4, LiberEleemosynae…, s. 27.56Kraków, Archiwum Zgromadzenia Misjonarzy w Krakowie na Stadomiu[dalej: AMS], zespół Warszawa, Cathalogus Missionum…, s. nlb(pod datą 04.1726 i 1727); B. Kopydłowski, op. cit., s. 17, il. 182;E. Kozakiewiczowa, op. cit., s. 100, 104, il. 5, 6, 36.57Kraków, Archiwum Czasopisma,, Nasza Przeszłość”, sygn. 4, LiberEleemosynae…, s. 18.58F.M. Sobieszczański, op. cit., s. 443.59F.M. Sobieszczański, op. cit., s. 443; L. Petrzyk, op. cit., s. 114.60E. Kozakiewiczowa, op. cit., s. 49, 52, 54, il. 23-25, 27, 29.3 Warszawa, koÊciół Âwi´tego Krzy˝a, ambona, kosz,fot. M. Wardzyƒski, 2010.4 Warszawa, koÊciół Âwi´tego Krzy˝a, ambona, dekoracjana jednej ze Êcianek kosza, fot. M. Wardzyƒski, 2010.5 Warszawa, koÊciół Âwi´tego Krzy˝a, ambona, zaplecek,fot. M. Wardzyƒski, 2010.6 Warszawa, koÊciół Âwi´tego Krzy˝a, ambona, baldachim,fot. M. Wardzyƒski, 2010.7 Warszawa, koÊciół Âwi´tego Krzy˝a, ambona, balustradaschodów z bramkà, fot. M. Wardzyƒski, 2010.